Wikipedia ndswiki https://nds.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:H%C3%B6%C3%B6ftsiet MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Media Spezial Diskuschoon Bruker Bruker Diskuschoon Wikipedia Wikipedia Diskuschoon Bild Bild Diskuschoon MediaWiki MediaWiki Diskuschoon Vörlaag Vörlaag Diskuschoon Hülp Hülp Diskuschoon Kategorie Kategorie Diskuschoon Portal Portal Diskuschoon TimedText TimedText talk Modul Modul Diskussion Event Event talk 0 215 1041279 1041224 2025-07-05T16:24:01Z Flaverius 21322 /* Film un Feernseen */ lenk Mäkelborgsch Staatstheater 1041279 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch <small>''Plattdüütsk, Plattduitsk''</small></br> Neddersassisch</br> <small>''Nedersaksisch, Neddersass’sch''</small> |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</small></br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}} |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" | ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- style="text-align:center" | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD" |[[Stemmlosigkeid|stl.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |[[Stemmhaftigkeid|sth.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|b}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|d}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|v}}]] | colspan="2" style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | style="text-align:center" | | | | | style="text-align:center" |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart,Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed seven Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/, enen [[Schwa|Schwa-Luud]] /{{IPA-Text|ǝ}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] un dat [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsche]] to’n Deel hebbt de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten. De gröttsten Ünnerscheden twüschen den Dialekten wiest de Langvokalen. Na de Afkumst ünnerscheed de Dialektologie twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un kriegt meist een [[Zirkumflex]] as Kennteken. Dat ooldlange /â/ is je na Dialekt {{IPA|ɒː~ɔː~oː}}. Ooldlang /î û ü̂/ sünd meist [[Monophthong|Monophthongen]] bleven; Düütsch un Nedderländsch hebbt eer diphtongeert. In’n [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]], [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälschen]] Mundaarden sünd dat aparte Diphthongen worrn. De Dialektolgie ünnerscheed ooldlang ô₁, dat meist een Diphtong, so as {{IPA|ɔʊ̯}} oder {{IPA|aʊ̯}} is un ô₂, dat faken een Monophthong {{IPA|oː}} is. Beide fallt deelwies to enen Luud tohoop. Jüstso givt dat ooldlang ö̂₁, dat meist een Diphthong {{IPA|œʏ̯~ɔʏ̯}} is un ö̂₂, meist een Monophthong, so as {{IPA|œː~øː}}. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokale kriegt enen [[Makron]] as Kennteken un sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen. In ooldsassische Tied weren dat noch korte Vokalen, de mit’n Övergang to’n Middelsassischen in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven Luden, de meist Diphtongen sünd, bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheed alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] e05z6rn9377sfa0su0fqu8evs48yf5o 1041283 1041279 2025-07-05T17:59:29Z Flaverius 21322 /* Kort- un Langvokalen */ 1041283 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch <small>''Plattdüütsk, Plattduitsk''</small></br> Neddersassisch</br> <small>''Nedersaksisch, Neddersass’sch''</small> |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</small></br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}} |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" | ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- style="text-align:center" | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD" |[[Stemmlosigkeid|stl.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |[[Stemmhaftigkeid|sth.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|b}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|d}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|v}}]] | colspan="2" style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | style="text-align:center" | | | | | style="text-align:center" |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart,Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> De gröttsten Ünnerscheden twüschen den Dialekten wiest de Langvokalen. Na de Afkumst ünnerscheed de Dialektologie twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un kriegt meist een [[Zirkumflex]] as Kennteken. Dat ooldlange /â/ is je na Dialekt {{IPA|ɒː~ɔː~oː}}. Ooldlang /î û ü̂/ sünd meist [[Monophthong|Monophthongen]] bleven; Düütsch un Nedderländsch hebbt eer diphtongeert. In’n [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]], [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälschen]] Mundaarden sünd dat aparte Diphthongen worrn. De Dialektolgie ünnerscheed ooldlang ô₁, dat meist een Diphtong, so as {{IPA|ɔʊ̯}} oder {{IPA|aʊ̯}} is un ô₂, dat faken een Monophthong {{IPA|oː}} is. Beide fallt deelwies to enen Luud tohoop. Jüstso givt dat ooldlang ö̂₁, dat meist een Diphthong {{IPA|œʏ̯~ɔʏ̯}} is un ö̂₂, meist een Monophthong, so as {{IPA|œː~øː}}. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokale kriegt enen [[Makron]] as Kennteken un sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen. In ooldsassische Tied weren dat noch korte Vokalen, de mit’n Övergang to’n Middelsassischen in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven Luden, de meist Diphtongen sünd, bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheed alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] shp9uotou76x4zlru11w5gcbcolraw2 1041284 1041283 2025-07-05T18:10:12Z Flaverius 21322 /* Kort- un Langvokalen */ 1041284 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch <small>''Plattdüütsk, Plattduitsk''</small></br> Neddersassisch</br> <small>''Nedersaksisch, Neddersass’sch''</small> |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</small></br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}} |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" | ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- style="text-align:center" | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD" |[[Stemmlosigkeid|stl.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |[[Stemmhaftigkeid|sth.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|b}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|d}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|v}}]] | colspan="2" style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | style="text-align:center" | | | | | style="text-align:center" |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] g1oxoijubua6j8207nyf6d5ufvxhbo8 1041285 1041284 2025-07-05T18:13:36Z Flaverius 21322 1041285 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</small></br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}} |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" | ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- style="text-align:center" | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD" |[[Stemmlosigkeid|stl.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |[[Stemmhaftigkeid|sth.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|b}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|d}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|v}}]] | colspan="2" style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | style="text-align:center" | | | | | style="text-align:center" |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] mc69ovowkqasf3ucnkpbfubupv4a76t 1041286 1041285 2025-07-05T18:16:56Z Flaverius 21322 1041286 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" ! rowspan="2" | ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- style="text-align:center" | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD" |[[Stemmlosigkeid|stl.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |[[Stemmhaftigkeid|sth.]] | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |stl. | style="width:1.7em; background-color:#FFDEAD; text-align:center" |sth. |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|b}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|d}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|v}}]] | colspan="2" style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | style="text-align:center" | | | | | style="text-align:center" |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] 419szff3rvts1ytfl7oc91ybknrogus 1041287 1041286 2025-07-05T18:33:04Z Flaverius 21322 /* Kunsonanten */ 1041287 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === De [[Konsonant|Kunsonanten]] sünd in den verscheden plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek. Ünner in de Tabell Phonemen mit relativ veel regionale Ünnerscheed sünd as [[Archiphoneem]] in Grootbookstaven daarstellt. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" |+ ! ![[Bilabial|bilabiaal]] ![[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ![[Alveolar|alveolaar]] ![[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ![[Palatal|palataal]] ![[Velar|velaar]] ![[Glottal|glottaal]] |- ![[Plosiv|Plosiven]] |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Plosiv|b]] | |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] · [[Stimmhaften alveolaren Plosiv|d]] | | |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] · [[Stimmhaften velaren Plosiv|g]] | |- ![[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | |- ![[Frikativ|Frikativen]] | |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Frikativ|v]] |[[Stimmlosen alveolaren Frikativ|s]] · [[Stimmhaften alveolaren Frikativ|z]] |[[Stimmlosen postalveolaren Frikativ|ʃ]] | |[[Stimmlosen velaren Frikativ|x]] |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] |- ! style="text-align: left;" |[[Approximant|Approximanten]] | style="text-align: center;" | | style="text-align: center;" | | style="text-align: center;" | | |[[Stimmhaften palatalen Approximant|j]] | | |- ![[Vibrant|Vibranten]] | | | | | | | |- ![[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | | |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | |} {| class="wikitable" ! ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Bilabial|bilabiaal]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Labiodental|labio-]] [[Labiodental|dental]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Alveolar|alveolaar]] ! style="background-color:#FFDEAD" |[[Postalveolar|post-]] [[Postalveolar|alv.]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Palatal|palataal]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Velar|velaar]] ! colspan="2" style="background-color:#FFDEAD" |[[Glottal|glottaal]] |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] | style="text-align:center" |G | style="text-align:center" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] | style="text-align:center" |S | style="text-align:center" |Š | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |J | style="text-align:center" |X | style="text-align:center" | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] | style="text-align:center" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | |R | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |- ! style="background-color:#FFDEAD; text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | | | style="background-color:#D8D8D8" | | style="background-color:#D8D8D8" | |} De stemmlosen Plosiven /{{IPA-Text|p t k}}/ köönt [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}} hebben oder nich {{IPA|p t k}}. De [[Uutluudverharden]] maakt de stemmhaften Plosiven /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos. /b/ un /v/ (deelwies ook ƃ) sünd twüschen Vokalen Allophonen. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is an’n Woordenn een Frikativ, na Vöörvokalen {{IPA|ç}}, na Achtervokalen {{IPA|x}}, westföölsch, angelsch un nedderlandsch-neddersassisch in allen Positschonen. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}},in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}}, oder warrt as {{IPA|ʃ}} uutsnackt. Welk noordneddersassischen Dialekten snackt /{{IPA-Text|ʝ}}/ as {{IPA|ʒ}} uut. Dat /l/ kann an’n Woordenn velaar uutspraken warrn: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] 3hcngcrldx3yvdhsx5ktow3qivo2xyo 1041288 1041287 2025-07-05T18:53:21Z Flaverius 21322 /* Kunsonanten */ 1041288 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === Plattdüütsch ünnescheedt rund 20 [[Konsonant|Kunsonanten]], de in den plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek sünd. Ünnerscheden sünd ünner beschreven. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" |+Kunsonanten in’n Plattdüütschen ! ![[Bilabial|bilabiaal]] ![[Labiodental|labio-]][[Labiodental|dental]] ![[Alveolar|alveolaar]] ![[Postalveolar|post-]][[Postalveolar|alv.]] ![[Palatal|palataal]] ![[Velar|velaar]] ![[Glottal|glottaal]] |- ! style="text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Plosiv|b]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] · [[Stimmhaften alveolaren Plosiv|d]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] · [[Stimmhaften velaren Plosiv|g]] | |- !style="text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | |- !style="text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Frikativ|v]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen alveolaren Frikativ|s]] · [[Stimmhaften alveolaren Frikativ|''z'']] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen postalveolaren Frikativ|ʃ]] |[[Stimmlosen palatalen Frikativ|ç]] · [[Stimmhaften palatalen Approximant|j]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen velaren Frikativ|''x'']] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] |- !style="text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | |style="text-align:center"|[[Alveolaren Vibrant|r]] | | | | |- !style="text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | |} /{{IPA-Text|p t k}}/ hebbt meist [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}}, in’n West- un Oostfäälsch sünd aver deelwies unbepuust {{IPA|p t k}}.<ref>{{Internetquelle |autor=Paul Teepe, in |url=https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf |titel=Niederdeutsch. Sprache und Literatur. Eine Einführung. Band 1: Sprache. |hrsg=[[Jan Goossens]], LWL |datum=1983 |abruf=2018-11-29 |format=PDF}} (PDF)</ref> De [[Uutluudverharden]] maakt /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos, so as ''goo<u>d</u>'' [go:t]. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is in allen Dialekten an’n Woordenn een Frikativ, je na Positschoon vun de Vokaal tovöör [ç x ‌x]. Westföölsch, Nedderlandsch-Neddersassisch un dat Angelsche Platt sprikt dat /g/ jümmers as Frikativ uut. Dat Brannenborgsch seggt meist /j/. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}}, in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}} un is in welk noordneddersassischen Dialekten de Uutspraak vun dat /{{IPA-Text|ʝ}}/ Dat /l/ kann an’n Woordenn ene velaar Uutspraak hebben: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'', [[Engelsche Spraak|engl]]. ''slee'''p''''' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''', engl. ''shi'''p''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eper'', engl. '''''p'''epper'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'', engl. '''''p'''lough'' → '''''Pf'''lug''; nds. ''scher'''p''''', engl. ''shar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en'', engl. ''tha'''t''''', ''wha'''t''''', ''ea'''t''''' → ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'', engl. '''''t'''ide'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'', engl. '''''t'''ell'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''', [[Angelsassische Sprake|ooldengl.]] ''i'''c''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'', engl. ''ma'''k'''e'' → ''ma'''ch'''en''; nds., nl. ''oo'''k''''', [[Westfreesche Spraak|wfr]]. ''e'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'', engl. '''''d'''ay'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'', nfri. ''faa'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] p72pe69d3yqs07ibx2868nup5mg1fm0 1041289 1041288 2025-07-05T19:02:33Z Flaverius 21322 /* Luudstand */ engelsch uut tabell ruut 1041289 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === Plattdüütsch ünnescheedt rund 20 [[Konsonant|Kunsonanten]], de in den plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek sünd. Ünnerscheden sünd ünner beschreven. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" |+Kunsonanten in’n Plattdüütschen ! ![[Bilabial|bilabiaal]] ![[Labiodental|labio-]][[Labiodental|dental]] ![[Alveolar|alveolaar]] ![[Postalveolar|post-]][[Postalveolar|alv.]] ![[Palatal|palataal]] ![[Velar|velaar]] ![[Glottal|glottaal]] |- ! style="text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Plosiv|b]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] · [[Stimmhaften alveolaren Plosiv|d]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] · [[Stimmhaften velaren Plosiv|g]] | |- !style="text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | |- !style="text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Frikativ|v]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen alveolaren Frikativ|s]] · [[Stimmhaften alveolaren Frikativ|''z'']] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen postalveolaren Frikativ|ʃ]] |[[Stimmlosen palatalen Frikativ|ç]] · [[Stimmhaften palatalen Approximant|j]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen velaren Frikativ|''x'']] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] |- !style="text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | |style="text-align:center"|[[Alveolaren Vibrant|r]] | | | | |- !style="text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | |} /{{IPA-Text|p t k}}/ hebbt meist [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}}, in’n West- un Oostfäälsch sünd aver deelwies unbepuust {{IPA|p t k}}.<ref>{{Internetquelle |autor=Paul Teepe, in |url=https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf |titel=Niederdeutsch. Sprache und Literatur. Eine Einführung. Band 1: Sprache. |hrsg=[[Jan Goossens]], LWL |datum=1983 |abruf=2018-11-29 |format=PDF}} (PDF)</ref> De [[Uutluudverharden]] maakt /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos, so as ''goo<u>d</u>'' [go:t]. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is in allen Dialekten an’n Woordenn een Frikativ, je na Positschoon vun de Vokaal tovöör [ç x ‌x]. Westföölsch, Nedderlandsch-Neddersassisch un dat Angelsche Platt sprikt dat /g/ jümmers as Frikativ uut. Dat Brannenborgsch seggt meist /j/. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}}, in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}} un is in welk noordneddersassischen Dialekten de Uutspraak vun dat /{{IPA-Text|ʝ}}/ Dat /l/ kann an’n Woordenn ene velaar Uutspraak hebben: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eperr'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'' → '''''Pf'''lug;'' nds. ''schar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en''→ ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'' → ''ma'''ch'''en''; nds. ''oo'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] 6v5cmikott9eoqjuo22b9a51u42udm3 1041290 1041289 2025-07-05T19:05:45Z Flaverius 21322 /* Verben */ ünnerünnerschriften 1041290 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt een Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is een Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is een anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag een Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder een neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as een neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder een Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen een Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man een paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un een [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], een [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], een Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för een vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent een Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies een plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn een Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat een lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] een plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit een paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an een oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat een [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, een Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op een öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun een paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch een Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man een Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot een Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 een regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers een paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheed sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch een Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst een beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot een paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% een beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt een paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheed sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund een Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund een Veerdel an, dat se tomindst een beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na een lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man een lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], een beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as een westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner een man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut een anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of een düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheed Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch een Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat een Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag een Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === Plattdüütsch ünnescheedt rund 20 [[Konsonant|Kunsonanten]], de in den plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek sünd. Ünnerscheden sünd ünner beschreven. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" |+Kunsonanten in’n Plattdüütschen ! ![[Bilabial|bilabiaal]] ![[Labiodental|labio-]][[Labiodental|dental]] ![[Alveolar|alveolaar]] ![[Postalveolar|post-]][[Postalveolar|alv.]] ![[Palatal|palataal]] ![[Velar|velaar]] ![[Glottal|glottaal]] |- ! style="text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Plosiv|b]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] · [[Stimmhaften alveolaren Plosiv|d]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] · [[Stimmhaften velaren Plosiv|g]] | |- !style="text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | |- !style="text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Frikativ|v]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen alveolaren Frikativ|s]] · [[Stimmhaften alveolaren Frikativ|''z'']] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen postalveolaren Frikativ|ʃ]] |[[Stimmlosen palatalen Frikativ|ç]] · [[Stimmhaften palatalen Approximant|j]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen velaren Frikativ|''x'']] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] |- !style="text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | |style="text-align:center"|[[Alveolaren Vibrant|r]] | | | | |- !style="text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | |} /{{IPA-Text|p t k}}/ hebbt meist [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}}, in’n West- un Oostfäälsch sünd aver deelwies unbepuust {{IPA|p t k}}.<ref>{{Internetquelle |autor=Paul Teepe, in |url=https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf |titel=Niederdeutsch. Sprache und Literatur. Eine Einführung. Band 1: Sprache. |hrsg=[[Jan Goossens]], LWL |datum=1983 |abruf=2018-11-29 |format=PDF}} (PDF)</ref> De [[Uutluudverharden]] maakt /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos, so as ''goo<u>d</u>'' [go:t]. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is in allen Dialekten an’n Woordenn een Frikativ, je na Positschoon vun de Vokaal tovöör [ç x ‌x]. Westföölsch, Nedderlandsch-Neddersassisch un dat Angelsche Platt sprikt dat /g/ jümmers as Frikativ uut. Dat Brannenborgsch seggt meist /j/. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för een Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}}, in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}} un is in welk noordneddersassischen Dialekten de Uutspraak vun dat /{{IPA-Text|ʝ}}/ Dat /l/ kann an’n Woordenn ene velaar Uutspraak hebben: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheed acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un een Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is een langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as een normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheed, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in een anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov een Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eperr'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'' → '''''Pf'''lug;'' nds. ''schar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en''→ ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'' → ''ma'''ch'''en''; nds. ''oo'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is een Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch een ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, een groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat een wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche bögt [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheed so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. ==== Syntheetsche Tieden ==== In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert dat Plattdüütsche den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Person (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). Dat ''-e'' is in’n Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen, ook dat /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' is meist uutfullen. In’n [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) bruukt dat Plattdüütsche enen [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat heet de dree Personen kriegt dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Eenheidspluraal in’n olen plattdüütschen Stammland, in’n [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütschen]], [[Oostfreesland]], [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] un [[Sleswig]] is de Pluraal ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un een paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort sett wenn mööglich enen [[Ümluud]] op. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon in’n Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar in dat Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]; se wannelt den Stammvokaal un hängt för de 2.&nbsp;Persoon Eentall ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl'''ee'''p | rowspan="3" |wi, ji, se sl'''e'''p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl'''ee'''p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl'''ee'''p |} ==== Tohoopsett Tieden ==== Anner Tieden billt Plattdüütsch mit [[Hülpsverb|Hülpsverben]]: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] vun dat [[Vullverb]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lapen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn een [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Präteritum un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween een sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> ==== Partizipien ==== Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> ==== Modi (Uutsaagwiesen) ==== Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheed bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man een beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt enen Eenheidskasus. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> De Spraak ünnerscheed dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheed sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch ünnerscheed twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder een [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook een anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheed bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''een/en'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''een'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De Achterföögsels för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''een/en'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |een-'''∅'''/en-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |een-'''∅'''/en-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheed dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin). [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien'''en'''/mien-'''''∅''' ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook Engelsch un Noordfreesch vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer een verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel een [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' een Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer een „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder een paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder een beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: een Seggwoord, denn een, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch een Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist een Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten een Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur een Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht een plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen een good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen een beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies een beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; een paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] m4fxrxavdyptvrxquo719ixwnz9rxno 1041300 1041290 2025-07-06T10:06:05Z Flaverius 21322 /* Grammatik */ meer ünneröverschriften, beten typos, beten stil, meer afsätze 1041300 wikitext text/x-wiki {{Infobox Spraak |Koort=Low Saxon dialects.png |Spraak=Plattdüütsch</br> Nedderdüütsch/Neddersassisch |Länner={{DEU}}<br/> {{NLD}}<br/> {{DNK}}<br/> <small>'''In Spraakeilannen''':</br> {{BLZ}}<br/> {{BRA}}</br> {{BOL}}<br/> {{CAN}}<br/> {{KAZ}}<br/> {{KGZ}}<br/> {{MEX}}<br/> {{PRY}}<br/> {{RUS}}<br/> {{USA}}</small> |Spreker=4–8&nbsp;Millionen weltwied * Düütschland: ≈ 2,2&nbsp;Mio. gode Sprekers, ≈ 5&nbsp;Mio. Sprekers allens tohoop<ref>Adler u.&nbsp;a: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016''. ([https://web.archive.org/web/20180313031748/http://www.ins-bremen.de/fileadmin/ins-bremen/user_upload/umfrage2016/broschuere-umfrage.pdf online])</ref> * Nedderlannen: ≈ 1,6–2,15&nbsp;Mio.<ref>[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> * Brasilien: ≈ 0,3–0,4&nbsp;Mio. * Plautdietsch: ≈ 0,5&nbsp;Mio. |Klassifikatschoon= * [[Indoeuropääsche Spraken|Ιndoeuropääsch]] *: [[Germaansche Spraken|Germaansch]] *:: [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] |KSpraak=Plattdüütsch |Amtsspraak= |ISO1=- |ISO2=nds |ISO3='''För de ganze Spraak:''' nds<ref>[[SIL International]]: {{Internetquelle |url=https://iso639-3.sil.org/code/nds |titel=nds {{!}} ISO 639-3 |abruf=2021-01-12}}</ref><br />'''För enkel Dialekten:'''</br>[[Achterhooksch]]: act <br />[[Drents]]: drt</br>[[Grunnegs|Grönnegs]]: gos<br/>[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]: frs<br />[[Plautdietsch]]: pdt<br/> [[Sallandsch]]: sdz</br>[[Stellingwarfs]]: stl</br>[[Twents|Twentsch]]: twd</br>[[Veluws]]: vel</br>[[Westfäölsk Plat|Westföölsch]]: wep<br /> |Minderheitensprache={{DEU}} {{NLD}} {{BRA}}|Minnerhedenspraak={{DEU}}</br> {{NLD}}</br> {{BRA}}}} '''Plattdüütsch''', kort '''Platt''', ook '''Nedderdüütsch''' oder '''Neddersassisch''' un '''Sassisch''' heten, is ene [[Regionaalspraak]] un [[Dialektgrupp]], de rund twee Millionen Minschen in [[Noorddüütschland]] un an de twee Millionen Minschen in [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderland]] snackt. Besünners mit dat [[Mennisten|mennistsche]] [[Plautdietsch]] het sik de Spraak ook weltwied uutbreedt. Se höört to’n [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]], het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt, un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak, de tohoop mit [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Engelsche Spraak|Engelsch]] to de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaanschen]] Spraken tellt. Dat frömiddelöllerlich [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] is de öllste överlevert Spraakform vun dat Plattdüütsche. Later het de Spraak as [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] Inflood op [[Europa|Noordeuropa]] namen un weer Schrievspraak för Recht un Hannel. In de fröhe Neetied hebbt [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsch]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] de Rull as Schrievspraken övernamen, so dat Plattdüütsch, nu sünner Standard- un Schrievspraak un in verscheden Dialekten –&nbsp;so as [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]], [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersch]], [[Noordneddersassisch]], [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] un [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]&nbsp;– deelt, wieder besteit. Striedig blivt de Stand as Spraak. Op de enen Sied warrt Platt je na [[Dackspraak]] as hoogdüütschen oder nedderlandsschen Dialekt bekeken, annersieds behanndelt en Deel Spraakwetenschoppers un Kultuurorganisatschonen Plattdüütsch as ene egen Spraak. Ook mang den Spraakgemeenschop is de Ansicht, dat Plattdüütsch ene Spraak is, wied verbreedt. Vundaag laat [[Düütschland]] un de [[Königriek vun de Nedderlannen|Nedderlannen]] de Regionaalspraak Plattdüütsch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta vun de Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] gellen. Liekers is de Spraak bedroot, denn de Präzens in dat Alldagsleven un de Apentlichkeid is ring. Hoogdüütsch un Nedderlandsch hebbt allerwegens de Överhand. Versöök, de Spraak to bewaren un wedder in’t Leven to halen, ümfaat [[Plattdüütsch (Schoolfack)|plattdüütsch Schoolünnerricht]], [[Plattdüütsche Schrieveree|Literatuur]] un [[Plattdüütsche Musik|Musik]] in de Spraak, seltener ook Medien so as [[List vun plattdüütsche Films un TV-Serien|Feernseen]] oder [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radio op Platt]]. Verscheden regionale Organisatschonen stütt de Spraak mit Events, Spraakkursen un Publikatschonen. Doch blivt de Tokumst vun dat Plattdüütsch unseker. Öllern geevt eer meist nich meer an de Kinner wieder. So is Platt in Delen vun dat Spraakrebeed al meist uutstorven, un in wieden Delen vun dat Spraakrebeed bloot ünner de öllste Generatschoon begäng. == Klassifikatschoon == === Spraakverwandschop === [[Bild:2022 04 16 - KARTE WG – um 580 n.Chr. - END.png|duum|Westgermaansche Spraken üm 580.<ref>[[Wolfram Euler]]: ''Das Westgermanische: von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert – Analyse und Rekonstruktion''. Inspiration Unlimited Berlin 2022.</ref> Ooldsassisch hier mit Ooldengelsch un Ooldfressch, de wedder ene enegere anglo-freesche Grupp (hier ook noordseegermaansch) billt, as Deel vun ene nöördliche westgermaansche Grupp]] Dat [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche]] Plattdüütsch tellt to’n [[germaansche Spraken|germaanschen]] Telg vun de [[Indoeuropääsche Spraken|indoeuropääsche]] Spraakfamilie. De Spraak het den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]], de [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoogdüütsch]] vun annern westgermaanschen Spraken ünnerscheedt, nich mitmaakt un is so ene [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütsche]] Spraak.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;440&nbsp;f.</ref><ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;55.</ref> Plattdüütsch is en Deel vun dat [[kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum]], dat sied den Schrievsprakenwessel vun [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] to’n [[Düütsche Spraak|Hoogdüütschen]] un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandschen]] un besünners sied dat 19.&nbsp;Jhd langs de Grenz vun de modernen Standardspraken uuteenbrickt.<ref>Maarten van den Toorn u.&nbsp;a.: ''Geschiedenis van de Nederlandse taal'', Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, S.&nbsp;149&nbsp;f.</ref><ref>[[Jan Goossens]]: ''Deutsche Dialektologie.'' De Gruyter 1977, S.&nbsp;48.</ref> So sünd besünners in dat 20.&nbsp;Jhd dat Plattdüütsch in Düütschland un dat [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Neddersassisch in de Nedderlannen]] uuteenannerdreven.<ref>Jan Goossens: . In: Jan Goossens (Hrsg.): . Karl Wachholtz, Neumünster 1973, S. 9–27.</ref> Plattdüütsch stünn in den Verloop vun de Tied besünners mit Hoogdüütsch, [[Freesche Spraken|Freesch]] un [[Nedderfranksche Spraken|Nedderfranksch]] in Kuntakt. [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], dat Plattdüütsche sienen Vöörlöper, [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]] un [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] hebbt so vele Gemeensamkeiden, dat se de [[Ingväoonsche Spraken|noordseegermaansche]] Ünnergrupp binnen dat Westgermaansche billt. Striedig is, of de noordseegermaanschen Spraken vun enen gemeensamen Vöörlöper afstammt, wat in de verleden Tied as Annaam begäng weer, oder mit Spraakkuntakt langs de [[Noordsee]]küst opkamen sünd, wat vundaag de verbreedt Ansicht is.<ref name=":42">Henk Wolf: ''Nordseegermanisch''. In: Stefan J. Schierholz, Laura Giacomini (Ruutgevers): ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online''. De Gruyter, Berlin 2022 ([https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_15877/html. online], opropen den 13.06.2035).</ref> Vergleken mit Engelsch un Freesch, de wedder ene engere [[Anglofreesche Spraken|anglofreesche]] Ünnergrupp billt, wiest Ooldsassisch avers minner noordseegermaansche Kennteken.<ref name=":42" /> Sachtens het sik dat noordseegermaansche Ooldsassisch mit anner Varietäten vermischt, as de [[Sassen (Volk)|Sassen]] in’t 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süden tögen un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. Villicht weer aver ook heel dat sassische Stammland noordseegermaansch un den Ooldsassischen sünd wegen den Kuntakt mit dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderdfranksch]] un [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] noordseegermaansche Kennteken verlüstig gaan.<ref name="Peters 18f">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;18&nbsp;f.</ref> Plattdüütsch steit so twüschen de vun öllers her noordseegermaansche Grundlaag un den hoogdüütschen Inflood.<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', S.&nbsp;29. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Stand as Spraak === Wieldes Oold- un [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] allgemeen Spraken heten warrt, is de Stand as Spraak för’t Plattdüütsche vundaag striedig.<ref>[[Jan Wirrer]]: ''Zum Status des Niederdeutschen,'' S.&nbsp;308.</ref> Dat Plattdüütsch in öllere Tieden op’n Weg weer regionale Varianten in de Schrievspraak uuttoglieken, warkt vundaag as „[[Plattdüütsch Spraakmythos|plattdüütschen Spraakmythos]]“ na un bringt de Fraag na dat Plattdüütsche sienen Stand jümmers wedder op.<ref>[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache,'' S.&nbsp;26&nbsp;f.</ref><ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Zur Verwendung des Niederdeutschen heute.'' In: ''Mehrsprachigkeit in der Stadtregion'' ( =&nbsp;Jahrbuch des Instituts für deutsche Sprache 1982) Schwann: [[Düsseldörp]] 1982. S.&nbsp;152. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/1953/file/Stellmacher_Zur_Verwendung_des_Niederdeutschen_heute_1982.pdf online])</ref> Dat givt allgemeen dree Positschonen: * '''Plattdüütsch as Spraak''': De Historie na is Plattdüütsch ene westgermaansche Spraak, de den [[Hoochdüütsch Luutwannel|hoogdüütschen Luudwannel]] nich mitmaakt het un egenstännig ranwussen is, ook wenn se jümmers in Kuntakt mit de Süsterspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch stünn.<ref>[[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots een Dialekt, de sik to Wehr setten kann.'' S.&nbsp;27&nbsp;f.; Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' S.&nbsp;183.</ref> Ook de Status as Schrievspraak in de fröhe Neetied is en anner Argument för den Stand as egen Spraak. De Ünnerscheden in [[Luudstand]], [[Grammatik]] un [[Woordschatt]] twüschen Plattdüütsch, Nedderlandsch un Hoogdüütsch sünd groot noog Plattdüütsch as egen Spraak antospreken.<ref name=":14">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188&nbsp;f.</ref> * '''Plattdüütsch as Dialekt''': Na de [[Sotscholinguistik|sotscholinguistschen]] Begevenheiden vundaag is Plattdüütsch ene Spraak för dat private Ümfeld mit verminnert Funktschonen. Se is stark regionaal opdeelt un het kenen överegionalen Standard.<ref name=":14" /> Hoogdüütsch un Nedderlandsch sünd je na Staat [[Dackspraak|Dackspraken]] un överneemt de Funktschoon as Schrift- un Standardspraak. So kann Plattdüütsch för enen düütschen oder nedderlandschen Dialekt gellen, denn de Sprekerschen un Sprekers bruukt Platt jüst so, as ook anner Dialektsprekerschen un -sprekers dat doot, de ünner dat Dack vun ene Standardspraak staat.<ref name=":02">[[Ulrich Ammon]]: ''Was ist ein deutscher Dialekt?'' In: [[Klaus Mattheier]], [[Peter Wiesinger]] (Ruutgever): ''Dialektologie des Deutschen. Forschungsstand und Entwicklungstendenzen'' (=&nbsp;''Germanistische Linguistik.'' 147). Niemeyer: Tübingen 1994, S.&nbsp;369–384, S.&nbsp;376&nbsp;f.</ref> De Afstand twüschen Plattdüütsch un sienen Dackspraken warrt jümmerto lütter. Se billt vundaag en Kontinuum vun Dialekt na Standardspraak, in dat sik Plattdüütsch den Dackspraken anglieken deit.<ref name=":28" /> * '''Plattdüütsch as Afstandsspraak un Schiendialekt''': Ene Middelpositschoon, de versöcht de Historie un de Begevenheiden vundaag mittobedenken, is Plattdüütsch as ene [[Afstandsspraak]] un togliek enen [[Schiendialekt]] to beschrieven. De Begrepen gaat op [[Heinz Kloss]] torügg un beschrievt, dat Plattdüütsch in de verleden Tied as ene egenstännige Spraak ranwussen is un ook vundaag noch noog Afstand to sienen Dackspraken Hoogdüütsch un Nedderlandsch het, dat as egen Spraak antospreken. Liekers bruukt de Sprekerschen un Sprekers Plattdüütsch vundaag so, dat de Spraak so as enen Dialekt schient.<ref>[[Heinz Kloss]]: ''Abstandsprachen und Ausbausprachen.'' In: [[Joachim Göschel]] u.&nbsp;a. (Ruutgever): ''Zur Theorie des Dialekts'' (=&nbsp;ZDL Beih. N.&nbsp;F., Nr.&nbsp;16). Wiesbaden 1976, S.&nbsp;303, 305.</ref><ref>Heinz Kloss: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800'' (=&nbsp;''Sprache der Gegenwart'', 37). 2.&nbsp;Oplaag. [[Düsseldörp]] 1978, S.&nbsp;67–70, 181–198.</ref> == Naams vun de Spraak == {{Kiek ook bi|Naams vun dat Plattdüütsch}} === Egennaams === In’n Alldag bruukt de Plattdüütschen mit Hoogdüütsch as Schriftspraak ''Plat(t)dü(ü)tsch''&nbsp;–&nbsp;mit regionalen Varianten so as ''Pla(t)dü(ü)ts(k)'', ''Plat(t)duitsk'' oder kort ''[[Platt (Dialekt)|Plat(t)]].''<ref name=":39">{{Internetquelle |autor=Universität Münster, Andreas Brandt |url=https://www.uni-muenster.de/Germanistik/cfn/Plattinfos/WasistNiederdeutsch/Was_ist_Niederdeutsch.html#Plattdeutsch |titel=Was ist Niederdeutsch |abruf=2025-06-08 |sprache=de}}</ref> Wo Nedderlandsch Schriftspraak is, sünd Naams för den regionalen Dialekt, so as ''[[Drentsch|Drents Plat]]'' oder [[Twentsch|Twents Plat]], begäng. Ook de Uutdruck ''Nedersaksisch'' is in’n Nedderlannen verbreedt.<ref name=":41">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taalsociologische aspecten'', In: ''HNTL'', S.&nbsp;295&nbsp;ff.</ref> De düütsche Spraakwetenschop bruukt ''[[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|Nedderdüütsch]].'' Op Platt is de Begreep bloots in formalen Kontexten begäng, so as in de Egennaam ''[[Bunnsraat för Nedderdüütsch]].<ref name=":39" />'' ''Neddersassisch'' un ''Sassisch –''&nbsp;de olen Egennaams to Hansetieden&nbsp;– schöölt dat „düütsch“ in Platt- un Nedderdüütsch ümgaan, dat de Lüüd buten Düütschland nich uutslaten warrt. Se schöölt ook den gemeensamen Oorsprung vun de noorddüütschen un oostnedderlandschen Dialekten ünnerstrieken. Beide Naams sünd vundaag in Düütschland raar un meist alleen bi spraakaktivistischen Gruppen begäng. Wieldes sett sik ''Nedersaksisch'' as Egennaam för de oostnedderlandschen Dialekten jümmers starker döör.<ref name=":41" /> === Historie vun de Naams === <gallery perrow="2" class="rechts"> Bild:BibelMagdeburg.jpg|''Düdesch'' in de Meideborger Bibel vun 1554: ''De gantze Hillige Schrifft, <u>Vordüdeschet</u>'' Bild:1614 Bible.jpg|''Sassisch'' as Naam in de [[Bibel vun 1614]]: ''De gantze hillige Schrifft / <u>Sassisch</u>'' </gallery> Uut de ooldsassische Tied is keen Egennaam överlevert. In [[Latiensche Spraak|latienschen]] Texten heet de Spraak {{lang|la|''lingua saxonica''}} na de [[Sassen (Volk)|Sassen]] oder allgemeen {{lang|la|''lingua germanica''}} un {{lang|la|''lingua theudisca''}},<ref name=":0">[[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch,'' S.&nbsp;24–27.</ref> so as ook in de Prolog vun de [[Heliand]] ({{lang|la|''Theudisca poëmata}}).<ref>{{Internetquelle |url=http://www.fh-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/09Jh/Heliand/hel_hf0p.html |titel=Heliand |werk=bibliotheca Augustana |abruf=2025-05-25}}</ref> In [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Tied weer de Egennaam {{Lang|gml|''düdesch''}} begäng, denn al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen as Deel vun de Düütschen seen.<ref name=":43">[[Agathe Lasch]]: ''Mittelniederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;5&nbsp;f.</ref> To de Tied stünnen Nedderdüütsch un Hoogdüütsch noch op den glieken Rang un {{Lang|gml|''düdesch''}} kunn noch för beide Spraken jüstso good staan. Hüüd denkt de Lüüd bi ''düütsch'' direkt an de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche Standardspraak]], wenn de Kuntext dat nich jüst uutsluten deit. Wenn dat doch wichtig weer, sik vun Nedderlandsch oder Hoogdüütsch aftosetten, weren Begrepen as {{Lang|gml|''unse düdesch''}}, {{Lang|gml|''sassesch''}} oder {{Lang|gml|''moderlike sprake''}} begäng.''<ref name=":33" />'' De Nedderlandschen beteken de Spraak ook as {{Lang|dum|''ôstersch''}}''.<ref name=":43" />'' Later as dat at [[Hartogdom Sassen]] na Süüd to wanner, keem {{Lang|gml|''neddersassesch''}} op, sik vun dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[Böversassen]] aftogrenzen.<ref name=":0" /> In moderne Tied versöchen to’n Bispeel [[Karl Friedrich Arend Scheller|Karl Scheller]], [[Christian Hinrich Wolke|Chrstian Hinrich Wolke]], [[Georg Ruseler]] oder [[Reinhard F. Hahn|Reinhard Hahn]] de Naams ''Sassisch'' un ''Neddersassisch'' wedder opleven to laten. In Düütschland het sik dat avers nich döörsett. Dat nedderlandsche {{lang|nl|''Nedersaksisch''}}, dat to’n Beginn vun’n 20.&nbsp;Jhd. in de nedderlandsche Spraakwetenschop opkeem, het sik man sied de 1950-er Jahren mit dat ''[[Nedersaksisch Instituut|Nedersaksisch Institut]]'' an de [[Universität Grönneng]] jümmers wieder verbreedt. Besünners sied dat de Nedderlannen Neddersassisch na de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken|Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken]] as regionale Spraak gellen laat, hebbt Spraakverenen un -instutschonen den Begreep övernamen.<ref name=":41" /> ''Plattdüütsch'', ''Platt'' un ''Nedderdüütsch'' kaamt uut’n Nedderlandschen.<ref>Nicoline Van der Sijs: ''Onze Taal'', Jahr 74. Genootschap Onze Taal, Den Haag 2005, S. 310.</ref> ''Plattdüütsch'' is toeerst in’n 16.&nbsp;Jhd. bi [[Cornelis Lettersnijder]] as {{Lang|dum|''in goeden platten duytsche''}} dokumenteert. De Begreep geit nich op dat „platte Land“ torügg, man op dat nedderlandsche {{lang|nl|''plat''}}, wat ‘klaar, düüdlich’ bedüdt un in de Tied noch nich minnächtig weer.''<ref name=":33">[[Agathe Lasch]]: ''Plattdeutsch''. In: ''Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur'', Band&nbsp;42 (1917), S.&nbsp;134&nbsp;ff.</ref>'' ''Nedderdüütsch,'' dat as ''{{lang|dum|neder duutsche}}'' gegenöver den ''{{lang|dum|hoghen duutsche}}'' 1457 dat eerste Maal in enen [[Middelnedderlandsche Spraak|middelnedderlandschen]] Text stünn, kümmt würklich vun de geograafsche Laag af.<ref>[[Luc De Grauwe (Linguist)|Luc de Grauwe]]: ''Theodistik. Zur Begründung eines Faches und ein Plädoyer für eine kontinentalwestgermanische Sicht auf die neuzeitliche Bifurkation Deutsch/Niederländisch''; In: Raphael Berthele u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Die deutsche Schriftsprache und die Regionen: Entstehungsgeschichtliche Fragen in neuer Sicht.'' Walter de Gruyter: Berlin 2003, [[:de:Spezial:ISBN-Suche/3110174979|ISBN 3-11-017497-9]], S. 127&nbsp;ff., hier S.&nbsp;136&nbsp;f.</ref> Ook de Naam ''Nedderlandsch'' kunn eerst noch Plattdüütsch jüst so as Nedderlandsch beteken.<ref>Lasch, Agathe (1914). . Niemeyer, Halle/Saale, p. 6.</ref> In’n 17.&nbsp;Jhd. weer de Naam ''Plattdüütsch'' denn ook in Noorddüütschland as minnächtigen Begreep begäng.''<ref name=":39" />'' Dat öllere ''sassesch'' is denn grotendeels verdrängt worrn.<ref>''[https://www.dwds.de/wb/platt#2 ''platt''],'' In: [[Wolfgang Pfeifer (Etymologe)|Wolfgang Pfeifer]]: ''Etymologisches Wörterbuch des Deutschen.''</ref> Eerst mit de Dialektologie un Literatuur in dat 19. Jhd. kreeg ''Plattdüütsch'' wedder en neutraleren Klang.''<ref name=":39" />'' ''Nedderdüütsch'' weer to Anfang noch raar un eerst mit de [[Dialektologie]], de den düütschen Spraakruum in Nedder-, [[Middeldüütsche Dialekten|Middel]]- un [[Böverdüütsch]] deelt, het sik de Begreep ook in de hoogdüütsche Wetenschop döörsett.<ref>[[Werner Besch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung,'' 2.&nbsp;Oplaag., Bd.&nbsp;3, 2003, S.&nbsp;2211.</ref> In’n Verloop vun de Tied wurrn ''Platt-'' un ''Nedderdüütsch'' avers nich alleen as en neutralen Begreep ankeken, de dat Plattdüütsche siene geograafsche Laag beschrivt. Döör dat „düütsch“ wurr dat ook as enen Begreep uutleegt, de seggt, dat de Spraak nix Egenstännigs is un so den hoogdüütschen Anspröök ünnermuurt, dat Plattdüütsch as enen düütschen Dialekt tellt un minner gellen deit.''<ref name=":33" />'' In’n Verloop vun dat 19.&nbsp;Jhd. het sik ''Platt'' denn ook in Westdüütschland uutbreedt. So betekent de Begreep vundaag nich alleen nedderdüütsche Varietäten oder Plattdüütsch an un för sik, man ook [[Westmiddeldüütsche Dialekten|westmiddeldüütsche]] Dialekten.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt |werk=atlas-alltagssprache |abruf=2024-11-27}}</ref> === Unklaarheiden vun de Naams === [[Bild:Definitions Low German.svg|thumb|Verscheden Definitschonen vun „Nedderdüütsch“]] De Naams för’t Plattdüütsche sünd je na Tied, Kuntext un Definitschoon meerdüdig un unklaar. ''Platt'' betekent nich alleen Spraakvarietäten, de uut dat Ooldsassisch ranwussen sünd oder en Kolonisatschoondialekt vun so ene Varietät sünd, man is ook as Egennaam för de [[Nedderfranksche Spraken|nedderfrankschen]] Dialekten in’n Nedderlannen un Düütschland un ook för den groten Deel westmiddeldüütsch Dialekten begäng.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.atlas-alltagssprache.de/runde-1/f20/ |titel=Mundart/Platt/Dialekt « atlas-alltagssprache |abruf=2025-05-28}}</ref> ''Nedderdüütsch'' betekent in’n wiedsten Sinn alle [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen Varietäten]], also Neddersassisch un Nedderfranksch tohoop. So weer dat besünners is de düütsche Dialektologie in’n 19.&nbsp;Jhd. begäng. Vundaag is dat raar Plattdüütsch un Nedderlandsch ünner düssen Begreep tohooptofaten. In’n wieden Sinn ümfaat de Begreep de neddersassischen Dialekten in Düütschland un Nedderland. Vundaag is de Begreep avers meist in’n engen Sinn begäng un betekent alleen de neddersassischen Varietäten in Düütschland.<ref name=":37" /> De nedderdüütsche Süüdgrenz ünnerscheedt sik ook je na Definitschoon un liggt meist an de [[Benrather Linie|maken/machen-Isogloss]] (Benrather Linie) oder ook an de [[Uerdinger Linie|ik/ich-Isogloss]] (Uerdinger Lien), seltener ook an Isolglossen wieder in’n Süden, so as de [[Bad Hönninger Linie|Dorp/Dorf-Isogloss]] (Bad Hönninger Linie).<ref name=":37" /> So is ook unklaar, of [[Nedderrhiensch]] oder [[Bergisch]], de as neddefranksche Varietäten mit to dat Nedderdüütsch in’n wiedsten Sinn tohöört, mit to dat Nedderdüütsch in’n engen Sinn, also dat Nedderdüütsch in Düütschland tellt.<ref name=":37">[[Jan Goossens]]: ''Niederdeutsche Sprache – Versuch einer Definition,'' S. 13–15.</ref> ''Neddersassisch'' kann heel de Spraak vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] bet [[Urk]] beteken.<ref>[[Otto Behaghel]]: ''Geschichte der deutschen Sprache''. 5., verbesserte und stark erweiterte Auflage, Berlin/Leipzig 1928, S.&nbsp;159.</ref> Fakener betekent ''Neddersassisch'' in de Dialektologie avers alleen [[Westnedderdüütsch]], je na Definitschoon sünd de Varietäten in’n Nedderlannen inbegrepen oder nich.<ref>Dieter Stellmacher: ''Niedersächsisch.'' Schwann: [[Düsseldörp]] 1981.</ref> In de Ümgangsspraak kann de Begreep ook slicht de Dialekten in dat Bundsland [[Neddersassen]] beteken. So bruukt dat ook dat ''[[Niedersächsisches Wörterbuch|Niedersächische Wörterbuch]]'' för de Dialekten in Neddersassen un [[Bremen]].<ref>''Niedersächsisches Wörterbuch.'' Band 3, [[Niemünster]] 1953 ff.</ref> De Variant ''Nedersaksisch'' kann besünners in de nedderlandsche Dialektologie Oostnedderlandsch un Westnedderdüütsch tohoop beteken.<ref>[[Hendrik Entjes]]: ''Nedersaksische taal- en letterkunde''. In: ''Driemaandelikse Bladen.'' Bd.&nbsp;27 (1975), S.&nbsp;25–44 .</ref> Fakener betekent ''Nedersakisch'' avers de alleen de oostnedderlandschen Dialekten in’n Gegensatz to dat ''Nederduits'' op de düütsche Sied.<ref>[[Hermann Niebaum]]: ''Het Oostnederlandse taallandschap'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;54 Anm.&nbsp;4.</ref> == Historie == [[Bild:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|duum|Germaansche Dialektgruppen üm Christi Gebort:<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=blue|[[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=red|[[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=orange|[[Werser-Rhien-Germaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=yellow|[[Elvgermaansch]]}}<br />{{Koortlegenn|KLÖÖR=green|[[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]]}}]] === Översicht === De Spraakwetenschop deelt Plattdüütsch in dree Perioden: [[Ooldsassisch]] (ca.&nbsp;750–1150), [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]] (ca.&nbsp;1150–1600) un Plattdüütsch (af 1600). De eerste wichtige Text is dat [[Heliand|Heliand-Epos]] uut’n 9.&nbsp;Jhd. Groot is de Tall schreven Borns uut de middelsassische Tied, besünners to’n Hoogpunkt vun de [[Hansetiet|Hansetied]] mit velen Texten üm [[Juristeree]], [[Theologie]] un [[Historie|Historienschrieveree]]. Een wichtigen Wennpunkt för’t Plattdüütsche weer dat 16./17&nbsp;Jhd., in den Hoogdüütsch un Nedderlandsch de middelsassiche Schrievspraak wegdrängt hebbt. Plattdüütsch is to’n groten Deel as mündliche Spraak mit velen verscheden Dialekten bestaan bleven. In’n 19.&nbsp;Jhd. begünnen Schrieverslüüd sik wedder op de Spraak to besinnen un schreven nu Literatuur op Platt. Vundaag leevt Plattdüütsch as mündliche Spraak un in schreven Dialektliteratuur wieder, is man in sienen Wiederbestand bedroot.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;17.</ref> === Oorindoeuropääsch un Oorgermaansch === As ene [[Westgermaansche Spraken|westgermaansche Spraak]] sünd de Vöörlöpers för’t Plattdüütsche [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansch]] un noch wieder torügg [[Oorindoeuropääsche Spraak|Oorindoeuropääsch]]. Mit Wannels in de kumplexe oorindoeuropääsche [[Flekschoon]] un Luudwannels so as de [[eerste germaansche Luudwannel]] het sik dat Oorgermaansche lütt bi lütt vun’n Oorindoeuropääschen un anner indoeuropääschen Spraken wegbeweegt un is to enen egen Telg binnen de Familie ranwussen.<ref>[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;ff.</ref> Düssen Stremel in de Spraakhistorie is man nich daalschreven worrn un uut later schreven Texten rekonstrueert. In de Tied uut de eerste schreven Borns nableven sünd, harr sik Oorgermaansch al in verscheden Telgen un Spraken deelt: [[Noordgermaansche Spraken|Noordgermaansch]], [[Oostgermaansche Spraken|Oostgermaansch]] un [[Westgermaansche Spraken|Westgermaansch]] mit [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]], [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]], [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksch]] un [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], de Vöörlöper för dat Plattdüütsche vundaag.<ref>Benrard Comrie: ''The World's Major Languages''. New York City 1987 Oxford University Press. S.&nbsp;69&nbsp;f.</ref> === Ooldsassisch === [[Bild:Map Old Saxon Language Area.svg|thumb|Ooldsassisch Spraakrebeed in geelrood mit Schrievoorden, Bischopseten un modern Städen to’n orienteren<ref>Na [[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache'', Kaartenanhang&nbsp;1.</ref>]] [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] weer de Spraak vun de [[Sassen (Volk)|Sassen]], de sik sik in’n 3. un 4.&nbsp;Jhd. vun [[Holsteen]] na Süüd to uutbreeden un mit anner Stämm den sassischen Grootstamm billen. In’n 5.&nbsp;Jhd. tögen en Deel Sassen tohoop mit [[Angeln (Volk)|Angeln]], [[Fresen]] un [[Jüten]] na [[Grootbritannien|Britannien]] un bröchen de egen Spraak, dat later [[Angelsassische Sprake|Ooldengelsch]], mit op dat Eiland.<ref name="Dal 78ff">[[Ingerid Dal]]: ''Geschichte der Niederdeutschen Sprache,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;78&nbsp;ff.</ref> Uut düsse Tied, de fröhe ooldsassische Periood, sünd man en paar Egennamen un anners keen schreven Borns nableven. Uutnaam sünd villicht de [[Weserrunen]].<ref name=":6">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'', S.&nbsp;33. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De Spraak weer tohoop mit Freesch un Angelsassisch Deel vun dat [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansch]]. Mit de Tied het Ooldsassisch wat noordseegermaansche Kennteken verloren, indem dat sik de Spraak mit anner süüdlich Varietäten vermischt het oder de Spraakkuntakt mit dat Ooldhoogdüütsch starker worrn is.<ref name="Peters 18f" /> In’n 8.&nbsp;Jhd. wurr de Kunflikt twüschen den [[Franksch Riek|Frankenriek]] un den Sassen eernster un keem opletst mit den [[Christianiserung un Sassenkriege|Sassenkriegen]] 772–804 ünner [[Karl de Grote|Karl den Groten]] to Enn. Dat Ooldsassische an un för sik begünnt eerst üm 820/830, also na de Sassenkriegen, in den de Franken de Sassen betwungen un to’n [[Christendom]] bekeert un dat Stammland enen Deel vun’n frankschen Riek maakt harrn.<ref name=":7">[[Willy Sanders]]: ''Altsächische Sprache'', In: ''Niederdeutsche Sprache und Literatur'' S.&nbsp;30. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> De meisten Texten in de ooldsassische Tied weren op [[Latiensche Spraak|Latiensch]].<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;19.</ref> De wenigen ooldsassischen Texten stammt uut Kloosters un sünd meist religiöse Texten, so as [[Ooltsassisch Dööplöövnis|Dööplöövnissen]], Bichtformels un en [[Ooldsassische Genesis|Genesisfragment]], oder administrativ Översichten to Grundbesittafgaven. Dat gröttste un wichtigste Wark is man de [[Heliand]], en [[Epos]] uut de Tied üm 830, dat in meist 6000 Versen [[Jesus vun Nazaret|Jesus]] sien Leven navertellt.<ref name=":25">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;431&nbsp;f.</ref> Uut’n 10. un 11.&nbsp;Jhd., de late ooldsassische Tied, sünd noch lütter Spraakdenkmalen so as [[Glosse|Glossen]] nableven, denn geit de ooldsassische Schrieveree avers to Enn.<ref name=":6" /> Dat ooldsassische Spraakrebeed streck sik twüschen den [[Rhien]] un [[Elv]] un vun de [[Noordsee]] bet na [[Kassel]] un [[Merseburg]]. In’n Noorden weer de [[Eider]] de Grenz to dat [[Ooldnoordsche Spraak|Ooldnoordsch]]. In’n Noordwesten grenz de Spraak an dat [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesche]], na West to an dat [[Ooldnedderfranksche Spraak|Ooldnedderfranksche]]. De Süüdgrenz mit dat Ooldhoogdüütsch leep de Grenz in’n Westen grotendeels langs de [[Uerdinger Linie|ik/ich]]- un de [[Benrather Linie|maken/machen]]-Isogloss vun [[Dössen]]&nbsp;– [[Essen]]&nbsp;– [[Wupperdaal|Wopperdaal]]&nbsp;– [[Aeulpe]] över [[Waldeck (Land)|Waldegge]]&nbsp;– [[Kassel]]&nbsp;– [[Leinefelde-Worbis|Worbis]], denn süüdlich vun de [[Harz (Middelbargen)|Horz]] na [[Nordhausen|Nordhusen]] un [[Eisleben]] bet an de [[Saale]] bi [[Merseburg]].<ref>[[Willy Sanders]]: ''Altsächsiche Sprache,'' S.&nbsp;32&nbsp;f., 47f.</ref> Oosten de Elv un de Lien [[Kiel]]&nbsp;– [[Loonborg (Elv)|Loonborg]] grenz dat Ooldsassische an [[Slaawsche Spraken|slaawsche]] Spraken mit sassisch-slaawsch Övergangsrebeed in de [[Ollmark]] un dat [[Wendland]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;176&nbsp;f.</ref> === Middelsassisch<!-- överarbeiden, stringenter, frö- klassisch, laat, rebeed -->=== [[Bild:Hansesprache-mit Legende.jpg|duum|Gebeed vun de middelsassische Schrievspraak]] Uut’n Ooldsassischen is [[Middelsassische Spraak|Middelsassisch]], ook Middelnedderdüütsch heten, ranwussen. In dat 11. un 12. Jhd. weren, na dem nich meer op Ooldsassisch schreven worrn is, för rund 150 Jaren alle Texten in de Regioon op Latiensch.<ref name=":5">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;177.</ref> De fröhe middelsassische Schrieveree begünnt eerst üm 1200 <ref name=":40">''Lexikologie. Ein internationales Handbuch zur Natur und Struktur von Wörtern und Wortschätzen. 2. Halbband / Lexicology. An international handbook on the nature and structure of words and vocabularies. Volume 2.'' Walter de Gruyter, 2005, p. 1180</ref> In düsse Tied wunnen Städe Inflood un mit Oostkolonisatschoon breedt sik dat Sassis he na Oost to uut. De [[Sassenspegel]], en Rechtsbook vun 1225 is dat eerste grote middelsassische Wark. In de Tied kümmt de grote Deel middelsassische Texten uut den [[Elvoostfäälsch|elvoostfäälschen]] Ruum ööstlich vun’n [[Harz (Middelbargen)|Horz]]. Üm 1250 begünnt dat mit middelsassische Texten un Oorkunnen uut’n Städen. Üm 1350 het sik dat Middelsassische denn as Schrievspraak gegen dat Latiensche wiedhen döörsett.<ref name=":5" /> De Tied vun dat klassische Middelsassisch begünnt nadem sik Sassisch gegen dat latiensch döösett harr üm 1350 un geit bet rund 1500/1530.<ref name=":40" /> Nu kaamt ook meer Texten uut’n Westen un Noorden vun dat Spraakgebeed un de Anhängers vun de ''[[Devotio moderna]],'' ene religiöse Bewegung besünners in’n Westen vun dat middelsassische Rebeed, de sik stark för de Volksspraak insett het, faat vele religiöse Texten af. In den verscheden Regionen billt sik regionale Schrievspraken ruut.<ref name=":24">[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Zur Sprachgeschichte des norddeutschen Raumes'', S.&nbsp;21&nbsp;f.</ref> An de Westkant billt de [[Iessellandsche Schrievspraak]] enen Övergang na’t [[Middelnedderlandsche Spraak|Middelnedderlandsch]].<ref name=":26">[[Hermann Niebaum]]: ''Het Nederduits'', In: ''HNTL,'' S.&nbsp;433.</ref> Mit’n 15.&nbsp;Jhd. begünn de middelsassische Hoogtied, de Tied as „[[Hansespraak]]“ an un för sik. Nu harr sünnerlich [[Lübeck|Lübeek]] för den middelsassischen [[Bookdruck]] de Leidkraft un Kennteken för enen överregionalen Uutgliek in de Schrievspraak sünd to seen.<ref name=":24" /> De lüübschen Kennteken neemt man na Süüd un West to af un ene vullstännige Uutglieksspraak oder ene echte [[lüübsche Norm]] kemen nich tostann.<ref name=":26" /> Anners as Middelhoogdüütsch mit siene [[höövsche Literatuur]] bleev Middelsassisch to’n groten Deel ene Schriftspraak för Saaktexten üm Recht, Hannel, [[Historie|Historienschrieverie]], [[Didaktik]] un [[Theologie]].<ref name=":10">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S. 98&nbsp;ff.</ref> Eerst laat sünd ook literaarsche Warken so as [[Dill Ulenspegel|Dyl Ulenspegel]] oder uut dat Middelhoogdüütsche översett Literatuur opkamen. Üm 1530/1500 begünnt de late middelsassiche Tied un de Schrievsprakenwessel sett in.<ref name=":40" /> Mit de [[Reformatschoon]] weer Middelsassisch ook noch de Spraak mit de Reformaters nu dat Evangelium in Noorddüütschland verkünnen wullen. So kemen de [[Bugenhagenbibel]] un reformatersche Schriften op, de to de late middelsassische Tied tellt. Al frö richten de Reformaters man eren Blick na dat [[Oostmiddeldüütsch]], dat mit de Reformatschoon starken Inflood winnen kunn. Nu begünnt ook allnagraad de Schrievsprakenwessel to’n Hoogdüütschen hen un de middelsassische Literatuur treckt sik na Noord to torügg.<ref name=":23">[[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]]: ''Mittelniederdeutsche Dichtung'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;352.</ref> Mit de [[Oostkolonisatschoon]] het sik de Spraak vun’t 12.&nbsp;Jhd. an över dat ole sassische Stammland hen uutbreedt. Sassische un nedderfranksche Kolonisten trocken na Oost to, grünnen Dörper un Städen un verdrängen allnagraad de [[Slaawsche Spraken|slaawschen]] Spraken ümto.<ref name=":5" /><ref name=":10" /> As de [[Lingua franca|''lingua franca'']] hebbt de [[Hanse|Hansekooplüüd]] dat Middelsassische rund üm de [[Noordsee|Noord]]- un [[Oostsee]] uutbreedt un vele sassische Handwarkers laten sik in [[Skandinavien]] daal.<ref name=":10" /> So harr Middelsassisch groten Inflood op de fastlandskandinaavschen Spraken, de enen groten Deel middelsassische [[Lehnwoort|Leenwöör]] afkregen hebbt.<ref name=":15">[[Karl Bischoff (Germanist)|Karl Bischoff]]: ''Mittelniederdeutsch,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;108&nbsp;f.</ref> In [[Oost-Freesland]] un [[Grunneng (Provinz)|Grönnen]] begünn in’n 15.&nbsp;Jhd. Middelsassisch de [[Ooldfreesche Spraak|ooldfreesche]] Spraak to verdrängen. In [[Sleswig]] is in’n 15.&nbsp;Jhd. [[Däänsche Spraak|Däänsch]] bet an de [[Slie]] un [[Danewark]] ran verdrängt worrn.<ref name=":15" /> Annersieds güngen in’n Süüdoosten vun dat Spraakrebeed al in’n 14.&nbsp;Jhd. Städen so as [[Halle (Saale)|Halle]], [[Mansfeld]], [[Eisleben]], [[Wittenbarg|Wittenberg]] un [[Merseburg]] to de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] Schrievspraak över un ook de eenfachen Lüüd sünd hier al in’n 15./16.&nbsp;Jhd. anfungen middeldüütsche Mundaarden to snacken.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Mittelniederdeutsche Sprache.'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;69&nbsp;f. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> === Schrievsprakenwessel === In’n 16. un 17. Jahrhunnerd gung dat Prestige vun dat Middelsassisch daal, so dat de Spraak vun de [[Oostmiddeldüütsch|oostmiddeldüütsche]] un fröneenedderlandsche Schrievspraak verdrängt worrn is. Mit’n eersten [[Natschonalstaat|Natschonaalstaten]], de in de Tied starker warrt, de verscheden Interessen vun de [[Hansestadt|Hansestäden]] un de Kunkurrenz uut süüddüütschen Städen is de [[Hanse]] bilütten daalgaan un so ook de wichtigste Dreger för de middelsassische Schrievspraak.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;119–125.</ref> Annerster as in dat süüdliche Rebeed üm Halle, Wittenberg un ümto, wo Hoogdüütsch al in’n 14.&nbsp;Jhd. Schrievspraak weer, bleev dat Sassische annerwegens as plattdüütsche Dialekten bestaan.<ref name=":16">[[Timothy Sodmann]]: ''Der Untergang des Mittelniederdeutschen als Schriftsprache,'' S.&nbsp;117. ([https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf online])</ref> In’n Nedderlannen verdräng de hollandsche Schrievspraak dat Iessellandsche un dat Oostfreesche in Grönneng, as sik de Kuntreien daar meer na [[Holland]] to uutrichten.<!-- Born fehlt --> De Schrievsprakenwessel begunn bi den Eddellüden un gung denn in de Kanzleen vun de Städen wieder.<ref name=":9">[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1800.</ref> Se begünnen na buten hen mit süüddüütschen Städen, den Institutschonen vun dat [[Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon|Hillige Röömsche Riek]] un den [[Först|Försten]] Hoogdüütsch to schrieven, bleven man eerst noch bi för egen Saken Middelsassisch to schrieven. De Schrievsprakenwessel begünn in [[Brannenborg]] un [[Berlin]], so as ook in [[Danzig]] un [[Goslär]]. Al üm 1570, in Branneborg noch eer, weer de Wessel hier afslaten. [[Mekelnborg]], [[Pommern]] un [[Oostfalen]] begünnen üm 1570 Hoogdüütsch na buten hen to bruken un geven üm 1620/1650 Middelsassisch ook för egen Saken op. [[Hamborg]], [[Sleswig-Holsteen]] un [[Westfalen]] begünnen üm 1580/1590 Hoogdüütsch to bruken un geven de middelsassische Schrievspraak eerst üm 1650 ganz op. Wieder op de Afsied schrievt [[Oostfreesland]] oder dat norweegsche [[Bargen (Noorwegen)|Bergen]] ook noch kort vöör 1700 Middelsassisch. Daarna is de Schrievsprakenwessel to Enn brocht.<ref>Artur Gabrielsson: ''Die Verdrängung der mnd. durch die nhd. Schriftsprache.'' In: ''NSL'' S.&nbsp;146–150.</ref> In’n Nedderlannen het dat [[Iesselandsch|Iesselandsche]], dat al vele middelnedderlandsche Kennteken harr, lütt bi lütt meer hollandsche un fläämsche Schrievwiesen övernamen un is opletst ganz vun de fröneenedderlandsche Spraak verdrängt worrn. Een beten later folgen de Gillen, Ämter un toletzt de Kark un de Privaatlüüd.<ref>Peters S. 26</ref><!-- Uutboen, better verklaren --> In [[Oostfreesland]], [[Lingen]] oder [[Tiäkenbuorger Land|Tiäkenbuorg]] weer de Vöörgang noch kumplexer. Hier bruken se beid Hoogdüütsch un Nedderlandsch, ook wegen de velen [[Reformeerte Kark|reformeerten]] Karken, as Schrievspraken, eer dat vun 1815 an [[Preußen (Staat)|Preußen]] un de [[Evangeelsch-luthersche Karken|luthersche]] Meerheid Hoogdüütsch ook hier allerwegens döörsetten kunnen.<ref name="Polenz240">[[Peter von Polenz]]: ''Deutsche Sprachgeschichte vom Spätmittelalter bis zur Gegenwart.'' Band&nbsp;II: ''17.&nbsp;und 18.''&nbsp;''Jahrhundert.'' Walter de Gruyter: Berlin 2013, ISBN 978-3-11-031454-0, S.&nbsp;240.</ref> === Fröhneenedderdüütsch === De Spraak- un Literatuurwetenschop deelt de Tied na den Schrievsprakenwessel deelwies in de fröhe neenedderdüütsche Tied (1600–1800/1850) un nedderdüütsche Tied an för sik (vun 1800/1850 an) in. Na den Schrievsprakenwessel gellt nu ene mediale Diglossie, weer bi de betern Lüüd weer nu dat [[Hoochdüütsch]]e un [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsche]] de feinere Spraak, tominnst bi Geschäftssaken, tohuus weer ook daar Plattdüütsch noch begäng.<ref>[[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten,'' Sp.&nbsp;1799.</ref> De middelsassische Uutglieksspraak, de sik ruutbillt harr, füll nu aver sünner de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten uutenanner.<ref name=":2">[[Heinz Kloss]]: ''Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen seit 1800.'' 2.,&nbsp;gröttere Oplaag, Pädagogischer Verlag Schwann, [[Düsseldörp]] 1978, ISBN 3-590-15637-6, S.&nbsp;68.</ref> Dat Hoogdüütsche weer in de Teid ene Männerspraak, Fruenlüüd tohuus snnacken meist alleen Platt.<ref>Bichel 1985, 1886</ref> Bloot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestaan. De Stadt Lübeck het ehr ''Oberstadtbook'' noch bet 1809 op Plattdüütsch schreven.<ref name=":2" /> Besünners in barocken Theaterstücken kümmt Plattdüütsch in den Twüschenspelen vöör un warrt bi Rullen bruukt, de Buren un lütte Lüüd vun’n Land wiest. In’n 17. un 18.&nbsp;Jhd. warrt Plattdüütsch besünners in Gelegenheidsdichtungen schreven, so as [[Epithalamium|Hoogtiedsgedichten]] oder as [[Satire]] in Schimpschriften. Daar bi is dat Plattdüütsche jümmers Dialekt, de in’n Gegensatz to de hoogüütsche Schrievspraak steit. De Schrievnorm uut middelsassische Tied nimmt man noch lange Inflood op de fröhe neenedderdüütsche Schrieveree.<ref name=":9" /> Ook eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de [[Opklärung]] Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd anseen deen. === Modern Plattdüütsch === [[Bild:Klaus Groth (Allers, Kunsthalle Kiel).jpg|duum|[[Klaus Groth]] gellt för en vun den wichtigen Begrünners vun de nee’e plattdüütsche Literatuur in’n 19.&nbsp;Jhd. (Portree vun [[Christian Wilhelm Allers]])]] Dat Neenedderdüütsche an un för sik begünnt eerst an’t Enn vun dat 18.&nbsp;Jhd., as de eersten Schrievers wedder anfüngen, [[Plattdüütsch Literatur|Literatuur in de Spraak]] optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annamen harr. To de eersten höör [[Jan Hinrich Voß]]. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners [[Fritz Reuter]] un [[Klaus Groth]] in de Jaren 1850. Toglieks is aver ook dat Hoogdüütsche in düsse Tied vun de böverste Schicht in den Städen nich bloot as Schriftspraak begäng wesen, man ook as Ümgangsspraak keem dat bi düsse Lüüd nu ganz in Bruuk.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30.</ref> Düsse Spraakverlust bi gooduutbillten börgerlichen Städers dat Plattdüütsche as idyllsch un oorsprünglich bekieken maakt. Mit düsse Sicht kemen ook [[Rassismus|rassistsche]] un [[Antisemitismus|antisemitsche]] Ansichten op, de Plattdüütsch nich alleen as Spraak man ook de Plattdüütschen as ene reine un oorsprüngliche Spraak- un Volksgemeenschop anseen deen, un sik as [[plattdüütsche Bewegung]] organiseert hebbt. Vertreders vun düsse [[Völkisch|völkische]] Bewegung hebbt so dinner dat Plattdüütsche, man eer Rassismus un Antisemtismus in Noorddüütschland vöörran bröcht un den Weg för den Natschonaalsotschalismus in dat 20.&nbsp;Jhd. free maakt. Dat Plattdüütsche het vun dat 16. bet 20.&nbsp;Jhd. bloots as Spraak för neeg bi un Spraak vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer meer Hoogdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Midd vun dat 20.&nbsp;Jhd. an is dat Hoogdüütsche denn ook bi de eenfachen Lüüd op’n Land meer un meer indrungen. Hoogdüütsch harr dat gröttere Prestige. Dat leeg ünner annern daar an, dat de Lüüd mobiler worrn sünd un för’n Beroop un in’n Alldag meer rümkemen. Vöördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. As de moderne Mobilität mit Autos un Massenmedien in de Standardspraak opkemen un mit de velen Dörpslüüd, de na de Städen trocken sünd, het sik de Verkeersruum för de Lüüd vergröttert un de Naspraak Plattdüütsch het nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för düssen groten Kommunikatschoonsruum had.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;31&nbsp;ff.</ref> För de Landlüüd begünn de Spreeksprakenwessel in Brannenborg, un Delen vun Westfalen un Ostfalen üm 1920.<ref>Peter S.30.</ref> In welk Delen vun dat Spraakrebeed is dat Plattdüütsche in de Nutied nu bloot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristsche Nischen so as Literatur un Theater, annerwegens is Platt tomindst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. In wieden Delen vun dat Spraakgebeed kenntekent en Spraakverfall dat Plattdüütsche, indem sik Plattdüütsch meer un mer an de dat Hoogdüütsche oder Nedderlandsche angliekt un egen Kenntteken verlüstig gaat. Hinzu kommt der Dialektverlust: Regionen so Westfalen, Oostfalen un Brannenborg sünd vundaag meist kumplett dialektfree, hier is dat Plattdüütsche boold uutstorven. Man ook annerwegens striedt de Spraakverlust vööran. Plattdüütsch het minner un minner Situatschonen, in den dat spraken warrt un Kinners leert de Spraak meist nich meer tohuus. Mit de Spraakpleeg geit de Kumpetenz in den Basisdialekten verlüstig un mit Medien, Literatuur un Theater breedt sik deelwies en plattdütschen Kultuurdialekt uut. Düsse Spraakpleeg het mit de Opnaam in de Europääsche Charta för Minnerheiden un Regionaalspraken 1999 enen rechtlichen Ramen kregen.<ref>[[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]]: ''Sprachgeschichte des Norddeutschen Raumes,'' S.&nbsp;30–32.</ref> Vundaag leevt Plattdüütsch as Kultuurspraak wieder, ook in Regionen wo de spraken Dialekt meit uutstorven is. == Spraakrebeed == === Karnrebeed === [[Bild:Low Saxon dialects.png|duum|Dat plattdüütsche Karnrebeed in Noorddüütschland un Oostnedderland (sünner Pommersch un Preußsch)]] Dat plattdüütsche Karnrebeed liggt in’n Noorden vun [[Middeleuropa]], in dat nöördliche Drüddel vun [[Düütschland]] un in de [[Nedderlannen (Europa)|Oostnedderlannen]]. Dat Rebeed ümfaat de düütschen Bundslänner [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] un de Noorddeel vun [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]], [[Sassen-Anholt]] so as ook lütte Delen vun [[Hessen|Noordhessen]] un [[Döringen]].<ref name=":45">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;171&nbsp;ff.</ref> In’n Nedderlannen sünd Provinzen [[Drenthe|Drente]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Oaveriessel|Overiessel]] so as ook de grote Deel vun [[Gelderlaand|Gelderland]] plattdüütsch.<ref>{{Internetquelle |url=https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects#:~:text=Nedersaksisch%20wird%20in%20seinen%20verschiedenen,Drenthe,%20Overijssel%20und%20Gelderland%20gesprochen. |titel=Dialekte in den Niederlanden und Flandern |werk=NEON - Nederlands online |hrsg=FU Berlin |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211000201/https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/de/nedling/langvar/dialects |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> De Grenz to dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] löppt twüschen [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un Freesland vun dat [[Laauwersmeer]] na Süüd to un knappt dat neddersassische [[Köllemerland]] un de [[Stellingwarven]] vun de Provinz Freesland af.<!-- Born fehlt --> De Spraakgrenz to dat Nedderfranksch folgt nu, dat ole Eiland [[Urk]] uutbenamen, de ole Waterkant vun dat [[Iesselmeer]], bet na [[Bunschoten]] in de [[Provinz Utrecht]] un löppt denn döör de Provinz [[Gelderlaand|Gelderland]] mit de Landschoppen [[Veluwe]] un [[Achterhook]] op plattdüütsch Rebeed na de düütsche Grenz to, wo se twüschen [[Emmerek|Emmerik]] un [[Bokelt]] över de Staatsgrenz röverlöppt.<!-- Born fehlt --> Nu folgt se de [[Westfalen|westfäälsche]] [[Eenheidsplural|Eenheidspluraallinie]] bet na’t [[Siegerland]].<ref>{{Internetquelle |autor=Lisa Felden |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/westfaelisch |titel=Westfälisch |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2023-09-20 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> Hier folgt de Grenz nu de [[Benrather Linie]] bet [[Hessen]],<ref>{{Internetquelle |url=https://dat-portal.lvr.de/orte/dialektkarten/einteilungskarten/benrather-linie |titel=Benrather Linie |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2021-03-08 |abruf=2025-06-15 |sprache=de}}</ref> wo [[Waldeck (Land)|Waldegge]] un de nöördliche [[Landkreis Kassel]] noch plattdüütsch sünd.<ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Hessen |titel=Weten: Plattdeutsch in Hessen |werk=plattmakers.de |hrsg= |datum=2021-11-27 |abruf=2025-06-15}}</ref> Denn knappt se bi [[Hedemünnen]] de süüdlichste Eck vun [[Neddersassen]] af.<ref name="rede" /> Se folgt de Grenz vun [[Döringen]] langs, bloots mit dat [[Eiksfeld|Neddereiksfeld]] op plattdüütsch Rebeed.<ref>[[Ulrich Scheuermann]]: ''Aspekte einer Sprachgeschichte des Ostfälischen''. In: ''Sprachgescichte'', Bd.&nbsp;3, De Gruyter Mouton, Berlin/Boston 2003, S.&nbsp;2668.</ref> De Spraakgrenz löppt wieder döör [[Sassen-Anholt]] an de Münn vun de [[Saale]] in de [[Elv]] langs na [[Brannenborg]] rin, maakt enen groten Bagen na Noorden üm [[Berlin]] rüm un geit denn en Stück noorden vun [[Frankfort an de Oder]] an de [[Polen|poolsche]] Grenz ran.<ref name="rede">[https://www.regionalsprache.de/SprachGis/RasterMap/WA/267 REDE: WA 267 „machen“], Kaarten ID&nbsp;417, opropen den 30.&nbsp;September 2023.</ref> Vunwegen dat’t [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborger Platt]] bloots noch swack vertreden is, givt dat hier vundaag kene klare Spraakgrenz meer.<ref name=":48">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 233.</ref> Achter de Grenz na Polen to givt dat, sieddem de Düütschen na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd, kuum meer Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de [[Oostsee]]. Vöör 1945 weren Hinnerpommern un Preußen, bet op dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsch]] [[Hoogpreußsch]],<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten.'' In: ''Ostpreußen. Land und Leute in Wort und Bild.'' Königsbarg: Gräfe und Unzer, S.&nbsp;78–81.</ref> plattdüütsch.<ref name=":45" /> De Noordgrenz is ook kene klare. In öllere Tieden weer [[Sleswig (Landschop)|Sleswig]] [[Däänsche Spraak|däänsch]] ([[Synnejysk]] un Rieksdännsch) un in’n Westen [[noordfreesch]]. Doch mit dat Middelsassische het sik dat Düütsche uutbreedt. Hüüd is grov de Staatsgrenz ook Spraakgrenz.<ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart'', S.&nbsp;36.</ref> Binnen dat plattdüütsche Rebeed liggt in’n Noordoosten dat [[Saterfreesch]] as Spraakeiland un in’n Süden dat [[Middeldüütsche Dialekten|middeldüütsche]] [[oberharzisch]] Spraakeiland.<ref>Erich Borchers: ''Sprach- und Gründungsgeschichte der erzgebirgischen Kolonie im Oberharz''. Elwert, Marburg 1927, S. 34.</ref><!-- Born fehlt för saterfreesch --> === Uutwannerers un Spraakeilannen === [[Bild:Low German dialects around the world.jpg|duum|Plattdüütsch weltwied mit Stammgebeed in Europa un Spraakeilannen weltwied]] Mit Uutwannerers is Plattdüütsch ook in annere Delen vun de Welt kamen un het sik daar in [[Spraakeiland|Spraakeilannen]] över meer oder minner lange Tied hollen. Vöör allen de [[Mennisten]], de ethnischen [[Mennoniten]], de uut dat [[Wießel|Wiesseldelta]] stammt un dat [[Nedderpreußisch|nedderpreußsche]] [[Plautdietsch]] snacken doot, leevt in [[Argentinien]], [[Brasilien]] (to’n Bispeel in [[Fernheim]] un [[Curitiba]]), [[Kanada]], [[Mexiko]], [[Paraguay]] un de [[USA]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |titel=Les mennonites |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240612224502/https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/mennonites.htm |archiv-datum=2024-06-12 |abruf=2025-01-31 |sprache=fr}}</ref> Dat givt aver ook Rebeden, in de kene Mennisten leevt un in de sik Plattdüütsch deelwies hollen het, so as dat US-amerikaansche [[Wisconsin Pommeranian]] oder in Brasilien [[Pomerano]] un [[Vestfaliano]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |titel=Die Pommernvereinigungen in den USA |werk=pommerscher-greif.de |hrsg=Pommerscher Greif e.V. |datum=2012-02-10 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250422094307/https://www.pommerscher-greif.de/die-pommernvereinigungen-in-den-usa/ |archiv-datum=2025-04-22 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Plattdeutsch in Brasilien |werk=[[plattmakers.de]] |datum=2021-11-27 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20220123065222/https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |archiv-datum=2022-01-23 |abruf=2025-01-31 |sprache=de}}</ref> Ook de [[Bessarabiendüütsche]]n, de vun 1814 af an uut [[Pommern]], [[Mekelnborg]] un dat [[Hartogdom Warschau]] inwannert sünd, hebbt eer Plattdüütsch bibehollen. Ook wenn de Kolonisten uut Süüddüütschland daar in in de Övertall weren un dat Platt bedrängt hebbt, weren na [[Albert Eckert]] weren 1938 vun de söven vun de 24 düütschen Moderkolonien Plattdüütsch.<ref>Albert Eckert: ''Die Mundarten der deutschen Mutterkolonien Bessarabiens und ihre Stammheimat''. (= ''Deutsche Dialektgeographie. 40''). Elwert: [[Marborg]] 1941.</ref> 1940 sünd de Bessarabiendüütschen verdreven worrn, so as dat in de [[Hitler-Stalin-Pakt]] beslaten worrn is. Se kemen eerst in dat besett Polen un denn 1945 na Düütschland, wo de bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop uuteenfullen is.<!-- Born fehlt --> 1858 sünd Lüüd uut de Ümgegend vun [[Ankum]] un [[Steiwelt]] na de [[Slowakei]] trocken, hebbt daar twee Adelsgöder köfft un sik mit meer as 400 Lüüd in de Dörper [[Tscherman]] un [[Groß Rippen]] daallaten. Eer plattdüütsche Spraak hebbt se bibehollen, bet dat se na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] verdreven worrn sünd.<ref>Theodor Deters: ''Tscherman in der Slowakei. Eine Siedlung des 19. Jahrhunderts von Auswanderern aus dem Altkreis Bersenbrück und dem südlichen Oldenburger Land.'' [[Quokenbrügge|Quakenbrügge]] 1982.</ref> Aver ook binnen Düütschland het dat en lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De [[Gerresheimer Glashött|Glashött in Gerresheim]] het vun 1864 af an siene Glasblasers vöör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de [[Elv]] anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeiderkolonien op de Hött in [[Gerresheim]] en plattdüütschen Dialekt döörsett het, dat [[Hötter Platt]], dat vundaag aver meist uutstorven is.<ref>{{Internetquelle |autor=Charlotte Rein |url=https://dat-portal.lvr.de/themen/dialekte/dialektinseln/hoetter-platt |titel=Hötter Platt |werk=dat-portal.lvr.de |hrsg=Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte |datum=2020-04-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240404074746/https://rheinische-landeskunde.lvr.de/de/sprache/sprache_themen/tonaufnahmen/hoetter_platt.html |archiv-datum=2024-04-04 |abruf=2024-12-26 |sprache=de}}</ref> == Status == === Algemeen === [[Bild:Aurich_schild.jpg|alternativtext=Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch–Plattdüütsch in dat oostfreesche Auerk|duum|Tweesprakig Oordschild Hoogdüütsch&nbsp;–&nbsp;Plattdüütsch in’t oostfreesche [[Auerk]]]]As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu in all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoogdüütsche bruukt, in de Nedderlannen jüstso dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is bloots ene Spraak för neegbi. Aver ook as Spraak för neegbi hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in groten vele Delen vun dat Spraakrebeed de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ook för de Spraakeilannen in annere Länner gellt dat to’n Deel, daar hebbt dat Hoogdüütsch, dat anner Uutwannerten mitbröchten oder de Landsspraken (meerstendeels [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]]) düsse Opgaven. Hoogdüütsch heerscht allerwegens vöör. Schreven Plattdüütsch find sik –&nbsp;ole Huusinschriften un Stratennaams uutbenamen&nbsp;– meist nich in dat apentliche Leven.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;209.</ref> Sied de 2000-er Jaren givt dat in Düütschland meer un meer [[List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch|tweesprakige Oordschiller]].<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;211.</ref> In den letsten Jaren sünd ook de Nedderlannen mit en paar tweesprakig Oordschiller anfungen.<!-- Born Schiller nds nl? --> De Reklaam un de Tourismusbranch bruukt Platt af un an en oold, kommodig oder regionaal Gefööl to wiesen.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;215.</ref> === Europääsche Charta för Regionaal- oder Minnerheidenspraken === [[Bild:ECRM Low Saxon in Germany.svg|duum|Översicht Monitoring döör de Europääsch Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraken in Düütschland fört Plattdüütsch]] In Düütschland un de Nedderlannen is de [[Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken]] de Ramen na dat Völkerrecht för de [[plattdüütsche Spraakpolitik]]. De beiden Staten hebbt de Charta 1992 ünnertekent un 1996 ratifizeert, so dat Plattdüütsch sied 1999 in [[Bremen]], [[Hamborg]], [[Mekelnborg-Vörpommern|Mekelnborg-Vöörpommern]], [[Neddersassen]] un [[Sleswig-Holsteen]] na Deel&nbsp;III, in [[Brannenborg]], [[Noordrhien-Westfalen]] un [[Sassen-Anholt]] un sied 1998 in’n Nedderlannen na Deel&nbsp;II vun de Sprakencharta schuult is.<ref name=":44">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |titel=Grundlagen der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-03 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250606010923/https://www.niederdeutschsekretariat.de/grundlagen-der-sprachencharta/ |archiv-datum=202506-06 |abruf=2025-06-16 |sprache=de}}</ref><ref name=":46">[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;155.</ref> Mit Deel&nbsp;III verplicht sik de Verdragsstaat tomindsten 35 Maatregels uut den Katalog in de Charta för de Stütt vun de Spraak ümtosetten. Deel&nbsp;II verplicht ook de Spraak aktiv to schulen, avers de Verdragsstaat verplicht sik nich to konkreten Maatregels.<ref name=":44" /> De düütschen Länner geevt dat [[Bundsbinnenministerium]] alle dree Jaren Bericht woans se Plattdüütsch föddern doot. Dat Ministerium verfaat op düsse Grundlaag den Statenbericht för den [[Europaraad]]. De [[Bunnsraat för Nedderdüütsch]] (BfN) vertriddt de plattdüütsche Spraakgemeenschop in Düütschland un begoodacht un kommenteert den Statenbericht. Op Grundlaag vun den Statenbericht, den BfN sien Kommentaar un Besöken in den düütschen Länner verfaat en [[Expertenkommitee (Spraakcharta)|Expertenkommitee]] den [[Expertenbericht (Spraakcharta)|Expertenbericht]], de begoodacht, of Plichten un Maatregels ümsett warrt. Na de Expertenbericht raadt dat [[Ministerkommitee (Europaraad)|Ministerkommitee]] vun de Europaraad de düütsche Regeren an, wat verbetert warrn kann.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |titel=Umsetzung der Sprachencharta |werk=niederdeutschsekretariat.de |hrsg=BfN |datum=2018-01-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250516145431/https://www.niederdeutschsekretariat.de/umsetzung-der-sprachencharta/ |archiv-datum=2025-05-16 |abruf=2022-12-20 |sprache=de}}</ref> In de Nedderlannen schrivt dat [[Ministerium van Binnenlandsche Saken un Königrieksraltschonen|Binnenministerium]] den Statenbericht un stütt sik för’t Neddersassisch op de ''[[Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied|Streektaal-Organsisatie in het nedersaksisch Taalgebied]]'' (SONT).<ref name=":46" /> De Zentraalregeren versöcht eer Plichten an de [[Provinz (Nedderlannen)|Provinzen]], de avers vergleken mit den düütschen Länner minner Kompetenzen hebbt, to övergeven un övernimmt wenig egen Initschativ för dat Neddersassisch. Andrääg dat Neddersassisch ook na Deel&nbsp;III vun de Charta to schulen, wiest de nedderlandsche Regeren af.<ref>[[Heinz Eickmans]]: [https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1515/9783110240849.153 ''Niederlande (Koninkrijk der Nederlanden)''.] In: ''Europäische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen: Ein Handbuch zur Sprachpolitik des Europarats,'' S.&nbsp;161&nbsp;ff.</ref> 2018 hebbt de oostnedderlandschen Provinzen dat [[Convenant Neddersassisch]] ünnertekent un vereenbaart mit de Gesetten un Regels, de al bestaat, dat Neddersassische starker to föddern, statts de Spraak ünner Deel&nbsp;III vun de Charta to stellen un de Spraakpleeg ünner den Provinzen beter to koordineren.<ref>{{Internetquelle |autor= |url=https://www.rijksoverheid.nl/documenten/convenanten/2018/10/10/convenant-nedersaksisch |titel=Convenant Nedersaksisch |werk=Rijksoverheid.nl |hrsg=Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties |datum=2018-10-10 |abruf=2024-12-26}}</ref> === Amtsspraak === In Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern un Sleswig-Holsteen, hier sogaar na dat Landsverwaltungsgesett, köönt Oorkunnen un Beweismiddel op Plattdüütsch vöörleggt warrn. Andrääg dörvt –&nbsp;mündlich un schriftlich&nbsp;– op Platt stellt warrn. In de Praxis weet Plattdüütschsprekers un Midarbeiders in Behöörden un op Ämter man nix vun düssen Rechten af, so dat Platt in so’n Kontext meist gaarnich bruukt warrt.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;10. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> De Gemeen [[Riessen-Hoolt’n]] verkünn 2008, dat se offitschell tweesprakig is un Börgers in dat Gemeenbüro Nedderlandsch un Neddersassisch bruken köönt. In de Praxis sitt avers meist kene Plattspekers in dat Gemeenbüro un Andrääg, de op Platt schreven sünd, warrt nich bearbeidt.<ref>{{Internetquelle |url=https://myprivacy.dpgmedia.nl/consent?siteKey=bn4p6LpNGFRTXN8w&callbackUrl=https%3A%2F%2Fwww.tubantia.nl%2Fprivacy-gate%2Faccept-tcf2%3FredirectUri%3D%252Frijssen-holten%252Fgemeente-rijssen-holten-tweetalig-gea-kan-in-het-riessens-nergens-terecht%7Ea12822d6%252F |titel=Gemeente Rijssen-Holten tweetalig? Gea kan in het Riessens nergens terecht |werk=Tubantia |datum=2016-12-16 |abruf=2025-06-18 |sprache=nl}}</ref> Een wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche bi Amtssaken weer de „[[Läägeünnerloage|Läägeünnerloage“]], för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter in’t Jaar 2000 en [[Patent]] anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat [[Patentamt]] harr eer daarvun torüggwiest. De [[Bundsgerichtshoff|Bundsgerichtshov]] harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, en Patent op Plattdüütsch intogeven, aver gellen deit dat bloot, wenn de Patentschrift ook hoogdüütsch översett bigeven oder nalvert warrt.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, ''Läägeünnerloage'', Besluut vun’n 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 |werk=lexetius.com |abruf=2024-12-25 |sprache=de}}</ref> Na düsse Ansicht meent „düütsch“ alleen de hoogdüütsche Standardspraak.<ref>{{Internetquelle |url=https://lexetius.com/2002,2757 |titel=BGH, Beschluss vom 19. 11. 2002 – X ZB 23/01 [12]b |abruf=2025-06-27}}</ref> Anner Juristen un Gerichten leggt „düütsch“ so uut, dat Hoog- un Plattdüütsch meent sünd un Platt so as Amtsspraak gellen schall.<ref>German Foerster, Gerd-Harald Friedersen: ''Landesverwaltungsgesetz Schleswig-Holstein'': ''Kommentar'', Nr.&nbsp;1 Abs.&nbsp;4 to §&nbsp;82 a Landesverwaltungsgesetz</ref> Se stütten sik op en öller Ordeel vun 1927 na dat „düütsch“ as Gerichtsspraak platt- un hoogdüütsch meent.<ref>[[Overlandsgericht Ollnborg|OLG Ollnborg]] vun de 10.&nbsp;Oktober 1927 – K 48, HRR 1928,392</ref> Sleswig-Holsteen het düsse Sicht in de verleden Tied deelt.<ref>{{Internetquelle |url=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 |titel=Umsetzung der Europäischen Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in Schleswig-Holstein – Sprachenchartabericht 2007 Drucksache 16/1400 |werk=Sleswig-Holsteensch Landdag |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110719082318/http://www.schleswig-holstein.de/cae/servlet/contentblob/633574/publicationFile/SprachenchartaberichtDownload.pdf |archiv-datum=2011-10-07 |abruf=2025-18-06 |sprache=en}}</ref> Dat weer man eer Behölperee.<ref>https://www.landtag.ltsh.de/infothek/wahl18/umdrucke/5600/umdruck-18-5652.pdf</ref> Mit de Norm §&nbsp;[https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?xid=148815,381 82 b] [[LVwG SH]] is sied 2016 Plattdüütsch explizit as Spraak nöömt in de –&nbsp;anners as [https://www.lexsoft.de/cgi-bin/lexsoft/justizportal_nrw.cgi?t=175023947014307096&sessionID=3107090891904654716&source=link&highlighting=off&templateID=document&chosenIndex=Dummy_nv_68&xid=148815,91#jurabs_2 §&nbsp;82 a], de „düütsch“ as Amtsspraak fastleggt&nbsp;– Dokumenten vöörleegt warrn köönt. Plattdüütsch het liekers in’n Alldag as Amtsspraak in Sleswig-Holsteen meist kenen Belang.<!-- Born fehlt --> === Plattdüütsch in Kinnergaarn, School un Universität === Kinnergaarns in Noorddüütschland versöcht hier un daar Plattdüütsch an de Kinners wieder to geven. Dat langt an vun en paar plattdüütschen Ledern bet to’n dagdääglichen Plattsnacken mit de Kinners. Plattdüütsch in’n Kinnergaarn stütt sik op private Initschativen. Stütt oder Vöörgaven vun de düütschen Länner givt dat meist nich.<ref name=":13">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;182&nbsp;ff.</ref><!-- Platt in nedderlandsch Kinnergaarns? --> Lange Tied geev dat keen [[Plattdüütsch (Schoolfack)|Plattdüütschünnerricht]]. 2010 is Hamborg mit Plattdüütsch in de [[Grundschool]] anfungen, 2014 sünd Sleswig-Holsteen un Bremen, 2016 Mekelnborg-Vöörpommern folgt. 2017 is Plattdüütsch en Schoolfack för dat [[Abituur]] worrn, dat betto man alleen in Mekelnborg-Vöörpommern anbaden warrt.<ref name=":13" /> In Neddersassen is Plattdüütsch keen Schoolfack, man en Deel vun anner Fäcker. In Noordrhien-Westfalen, Brannenborg un Sassen-Anholt is dat bloot en Arbeidsgemeenschop (AG) na de School. In kenen düütschen Bundsland givt dat allerwegens regulären Plattdüütschünnerricht.<ref name=":13" /> Ook in’n Nedderlannen givt dat Plaans Neddersassisch op de [[Basisschool]] to ünnerrichten.<ref>Kerndoelen Nedersakisch: ''Nedersaksisch in het basisonderwijs'' 2019 ([https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf online], [https://web.archive.org/web/20240612105457/https://huusvandetaol.nl/wp-content/uploads/2020/10/Kerndoelen-Nedersaksich-dec-2019-1.pdf Archiv])</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |titel=Nedersaksisch in het onderwijs |werk=Nedersaksisch |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240424062351/https://nedersaksisch.com/nedersaksisch-in-het-onderwijs/ |archiv-datum=2024-04-24 |abruf=2024-12-01}}</ref> Veel noordüütsche Universitäten befaat sik mit [[nedderdüütsche Philologie]] un beedt enen [[Studiengang Nedderdüütsch]] an, to’n Bispeel [[Europa-Universität Flensborg|Flensborg]], [[Universität Hamborg|Hamborg]], [[Universität Griepswoold|Griepswoold]], [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]], [[Universität Mönster|Mönster]], [[Carl von Ossietzky Universität Oldenburg|Ollnborg]] un [[Universitär Rostock|Rostock]]. Semianren to Plattdüütsch givt dat ook in [[Universität Bremen|Bremen]], [[Europa-Universität Viadrina|Frankfort an’e Oder,]] [[Georg-August-Universität Chöttingen|Chöttingen]], [[Leuphana Universität Lüneburg|Lümborg]], [[Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg|Meideborg]], [[Universität Ossenbrügge|Ossenbrügge]], [[Universität Paderborn|Paderbuorn]] un [[Universität Potsdam|Potsdam]].<ref name=":13" /> In dat nedderlandsch [[Rieksuniversität Grönneng|Grönneng]] geev mit dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] bet 2010 en regulären Leerstool för Neddersassisch.<ref>{{Internetquelle |url=https://geheugenvandrenthe.nl/encyclopedie-drenthe/nedersaksisch-instituut |titel=Nedersaksisch Instituut |abruf=2025-06-17}}</ref> Sied 2018 givt dat wedder irregulären Leerstool för Neddersassisch. De schreven un spraken Spraak in den Seminaren is Hoogdüütsch oder in Grönneng Nedderlandsch.<!-- spraak op RUG? --> As ene rare Uutnaam sünd avers en paar [[Bachelor]]-Arbeiden op Platt schreven worrn, de man meist Betog to’n Plattdüütschen hebbt.<ref name=":13" /> === Bi de Plattdüütschen === [[Bild:Low_Saxon_Dialect_or_Language.svg|duum|De Meerheid (59,2&nbsp;%) in dat plattdüütsche Spraakgebeed seet Plattdüütsch as enen Dialekt an. Alleen 39&nbsp;% seet dat as ene Spraak.]] De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ook verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeed, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, daar is de Willen, de Spraak to bewaren minn stark as in’n Noorden, woneem de [[Noordneddersassisch|noordneddersassischen Dialekten]] spraken warrt. In Delen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen meer vörhannen, de Spraak to bewaren, dat givt keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süüt dat to’n Bispeel in [[Oostfreesland]] uut. Dar is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewaart. Ook in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twüschen Elv un Weser sünd daar noch Plattsnackers, de sik ook aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Na de Ümfraag {{Lang|de|''Status und Gebrauch des Niederdeutschen''}} seet in Noordüütschland 59,2&nbsp;% Plattdüütsch as enen Dialekt an, 39&nbsp;% bekiekt Plattdüütsch as ene Spraak. De Ansichten ünnerscheedt sik man na Regioon: Mit 52&nbsp;% in [[Hamborg]] un 50,7&nbsp;% in [[Sleswig-Holsteen]] seet hier de Meerheid Plattdüütsch as ene Spraak an. In [[Sassen-Anholt]] (80,7&nbsp;%) un [[Brannenborg]] (80,5&nbsp;%) is de Andeel Lüüd, de Plattdüütsch as enen Dialekt beteken besünners hoog. Groten Inflood op de Ansicht of Plattdüütsch en Dialekt oder ene Spraak is, het de Plattdüütschkompetenz: Lüüd, de sülvenst Plattdüütsch snackt, seet Platt eer as Spraak. Lüüd, de keen Platt snacken köönt, bekiekt dat as enen Dialekt. Ook Lüüd, de sik stärker mit de egen Regioon verbunnen föölt, seet Platt eer för ene Spraak as enen Dialekt an.<!-- Ansichten to de Spraak in NL? --> == Sprekertall == Sprekertallen laat sik blot swaar angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twüschen Plattdüütsch un Hoogdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver daar von uutgaan, dat so teemlich all Minschen in Plattdüütschland ook Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz grov lett sik de Tall also för 1800 mit 7&nbsp;Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20&nbsp;Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Düt Rebeed het vundaag en Inwanertall von meist 30&nbsp;Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver teemlich an to dalen. Alltohoop givt dat also dat vundaag so üm un bi 5&nbsp;Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. === Düütschland === [[Bild:Low Saxon Competence by district 2016.svg|duum|Aktive Spraakkompetenz na Landkreisen (2016):<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;203.</ref><br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#217821|TEXT=Höögste aktive Kompetenz}}<br>{{Koortlegenn|KLÖÖR=#afe9af|TEXT=Leegste aktive Kompetenz}}]] An de 60&nbsp;% vun’n Noorddüütschen snackt tomindst en beten Platt. Daar mang sünd man an de 25&nbsp;%, de bloot en paar Wöör snacken könnt. Plattdüütsch verstaan könnt an de 76&nbsp;%. Dat eerste Maal, dat en würklich versöcht het, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt het. Disse Ümfraag weer bloot in de [[Düütschland|Bundsrepubliek Düütschland]] ahn de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|Düütsche Demokraatsche Republik]] un sünner [[Nedderlannen (Europa)|Nedder]]<nowiki/>land. In düt Rebeed hebbt 20 % vun de Lüüd „sehr gut“Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''[[Wer spricht Platt?]]'' [[Verlag Schuster|Schuster]], Leer 1987, S.&nbsp;95.</ref> Een anner Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is wiest, dat 6 % Platt „sehr gut“ snackt, 8,3 % good un 23,4 % en beten Platt snacken köönt. Dat sünd also so bi 3&nbsp;Millionen Lüüd, de good oder „sehr gut“ Platt snackt. De nee’esten Tallen sünd uut de Telefoonümfraag ''Status un Gebrauch des Niederdeutschen 2016'', bi de 1632 Lüüd in den noorddüütschen Bundslänner, Westfalen (uutbenamen de Süüddeel) un den plattdüütschen Deel vun Sassen-Anholt un Brannenborg fraagt worrn sünd.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;7 ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De Tallen sünd vergleken mit 2007 meist gliek: 6,2&nbsp;% vun de Lüüd köönt „sehr gut“, 9,5&nbsp;% good un 16,7&nbsp;% en beten Platt snacken. 25,4&nbsp;% snackt en paar Wöör un 42,2&nbsp;% snackt gaar keen Platt.<ref>Adler u.&nbsp;a.: ''Status und Gebrauch des Niederdeutschen 2016,'' S.&nbsp;13&nbsp;ff. ([https://ids-pub.bsz-bw.de/frontdoor/deliver/index/docId/9037/file/Adler_Ehlers_Goltz_Kleene_Plewnia_Status_und_Gebrauch_des_ND_2016.pdf online])</ref> De passive Spraakkompetenz, also de Tall Lüüd, de Platt verstaan köönt, liggt bi 76,9&nbsp;%.<ref name=":17" /> Wer Plattdüütschen snackt, hangt vun verscheden sotschodemograafschen Faktoren af, dat sünd Schoolafsluss, Geslecht un besünners Öller. Je öller, je eer snackt de Lüüd Platt. An de 10&nbsp;% (1,4&nbsp;% „sehr gut“, 3,1&nbsp;% good, 5,3&nbsp;% „mäßig“) vun de Lüüd twüschen 16 bet 29 Jaren kunnen 2016 Platt snacken, bi den över 60 jaren Olen sünd dat mit 52,3&nbsp;% fiev maal so vele. De Sprekertallen ünnerscheedt sik stark na Regioon. De Bundslänner in’n Noorden, Sleswig- Holsteen un Mäkelborg-Vöörpommern wiest mit rund 50&nbsp;% ene hoge aktive Spraakomptenz. In Neddersassen köönt rund en Drüddel Platt snacken. In den Stadstaden Bremen un Hamborg un wieden Delen vun Westfalen geevt rund en Veerdel an, dat se tomindst en beten Platt snackt. De Noorden vun Brannenborg bericht den ringsten Stand an Plattdüütschsnackers mit 11,6&nbsp;%. Na Landkreisen opdeelt wiest de Sprekertallen, dat de Spraak in’n Noordwesten langs de Noordseeküst, so as Sleeswig, Noordfreesland, Dithamarschen, dat Elv-Weser-Dreeeck un Oostfreesland, op dat stärkste is un na Süüdoost to bet na Brannenborg, wo de Spraak op’t swäckste is, afnimt.<ref name=":17">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;201&nbsp;f.</ref><gallery> Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Bundsland 2016|Spraakkompetenz na Bundsland (2016) Bild:Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller.svg|alternativtext=Plattdüütsche Spraakkompetenz na Öller 2016|Spraakkompetenz na Öller (2016) </gallery> === Nedderland === In Nedderland het dat 2005 en Ümfraag geven. Bi düsse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd en von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt.<ref name=":8">[[Henk Bloemhoff]]: ''Taaltelling Nedersaksisch'' 2005. ([https://www.stellingia.nl/wp-content/uploads/2014/12/Taaltelling-Nedersaksisch-1.pdf online])</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" |+Aantal sprekers Nedersaksisch eind 2002 volgens Bloemhoff (2005) !Gebede !Sprekers Tohuus !Sprekers allens tohoop !Andeel Sprekers in Percent !Andeel Sprekers ''goed/zeer goed'' !Andeel ''zeer goed'' |- |[[Provinz Grunneng|Grönnen]] |262.000 |446.400 |77,7% |60,9% |40,5% |- |[[Twente]] |334.200 |412.800 |76,1% |52,6% |30,2% |- |[[Oaveriessel|West-Oaveriessel]] |326.100 |378.500 |73,0% |58,8% |34,5% |- |[[Drenthe]] |255.200 |369.600 |76,6% |59,8% |40,9% |- |[[Achterhook]] |211.000 |258.400 |73,0% |57,9% |42,1% |- |[[Veluwe]] |174.800 |229.600 |48,6% |33,0% |14,9% |- |[[Steenwiekerland]] |21.100 |29.000 |67,4% |48,1% |23,5% |- |[[Stellingwarven|Weststellingwerf]] |13.800 |16.800 |64,6% |48,1% |33,0% |- |[[Stellingwarven|Ooststellingwerf]] |6.400 |10.500 |48,8% |30,1% |18,4% |- |Allens tohoop |≈1,6&nbsp;Millionen |≈2,15&nbsp;Millionen |70,9% | | |} De Tallen na en lütter Unnersöök vun 2011 unnerscheed sik man stark. De Andeel Öllern, de Neddersassisch mit eenanner snackt is vun 34&nbsp;% 1995 op 15&nbsp;% 2011 torüggegaan, de Andeel Kinner, mit de Öllern oder Broders un Sösters Platt snackt weer 1995 noch and 7&nbsp;%, man is 2011 op 1&nbsp;% torüggegaan. Vergliek de Tallen hier ünner:<ref>Geert Driessen: ''Ontwikkelingen in het gebruik van Fries, streektalen en dialecten in de periode 1995-2011,'' ITS, Radboud Universiteit Nijmegen, S. 3.</ref> {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-noncollapsed" ! !1995 !2001 !2011 |- |Öllern |34% |24% |15% |- |Kind-Moder |7% |5% |1% |- |Kind-Vader |8% |6% |2% |- |Kind-Broder/Söster |7% |5% |1% |- |Kind-Frünnen |6% |5% |1% |} === Weltwied === Vun den 15.000 bet 20.000&nbsp;Düütschen in dat [[Däänmark]] köönt man en lütten Deel noch Plattdüütsch snacken.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Daenemark |titel=Weten: Plattdeutsch in Dänemark |abruf=2025-02-10}}</ref> Den [[plautdietsch]]en Dialekt von de [[Mennoniten]] snackt ook noch wedder so bi 300.000 bet 500.000&nbsp;Minschen.<ref name=":35">{{Internetquelle |url=https://www.ethnologue.com/language/pdt |titel=Plautdietsch |werk=ethnologue.com |hrsg=[[SIL International]] |abruf=2025-02-10}}</ref> Na de [[Ethnologue]] (Uutgaav 2016) verdeelt sik de Tall Plautdietsche so: 4.000 in [[Argentinien]], en beten ünner 10.000&nbsp;Minschen in [[Belize]],<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Belize |titel=Weten: Plattdeutsch in Belize |abruf=2025-02-10}}</ref> 60.000 in [[Bolivien]], rund 8.000 in [[Brasilien]], 80.000 in [[Kanada]], 2.000 in [[Costa Rica]], 100.000 in [[Kasachstan]], 40.000 in [[Mexiko]], noch eenmaal 40.000 in [[Paraguay]], 5.000 in [[Peru]] un üm de 12.000 in den [[Vereenigte Staten|Verenigten Staten]].<ref name=":35" /> Vun den rund 200.000 Russlandmennoniten in Düütschland hebbt vele dat Platdietsch opgeven.<ref>{{Internetquelle |autor=Bundeszentrale für politische Bildung |url=https://www.bpb.de/themen/migration-integration/kurzdossiers/252533/russlanddeutsche-und-andere-postsozialistische-migranten/ |titel=Russlanddeutsche und andere postsozialistische Migranten |datum=2017-07-13 |abruf=2025-02-10 |sprache=de}}</ref> De plattdüütschen Dialekten in Brasilien, besünners dat [[Pomerano]], snackt twüschen 100.000 un 300.000&nbsp;Minschen.<ref name=":36">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Brasilien |titel=Weten: Plattdeutsch in Brasilien |abruf=2025-02-10}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |titel=Espírito Santo investe na preservação da língua pomerana – DW – 03/09/2014 |archiv-url=https://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomerana/a-17884813 |archiv-datum=2025-01-03 |abruf=2025-02-10 |sprache=pt}}</ref> Dat [[Vestfaliano]] in [[Westfália]] snackt nich meer as 3000&nbsp;Lüüd.<ref name=":36" /> == Dialekten un Varietäten == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Dialekten}} === Översicht === [[Bild:Plattdüütsche Dialektrebeden.png|duum|300px| {{Koortlegenn|KLÖÖR=#B0FF75|TEXT=[[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCFF|TEXT=[[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]]}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC66|TEXT=Noordneddersassisch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Holsteensch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#FFFFCC|TEXT=Sleswigsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99CC33|TEXT=Brannenborgsch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#99FFCC|TEXT=Mekelbörgsch-Vörpommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#CCCC66|TEXT=Pommersch}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#66CCCC|TEXT=Nedderpreußsch}}<br /> Stand vun vör 1945]] Plattdüütsch is ene Spraak sünner Standard, de sik in verscheden Dialekten un Dialektgruppen deelt: * '''[[Mark-Brannenborger Platt|Märksch-Brannenborgsch]]''': Märksch oder ook Brannenborgsch sünd de plattdüütschen Dialekten in [[Brannenborg]], de [[Ollmark]] in [[Sassen-Anholt]] un den ööstlichsten Deel vun [[Mekelnborg-Vörpommern|Meklenborg-Vöörpommern]]. De Dialektgrupp deelt sik wieder [[Noordmarksch|Noordmärksch]], [[Middelmärksch]] un [[Middelpommersch]].<ref name=":49">Rolf Bock, Helmut Langner: ''Zur Geschichte, Gliederung und zu wichtigen Merkmalen der märkischen Dialekte.'' In: WZ PH Potsdam. H. 2. Potsdam 1989, S. 234.</ref> Typsch Kennteken is ''det'' statts ''dat,''<ref>[[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch'', S.&nbsp;596&nbsp;ff.</ref> de Uutspraak vun /g/ as [j] un nedderfranksche Substratwöör.<ref name=":49" /> De märkschen Dialekten sünd al in dat 19.Jhd stark vun dat Middeldüütsch, besünners dat Berlinersch bedrängt worrn.<ref name=":48" /> * [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommersch''']]: ene relativ eenheidliche Dialektgrupp in Meklenborg-Vöörpommern, de avers deelwies wieder in Dialekten as Swerinersch, Strelitzsch un Vöörpommersch deelt warrt. Besünner Kennteken sünd de Diphthonge /au/ un /ei/ in Wöör as ''Kauken'' un ''hei'' un de Wannel vun Vokalen för /r/, so as ''Wuurd'' statts Woord un ''hüren'' statts ''hören.'' Typsch Meklenborgsch is ook de Diminutiv op ''-ing.<!-- Born fehlt -->'' * [[Nedderpreußisch Platt|'''Nedderpreußsch''']] is de ole Dialekt vun [[Preußen (Landschop)|Preußen]] un [[Danzig]] un ook Grundlaag vun dat [[Plautdietsch]]. Kennteken sünd deelwies de Affall vun /n/ so as in ''moake'' un de [[Unrund (Vokaal)|unrunnen]] Vokalen, so as ''Kenig'' statts ''König.''<ref>Walther Ziesemer: ''Die ostpreußischen Mundarten. Proben und Darstellung.'' Hirt, Breslau 1924, S. 79.</ref> * '''[[Noordneddersassisch]]''' is en Dialekt in [[Noordneddersassen]], [[Sleswig-Holsteen]]. Dat Neddersassisch in [[Provinz Grunneng|Grönneng]] is de Spraakhistorie na ook noordneddersassisch. De realtiv eenheidliche Dialektruum kann wieder in [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Grunnegs|Grönnegsch]], [[Emslänner Platt|Eemslandsch]], [[Ollnborger Platt|Ollnborgsch]], [[Noordhannobersch]], [[Holsteener Platt|Holsteensch]] un [[Sleswigsch|Slewswigsch]] ünnderdeelt warrn.<ref>Helmut Glück (Hrsg.): ''Metzler Lexikon Sprache.'' 3., neubearbeitete Auflage. J. B. Metzler, Stuttgart 2005, <nowiki>ISBN 3-476-02056-8</nowiki>, Eintrag „Nordniederdeutsch“, S. 446–447.</ref> Vergleken mit Oost- un Westfäälsch is dat Luudsysteem starker vereenfacht.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;ff.</ref> Noordneddersassiche Dialekten tellt to den vitaalsten plattdüütschen Dialekten un de grote Literatuur un Medien sünd in enen noordneddersassischen Dialekt. * [[Oostfäälsch Platt|'''Oostfäälsch''']] is ene Dialektgrupp in [[Süüdneddersassen]] un de [[Meideborger Böörd]] in [[Sassen-Anholt]], de sik wieder in [[Elvoostfäälsch]],[[Göttingsch-Grubenhagensch]] [[Heidoostfäälsch]] un [[Karnoostfäälsch]] deelt. Kennteken sünd to’n Bispeel D[[Tweeklang|iphthongen]] uut olen Langvokalen, so as ''Stein'' (<&nbsp;''stên'')'','' ''Faut (<&nbsp;fō₁t'')'','' ''mëin (<&nbsp;mîn'')'','' ''Hius'' (<&nbsp;''hûs'')'',''<ref>Schröder, Ingrid. "Ostfälisch". ''Wörterbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (WSK) Online'', edited by Stefan J. Schierholz and Laura Giacomini. Berlin, Boston: De Gruyter, 2022. <nowiki>https://www-degruyterbrill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/database/WSK/entry/wsk_id_wsk_artikel_artikel_16176/html</nowiki>. Accessed 2025-06-16.</ref> dat ''e-'' bi dat Partizip, so as ''ekofft'' statts ''kofft'' un de Personaalpronomen ''mik/mek'' un ''dik/dek'' statts ''mi'' un ''di.'' Anners as de noordneddersassisch toonlangen Vokalen un de westföölschen braken Diphthongen het Oostfäälsch faken Kortvokalen, so as ''Pepper'' un ''Könnig'' statts ''Peper/Piäper'' un ''Köni(n)g/Küöni(n)g.''<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;558&nbsp;f.</ref> * [[Oostpommersch Platt|'''Oostpommersch''']] is de ehmalige Dialekt vun [[Hinnerpommern]]. Vundaag leevt de Dialekt as [[Pomerano]] in [[Brasilien]] wieder. * [[Westfäölsk Plat|'''Westfäälsch''']] is de Dialektgrupp in [[Westfalen]], de sik in [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterländsch]], [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]], [[Süüdwestfäälsch]] un [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlansch]] ünnderdeelt, un vergleken mit de anner Dialektgruppen veel konservative Kennteken het.<ref name=":47">[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsch-neddersassischen]] Dialekten –&nbsp;[[Grunnegs|Grönnegsch]] uutbenamen&nbsp;– tellt de Spraakhistorie na mit to dat Westfäälsch. [[Emslänner Platt|Emslandsch]] gellt deelwies as en westfäälsch-noordneddersassisch Övergangsdialekt.<ref>[[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch,'' S.&nbsp;556&nbsp;f.</ref> Typsch sünd de braken Diphthongen, so as {{Lang|wep|''Biëke''}} un {{Lang|wep|''Vuëgel''}} statts de noordneddersassisch Langvokalen in ''Beek'' un ''Vagel''.<ref name=":47" /> === Struktuur vun de Dialekten ünnerenanner === [[Bild:Isoglossen.svg|duum|300px|Paar vun de wichtigen Isoglossen vun dat Plattdüütsche<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#3afe33|TEXT=Apokoop vun dat e}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#0000ff|TEXT=Eenheidsplural -en/-t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff9e00|TEXT=dat/det}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ffff00|TEXT=Affall vun dat -n an’t Woortenn}}{{Koortlegenn|KLÖÖR=#17c1fc|TEXT=Eenheidsplural -(e)t}}<br /> {{Koortlegenn|KLÖÖR=#ff0000|TEXT=Partizip Verleden Tiet op e-}}]] De plattdüütschen Dialekten unnerscheed sik ünner en man nich so stark, as de [[Hoogdüütsche Dialekten|hoogdüütschen Dialekten]]. So is dat ook vergleken swarer de verscheden Varietäten in Gruppen intodelen.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen, Eine Re-Analyse der Wenkerdaten,'' S.&nbsp;20&nbsp;f. ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> Traditschonell ünnerdeelt de [[Dialektologie]] Plattdüütsch in [[Westnedderdüütsch]] un [[Oostnedderdüütsch]]. Westnedderdüütsch sünd de Dialekten in dat ole [[Sassen (Volk)|sassische]] Stammland –&nbsp; [[Oost-Freesland]], [[Provinz Grunneng|Grönneng]] un [[Sleswig]], wo sik Plattdüütsch eerst later uutbreedt het, inbegepen. Oostnedderdüütsch sünd de Dialekten in de Rebeden, in de sik Plattdüütsch mit de [[Oostkolonisatschoon]] hen uutbreed het. De Grenz löppt döör Oostholsteen, sniedt vun [[Neddersassen]] dat [[Wendland]] af un löppt denn dicht bi de Grenz twüschen [[Sassen-Anholt]] un [[Brannenborg]] na Süüd to. De grote Ünnerscheed twüschen düsse beiden Gruppen is de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]] op ''-(e)t,'' so as ''wi maakt/maket'' gegenöver ''-en'' so as in ''wi maken''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;240.</ref> Nee’eren Unnersöök, de den Spraakafstand twüschen Dialekten meten deit, stellt man de traditschonelle Sicht in Fraag. Dat traditschonell oostnedderdüütsche [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelborg-Vöörpommersch]] steit dichter bi dat westnedderdüütsche [[Noordneddersassisch]], as bi dat even so oostnedderdüütsche [[Mark-Brannenborger Platt|Märksch]]. [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]] un [[Oostfäälsch]] hebbt meer Gemeensamkeiden mit eenanner as mit dat Noordneddersassisch. So kann de plattdüütsche Spraakruum ook in ene [[Noordnedderdüütsch|nöördliche Grupp]] mit Noordneddersassisch, Mekelnborg-Vöörpommersch un ene [[Süüdnedderdüütsch|süüdliche Grupp]] mit Oostwestfäälsch un Oostfäälsch indeelt warrn. Märksch steit för sik is avers dichter bi nöördliche Gruppe.<ref>[[Alfred Lameli]]: ''Raumstrukturen im Niederdeutschen.'' ([https://www.academia.edu/30823402/Raumstrukturen_im_Niederdeutschen_Eine_Re-Analyse_der_Wenkerdaten online])</ref> === Dackspraken un Varietätenspektrum === En wichtigen Ünnerscheed, de sik na de [[Dackspraak|Dackspraken]] richt, liggt ook twüschen [[Nedderlandsch-Neddersassisch]] un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verscheel is nich vun öllers her un is eerst mit de letsten Jaarhunnerden un besünners in dat 20.&nbsp;Jhd. vun de nedderlandsche un de hoogdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnamen, de uut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt düsse ne’en Begrepen uut dat Hooddüütsche övernamen.<ref>Gooskens, C. S. & Kürschner, S. 2009 Low Saxon dialects across borders — Niedersächsische Dialecte über Grenzen hinweg. Lenz, A. N., Charlotte, G. & Siemon, R. (eds.). Franz Steiner Verlag, p. 273 - 297 (Beihefte Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik; no. 138)</ref> De Dialekten langs de Genze sünd so jümmers wieder uut en anner dreven.<ref>Jan Goossens: ''Niederdeutsche Spracke, Versuch einer Defintion.'' In: Jan Goossens (Ruutgever): ''Niedereutsch, Sprache und Literatur'', S.&nbsp;9–27.</ref> De mennonitschen Dialekten hebbt ook Hoogdüütsch as Dackspraak had, je na Land hebbt aver ook [[Russische Spraak|Russ’sch]], [[Engelsche Spraak|Engelsch]] oder [[Spaansche Spraak|Spaansch]] Inflood namen un veel technische Begrepen sünd daarvun bi de Plautdietschen teemlich verscheden. Eensprakig Plattdüütsche givt dat vundaag nich meer, so dat alle Sprekerschen un Sprekerschen tomindsten ook de düütsche oder nedderlandsche Standardspraak snackt. Unklaar is, of en düsse Situatschoon beter os [[Bilingualismus|Tweesprakigkeid]] oder [[Diglossie]] beschrieven kann.<ref name=":27">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;197&nbsp;ff.</ref> För den noorddüütschen Ruum givt dat verscheden Modellen de Spraaksituatschoon to beschrieven. Dat Diglossie-Modell ünnerscheedt Hoog- un Plattdüütsch as twee klaar scheden Spraakschichten. Dat Kunvergenzmodell, in dat Hoog- un Plattdüütsch en Diasysteem billt, beschrivt de noorddüütsche Spraaklandschop, in de Hoog- un Plattdüütsch op eenanner Inflood neemt un de Övergang twüschen den Varietäten verswümmt. So bruukt Plattsprekers to’n Bispeel [[Code Mixing]] un bruukt in eer Plattdüütsch hoogdüütsche Wöör, besunners Wöör, de in den Dialekt feelt oder ook Funktschoonswöör so as [[Abverb|Abverbien]], [[Kunjunktschoon|Kunjunktschonen]] oder [[Partikel (Linguistik)|Partikeln]]. Morphologie un Syntax blievt annersieds grotendeels plattdüütsch. In dat spraken Hoogdüütsch in Noordüütschland sliekt sik man plattdüütschen Kennteken in so [[Preposition stranding|''Preposition stranding'']] oder de [[Obliquus (Kasus)|oblique]] Kasus. So gliekt sik Plattdüütsch un dat noordüütsche Hoogdüütsch jümmer starker an.<ref name=":27" /><!-- Varietätenspektrum in nds-nl/nl? --> === Mischspraken === Na de Schreivsprakenwessel sünd sied dat 17.&nbsp;Jhd. hoogdüütsch-plattdüütsche [[Mischspraak|Mischspraken]] so as [[Missingsch]], dat [[Flensborg|Flensborger]] [[Petuh]], [[Ruhrdüütsch]] un [[Berlinsch]], opkamen. Plattdüütsch weer in de Tied spraken Spraak, Hoogdütsch meist rein schreven Spraak. Wenn Plattsprekers nu Hoogdüütch snacken wullen, kemen plattdüütsche Kennteken in de Spraak, so dat en Hoogdüütsch mit starken plattdüütschen Inflood opkeem. Eerst weren düsse Mischspraken noch de Spraak vun Lüüd, de plattdüütsch opwussen weren, un Hoogdüütsch snacken versöken. Later is dat ook de Ümgangsspraak vun Minschen worrn, de meist keen Platt snacken kunnen, un de Mischspraak as ere enige hoogdüütsche Varietät snacken. Sied de twede Halve vun dat 20.&nbsp;Jhad sünd de Mischspraken tohoop mit Plattdüütsch döör dat Hoogdüütsch verdrängt worrn. Mit Theater un Literatuur sünd de Mischspraken so as Missingsch un ook Ruhrdüütsch bekannt worrn un is vundaag en Deel vun de Identität in Städen so as [[Hamborg]], [[Bremen]] un Flensborg oder in de [[Ruhrpott]], ook wenn dat meist nich meer snackt warrt.<ref name=":28">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;199&nbsp;ff.</ref> <!-- Mischspraken in NL? Oder eer diglossie/regiolekt? --> == Phonetik un Phonologie == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Phonologie}} === Kunsonanten === Plattdüütsch ünnescheedt rund 20 [[Konsonant|Kunsonanten]], de in den plattdüütschen Dialekten to’n groten Deel gliek sünd. Ünnerscheden sünd ünner beschreven. <ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;245–265.</ref> {| class="wikitable" |+Kunsonanten in’n Plattdüütschen ! ![[Bilabial|bilabiaal]] ![[Labiodental|labio-]][[Labiodental|dental]] ![[Alveolar|alveolaar]] ![[Postalveolar|post-]][[Postalveolar|alv.]] ![[Palatal|palataal]] ![[Velar|velaar]] ![[Glottal|glottaal]] |- ! style="text-align:left" |[[Plosiv|Plosiven]] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen bilabialen Plosiv|{{IPA-Text|p}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Plosiv|b]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen alveolaren Plosiv|{{IPA-Text|t}}]] · [[Stimmhaften alveolaren Plosiv|d]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen velaren Plosiv|{{IPA-Text|k}}]] · [[Stimmhaften velaren Plosiv|g]] | |- !style="text-align:left" |[[Nasaal (Phonetik)|Nasaalen]] | style="text-align:center" |[[Stemmhaften bilabialen Nasaal|{{IPA-Text|m}}]] | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften alveolaren Nasaal|{{IPA-Text|n}}]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften velaren Nasaal|{{IPA-Text|ŋ}}]] | |- !style="text-align:left" |[[Frikativ|Frikativen]] | | style="text-align:center" |[[Stemmlosen labiodentalen Frikativ|{{IPA-Text|f}}]] · [[Stimmhaften bilabialen Frikativ|v]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen alveolaren Frikativ|s]] · [[Stimmhaften alveolaren Frikativ|''z'']] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen postalveolaren Frikativ|ʃ]] |[[Stimmlosen palatalen Frikativ|ç]] · [[Stimmhaften palatalen Approximant|j]] | style="text-align:center" |[[Stimmlosen velaren Frikativ|''x'']] | style="text-align:center" |[[Stemmlosen glottalen Frikativ|{{IPA-Text|h}}]] |- !style="text-align:left" |[[Vibrant|Vibranten]] | | |style="text-align:center"|[[Alveolaren Vibrant|r]] | | | | |- !style="text-align:left" |[[Lateraal (Phonetik)|Lateralen]] | | | style="text-align:center" |[[Stemmhaften lateralen alveolaren Approximant|{{IPA-Text|l}}]] | | | | |} /{{IPA-Text|p t k}}/ hebbt meist [[Aspiratschoon (Phonetik)|Aspiratschoon]] {{IPA|pʰ tʰ kʰ}}, in’n West- un Oostfäälsch sünd aver deelwies unbepuust {{IPA|p t k}}.<ref>{{Internetquelle |autor=Paul Teepe, in |url=https://www.lwl.org/komuna/pdf/Niederdeutsch_Sprache_und_Literatur_Band_1_1983.pdf |titel=Niederdeutsch. Sprache und Literatur. Eine Einführung. Band 1: Sprache. |hrsg=[[Jan Goossens]], LWL |datum=1983 |abruf=2018-11-29 |format=PDF}} (PDF)</ref> De [[Uutluudverharden]] maakt /b/ un /d/ an’n Woordenn stemmloos, so as ''goo<u>d</u>'' [go:t]. /d/ fallt twüschen Vokalen faken uut, so as ''Tieden'' /{{IPA-Text|tiːdn̩}}/&nbsp;→&nbsp;{{IPA|tiːn}}. /g/ is in allen Dialekten an’n Woordenn en Frikativ, je na Positschoon vun de Vokaal tovöör [ç x ‌x]. Westföölsch, Nedderlandsch-Neddersassisch un dat Angelsche Platt sprikt dat /g/ jümmers as Frikativ uut. Dat Brannenborgsch seggt meist /j/. /m n ŋ/ un /l/ köönt [[sülvsche Kunsonanten]] sien. /ŋ/ kann ook för en Kunsonantenkluuster {{IPA|ŋg}} gellen. Dat /s/ is an’n Woordanfang stemmloos {{IPA|z}}, in Westfalen stemmloos {{IPA|s}}. /ʃ/ kümmt vun öller ''*sk'' un is in welk Dialekten as {{IPA|sk~ʃk~sx}} bewaart. Dat /ʒ/ kann in Frömdwöör opkamen, so as ''Garage'' {{IPA|ga.ra:ʒ}} un is in welk noordneddersassischen Dialekten de Uutspraak vun dat /{{IPA-Text|ʝ}}/ Dat /l/ kann an’n Woordenn ene velaar Uutspraak hebben: {{IPA|ɫ}}. /r/ is je na Dialekt {{IPA|r~ɾ}} oder {{IPA|ʀ}}. De uvulare Uutspraak warrt in Düütschland jümmers fakener. === Vokalen === ==== Kort- un Langvokalen ==== Plattdüütsch ünnerscheedt acht Kortvokalen /{{IPA-Text|a ɛ ə ɪ ɔ ʊ œ ʊ y}}/ un meist ook /{{IPA-Text|ɐ}}/ as [[Allophoon]]. [[Plautdietsch]] het de [[Labialisatschoon|runnen]] Vokalen /{{IPA-Text|œ}}/ un /y/ mit’n [[Labialisatschoon|unrunnen]] /{{IPA-Text|ɛ}}/ un /{{IPA-Text|ɪ}}/ versmolten.<ref>Cox, Cristopher; Driedger, Jacob M.; Tucker, Benjamin V. (2013), "Mennonite Plautdietsch (Canadian Old Colony)", ''Journal of the International Phonetic Association'', '''43''' (2): 221–229</ref> Bi de langen Vokalen ünnerscheedt de [[Dialektologie]] twee Gruppen: de [[Ooldlange Vokalen|ooldlangen]] un de [[Toonlange Vokalen|toonlangen Vokalen]]. De ooldlangen Vokalen /â ê î ô ö̂ û ü̂/ weren [[Oorgermaansche Spraak|oorgermaansche]] Langvokalen oder [[Tweeklang|Diphthongen]] un sünd in den meisten plattdüütschen Dialekten Monophthongen. [[Ostwestfäälsch|Oost]]- un [[Süüdwestfäälsch]], [[Middelmärksch]] un deelwies ook dat [[Oostfäälsch Platt|Oostfäälsch]] hebbt eer man to Diphthongen maakt. De Dialektolgie ünnerscheedt ooldlang ô₁ un ô₂, de je na Dialekt anners uutspraken warrt, un jüstso ooldlang ö̂₁ un ö̂_2. Dat givt veer ooldlange ê-Luden: ê₁, ê₂, ê₃ un ê₄, de ja na Dialektgrupp verscheden to twee oder dree Luden tohoopfullen sünd. Dat ê₂ het sik in ê_2a un ê_2b spleten, de in welk Dialekten mit je ünnerscheedlichen ê-Luden tohoopfullen sünd. So sünd to’n Bispeel in dat westliche [[Noordneddersassisch]], [[Noordmärksch]], [[Westmönsterlänner Platt|Westmönsterlandsch]] un [[Twentsch]] ê₁, ê₂ un ê₄ to enen Luud tohoopfullen, ê₃ is as enen Diphthong för sik bleven. Annersieds het dat [[Süüdwestfäälsch|Süüdwestfäälsche]] dree ê-Luden: ê_1, ê₂ sünd apart bleven, ê₃ un ê₄ sünd tohoopfullen. In’n [[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälschen]] un en Deel [[Ostfälsch Platt|Oostfäälsch]] wedderüm is ê₁ mit ê_2a tohoopfullen un ê_2b is mit ê₃ un ê₄ versmolten.<ref name=":31">{{Internetquelle |autor=Olaf Bordasch |url=https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |titel=Die westfälischen Dialekte |werk=plattdeutsch-niederdeutsch.net |datum=19. August 2020 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20250123220522/https://www.plattdeutsch-niederdeutsch.net/dia.htm |archiv-datum=2025-01-23 |abruf=2025-01-23 |sprache=de}}</ref> De toonlagen Vokalen /ā ē ī ō ȫ ū ǖ/ sünd eerst mit’n Övergang vun [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]] na [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] opkamen, as korte Vokalen, de in apen [[Stammsülv|Stammsülven]] mit [[Akzent (Linguistik)|Akzent]] to de toonlangen Vokalen deent worrn sünd. De acht verscheden ooldsassischen Kortvokalen /a e ë i o ö u ü/ sünd in’n Westfäälschen as söven braken Diphtongen bewaart bleven. Oostfäälsch het dat to fiev Luden vereenfacht: /ā ē ī ō ȫ/. Noordneddersassisch un [[Oostnedderdüütsch]] ünnerscheedt alleen dree toonlange Vokalen: /ā ē ȫ/.<ref name=":31" /> ==== Överlange Vokalen ==== Welk noordneddersassische Dialekten hebbt överlange Vokalen, de ook „Sleeptoon“ oder „Knick“ heet. Se kemen wegen de [[Apokoop|e-Apokoop]] op. As dat /ə/ wegfullen is, is en langen Vokaal in de Stammsülv daarför deent worrn un noch länger as en normalen langen Vokaal worrn. Dat givt wat Miminaalparen, de sik döör düssen Sleeptoon ünnerscheedt, so as ''wied'' {{IPA|viːt}} mit eenfachen Langvokaal un ''Wied'' {{IPA|vîːt}} mit överlangen Vokaal.<ref>[[Steffen Höder]]: ''Tonalität im nördlichen Niederdeutschen und in Skandinavien: eine areale Perspektive.''In: ''[[Niederdeutsches Jahrbuch]]'' 143 (2020), [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]]. S.&nbsp;49–67.</ref> === Akzent === De [[Akzent (Spraakwetenschop)|Akzent]] op Platt is dynaamsch, dat will seggen de [[Sülv]] mit den Akzent warrt luder uutsnackt. De Akzent liggt allgemeen op de eerste Sülv, to’n Bispeel: ''<u>bru</u>ken'' oder ''<u>Back</u>stuuv''. Bi Verben mit enen Vöörföögsel kann de Akzent op den Stamm oder op dat Vöörföögsel sitten. De beiden ünnerscheelich betoonten Wöör bedüüdt denn avers ook wat anners, so as ''över<u>setten</u> ‘''in en anner Spraak överdregen’ un ''<u>över</u>setten'' ‘wat överdweren’.'''<ref name=":32">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' , S.&nbsp;30.</ref>''' [[Frömdwoord|Frömdwöör]] köönt den Akzent ook op de leste oder vöörletste Sülv dregen, so as ''blüme<u>rant</u>'' oder ''verdeffen<u>de</u>ren''.<ref>{{Internetquelle |autor=[[Klaus-Werner Kahl]] |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |titel=Betonung |werk=Plattdeutsch.net |datum=2013-08-06 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240915223418/https://www.plattdeutsch.net/pages/posts/betonung-9.php |archiv-datum=2024-09-15 |abruf=2025-01-27 |sprache=de}}</ref> === Luudstand === [[Kuntinentaalwestgermaansch Dialektkuntinuum|Kuntinentalwestgermaansch]], dat op de Dialekten keken, ganz grov en Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerdelen, de düüdliche Ünnerscheden in de Phonologie hebbt: [[Nedderfränksch]], [[Hoogdüütsche Dialekten|Hoochdüütsch]] un Plattdüütsch. De Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche kemen vöör allen döör den [[Hoochdüütsch Luutwannel|Hoogdüütschen Luudwannel]] tostann, de vun dat [[Oorgermaansche Spraak|Oorgermaansche]] uut de Plosiven in’n [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütschen]] wannelt het. De [[Böverdüütsch|böverdüütschen]] Dialekten hebbt den gröttsten Deel Luudwannels mitmaakt, de [[Middeldüütsch|middeldüütschen]] Dialekten maken deelwies mit un de [[Nedderdüütsch (Spraakgrupp)|nedderdüütschen]] Spraken sünd bi de unverschaven Kunsonaten bleven. {| class="wikitable" !Hoogdüütsch Luudwannel ([[Oorgermaansche Spraak|Germ]]. → [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ohd]].) !Bispelen !Gebeed |- |/*p/→/ff/→/f/ |nds. ''sla'''p'''en'' → ''schla'''f'''en''; nds. ''Schi'''pp''''' → ''Schi'''ff''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*p/→/pf/ |nds. '''''P'''eperr'' → '''''Pf'''effer''; nds. '''''P'''loog'' → '''''Pf'''lug;'' nds. ''schar'''p''''' → [[Düütsche Spraak|hd.]] ''schar'''pf'''/schar'''f''''' |Böverdüütsch |- |/*t/→/ss/→/s/ |nds. ''da'''t''''', ''wa'''t''''', ''e'''t'''en''→ ''da'''s''''', ''wa'''s''''', ''e'''ss'''en'' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*t/→/ts/ |nds. '''''T'''ied'' → '''''Z'''eit''; nds. '''''t'''ellen'' → '''''z'''ählen''; nds. '''''T'''immer'' → '''''Z'''immer''<ref>[https://woerterbuchnetz.de/?sigle=DWB&sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GZ06516 Eintrag „Zimmer“], in ''Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm'', Bd.&nbsp;31, Sp.&nbsp;1285 ff.</ref> |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/xx/→/x/ |nds., [[Nedderlandsche Spraak|nl.]] ''i'''k''''' → ''i'''ch'''''; nds. ''ma'''k'''en'' → ''ma'''ch'''en''; nds. ''oo'''k''''' → ''au'''ch''''' |Böver- un Middeldüütsch |- |/*k/→/kx/ un →/x/ |dt. '''''K'''ind'' → [[Süüdbaiersch|süüdbair.]] '''''Kch'''ind'', [[Hoochalemannsch|hoog]]- un [[Höögstalemannisch|höögstalem.]] '''''Ch'''ind'' |Süüdbaiersch, Hoog- und Höögstalemannsch |- |/*b/→/p/ |dt. '''''B'''erg'', '''''b'''ist'' → [[Zimbrisch|zimbr.]] '''''P'''erg'', '''''p'''ist'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |- |/*d/→/t/ |nds. '''''D'''ag'' → '''''T'''ag''; nds. ''Va'''d'''er'' → ''Va'''t'''er'' |Böverdüütsch |- |/*g/→/k/ |dt. '''''G'''ott'' → bair. '''''K'''ott'' |Baiersch un Alemannsch deelwies |} De Ünnerscheed bi /{{IPA-Text|b}}/, /{{IPA-Text|v}}/ un /{{IPA-Text|f}}/ steit vun’n hoogdüütschen Luudwannel apart: Engelsch het ''wi<u>v</u>es'' {{IPA|waɪ'''v'''z}}, Hoogdüütsch ''Wei<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvaɪ̯'''b'''ɐ}} un Plattdüütsch kennt ''Wie<u>v</u>er'' {{IPA|viː'''v'''ɐ}}, aver ook ''Wie<u>b</u>er'' {{IPA|ˈvi'''b'''ɐ}}. De Eentall ''Wief'' {{IPA|ˈvi'''f'''}} warrt aver jümmer as {{IPA|f}} spraken (Hoogdüütsch ''b'', ''Weib''). Ook dat Kluuster ''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' an’n Woortanfang is en Ünnerscheed to dat Hoogdüütsche: ''Swien'' un ''slapen'' hebbt op Hoogdüütsch en ''sch'' /{{IPA-Text|ʃ}}/: '''''Sch'''wein'' un '''''sch'''lafen'' (''s''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' warrt man ook in welk plattdüütsche Dialekten as ''sch''&nbsp;''+''&nbsp;''Kunsonant'' uutspraken). De ole westgermaansche [[Stimmhaften velaren Frikativ|velare Frikativ]] /ɣ/ is in’n Hoogdüütschen /g/ worrn, en groten Deel plattdüütsche Dialekten het den Wannel ook mitmaakt, Dialekten so as [[Westfäölsk Plat|Westfäälsch]] hebbt man tohoop mit Nedderlandsch den Friaktiv bewaart. Bi de Kunsonanten is also en groten Ünnerscheed twüschen Hoogdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfranksche geit bi de Kunsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheden givt dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. So as de Övergang vun ''old'' na ''oud'', wat en wichtigen Ünnerscheed is, de Nedderfranksche vun dat Plattdüütsche scheedt. [[Ingväoonsche Spraken|Noordseegermaansche]] Kennteken verbinnt Plattdüütsch mit Engelsch un Freesch. Vergleken mit den beiden sünd man al in dat [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassische]] un noch meer in dat moderne Plattdüütsch noordseegermansche Kennteken verlüstig gaan. To’n noordseegermannschen Kennteken tellt de [[Nasaal (Phonetik)|Nasaalswund]] na dat [[Nasaal-Spirant-Gesett]], so as in *''uns''&nbsp;''>''&nbsp;''ūs, *gans''&nbsp;''>''&nbsp;''Goos, *fimf''&nbsp;''>''&nbsp; ''fiev.'' Ooldsassisch harr noch meer Wöör mit Nasaalswund so as {{Lang|osx|''mūth''}} ‘Mund’, man al dat Middelsassische het de Form ''mund'' wedderherstellt. So finnt sik ook in welk Dialekten vundaag Formen mit Nasaal, so as ''u'''n'''s'' oder ''Ga'''n'''s'' un Formen sünner Nasaal in anner Dialekten, so as ''us'' un ''Goos.'' Noordseegermaansche Kennteken sünd ook de Wegfall vun /{{IPA-Text|t}}/ in *''ist''&nbsp;''>''&nbsp;''is'', de Pronomen ''mi, di, he, wi,'' ''ji'' statts ''mir, dir,'' ''er, wir, ihr'' und de [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]]. Anner Kennteken finnt sik bloot deelwies in’n Plattdüütschen, so as [[Metathees|r-Metathees]] in ''*brinnan'' ‘brennen’&nbsp;>&nbsp;engl. ''burn'', un de [[Assibilatschoon|Assibiliatschoon]], de Ooldsassisch mitmaakt het, [[Middelsassische Spraak|Middelsassich]] aver wedder torüggdreit het, so dat vundaag alleen wat Reliktwöör as „[[Kävers|Sever]]“ oder Naams so as „[[Celle]]“ den Luudwannel noch wiest.<ref>Adolphe van Loey: ''Schönfeld’s Historische Grammatica van het Nederlands. Kankleer, vormleer, woordvorming.'' 8.&nbsp;Druck. Thieme, [[Zutfent|Zütfent]] 1970, <nowiki>ISBN 90-03-21170-1</nowiki>, Kap.&nbsp;9, S.&nbsp;XXXIII.</ref> == Grammatik == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Grammatik}} === Verben === Dat Plattdüütsche [[Konjugatschoon|konjugeert]] (bögt) [[Verb|Verben]] na [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall), [[Tempus]] (Tied) un [[Modus (Grammatik)|Modus]] (Uutsaagwies) un ünnerscheedt so as anner germaansche Spraken [[Stark Verb|starke]] un [[Swack Verb|swacke Verben]]. ==== Konjugatschoon ==== In dat [[Präsens]] (Nutied) markeert Plattdüütsch den [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) mit dree verscheden [[Suffix|Suffixen]] (Nasülven): -''(e)'' för de 1.&nbsp;Persoon (ik/ek)'', -(e)st'' för de 2.&nbsp;Persoon (du)'','' un ''-(e)t'' för de 3.&nbsp;Persoon (he, se, dat/et). ''-e'' an’n Woordenn un /{{IPA-Text|e}}/ in ''-et'' sünd in Rebeden mit [[Apokoop|e-Apokoop]] wegfullen. De [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall) is en [[Eenheidsplural|Eenheidspluraal]], dat will seggen alle dree Personen kriegt, anners as op Hoogdüütsch, dat lieke Suffix: -''(e)t'' oder ''-en.'' Dat ''-(e)t'' is de Form in’n olen plattdüütschen Stammland; [[Oostnedderdüütsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]], [[Grunnegs|Grönnengsch]] un [[Sleswigsch]] hebbt de Pluraal op ''-en.'''''<ref name=":1">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'' S.&nbsp;268.</ref><ref name=":18">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;65&nbsp;f.</ref>''' Starke Verben un en paar unregelmatige swacke Verben verännert in de 2. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar den [[Stammvokaal]], maakt em kort un geevt em, wenn mööglich, enen [[Ümluud]]. {| class="Tabell" |+[[Präsens]] (Nutied) | ! colspan="2" |Swacke Verben ('''maken''') |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''et'''/maak-'''t'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''et'''/maak-'''t''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik slap-'''e'''/slaap-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se slap-'''et'''/slaap-'''t'''/slap-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ö</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ö</u>p-'''t''' |} Dat [[Präteritum]] (verleden Tied) billt Plattdüütsch op twee verscheden Aarden: De swacken Verben billen dat Präteritum oorsprünglich met de Nasülven ''-e-de'' för de 1.&nbsp;un 3. Persoon Singulaar, ''-e-dest'' för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar un ''-e-den'' för’n Pluraal.'''<ref name=":1" />''' De Endsülven sünd man in velen plattdüütschen Dialekten afslepen un in Gebeden mit e-Apokoop sünd de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar Präsens un Präteritum ganz tohoopfullen.'''<ref name=":18" />''' De starken Verben billt dat Präteritum mit [[Afluud]]. Se wannelt den Stammvokaal un hangt för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar ''-(e)st'' un för de Meertall ''-en'' an'','' de 1. un 3.&nbsp;Persoon Singulaar kriegt kene Endsülv.'''<ref name=":18" />''' De Afluud kann sik je na Dialekt ünnerscheden un is in’n Noordneddersassischen starker vereenfacht, as in’n Westfäälschen, dat deelwies noch verscheden Afluden binnen de Präteritumsformen kennt.<!-- born fehlt --> {| class="Tabell" |+[[Präteritum]] (Verleden Tied) | ! colspan="2" |Swacke Verben (maken) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik/ek mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' | rowspan="3" |wi, ji, se mak-'''(e)den'''/mak-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du maak-'''d(e)st'''/mak-'''est'''/maak-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et mak-'''(e)de'''/mak-'''e'''/maak-'''∅''' |- | ! colspan="2" |Starke Verben (slapen) |- | !Singulaar !Pluraal |- |1.&nbsp;Persoon |ik sl<u>ee</u>p | rowspan="3" |wi, ji, se sl<u>e</u>p-'''en''' |- |2.&nbsp;Persoon |du sl<u>ee</u>p-'''st''' |- |3.&nbsp;Persoon |he, se, dat/et sl<u>ee</u>p |} ==== Tohoopsett Tieden ==== Anner Tieden sett sik [[Hülpsverb|Hülpsverben]] un [[Partizip|Partizipen]] tohoop: Dat [[Perfekt]] (tohoopsett verleden Tied) sett dat Plattdüütsche so as Hoogdüütsch un Nedderlandsch uut den Hülpsverben ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien'' un dat [[Partizip Perfekt]] tohoop. Annerster as Hoogdüütsch bruukt dat Plattdüütsche fakener dat Hülpsverb ''hebben'', so as bi Verben, de angeevt, dat sik wat beweegt. Se bruukt op Platt ''hebben'', wenn kene Richt angeven is, so as ''Ik <u>heff</u> lopen'' statts {{Lang|de|''Ich <u>bin</u> gelaufen''}}'','' man ''Ik <u>bün</u> na Huus lopen''. Dat [[Plusquamperfekt]] bruukt ook de Hülpsverben ''hebben'' un ''wesen/ween/sien'', de man in dat Präteritum staat, un dat Partizip Perfekt, so as ''ik <u>weer</u> na Huus <u>lopen</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html online])</ref> Dat [[Futur]] (Tokumst) bruukt de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn'' un ''willen/wollen,'' so as ''du <u>schallst</u> di <u>wunnern</u>'' oder ''he <u>will</u> woll noch <u>kamen</u>''. Faken steit man dat Präsens för dat Futuur, besünners wenn en [[Adverb]] de Tied angivt, so as ''ik <u>kaam</u> glieks'' statts ''Ik <u>schall</u> glieks <u>kamen</u>.''<ref name=":3">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;269.</ref> För dat [[Futur#Futur II|Futurperfekt]] (afslaten Tokumst) bruukt Plattdüütsch de Hülpsverben ''schölen/sollen, warrn/werrn,'' ''willen/wollen,'' dat Partizip Perfekt un den [[Infinitiv]] ''hebben'' oder ''wesen/ween/sien,'' so as ''ik will/schall/warr lopen hebben.'' Dat Futuurperfekt is raar un dat Perfekt kann, so as ook op Hoogdüütsch, för dat Futuurperfekt instaan un finnt sik meist alleen, ween en sik wat vermoden is, so as: ''Dat <u>will</u> he woll <u>maakt hebben</u>.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;62–65. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-6-Futurperfekt.html onlien])</ref> ==== Partizipien ==== Plattdüütsch kennt twee [[Partizip|Partizipien]]: [[Partizip Perfekt]] un [[Partizip Präsens]]. Dat Partizip Perfekt billt de swacken Verben mit dat Suffix ''-(e)d/-(e)t'' (so as ''riep-'''(e)t''''' vun ''riepen, bruk-'''et'''/bruuk-'''t''' ''vun bruken'')'', de starken Verben mit Afluud un dat Suffix ''-en'' (so as ''h'''u'''lp-'''en''''' vun ''hölpen'', ''gr'''e'''p-'''en''''' vun ''griepen''). Dat [[Präfix]] (Vöörsülv) ''ge-'', so as op Hoog un Nedderlandsch , is –&nbsp;dat [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsche]] ''je-'' un dat [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] un geldersch-overiesselsche ''e-'' uutbenamen&nbsp;– kumplett affullen.'''<ref name=":1" />''' Dat Partizip Präsens kriegt dat Suffix ''-d'' achteran, dat man in groten Delen vun dat Spraakgebeed affullen is, so dat hier Partizip Präsens un Infinitiv gliek klingt.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;79. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-6-2-1-Partizip-Praesens.html online])</ref> ==== Modi (Uutsaagwiesen) ==== Plattdüütsch kennt dree [[Modus (Grammatik)|Modi]] (Uutsaagwiesen): [[Indikativ]] (Würklichskeidsform), [[Konjunktiv]] (Mööglichkeidsform) un [[Imperativ]] (Befeelsform). De Indikativ beschrivt allens, wat echt un würklich is. De Formen sünd baven beschreven. De Konjunktiv beschrivt Wünschen, allens wat unwürklich is un ook de [[indirekte Reed]]. In’n groten Deel Dialekten sünd Konjunktiv un Präteritum gliek. Westfäälsch ünnerscheedt bi velen starken Verben noch egen Konjunktivformen, so as ''ik gönk'' (Konjunktiv) vs. ''ik gonk'' (Präteritum).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f., 115.</ref> Man ook [[Modaalverb|Modaalverben]], so as ''warrn'' oder ''schölen/sollen,'' köönt den Konjunktiv ümschrieven.<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68.</ref> De Imperativ is in’n Singulaar de slichte Verbstamm, in de Meertall kümmt dat Suffix -''(e)t'' achteran, so as ''griep!'' un ''griep-'''(e)t'''!<ref name=":3" />'' ==== Passiv ==== Dat [[Passiv]] bruukt op Platt dat Hülpsverb ''warrn'' un dat Partizip Perfekt, so as ''He <u>warrt</u> vun enen Hund <u>beten</u>''. Faken steit man dat [[Aktiv]] statts Passiv: ''Em <u>het</u>’n Hund <u>beten</u>''. Een [[Tostandspassiv]] kann Plattdüütsch mit ''ween/wesen/sien'' un dat Partizip Perfekt billen, so as ''De Posten <u>is</u> al <u>besett</u>''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;85&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-8-Aktiv-Taetigkeitsform-und-Passiv-Leideform.html online])</ref> === Substantiven === De [[Substantiv|Substantiven]] bögt Plattdüütsch na [[Kasus]] (Fall), [[Antall (Grammatik)|Numerus]] (Antall) un [[Genus (Grammatik)|Genus]] (Slecht). ==== Kasus ==== De Kasus sünd vergleken mit öller Spraakperioden, man ook mit dat [[Düütsche Spraak|Hoogdüütsche]], stark vereenfacht. De meisten Dialekten hebbt man en beten meer vun’n Kasus bewaart as [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]], [[Noordgermaansche Spraken|Fastlandskandinaavsch]] oder [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un ünnerscheedt noch [[Nominativ|Subjektfall]] un enen [[Objektfall]]. [[Sleswigsch]], [[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un [[Nedderlandsch-Neddersassisch|Oostnedderlandsch]] hebbt man enen [[Eenheidskasus]]. De ole [[Dativ]] find sik noch in Kortformen na [[Präpositschoon|Präpositschonen]], so as ''in’<u>n</u> Jaar,'' man ook de Objektfall ''in <u>dat</u> Jaar'' is begäng''.'' Na Süüd to neemt de olen Dativrester to. Dat [[Siuerlänner Platt|Suurländsch]] ünnerscheedt sogaar noch [[Dativ]] un [[Akkusativ]] as twee egen Fäll. De ole [[Genitiv]] find sik alleen in starren Uutdrücken so as ''Tied<u>s</u> genoog'' oder ''winterdag<u>es</u>'' un warrt süss ümschreven, to’n Bispeel mit ''vun'', so as ''dat Enne <u>vun</u> de Straat'', oder mit ''sien/eer'', so as ''Vader <u>sien</u> Hov''.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;271.</ref><ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;139–142. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-2-2-2-Genitiv-2-Fall.html online])</ref> ==== Genus ==== De Spraak ünnerscheedt dree [[Genus (Grammatik)|Genera]] (Slechter): maskulin (männlich), so as ''de Mann'', feminin (wievlich), so as ''de Fru'' un neutrum (saaklich), so as ''dat Kind''. An dat Substantiv sülvenst is meist nich to seen, wat dat Genus is. Deelwies is dat Genus ook anners as op Hoogdüütsch oder ünnerscheedt sik je na Dialekt, to’n Bispeel: ''dat Lief'' (neutrum) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Leib''}} (maskulin), ''de Beek/Beke'' (maskulin oder feminin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Bach''}} (maskulin), ''dat/de Spegel'' (neutrum oder maskulin) –&nbsp;hoogdüütsch {{Lang|de|''der Spiegel''}} (maskulin).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;68&nbsp;f.</ref> ==== Numerus ==== Plattdüütsch ünnerscheedt twee [[Antall (Grammatik)|Numeri]] (Antallen): [[Eentall|Singulaar]] (Eentall) un [[Mehrtall|Pluraal]] (Meertall). De Singulaar is unmarkeert, den Pluraal kenntekent verscheden [[Suffix|Suffixen]] oder [[Ümluud]]. De Formen för de Pluraal wiest vele Ünnerscheden in den verscheden Dialekten. [[Oostfreesch Platt]] bruukt to’n Bispeel kenen Ümluud un markeert de Meertaal mit ''-en'', so as Bispeel ''Bomen, Husen'' statt ''Bööm/Böme, Hüüs/Hüser.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;145&nbsp;f.</ref> De meisten plattdüütschen Dialekten kennt man ook de Suffixen ''-er'' un ''-en'' un ''-s.'' Dat ''-e,'' dat sik so in’n [[Westfäölsk Plat|Westfäälschen]] un [[Ostfälsch Platt|Oostfäälschen]] find, is in Dialekten mit [[Apokoop|e-Apokoop]] affullen. De Ümluud, de deent Stammvokaal oder en [[stemmhaft]] Endkunsonant sünd man ook na de Apokoop vun ''-e'' as Pluraalkennteken nableven. Deelwies bruukt de Dialekten mit e-Apokoop man ook en anner Suffix (meist ''-en'') oder de Pluraal blivt unmarkeert. De Suffixen ''-er'' un ''-e'' billt sowied mööglich enen Ümluud. {| class="wikitable" |+Översicht Pluraal op Plattdüütsch<ref>Na [[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;270.</ref> ! ! !-(e)/-'''∅''' !-er !-s !-(e)n !-'''∅''' |- | '''-∅''' |m. |Dag&nbsp;>&nbsp;Dag-'''e'''/D'''aa'''g-'''∅''' |Book&nbsp;>B'''ö'''k-'''er''' |Keerl&nbsp;>&nbsp;Keerl-'''s''' |Oss(e)&nbsp;>&nbsp;Oss-'''en''' | |- | |f. |Muus&nbsp;>&nbsp;M'''ü'''s-e/M'''üü'''s-'''∅''' | |Deern&nbsp;>&nbsp;Deern-'''s''' |Göre/Göör&nbsp;>&nbsp;Gör-'''en''' | |- | |n. |Bredd&nbsp;>&nbsp;Bree'''d''' |Kind&nbsp;>&nbsp;Kinn-'''er''' | | | |- | '''-er''' |m. | | |Hamer&nbsp;>&nbsp;Hamer-'''s''' | |Finger&nbsp;>&nbsp;Finger-'''∅''' |- | |f. | | |Moder&nbsp;>&nbsp;Moder-'''s''' | | |- | |n. | | |Fenster&nbsp;>&nbsp;Fenster-'''s''' | | |- | '''-el''' |m. | | |Düwel&nbsp;>&nbsp;Düwel-'''s''' |Appel&nbsp;>&nbsp;Appel-'''n''' | |- | |f. | | | | | |- | |n. | | |Buddel&nbsp;>Buddel-'''s''' | | |} === Artikels === Plattdüütsch het so as anner westgermaansche Spraken [[Artikel (Woortoort)#Bestimmte Artikels|bestemmte]] un [[Artikel (Woortoort)#Unbestimmte Artikels|unbestemmte Artikels]], de vöör dat Substantiv staat. De bestemmte Artikel is in de Eentall ''de'' för maskuline un femnine Substantiven un ''dat'' ([[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] ''det'', Oostnedderlandsch ''(h)et'') för’t Neutrum. In de Pluraal hebbt alle Genera den Artikel ''de.'' De grote Deel plattdüütsche Dialekten ünnerscheedt bi’n bestemmten Artikel ene oblique Form för dat Maskulinum ''den;'' de Artikels för dat Femininum un Neutrum blievt gliek. Dat Sleswiger, oostfreesche un oostnedderlandsche Platt hebbt enen Eenheidsfall; hier ännert sik de Artikels nich.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;149&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-1-1-Formen.html online])</ref> In’n Süden givt dat Dialekten, de Dativ un Akkusativ bi den Artikels noch scheden. {| class="wikitable" |+Bestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" |Numerus ! rowspan="2" |Kasus ! colspan="3" |Genus |- !maskulin !feminin !neutrum |- | rowspan="2" |'''Singulaar''' |'''Subjektfall''' |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |dat |- |'''Objektfall''' |de'''n''' |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de | rowspan="2" |de |- |'''Objektfall''' |} De unbestemmte Artikel is ''e(e)n'', staat bloot bi Substantiven in’n Singulaar un warrt na Kasus un Genus bögt: In’n Singulaar het de Subjektfall de Formen: ''e(e)n'' (maskulin/neutrum) un ''ene'' (feminin). In’n Objektfall het alleen dat Maskulinum ene egen Form: ''ene.'' Dat Suurländsche unnerscheed noch Dativ un Akkusativ, dat Brannenborgsche doot dat bloot bi’n Maskulinum. Faken is de unbestemmte Artikels verkört to ''’n'' (maskulin/neutrum)'', ’ne'' (feminin) oder ''’nen'' (maskulin Objektfall). De [[Suffix|Achterföögsels]] för Kasus un Genus sünd man meist afslepen, besünners bi’n Plattsnacken, so is de unbestemmte Artikel faken alleen ''e(e)n'' oder afkört ''’n'' för alle Genera un Kasus.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;152&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-3-2-1-Formen.html online])</ref> {| class="wikitable" |+Unbestemmt Artikels op Plattdüütsch ! rowspan="2" | ! colspan="3" |Vullformen ! colspan="3" |Kortformen |- !maskulin !feminin !neutrum !maskulin !feminin !neutrum |- |'''Subjektfall''' |e(e)n-'''∅''' | rowspan="2" |en-'''e''' | rowspan="2" |e(e)n-'''∅''' |’n | rowspan="2" |’ne/’n | rowspan="2" |’n |- |'''Objektfall''' |en-'''en''' |’nen/’n |} === Adjektiven === [[Adjektiv|Adjektiven]] stemmt na Kasus, Genus un Numerus mit dat Substantiv op dat se Beotg neemt övereen. So as anner germaansche Spraken kennt ook Plattdüütsch twee verscheden Deklinatschonen för de Adjektiven: de starke Deklinatschoon, wenn dat Adjektiv alleen vöör dat Substantiv steit, un de swacke Deklinatschoon, de na enen Artikel steit. De Endsülven, de verscheden Formen markeert, sünd ''-e'', ''-en'' un je na Dialekt deelwies ook ''-(e)s'', ''-(e)t'' un ''-er''. Besünners bi dat Neutrum, wat minner bi Maskulinum un Feminum, givt dat ook Formen sünner Endsülv.<ref name=":34">[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;192&nbsp;ff.</ref> {| class="wikitable" |+Deklinatschoon Adjektiven<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;191.</ref> |- !Numerus !Genus !Kasus !stark !swack |- | rowspan="6" |'''Singulaar''' | rowspan="2" |'''maskulin''' |'''Subjektfall''' |dick-'''e''' Kopp |de dick-'''e''' Kopp |- |'''Objektfall''' |dick-'''en''' Kopp |den dick-'''en''' Kopp |- | rowspan="2" |'''feminim''' |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |ol-'''e''' Kann | rowspan="2" |de ol-'''e''' Kann |- |'''Objektfall''' |- | rowspan="2" |'''neutrum''' |'''Subjektfall''' |oold-'''∅'''/-et Book | rowspan="2" |dat ol-'''e''' Book |- |'''Objektfall''' |oold-'''∅''' Book |- | rowspan="2" |'''Pluraal''' | rowspan="2" | |'''Subjektfall''' | rowspan="2" |dick-'''e''' Köpp | rowspan="2" |de dick-'''en''' Köpp |- |'''Objektfall''' |} Adjektiven to stiegern bruukt dat Plattdüütsche dat Suffix ''-er'' för den [[Komparativ]] un ''-(e)st'' för den [[Superlativ]]. De Stamm kann enen Ümluud kriegen un [[Assimilatschoon (Linguistik)|Assimlilatschonen]] köönt opkamen, so as ''jung&nbsp;–&nbsp;jüng-'''er''' - jüng-'''st''', oo<u>ld</u>&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''er'''&nbsp;–&nbsp;ö<u>ll</u>-'''st'''''. Een paar Adjektiven hebbt unregelmatige Formen, so as ''good&nbsp;–&nbsp;beter&nbsp;–&nbsp;best'' un ''veel&nbsp;–&nbsp;meer&nbsp;–&nbsp;meist/meerst''. Annerster as op Hoogdüütsch bruukt Platt den Superlativ ook twee Grötten to verglieken: ''He is de jüng'''st''' vun de beiden'' gegenöver {{Lang|de|''Er ist der jüng'''ere''' von den beiden''}}.<ref name=":34" /> === Pronomen === ==== Personaalpronomen ==== De [[Personalpronomen|Personaalpronomen]] ünnerscheedt dree Personen, de Numeri Singulaar un Pluraal un den Subjekt- un Objektfall. De drüdde Persoon Singulaar ünnescheed ook de Genera maskulin, feminin un neutrum. In’n Subjektfall sünd de Formen: ''ik/ek'' (1.&nbsp;Persoon), ''du'' (2.&nbsp;Persoon) un in de 3.&nbsp;Person na Genus ünnerscheden: ''he'' (maskulin), ''se'' (feminin), ''et/dat'' (neutrum). In’n Pluraal sünd de Formen: ''wi/we'' (1.&nbsp;Persoon)'', ji/je/i'' (2.&nbsp;Persoon)'', se'' (3.&nbsp;Persoon)''.'' Alle Dialekten kennt Formen för den Objektfall, de sik je na Dialekt un Dialektgrupp stark ünnerscheden köönt. För de 1. un 2.&nbsp;Persoon Singulaar sünd dat ''mi'' un ''di'' ([[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''mik/mek'' un ''dik/dek''). För de 3.&nbsp;Persoon Singulaar ''em/en/enne'' (maskulin un neutrum), ''eer/öör'' (feminin);[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]] un de [[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderländschen]] Dialekten hebbt ook Formen mit /{{IPA-Text|h}}/ vöörn: ''hüm, hör''. För de 1.&nbsp;Person Pluraal is dat ''us/uns'' (oostfäälsch ''üsk/ösk''), för de 2.&nbsp;Persoon is dat ''ju'' mit velen regionalen Varianten as ''jü'', ''jau'', ''jo'', ''jö'', ''juug, u'' un oostfäälsch ''juck/jock/jück/jöck'' . De 3.&nbsp;Persoon Pluraal is ''eer, se, ennen'' oder ''jüm.''<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: NSL, S.&nbsp;274.</ref> ==== Possesivpronomen ==== De [[Possesivpronomen]] sünd in’n Singulaar: ''mien'' (1.&nbsp;Persoon), ''dien'' (2.&nbsp;Persoon), ''sien'' (3.&nbsp;Persoom maskulin/neutrum), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon feminin) mit dialektaal verscheden Luudvarianten. In’n Pluraal sünd dat: ''uns/us'' (1.&nbsp;Persoon) un ''ju/jo'' (2.&nbsp;Persoon), ''eer'' (3.&nbsp;Persoon). De drüdde Persoon het ook regionale Varianten, so as ''se, jemeer, ennen'' etc. De Possesivpronomen bögt dat Plattdüütsche so as de Adjektiven, faken givt dat man ook unböögte Formen: ''Ik see mien-<u>en</u>/mien-''∅ ''Vadder.<ref name=":4">[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;275.</ref>'' ==== Reflexivpronomen ==== Ene egen Form för dat [[Reflexipronomen]] kennt alleen de 3.&nbsp;Persoon Singulaar un Pluraal: ''sik'' ([[Oostfreesch Platt|oostfreesch]] ''sük'', [[Ostfälsch Platt|oostfäälsch]] ''sek,'' [[Mark-Brannenborger Platt|brannenborgsch]]/[[Nedderlandsch-Neddersassisch|oostnedderlandsch]] ''sich''), so as ''he/se höögt sik.'' De anner Personen bruukt den Objektfall vun dat Personaalpronomen, so as ''ik höög mi, du höögst di, wo höögt u(n)s, ji höögt jo/ju/juug/jük.''<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a. ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;157&nbsp;f.</ref> Slewswig un Delen vun Holsteen bruukt ''sik'' ook för de 2.&nbsp;Persoon Singulaar, so as: ''Ji freut sik''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;157. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-4-2-Reflexive-Pronomen-rueckbezuegliche-Fuerwoerter.html online])</ref> Dat Reflexivpronomen för de 3.&nbsp;Persoon is uut’n Hoogdüütschen uutleent, [[Ooldsassische Spraak|Ooldsassisch]], so as ook [[Engelsche Spraak|Engelsch]] un [[Noordfreesche Spraak|Noordfreesch]] vundaag noch, harr keen egen Reflexivpronomen.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie un Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;274&nbsp;f.</ref> === Syntax === De plattdüütsche Syntax stemmt grotendeels mit’n Satzbo in anner kuntinentaalwestgermaanschen Spraken övereen, is man präägt döör den Bruuk as ene Spraak, de vööral snackt man nich schreven warrt. So finnt sik op Plattdüütsch meist [[Satzreeg|Satzregen]], de nich mit [[Konjunktschoon|Kunjunktschonen]] verbunnen sünd. [[Nevensatz|Nevensätz]] sünd rarer un köönt faken ook sünner Kunjunktschonen begünnen.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;321.&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-2-1-Grundsaetzliches.html online])</ref> To’n Bispeel: ''He kümmt nich, he is bang'' oder ''Dat regent, ik bliev to Huus.''<ref>Laurits Saltveit: ''Syntax'', In: ''NSL'', S.&nbsp;285.</ref> Ook as Kennteken vun spraken Spraak find sik ook in schreven Plattdüütsch eer en verbalen Stil as enen nominalen Stil, so as ''wat vundaag passeert is'' statts ''die Ereignisse des Tages.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;285.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-4-2-Verbale-zeitwoertliche-Umschreibungen-von-Substantiven-Nomen.html online])</ref> Een Ünnerscheed to de düütsche Standardspraak is dat [[Preposition Stranding]], dat will seggen dat [[Pronominaaladverb|Pronominaaladverbien]] scheden warrt, so as ''<u>daar</u>'' ''will ik nix <u>mit</u> to doon hebben s''tatts hoogdüütsch ''<u>Damit</u> will ich (...).''<ref name=":2" /> De scheden Pronominaaladverbien kümmt man ook in dat [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|noorddüütsche Hoogdüütsch]] op. Annerster as de düütsche Standardspraak kennt dat Plattdüütsche dubbelt Negatschoon, so as ''Dat hev ik <u>nie nich</u> seggt.''<ref name=":2" /> Dat Phänomeen is ook in hoogdüütschen Dialekten verbreedt un so keen spetschell Kennteken för’t Plattdüütsche. Annerster as de düütsche Standardspraak, man just so as hoogdüütsche Dialekten, kennt Plattdüütsch ene [[Periphraas]] uut ''doon''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv, de dat Verb betonen kann, so as ''<u>Verköpen deit</u> se mi nix.''<ref name=":2" /><ref>[[Ingrid Schröder]]: ''Niederdeutsch in der Gegenwart. Sprachgebiet – Grammatisches – Binnendifferenzierung.'' In: Dieter Stellmacher (Ruutgever): ''Niederdeutsche Sprache und Literatur der Gegenwart,'' S.&nbsp;44.</ref> Se finnt sik allerwegens in dat Plattdüütsche, dat givt man regionale Ünnerscheed, ''doon'' in Nevensätzen is fakener in dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] to finnen, dat [[Westfäölsk Plat|Westfäälsche]] het meer ''doon''-Periphrasen in Höövdsätzen.<ref>[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis,'' S.&nbsp;119.</ref> De ''doon''-Periphraas geit man döör den hoogdüütschen Inflood torügg.<ref name="Elmentaler Borchert">[[Michael Elmentaler]], Felix Borchert: ''Niederdeutsche Syntax im Spannungsfeld von Kodex und Sprachpraxis''. In: ''Germanistische Linguistik'', (220), S.&nbsp;101–135.</ref> Anner spetschell plattdüütsche Periphrasen, sünd Kunstruktschonen de enen [[Aspekt]] uutdrückt, so as Beginn oder de Duur vun wat. Se finnt sik faken ook in de hoogdüütsche Ümgangsspraak vun Noorddüütschland. So kann de Periphraas uut Kopula&nbsp;+&nbsp;''an/bi''&nbsp;+&nbsp;Infinitiv de Duur vun wat uutdrücken, so as ''He weer <u>an’t</u> Studeren dat Dansen <u>to leren</u>'' oder ''Ik bün jüst <u>bi’t Eten</u>.<ref name=":3" />'' As ''[[Rheinische Verlaufsform]]'' is de Kuntruktschoon ook in de düütsche un nedderlandsche Ümgangsspraak to finnen. Wenn wat anduurt, kann de Periphraas uut ''hebben''&nbsp;+&nbsp;''to''&nbsp;+&nbsp;Infintiv dat uutdrücken, so as ''he <u>het</u> veel Kraam <u>to liggen</u>''.''<ref name=":3" />'' Den Beginn vun wat kann de Periphraas ''kamen''&nbsp;+&nbsp;Infintiv uutdrücken, so as ''denn <u>keem</u> he op’n Rüch'' ''<u>to liggen</u>.''<ref name=":3" /> Starker as Hoogdüütsch bruukt Plattdüütsch [[Topikalisatschoon]], dat heet dat Satzleden na rechts oder links hen versett warrt, eer so to betonen un dat [[Topik (Linguistik)|Topik]] vun’n Satz to maken. Bispelen sünd: ''<u>Dat Peerd</u>, dat schüdde mit’n Kopp'', wo ''dat Peerd'' na links hen versett is, oder ''Nu hett he en Knecht had, <u>de Buur</u>, de het Hans heten'', wo ''de Buur'' na rechts hen versett is un so as Topik starker betoont is. == Woordschatt == {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Vokabular}} === Woordformatschoon === Plattdüütsch kann nee’e Wöör mit [[Kompositschoon (Linguistik)|Kompositschoon]] (Tohoopsetten), [[Derivatschoon (Linguistik)|Derivatschoon]] (Afleiden) un [[Kunverschoon (Linguisitk)|Kunverschoon]] (Woordaarwessel) billen. Bi de Kompositschoon kann Plattdüütsch twee oder meer Substantiven to enen nee’en Woord tohoopsetten, so as ''Fack-wark-huus.'' Platt bruukt man vergleken mit Hoogdüütsch minner tohoopsett Wöör un billt daarför to’n Bispeel en [[Präpositschonaalattribut]], so as ''Weg na Huus'' statts ''Nahuusweg''. Besüners lange tohoopsett Wöör in’n Hoogdüütschen warrt oplööst oder kört, so as ''Automaat för’t Torüggeven vun Pandbuddels'' oder fakener ''Pandbuddelautomaat'' statts hoogdüütsch {{Lang|de|''Pfandflaschenrückgabeautomat''}}. Vergleken mit’n Hoogdüütschen bruukt Plattdüütsch fakener Wöör, de uut enen [[Imperativ]] (Befeelsform) maakt sünd, so as ''Kiek-in-de-Luft'', ''[[Wippsteert|Wüppsteert]]'' (vun ''wüppen'' un ''Steert'').<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;251.&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-1-Zusammengesetzte-Substantive-Nomen-Hauptwoerter-Namenwoerter.html online])</ref> Ene Besünnerheid, de so in’n Hoogdüütschen nich to finnen is, sünd tohoopsett Verben. Se köönt uut Substantiven, Adjektiven un Verben tohoopsett warrn oder uut twee Verben billt warrn, so as ''haartagen'' (Substantiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''geelsnacken'' (Adjektiv&nbsp;+&nbsp;Verb), ''smuustergrienen'' (Verb&nbsp;+&nbsp;Verb).<ref>[[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;62&nbsp;f.</ref> Besünners sünd ook de Verben de sik uut den Verbstamm un denn enen Lievdeel tohoopsett, so as ''begriesmulen'' (begriesen&nbsp;+&nbsp;Muul)'', duuknacken'' (duken&nbsp;+&nbsp;Nacken)'', plinkögen'' (plinken&nbsp;+&nbsp;Oog)''.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;253&nbsp;ff. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-2-2-Zusammengesetzte-Verben.html online])</ref> Mit [[Affix|Affixen]] (Vöör- un Anföögsels) kann Plattdüütsch nee’e Wöör afleiden (Derivatschoon), so as ''ver-tellen'' uut ''tellen,'' en Woord de Woordaard wesseln maken (Kunverschoon), so as dat Adjektiv ''schiet-ig'' uut’n Substantiv ''Schiet'' mit dat [[Suffix]] ''-ig.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;249, 263.</ref> Deelwies bruukt Plattdüütsch man anner Affixen as Hoogdüütsch dat sülve Woord to billen, so as ''Düüster-<u>nis</u>'' statts {{lang|de|''Dunkel-<u>heit</u>''}} oder ''<u>be</u>-leven'' statts un {{lang|de|''<u>er</u>-leben.''}}<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;273&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-3-3-1-Zur-unterschiedlichen-Verwendung.html online])</ref> === Nee’e Wöör un Juxwöör === {{Kiek ook bi|Neosassismus}} [[Bild:Bombus SNY02094 (51337141479).jpg|duum|„Plüüschmoors“ is faken Juxwöör för ‘[[Hummel]]’, wenn Hoogdüütsche enen Plattdüütschen na enen spaßig Woord op Platt fraagt]] In modernen Tieden het Plattdüütsch veel Wöör för nee’e Technolgie uut sienen Dackspraken Hoogdüütsch oder Nedderlandsch övernamen. Statts Leenwöör uut den Dackspraken to övernemen, givt dat deelwies Versöök egen plattdüütsche Wöör uuttodenken.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik,'' S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> Een Deel vun so’ne Wöör kaamt uut de mündliche Spraak un het ook Ingang in de plattdüütsche Ümgangsspraak funnen, anner sünd künstliche Vöörslääg, de nüms bruken deit. Een groten Deel sünd Juxwöör, also kene seriösen Wöör un ook keen eernsthaftigen Versöök för plattdüütschen [[Spraakuutbu|Spraakuutbo]]. Een Deel Plattdüütschsnackerschen un -snackers seet düssen Slag Wöör daarüm kritsch, denn se maakt Platt noch meer en „Spraak to’n Högen“.<ref name=":29">{{Internetquelle |url=https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |titel=Mehr Wöör för Platt - Woans geiht Spraakutbo? |werk=www.niederdeutschsekretariat.de |seiten=14.&nbsp;f. |archiv-datum=https://web.archive.org/web/20241216170706/https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2024/11/MehrWoeoerFoerPlatt.pdf |abruf=2024-12-16}}</ref> Bispelen för so’ne Wöör sünd ''Plüüschmoors'' för ‘[[Hummel]]’ oder ''Snutenpulli'' för ‘[[Mund-Nees-Dook|Mund-Neesdook]]’.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Lustige-Woerter |titel=Weten: Lustige Wörter |abruf=2024-12-25}}</ref> De Kategorie „beste aktuelle plattdüütsche Uutdruck“ bi dat [[Plattdüütsch Woort vun’t Johr]] tekent meist wenig eernsthaftige nee’e Wöör uut, so as ''Ankiekbook'' för ‘[[Facebook|Facebook’]], ''Brägenplietschmaschin'' för ‘[[Künstlike Intelligenz|künstliche Intelligenz]]’ oder ''fuurtsen-roewertrecken-Code'' för ‘[[QR-Kood]]’.<ref name=":29" /><!-- Juxwöör in NL? --> === Plattdüütsche Wöör uut anner Spraken === Sied den Schrievsprakenwessel het Plattdüütsch meer un meer [[Germanismus|hoogdüütsche Wöör]] övernamen. [[Nedderlandsche Spraak|Nedderlandsch]] as Kultuurspraak weer in de Neetied ook in Delen vun Westdüütschland begäng, so dat sik hier ook veel Nedderlandschs in’n Woordschatt finnt. In’n Mark-Brannenborger Platt finnt sik welk nedderlandsche Reliktwöör, de [[Fläämsch|flaamsche]] Kolonisten in de Gegend bröchten.<ref>[[Gilbert A. R. De Smet|Gilbert de Smet]]: ''Niederländische Einflüsse im Niederdeutschen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;730–761.</ref> De nedderlandsch-neddersassischen Dialekten hebbt sünnerlich in dat 20.&nbsp;Jhd. veel [[Nedderlandismus|nedderlandsche Wöör]] övernamen. Mit de [[Oostkolinsatschoon]] het besünners dat [[Oostnedderdüütsch|Oostnedderdüütsche]] [[Slawismus|slaawsche Wöör]] övernamen. Dat [[Wendländsch Platt|Wendlandsche Platt]] het besünners veel Reliktwöör uut dat [[Polaabske Sproke|Polaabsche]]. As [[Lehnwoort|Leenwöör]] hebbt sik welk slaawsche Wöör, so as ''[[Döns]]'', ook in dat ole Stammland hen uutbreedt. Al in’t [[Middelsassische Spraak|Middelsassische]] setten sik wat slaawsche Leenwöör döör, so as ''[[Pietsch|Pietsch(e)]]'' för öller ''Sweep''. [[Nedderpreußisch Platt|Nedderpreußisch]] un [[Baltendüütsch]] harrn bet in de Neetied direkten Kuntakt mit’n Slaawschen un [[Baltsche Spraken|Baltschen]], so dat sik hier besünners veel Leenwöör finnt.<ref name=":20">[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interreferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;690–693.</ref> Langs de Noordseeküst, wo Plattdüütsch de freeschen Spraken verdrängt het, finnt sik [[Frisismus|freesche Wöör]], so as [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oostfreesche]] Wöör in dat [[Oostfreesch Platt]] oder en paar wenige Wöör uut dat [[Eidersteder Freesch]] op dat Halveiland Eidersteeed. Dat nedderlandsche [[Stellingwarfs|Stellingwarvsch]] un [[Pompstersch]] hebbt Wöör uut dat [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] övernamen.<ref name=":30">Arne Spenter: ''Niederdeutsch-friesische Interferenzen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;762–782.</ref> [[Gallizismus|Franzöösche Wöör]] kemen al in middelsassische Tied över de Nedderlannen in’t Plattdüütsche. Düsse Slag Wöör is besünners in den westlichen Dialekten fakener.<ref>Hermann Schönhoff: ''Französische Lehnworte in den niedersächsischen Mundarten''. In: ''Germanisch-romanische Monatsschrift'' 1 (1909), S.&nbsp;356-367.</ref> De grote Deel franzöösche Wöör in’t Plattdüütsch keem avers in’n 18. un 19.&nbsp;Jhd över’t Hoogdüütsch un ümfaat Wöör rund üm dat [[Militäär]], so as ''Generaal'' un ''kummedeern'', de Verwandschopsnamen, so as ''Onkel/Unkel'' un ''Tant(e)'' un Wöör üm de Levenwies vun de betern Lüüd, so as ''kommodig, kumpelsant'' oder ''Pleseer''.<ref>Emil Mackel: ''Romanisches und Französisches im Niederdeutschen''. In: ''Festschrift Adolf Tobler zum 70. Geburtstage''. Dargebracht von der Berliner Gesellschaft für das Studium der neueren Sprachen. [[Bronswiek]]1905. S.&nbsp;263-273.</ref> In de [[Seemannsspraak]] het Plattdüütsch al frö wat [[Anglizismus|engelsche Wöör]] övernamen, so as ''Boot'' oder ''Dock.''<ref>Christopher Moss: ''Niederdeutsch-englische Sprachzusammenhänge,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;664.</ref> In nee’ere Tied kemen över’t Hoogdüütsche oder Nedderlandsche ook anner engelsche Wöör in’t Plattdüütsche, so as ''Computer'' oder ''Notebook.''<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;279&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-10-5-Uebernahme-von-Fremdwoertern.html online])</ref> === Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch Inwark op annere Spraken}} In de Hansetied het dat Plattdüütsche dull op de [[Skandinaavsche Spraken|fastlandskandinaavschen]] Spraken inwarkt. So schull bet to de Halv vun de sweedsche Woordschatt enen plattdüütschen Oorsprung hebben. Ook na’t [[Baltikum]], na [[Russland]], na [[England]] un [[Iesland]] sünd döör de Hanse wat plattdüütsche Wöör kamen.<ref>Karl Hyldgaard-Jensen: ''Mittelniederdeutsch und die skandinavischen Sprachen,'' In: ''NSL'', S.&nbsp; 666–677.</ref> Na de överbleven Wöörlisten het dat uutstorven [[Polaabske Sproke|Polaabsch]] an de 20&nbsp;% plattdüütsche Wöör uutleent.<ref>[[Kazimierz Polański]]: ''Polabian''. In: Bernhard Comrie, Greville Corbet (Ruutgevers): ''The Slavonic languages'', Routledge: London/New York 1993, S.&nbsp;822.</ref> In’t [[Kaschuubsche Spraak|Kaschuubsche]] kaamt rund de Halv vun’n germaanschen Leenwöör uut’n Plattdüütschen, vöör al uut dat [[Oostpommersch Platt|Hinnerpommersche]].<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;687&nbsp;f.</ref> Dat Poolsche het eer hoog- statts plattdüütsche Leenwöör. Man de Wöör üm de Seefaart, so as {{Lang|pl|''bak''}} ‘[[Baak (Seeteken)|Baak]]’, {{Lang|pl|''śluza''}} ‘[[Slüüs]]’ oder {{Lang|pl|''sztymbort''}} ‘[[Stüerboord|Stüürboord]]’, sünd plattdüütsch''.'' De [[Masuursch|masuurschen]] Dialekten hebbt wedder en beten meer Platt övernamen, so as ''brukować'' ‘bruken’ oder ''dek'' ‘Dack’.<ref>[[Walter Kaestner]]: ''Niederdeutsch-slavische Interferenzen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;689&nbsp;f.</ref> Ook [[Neddersorbsche Spraak|Neddersorbsch]], dat in öllere Tieden ene gemeensame Grenz mit dat Plattdüütsche harr, het Wöör övernamen. Een lütten Deel Platt is so över’t Neddersorbsche ook in’t [[Böversorbsche Spraak|Böversorbsche]] kamen, dat süss eer [[Middeldüütsch|middeldüütsche]] Wöör uutleent het.<ref name=":20" /> Al [[Ooldfreesche Spraak|Ooldfreesch]] un later besünners de [[Oostfreesche Spraak (Freesch)|oost]]- un [[Noordfreesche Spraak|noordfreeschen]] Mundaarden stünnen sied de middelsassische Tied mit’n Plattdüütsch in engen Kuntakt, so dat se veel Wöör, deelwies ook Grundvokabulaar, övernamen hebbt.<ref name=":30" /> So sünd to’n Bispeel de Tallen {{Lang|frr|''sööwen''}}, {{Lang|frr|''dörtig''}}, {{Lang|frr|''sööwentig''}} un {{Lang|frr|''hunnert''}} in dat [[Öömrang|Amrumer Freesch]] plattdüütsch.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Die Amringer Sprache''. In: ''Amrum. Geschischte und Gestalt einer Insel.'' Hansen & Hansen: [[Itzhoe]] 1969, S.&nbsp;132.</ref> Op dat Westfreesche harr Plattdüütsch kenen groten Inflood.<ref name=":30" /> Later sünd, as de [[Düütsche Spraak|hoogdüütsche]] Standardspraak opkamen weer, wo ook Lüüd uut plattdüütsche Rebeden bi Andeel harrn, döör Schrievers uut’n Noorden ook welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn, so as {{Lang|de|''dröge''}} oder {{Lang|de|''Achterdeck''}}. Anner Wöör uut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de [[Noorddüütsch Hoochdüütsch|Ümgangsspraak in Noorddüütschland]] worrn, so as: ''schnacken, küern, Trecker'' oder ''duun.''<!-- Born? NSL? --><!-- neddersassisch/oostnedderlandsch Wöör in NL Standardspraak? --> === Wöörböker === Den plattdüütschen Woordschatt dokumenteert besünners de [[Grootlandschopswöörbook|Grootlandschopswöörböker]]. === Seggwöör un Wellerismen === Typsch för’t Plattdüütsch sünd [[Wellerismus|Wellerismen]]. Se bestaat uut dree Delen: en Seggwoord, denn en, de dat seggt (''…'', ''see he/se/de …,'')'','' un opletst de Ümstänn in de dat seggt warrt. De letste Deel givt den Seggwoord meist enen komischen Drei.<ref>Michael Töteberg: ''Sprichwort, Rätsel, Sage und Märchen'', In: ''NSL'', S.&nbsp;491&nbsp;f.</ref> Een Bispeel is: ''Dubbelt höllt beter, see de Jung, daar streu he sik Zucker op’n Sirop''.<ref>[[Hein Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik'', S.&nbsp;317&nbsp;f. ([https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/3-1-8-2-Beispielssprichwoerter-Doeoentjes.html online])</ref> == Schrievwies == {{Kiek ook bi|Plattdüütsche Orthographie|titel1=Plattdüütsche Orthografie}} [[Bild:Sass woorbook.jpg|duum|Dat Wöörbook na [[Johannes Sass]] (hier de Uutgaav vun de [[Fehrs-Gill]]) het mit siene Schrievregels groten Inflood op de noordneddersassische Schrievwies namen]] Plattdüütsch bruukt dat [[Latinsche Schrift|latiensche Alphabeet]], in Düütschland fröher ook as [[gootsche Schrift]]. De eersten [[Ooldsassische Spraak|ooldsassischen]] Texten hebbt besünners na dat franksche [[Ooldhoogdüütsche Spraak|Ooldhoogdüütsch]] keken. As [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] [[Hansespraak]] stünn dat plattdüütsche an’n Anfang vun ene överegionale Uutglieksschrievwies, so dat sik vergleken wenig Dialektkennteken in schreven Texten finnt. As Resultaat vun de lange Tied as ünnerdrückt Spraak, het Plattdüütsch vundaag kene eenheidliche Schrievwies meer un is in verscheden regionale Schrievtraditschonen opdeelt.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Phonologie und Morphologie,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;239.</ref> De Schrievwiesen in Düütschland kiekt meist na hoogdüütsche Orthografie; de in’n Nedderlannen na de nedderlandsche Schrievwies. Problemen maakt so avers Luden, de dat in’n [[Dackspraak|Dackspraken]] nich givt, so as de Achtervokaal {{IPA|ɑː~ɔː}}, oder Ünnerscheden, de Düütsch un Nedderlandsch nich kennt, so as de ö-Luden {{IPA|œː}} un {{IPA|œʏ}}.<ref>Gerhard Hinsch: ''Schreibung des Niederdeutschen,'' In: ''NSL,'' S.&nbsp;184, 189.</ref> För dat [[Noordneddersassisch|Noordneddersassische]] is de [[Sass’sche Schrievwies]], de sik stark na dat Hoogdüütsche richt, wied verbreedt. [[Mark-Brannenborger Platt|Brannenborgsch]] leent sik an de Schrievwiesen ümto an. För dat [[Mönsterlänsk Platt|Mönsterlandsche]] givt dat man uutarbeidt Schrievwiesen, so as de Regels vun [[Klaus-Werner Kahl]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |titel=Platt schreiben |werk=plattdeutsch.net |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241211224142/https://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php |archiv-datum=2024-12-11 |abruf=2025-01-08 |sprache=de}}</ref> Anner [[Westfäölsk Plat|west]]- un [[Ostfälsch Platt|oostfäälsche]] Dialekten bruukt vele verscheden regionale Schrievwiesen.<ref name=":21">{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Rechtschreibung |titel=Rechtschreibung des Plattdeutschen |werk=plattmakers.de |abruf=2024-12-09}}</ref> För dat [[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|Mekelnborg-Vöörpommersche]] is de Schrievwies na [[Renate Herrmann-Winter]] begäng.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.wb-mv.niederdeutsche-literatur.de/wb_mv_text-id.php |titel=Wörterbuch Mecklenburg-Vorpommern |abruf=2022-06-18}}</ref> [[Plautdietsch]] het egen Schrievwiesen uutdacht, de ook na’t Hoogdüütsche kiekt oder sik deelwies stärker afsetten wüllt.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plautdietsch-freunde.de/woo-schriew-wie-plautdietsch.html |titel=Woo schriew wie Plautdietsch? |abruf=2022-06-18}}</ref> Dat [[Pomerano]] in Brasilien is lange nich schreven worrn, bruukt man vundaag meist ene Schrievwies, de op [[Ismael Tressmann]] torügggeit un sik mit Sünnerteken un lütt schreven Substantiven stärker vun dat hoogdüütsche Schriftbild ünnerscheidt.<ref name=":21" /> In’n Nedderlannen richt sik de Orthografie na dat nedderlandsche Vöörbild. För de verscheden Dialektgruppen bestaat egen Schrievtraditschonen. Versöök för överregionale Schrievregels so as de [[Vosbergenschriefwies]] uut’n 1950-er Jaren, de ook versöch Dialekten op de düütsche Sied mit to bedenken, de [[SONT-spelling]] uut’n 2000-er oder de [[Algemene Nedersaksische Schriefwieze]] uut de [[nedderlandsch-neddersassische Wikipedia]] kunnen sik nich wiedhen döörsetten.<ref>{{Internetquelle |url=www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |titel=SONT-spelling |archiv-url=https://web.archive.org/web/20200814061841/https://www.wiziq.com/tutorial/146679-SONT-spelling |archiv-datum=2020-08-14 |abruf=2025-04-02}}</ref> Mit dat late 20.&nbsp;Jhd. un in’n 21.&nbsp;Jhd sünd besünners in’n [[Internet|Internett]] Initschativen för [[Intersaksische Schriivwise|Intersassische Schrievwiesen]] opkamen, de versöcht den egen Charakter vun de Spraak ruuttostellen, sik vun de Dackspraken afsetten wüllt un ene gemeensame Schrievwies för de düütschen un nedderlandschen Dialekten to finnen versöökt. Bispelen sünd [[Snorre Björkson]] sien ''[[Nordlannsk]]'',<ref>Kellner: ''Zwischen Anlehung und Abgrenzung'', S.&nbsp;295–307.</ref> [[Reinhard F. Hahn]] siene ''[[Algemeyne Schryvwys’|Algemeyne Schrywys’]]'' oder de ''[[Nysassiske Skryvwyse]]'', de man buten dat Internett meist nich bruukt warrt.<ref name=":21" /> == Nedderdüütsche Philologie == [[Bild:Agathe Lasch.jpg|duum|[[Agathe Lasch]] weer de eerste Hamborger Perfessersch för Nedderdüütsch un tellt to den wichtgsten nedderdüütschen Philologen. Eer ''Mitteniederdeutsche Grammatik'' is ook vundaag noch en Standardwark.]] De Wetenschop, de Plattdüütsch ünnersöcht, heet [[Nedderdüütsche Philologie|''Nedderdüütsche Philologie'']]. Se höört in Düütschland meist to de [[Germanistik]], in’n Nedderlannen to de [[Nedderlandistik]].<ref name="NSL1-6">[[Jürgen Meier]], [[Dieter Möhn]]: ''Geschichte un Methoden der niederdeutschen Philologie,'' In: ''NSL'', S.&nbsp;1–6.</ref> Anners as to’n Bispeel de [[Westfreesland|westfreesche]] [[Frisistik]], de [[Westfreesche Spraak|Westfreesch]] ook as Wetenschopsspraak bruukt, is nich Plattdüütsch man Hoogdüütsch un deelwies Nedderlandsch de Wetenschopsspraak in düsse Disziplin.<ref>[[Dieter Stellmacher]]: ''Frisian Reference Grammar, Omkearwurdboek fan de Fryske taal, Ta de Fryske syntaksis, Wurdfoarried en Wurdgrammatika'' (Rezenschoon), In: ''Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik'', 57.&nbsp;Jg. Heft&nbsp;1 (1990), S.&nbsp;117.</ref> Wetenschoplich Interess an’t Plattdüütsche is in dat 18.&nbsp;Jhd. mit [[Idiotikon|Idiotika]], de Wöör uut den Volksmundaarden sammelt, anfungen, so as [[Michael Richey (1678–1761)|Michael Richey]] sien {{lang|la|''[[Idioticon Hamburgense]]''}} oder [[Johann Carl Dähnert]] sien pommersch {{lang|de|''Platt-Deutsches Wörterbuch''}}. So weer [[Lexikografie]] de Vöörlöper för de nedderdüütsche Philologie later.<ref name="NSL1-6" /> Mit’n 19.&nbsp;Jhd. is de Germanistik as Wetenschop an un för sik opkamen. Eerst befaat sik de nedderdüütsche Philologie grotendeels mit de oold- un middelsassischen Spraakdenkmalen un geev kritische Textuutgaven ruut. To’n Enn vun dat 19.&nbsp;Jhd begünn de nedderdüütsche Philogie ook de modernen plattdüütschen Dialekten intensiver uuttoforschen. So stünn nu besünners de [[Dialektologie]] in’n Vöörgrund. 1874 grünn sik de ''[[Verein für niederdeutsche Sprachforschung]]'' mit de Afsicht de plattdüütsche Spraak mit eer Literatuur un Dialekten uuttoforschen.<ref name="NSL1-6" /> Mit de tweden Halv vun dat 20.&nbsp;Jhd. kemen in de nedderdüütsche Philologie [[Sotscholinguistik|sotscholinguistsche]] Fragen op, de to’n Bispeel ünnersöökt woans sik Plattdüütsch un siene [[Dackspraak|Dackspraken]] mit eenanner verhöllt. Eerst mit 20.&nbsp;Jhd. sünd egenstännige Leerstööl för nedderdüütsche Philologie inricht worrn, vöördem weer dat meist en Ünnerdeel vun de allgemene Germanistik oder mit Leeropdrägen afdeckt.<ref name="NSL1-6" /> Dat [[Nedersaksisch Instituut|''Nedersaksisch Instituut'']] an de [[Rieksuniversität Grönneng]] is 1953 grünnt worrn, man 2010 oplööst worrn. Ook vundaag is de nedderdüütsche Philolgie an den meistenn Universitäten en Ünnerdeel vun de Germanistik un keen egen Leerstool. <!-- Givt dat wat wichtigs to de "Nedersaksische taal- en letterkunde" in NL, dat binnen staan mott? --> == Kultuur == Plattdüütsch Kultuurleven mit Verenen, Speeldelen un Schrieverslüüd richt den Blick meist op alleen de egen Regioon. Wenige Institutschonen sünd ook överregionaal opstellt, so as dat [[Institut för nedderdüütsche Spraak]], de Tiedschrift [[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]], de [[Beemsen-Dagfohrt]] oder de Organisation [[SONT]] in’n Nedderlannen. Ook Priesen för plattdüüsche Schrieveree un Kultuur sünd meist överegionaal uutricht, so as de [[Fritz-Reuter-Pries (Stemhagen)|Fritz-Reuter-Pries]], de [[Freudenthal-Pries]], de [[Klaus-Groth-Pries (Heid)|Klaus-Groth-Pries]] oder [[Nedderdüütsch Literaturpries vun de Stadt Kappeln|Literatuurpries vun de Stad Kappeln]].<ref name=":19">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;184&nbsp;f.</ref> Ook wenn sik alle acht noorddüütschen Bundslänner verplicht hebbt dat plattdüütsche Kultuurleven to föddern, givt dat meist givt dat nich noog Steden un Nettwarken an de sik Lüüd in plattdüütschen Kultuurvereen wennen köönt, de plattdüütsche Kultuurarbeid koordineert.<ref>''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;14&nbsp;f ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> === Literatuur === [[Bild:KGrothWKrauskopf.jpg|duum|[[Klaus Groth]] (1884, vun Wilhelm Krauskopf)]][[Plattdüütsche Schrieveree|Plattdüütsche Literatuur]] betekent de schreven Warken – so as [[Romaan|Romaans]], [[Gedicht|Gedichten]], [[Kortgeschicht|Kortgeschichten]] oder [[Leed (Musik)|Leder]]&nbsp;– in verscheden plattdüütschen Dialekten un is in siene Form vundaag in’n 19.&nbsp;Jhd anfungen. De Themen sünd meist dat Landleven, de egen Kuntrei, Volkskultuur un verleden Tieden.<!-- born fehlt --> Literatuur op Platt is sied den Beginn in’n 19.&nbsp;Jhd. nich alleen as kunstsinnigen Uutdruck dacht, se schall ook plattdüütsche [[Spraakpleeg]] wesen.<!-- born fehlt --> Na de Daalgang vun de middelsassische Schrievspraak is Plattdüütsch lange Tied nich schreven worrn. Literatuur op Platt begünn suutje in’n 18.&nbsp;Jhd, avers eerst in’n 19.&nbsp;Jhd stellen [[Klaus Groth]] un [[Fritz Reuter]] – de plattdüütschen Klassiskers&nbsp;–<!-- born fehlt --> in [[Düütschland]] ene nee’e plattdüütsche Literatuur op de Been. In’n [[Nedderlannen (Europa)|Nedderlannen]] is de Literatuur en Stücken later anfungen, to’n Bispeel mit [[Dörpsnovell|Dörpsnovellen]]. In’n 19. un 20.&nbsp;Jhd. folgt velen Warken un Schrievers in de Nafolg vun Groth un Reuter. Sied dat 20.&nbsp;Jhd. nimmt de plattdüütsche Schrieveree af un is het Delen vun dat Spraakrebeed al vullkamen nalaten.<ref>[[Robert Langhanke]]: ''Neuniederdeutsche Literatur: Über Beginn und nahenden Abschluss einer überschaubaren Literaturtradition'' ([https://open.fau.de/server/api/core/bitstreams/471e5920-dfb5-408d-81af-c6a8643a1861/content online])</ref> De [[Plautdietsch|plautdietsche]] Schrieveree is eerst laat in dat 20.&nbsp;Jhd mit Schrievers as [[Arnolt Ditj]] un [[Ruben Ap]] anfungen.<!-- born fehlt --> Ene wichtige Positschoon hebbt de [[Literaarsche Sellschop|Autorensellschoppen]], de enen groten Deel to plattdüütsche Kultuur bidreegt. Wichtig sünd de [[Augustin Wibbelt-Selschup|Augustin Wibbelt-Sellschop]], de [[Fehrs-Gill]], de [[Freudenthal-Sellschop]], de [[Fritz-Reuter-Sellschop|Fritz-Reuter Sellschop]] oder de [[Klaus-Groth-Sellschop]], de alle ook vele [[List vun plattdüütschen Priesen|Priesen för plattdüütsche Literatuur]] uutgeevt. Wichtig för de plattdüütsche Schrieveree weren ook Literatuurtiedschriften, so as de ''[[Quickborn (Tietschrift)|Quickborn]]'' oder ''[[Diesel (Blatt)|Diesel]]'' in Düütschland un ''[[’t Swieniegeltje]]'', ''[[Krödde]]'' un ''[[Roet]]'' in’n Nedderlannen.<ref name=":19" /><!-- born fehlt --> === Musik === [[Bild:Liedermacher Knut Kiesewetter (Kiel 68.106).jpg|duum|[[Knut Kiesewetter]] (1976)]] [[Bild:Ina Mueller 2 HagenU.jpg|duum|[[Ina Müller]] (2008)]] [[Plattdüütsche Musik]] is mit Gedichten, de [[Volksleed|Volksleder]] worrn sünd anfungen, so as [[Klaus Groth]] sien ''[[Lütt Matten de Has’]]'' oder [[Fritz Reuter]] sien [[De Eikboom|''Eikboom'']].<ref>[[Heike Müns]] (Ruutgeversche): ''Niederdeutsches Liederbuch. Volkstümliche Lieder aus 5 Jahrhunderten.'' [[Hinstörp]], Rostock 1981.</ref> Bi anner Leder is de Schriever unkünnig bleven, so as ''[[Dat du mien Leevsten büst]]'' oder [[Herrn Pastor sien Kauh|''Herrn Pastor sien Kauh'']]. In de 1960-er un 1970-er Jahren hebbt [[Folkmusik|Folkmusiker]] plattdüütsche Musik wedder in’n Leven haalt. Mit enen plattdüütschen Stück het [[Knut Kiesewetter]] den Anfang maakt un anner Musiker so as [[Hannes Wader]] inspireert. Ook in [[Mekelnborg]] weren Plattdüütsch in de Volksszeen vun de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] populäär, so as dat Duo [[Piatkowski & Rieck]] oder de Singer [[Kurt Nolze]]. Populäre Folkgruppen geev dat ook in’n Nedderlannden, so as [[Törf (Band)|Törf]], de op [[Grunnegs|Grönnengsch]] süngen. Een beten later is hier mit de [[Achterhooks|achterhooksche]] Band [[Normaal]] de [[Buurnrock|Burenrock]] opkamen. In de 1980-er kemen ook Gruppen op, de [[volkstümliche Musik|''volkstümliche Musik'']] op Platt maken, so as ''[[Godewind]], [[De Plattfööt]]'' oder ''[[Speelwark]]''. In de 2000-er Jaren weren [[Ina Müller]] ere Alben mit Covers vun [[Popmusik|Popsongs]] populäär. 2009 is de Hamborger Popgrupp [[De Tüdelband|''De Tüdelband'']] opkamen. Anner Musikstilen find sik hier un daar so as de [[Hardcore-Punk|Hardcore-Grupp]] [[COR (Band)|COR]] mit dat Album ''Snack Platt orrer stirb'' oder ''[[De fofftig Penns]]'' mit elektroonschen [[Hip-Hop (Musik)|Hip-Hop]]. Een Pries för plattdüütsche Musik is de [[Bad-Bemsen-Pries]], man ook anner plattdüütsche Priesen tekent Musikers uut. Mit [[Plattsounds Bandcontest|Plattsounds]] un [[Plattbeats]] givt dat Musikweddstrieden, de sik an junge Lüüd richt un opmünnern schöölt plattdüütsche Musik to maken.<!-- Givt dat noch NL-Bands, Singers, de binnen staan schöölt? --> === Theater === [[Bild:2014-07-10 Conni Ohnsorg-Eingang S1-3082.jpg|duum|Logo vun dat [[Ohnsorg-Theater]] an’n Ingang vun dat Bieberhuus in [[Hamborg]]]] Een wichtigen Deel in’t plattdüütsche Kultuurleven neemt de Speeldelen in, so dat de [[UNESCO]] dat [[Plattdüütsch Theater|plattdüütsche Theater]] 2014 as [[immateriell Kultuurarv]] opnamen het.<ref name=":11">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> Nadem dat de [[Middelsassische Spraak|middelsassische]] Schrievspraak wegdrängt worrn is, find sik Plattdüütsch noch in [[Fastelavendstück|Fastelavendstücken]] mit groffen un erootschen Humoor. In de [[Barock|Barocktied]] sünd plattdüütsche Twüschenspelen in anners hoogdüütschen Stücken begäng, wo groffe Burenfiguren Platt snackt. Mit dat 19.&nbsp;Jhd. kemen wedder eerste Dramen op Platt op un mit de nedderdüütsche [[Bühnenbewegung]] üm 1900 hebbt sik ook proffeschonellere plattdütsche Speeldelen grünnt. De bekannteste plattdüütsche Speeldeel is dat [[Ohnsorg-Theater]] in [[Hamborg]], dat mit’n Feernseen sied den 1950-er Jaren ook in ganz Düütschland bekannt worrn is (De Stücke sünd man för’t Feernseen in [[Missingsch]] överdregen worrn). Dat anner profeschonell Theater is de [[Fritz-Reuter-Bühn]] in [[Swerin]]. Halvproffeschonelle Theaters givt an de 35, de in den dree Landsverbünnen vun’n [[Nedderdüütsch Bühnenbund|Nedderdüütschen Bühnenbund]] organiseert sünd. Bavento givt dat an de 3000 Laienspeeldelen.<ref name=":11" /> <!-- Theater op Platt in NL? --> === Radio un Höörspeel === De Höörfunk speelt ene wichtige Rull för dat Plattdüütsch.<ref name=":38">''Uns Spraak&nbsp;–&nbsp;Politik för Platt''. Bunnsraat för Nedderdüütsch & Nedderdüütschsekretariat 2020, S.&nbsp;12. ([https://www.niederdeutschsekretariat.de/wp-content/uploads/2020/10/SprachenCharta_2020.pdf online])</ref> Een vull [[Plattdüütsch Radioprogramm|Radioprogramm op Platt]] givt’t in Düütschland man nich. De Initschativ [[Funklock stoppen|''Funklock stoppen'']] het vun 2020 an versöcht en plattdüütsch Radioprogramm op de Been to stellen. Se mossten dat Programm [[Plattradio]] man wedder instellen.''<ref>{{Internetquelle |url=https://www.plattradio.com/ |titel=Startsiet – Plattradio |abruf=2024-12-05}}</ref> [[Hör mal ’n beten to]]'' sennt op de NDR jeden Dag plattdüütsche Dööntjes. De [[Plattdüütsch Nahrichten|''plattdüütschen Nahrichten'']] op [[Radio Bremen]] sennt sössmaal de Week aktuelle Informatschonen op Platt.<ref name=":12">[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;186.</ref> De nedderlandsche Internettradiosenner [[Alles Plat|''Alles Plat'']] sennt Programm kumplett op Platt.<ref>{{Internetquelle |url=http://www.allesplat.nl/ |titel=Alles plat |archiv-url=https://web.archive.org/web/20241104053935/http://www.allesplat.nl/ |archiv-datum=2024-11-04 |abruf=2025-02-04}}</ref> Bet 2011 geev dat ook dat twentsche Radioprogramm ''[[Aksent]]'' op [[Radio Oost]].<ref>{{Internetquelle |url=www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |titel=Aksent |werk=rtvoost.nl |archiv-url=https://web.archive.org/web/20080317172643/http://www.rtvoost.nl/Programma/?id=62 |abruf=2008-04-17}}</ref> Besünners vun 1950 bet in de 1990-er Jaren sünd [[plattdüütsche Höörspelen]] in’t Radio geern anhöört worrn. Se hebbt man mit Maatregels to’n Geldsparen un den vundaag ringeren Tohörertallen en good Stück vun eer olen Stand verloren.<ref name=":11" /> Se begünnen in’n 1920-er Jaren, as [[Hans Böttcher (Speelbaas)|Hans Böttcher]] plattdüütsche Theaterstücken un Höörspelen in’t Radio broch. Dat keem man to’n Enn, as de regionalen Senner in’n [[Nazi-Düütschland|Natschonaalsotschalismus]] gliekschalt worrn sünd. Na’n [[Tweete Weltkrieg|Tweden Weltkrieg]] senn de [[Landssenner Swerin]] eerst regelmatig wat plattdüütschs, bet dat de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] de regionalen Senner vereent harr. [[Radio Bremen]] un de Hamborger [[Noordwestdüütsch Rundfunk|Noordwestdüütschen Rundfunk]] (NWDR) arbeiden na den Weltkrieg wedder an plattdüütschen Höörspelen un hebbt later gemeensam an Stücken arbeidt. 1972 geev de Hamborger Redaktschoon de Höörspelen op, so dat se de plattdüütschen Stücken nu noch alleen in Bremen produzeert.<ref>[[Ulf Bichel]]: ''Hörspiel'', In: ''NSL,'' S.&nbsp;466–486.</ref> <!-- Hööspelen op Platt in NL? --> === Film un Feernseen === {{Kiek ook bi|List vun plattdüütsche Films un TV-Serien}} Ofschoonst sik Bremen, Hamborg, Mekelborg-Vöörpommern Neddersassen un Sleswig-Holsteen in de Charta verplicht hebbt plattdüütsche Medien to föddern, is in dat düütsche Feernseen Plattdüütsch vundaag alleen en beten Nischenprogramm bi’n [[Noorddüütsch Rundfunk|NDR]].<ref name=":22">{{Internetquelle |autor=Marcus Buck |url=https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |titel=Plattdeutsch im Fernsehen |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20240223041132/https://plattmakers.de/de/weten/Fernsehen |archiv-datum=2024-02-23 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref><ref name=":38" /> De nedderlandschen Regionaalsenners [[RTV Drenthe]], [[RTV Noord]] un [[RTV Oost]] sennt deelwies en beten wat op Platt. 1954 begünn de NDR [[Ohnsorg-Theater|Ohnsorg-Theaterstücken]] op [[Missingsch]] statt Platt to sennen; en paar Stücken op anner Speeldelen sünd man op Platt uutstraalt worrn. In de [[Düütsche Demokraatsche Republiek|DDR]] geev dat vun de ''[[Mäkelborgsch Staatstheater|Fritz-Reuter-Bühne]]'' ook plattdüütsche Stücken in’t Feernseen.<ref name=":22" /> De [[Nedderlandsch-Neddersassisch|nedderlandsche-neddersassische]] Serie [[Bartje]] keem 1972 ruut.<ref>{{Internetquelle |autor=Arend Kuik, Jan Krol, Jantje Weurding |url=https://www.imdb.com/de/title/tt0179009/ |titel=Bartje |datum=1972-12-26 |abruf=2025-06-17}}</ref> Vun 1977 an leep bi’n NDR ''[[Wi speelt op Platt]],'' dat bet 1984 plattdüütsche Theaterstücken uutstraalt het. Vun 1977 bet 1982 geev dat 20 Folgen ''[[Platt in III]].'' 1978 senn de NDR dat eerste Maal de Talkshow ''[[Klönschnack (NDR)|Klönschnack]]'', bet 1982 ''[[Talk op Platt]]'', dat Formaat aflööst het. De plattdüütsche [[Tatort]] ''[[Wat Recht is, mutt Recht blieben|Wat Recht is, mutt Recht bliewen]]'' keem 1981 ruut. Sied 1999 wiest de NDR op [[Silvester|Ooldjaarsavend]] ''[[Dinner for one - up Platt|Dinner for one - op Platt]].<ref name=":22" />'' [[Regiosoap|Regiosoaps]] so as [[Van Jonge Leu en Oale Grond|''Van Jonge Leu en Oale Grond'']] un [[Boven Wotter|''Boven Wotter'']] sünd in’n 2000-er Jaren produzeert worrn.<ref>Erik Hitters, Tonny Krijnen: ''Koning van de regio: Populariteit en legitimiteit van regionale televisie'', S.&nbsp;60.</ref> 2006 harr de NDR alle plattdüütschen Formaten instellt, as Uutgliek kemen ''[[Billerbook Düütschland]]'' oder ''[[Die Welt op Platt]]'', de nu ook al wedder instellt sünd. Opstunds givt dat alleen ''[[De Noorden op Platt]]'' eenmaal den Maand.<ref name=":22" /><!-- Noch anner NL TV-Programm op Platt? --> As eersten plattdüütschen Film kann ''[[Wir fahren mit der U-Bahn nach St. Pauli]]'' vun 1970 gellen.<ref>{{Internetquelle |url=https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |titel=Plattdeutsche Filme |werk=plattmakers.de |archiv-url=https://web.archive.org/web/20230324152518/https://plattmakers.de/de/weten/Plattdeutsche-Filme |archiv-datum=2023-03-24 |abruf=2024-12-09 |sprache=de}}</ref> De grote Deel plattdüütsche Films sünd [[Kummdie|Kummdien]], so as ''[[Ostfriesisch für Anfänger]],'' de Krimikomödien ''[[Boot un Dood]]'' un [[De Krooch an de Wiedau|''De Krooch an de Wiedau'']]'','' de [[Twentsch|twentsche]] Tragikömodie ''[[De Beentjes van Sint-Hildegard]]'' oder de Sciene-Fiction-Parodien uut de Reeg ''[[Apparatspott]]''. Anner Films weren dacht Kinners Platt to leren, so as ''[[Ritter Trenk op Platt]]''. Uutnamen sünd de [[Plautdietsch|plautdietsche]] Film [[Stellet Licht|''Stellet Licht'']] un dat [[Mönsterlänsk Platt|mönsterlandsche]] Drama [[1000 Rosen|''1000 Rosen'']].<!-- Givt dat wichtige Films uut NL, de noch nich binnen steti? --> === Tiedschriften === Dat geev al in’n 19.&nbsp;Jhd kortwielig Versöök Tiedschriften op Platt ruuttogeven, so as so as de ''[[Plattdütsche Husfründ]]'' oder dat ''[[Weltblatt]]''. Liekers givt dat vundaag nix an plattdüütsche Tiedschriften un Dagbläder. Vele noorddüütsche Dagbläder hebbt man Kolumnen op Platt, de meist wat Spaßigs oder uut de Regioon vertellt. Plattdüütsche Artikels in anners hoogdüütschen Blädern sünd raar un hebbt meist ook enen regionalen Betog. Uutnaam weer alleen dat [[Hamburger Abendblatt|''Hamburger Abendblatt'']] 2010 mit ene Uutgaav op Platt un 2016 enen plattdüütschen Titelbladd.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;187&nbsp;f.</ref> <!-- Medien op Platt in NL? --> === Internet, Technik un sotschale Medien === Bi de moderne Technik un in dat Internet is Plattdüütsch wenig präsent. Dat givt man Software so as [[Linux op Platt]] oder „Brann-Stuuv&nbsp;7“ vun [[Ashampoo]].<ref>{{Internetquelle |url=https://www.pro-linux.de/news/1/16483/linux-op-platt-wiederbelebt.html |titel=Linux op Platt wiederbelebt |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://www.computerbild.de/artikel/cb-Aktuell-Software-Kurios-Ashampoo-veroeffentlicht-CD-Brennprogramm-auf-Plattdeutsch-1534851.html |titel=Kurios: Ashampoo veröffentlicht CD-Brennprogramm auf Plattdeutsch |abruf=2025-02-02 |sprache=de}}</ref> Online sünd de gröttsten plattdüütschen Sieden de twee Spraakuutgaven vun de [[Wikipedia]]: de [[plattdüütsche Wikipedia]] för de düütsche Sied mit {{NUMBEROFARTICLES}}&nbsp;Artikels un de [[Nedderlandsch-Neddersassische Wikipedia|nedderlandsch-neddersassische]] Uutgaav mit {{NUMBEROF|ARTICLES|nds-nl}}&nbsp;Artikels. Spraaktechnologie givt dat meist alleen för dat Noordneddersassische.<ref>{{Internetquelle |url=https://huggingface.co/datasets/oscar/viewer/unshuffled_original_nds/train |titel=oscar – Datasets at Hugging Face |abruf=2022-06-17}}</ref><ref>{{Internetquelle |url=https://wortschatz.uni-leipzig.de/de/download/Low%20German |titel=Korpusdownload Low German |abruf=2022-06-17}}</ref> Allgemeen kriegt Plattdüütsch dat meist nich torecht de Spraaktechnologie achteran to lopen, denn de plattdüütschen [[Korpus (Linguistik)|Spraakkorpora]], de dat för good Spraaktechnologie bruukt, sünd recht lütt un meist nich annoteert oder taggt.<ref>Die Universal Dependencies v.2.8 beinhaltete ein Sample-Korpus von 83 (!) Sätzen, vgl. https://universaldependencies.org/treebanks/nds_lsdc/index.html. 2024 enthält das Korpus etwa 1000 Sätze, vgl. https://aclanthology.org/2024.lrec-main.1388.pdf</ref> Op’t wichtigste sünd hier dat [[Zwirner-Korpus]],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/ZW--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat [[Korpus Deutsche Mundarten: DDR|''Korpus Deutsche Mundarten: DDR'']],<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/DR--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> dat Korpus [[Ehemalige deutsche Ostgebiete|''Ehemalige deutsche Ostgebiete'']]<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/OS--_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> un dat [[Korpus Russlanddeutsche Dialekte|''Korpus Russlanddeutsche Dialekte'']].<ref>{{Internetquelle |url=https://agd.ids-mannheim.de/RUDI_extern.shtml |titel=Archiv für Gesprochenes Deutsch |abruf=2022-08-16}}</ref> Dat ümfangriekste Korpus is nich för dat moderne Plattdüütsch man för’t Middelsassisch, dat ''[[Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650)]]''.<ref>{{Internetquelle |autor=Frank Schätzlein |url=https://www.slm.uni-hamburg.de/en/ren.html |titel=Reference Corpus Middle Low German/Low Rhenish (1200–1650) |abruf=2022-06-17 |sprache=en}}</ref><!-- Spraaktechnolgie Uni Grünneng? --> === Plattdüütsch in de Kark === {{Kiek ook bi|Plattdüütsch in de Kark}} Sied de 1960-er Jaren keem Plattdüütsch as Spraak wedder in de Predigt op. In velen Regionen givt dat tomindst eenmaal dat Jaar plattdüütsche Goddsdeensten. Översett Leder, Andachts-un Gebeedböker oder de [[Plattdüütsche Bibelöversetten|översett Bibel]] geevt so Initschativen Stütt. In den Rebeden wo Platt noch Alldagsspraak is, het de Spraak ene wichtige Rull för de Seelsorg. De plattdüütschen Pasters un Laien sünd vergleken mit anner plattdüütschen Kultuurorganistschonen düchtig good vernett.<ref>[[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', S.&nbsp;188.</ref><!-- Platt in de Kark in NL? --> == Spraken Bispelen == {{Kiek ook bi|Wikipedia:Platt anhöörn}} {| |'''[[Nedderlandsch-Neddersassisch]]''' ([[Twentsch]]) |[[Bild:Geluidsopname Johanna van Buren.ogg|duum|[[Johanna van Buren]], de eer twentsch Gedicht vöördrägt]] |- |'''[[Noordneddersassisch]]''' ([[Holsteener Platt|Holsteensch]]) |[[File:Holsteinisch-dialect 1.ogg|thumb|Fro vertellt op Holsteensch Platt|zentriert]] |- |[[Mekelnborg-Vörpommersch Platt|'''Mekelnborg-Vöörpommernsch''']] |[[File:Mecklenburgisch-Vorpommersch-dialect-930.ogg|thumb|Mann leest op Meklenborg-Vöörpommersch|zentriert]] |- |'''[[Süüdwestfäälsch]]''' |[[File:South-Westphalian-dialect.ogg|thumb|Mann vertellt op Süüdwestfäälsch|zentriert]] |- |'''[[Ostwestfäälsch|Oostwestfäälsch]]''' ([[Paderböärnsch Platt]]) |[[File:East-Westphalian-dialect 1 -483.ogg|thumb|Mann vertelt op Paderböärnsch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostfreesch Platt|Oostfreesch]]''' |[[File:East-Frisian-dialect-of-Low-German-548.ogg|thumb|Mann vertellt op Oostfreesch Platt|zentriert]] |- |'''[[Oostpommersch Platt|Oostpommersch]]''' ([[Pomerano]]) |[[File:East-Pomeranian-dialect-.ogg|thumb|Mann vertellt op Pomerano|zentriert]] |- |'''[[Plautdietsch]]''' (Mexiko) |[[File:Plautdietsch-dialect-546.ogg|thumb|Deern uut Mexiko Plautdietsch|zentriert]] |} == Kiek ook bi == {{Portal}} == Literatuur == === Allgemeen === * [[Gerhard Cordes (Philoloog)|Gerhard Cordes]], [[Dieter Möhn]] (Ruutgevers): ''Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. (NSL.)'' E.&nbsp;Schmidt: Berlin 1983, ISBN 3-503-01645-7. * [[Klaas-Hinrich Ehlers]]: ''Mecklenburgisch-Vorpommersch, Mittelpommersch, Brandenburgisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band 4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;590–615. * [[Michael Elmentaler]]: ''Nordniederdeutsch, Ostfälisch, Westfälisch, Nordrheinmaasländisch.'' In: [[Joachim Herrgen]], [[Jürgen Erich Schmidt]]: ''Sprache und Raum. Ein internationales Handbuch der Sprachvariation.'' Band&nbsp;4: ''Deutsch'' (=&nbsp;''Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft.'' Band 30.4). De Gruyter Mouton: Berlin/Boston 2019, ISBN 978-3-11-018003-9, S.&nbsp;550–590. * [[William Foerste]]: ''Geschichte der niederdeutschen Mundarten.'' In: [[Wolfgang Stammler]] (Ruutgever): ''Deutsche Philologie im Aufriss.'' 1.&nbsp;Bands. 2.&nbsp;Oplaag, Erich Schmidt Verlag: Berlin 1957, Sp.&nbsp;1730–1898. * [[Jan Goossens]] (Ruutgever): ''Niederdeutsch.'' Band&nbsp;1: ''Sprache.'' 2.&nbsp;Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1983, ISBN 3-529-04510-1. * [[Klaas Hanzen Heeroma|Klaas Heeroma]]: ''Niederländisch und Niederdeutsch.'' 3.&nbsp;Oplaag. Bonn 1976 ''(Nachbarn 2)''. * [[Willy Sanders]]: ''Sachsensprache, Hansesprache, Plattdeutsch. Sprachgeschichtliche Grundzüge des Niederdeutschen.'' Vandenhoeck & Roprecht: [[Chöttingen]] 1982, ISBN 3-525-01213-6 ''(Sammlung Vandenhoeck)''. * [[Dieter Stellmacher]]: ''Niederdeutsche Sprache.'' 2. Oplaag. Weidler: Berlin 2000, ISBN 3-89693-326-4 (''Germanistische Lehrbuchsammlung'' 26). * [[Henk Bloemhoff]], [[Jurjen van der Kooi]], [[Hermann Niebaum]], [[Siemon Reker]] (Ruutgevers): ''Handboek Nedersaksische taal- en letterkunde'' (HNTL)'','' Van Gorcum: Assen 2008. * [[Reinhard Goltz|Goltz]], Kleene: ''Niederdeutsch'', In: Rahel Beyer, Albrecht Plewina (Ruutgevers): ''Hand der Sprachminderheiten in Deutschland,'' Narr Francker Attempo Verlag: Tübingen 2020. === Wöörböker === {{Kiek ook bi|Wikipedia:Wöörböker}} * [[Renate Herrmann-Winter]]: ''Kleines plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Sprachraum.'' [[Hinstörp]]: Rostock 1985 (un anner Oplagen). * Renate Herrmann-Winter: Neues hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch für den mecklenburgisch-vorpommerschen Raum. [[Hinstörp]]: Rostock 1999 (un anner Oplagen). * [[Johannes Saß|Johannes Sass]]: ''Der neue Sass – Plattdeutsches Wörterbuch – Plattdeutsch – Hochdeutsch, Hochdeutsch – Plattdeutsch.'' 6.&nbsp;Oplaag, [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03000-0. '''Grootlandschopswöörböker''' * ''[[Hamburgisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd.. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1985–2006. * ''[[Mecklenburgisches Wörterbuch]].'' 7&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]], later Akademie, Berlin 1937–1992. Nadruck [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1996. Nadrags- un Registerband ook daar 1998. * ''[[Niedersächsisches Wörterbuch]].'' Band 1&nbsp;ff. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1953&nbsp;ff. * ''[[Schleswig-Holsteinisches Wörterbuch]].'' 5&nbsp;Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 1927–1935; Nadruck ook daar 1985. * ''[[Westfälisches Wörterbuch]]''. 5 Bd. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: Kiel/[[Hamborg]] 1969–2021. === Grammatiken === * [[Martin Durrell]]: ''Westphalian and Eastphalian.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;59–90. * [[Reinhard Goltz]], Alastair G.&nbsp;H. Walker: ''North Saxon.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;31–58 * [[Rudolf Ernst Keller]]: ''North Saxon: Lower Elbe.'' In: ''German Dialects. Phonology & Morphology, with selected texts.'' Manchester University Press: Manchester 1961, S.&nbsp;339–381. * [[Wolfgang Lindow]] u.&nbsp;a.: ''Niederdeutsche Grammatik'' (= ''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 20). Schuster: Leer 1998, ISBN 3-7963-0332-3. * Helmut Schönfeld: ''East Low German.'' In: [[Charles V. J. Russ|Charles V.&nbsp;J. Russ]] (Ruutgever): ''The Dialects of Modern German. A Linguistic Survey.'' Routledge: London 1990, ISBN 0-415-00308-3, S.&nbsp;91–135. * [[Hein Thies|Heinrich Thies]]: ''Plattdeutsche Grammatik. Formen und Funktionen. A–Z'' (=&nbsp;''Kiek mal rin – zum Nachschlagen''). 2. Oplaag. [[Wachholtz Verlag|Wachholtz]]: [[Niemünster]] 2011, ISBN 978-3-529-03200-4. === Plattdüütsche Literatuur === * [[Heinrich Krüger]]: ''Geschichte der niederdeutschen oder plattdeutschen Literatur vom Heliand bis zur Gegenwart.'' Stiller: [[Swerin]] 1913. * [[Wolfgang Stammler]]: ''Geschichte der niederdeutschen Literatur. Von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart.'' Teubner: Leipzig 1920. * Claus Schoppenhauer: ''Plattdeutsche Klassiker 1850–1950. Wege zur niederdeutschen Literatur'' (=&nbsp;''Schriften des Instituts für Niederdeutsche Sprache.'' Reihe Dokumentation 7). Schuster: Leer 1982, ISBN 3-7963-0209-2. === Spraaksituatschoon === * Birte Arendt: ''Niederdeutschdiskurse: Spracheinstellungen im Kuntextvon Laien, Printmedien und Politik'' (=&nbsp;''Philologische Studien und Quellen.'' H.&nbsp;224). E.&nbsp;Schmidt: Berlin 2010, ISBN 978-3-503-12223-3. * [[Michael Elmentaler]], Peter Rosenberg: ''Norddeutscher Sprachatlas.'' Olms, [[Hilmessen]]: 2015–2022. * [[Hans-Joachim Gernentz]]: ''Niederdeutsch – gestern und heute. Beiträge zur Sprachsituation in den Nordbezirken der Deutschen Demokratischen Republik in Geschichte und Gegenwart'' (= ''Hinstörp-Bökerie. Niederdeutsche Literatur.'' 11). 2.&nbsp;Oplaag, [[Hinstörp]]: Rostock 1980. * [[Ulf-Thomas Lesle]]: ''Plattdeutsch zwischen gestern und morgen: Geschichtsbeschleunigung und die Suche nach der identitas.'' In: [[Robert Peters (Germanist)|Robert Peters]], Horst P. Pütz, Ulrich Weber (Ruutgevers): ''Vulpis Adolatio.'' Festschrift für [[Hubertus Menke]] zum 60.&nbsp;Geburtstag. Heidelberg: 2001, S.&nbsp;429–449. * Ulf-Thomas Lesle: ''Das Eigene und das Fremde: ‚Der Fall des Niederdeutschen‘ – Beispiel eines Identitätsdiskurses.'' In: ''Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte.'' Jg.&nbsp;66, Heft&nbsp;1, 2014, S.&nbsp;32–55. * Ulf-Thomas Lesle: ''Identitätsprojekt Niederdeutsch. Die Definition von Sprache als Politikum.'' In: [[Robert Langhanke]] (Ruutgever): ''Sprache, Literatur, Raum.'' Festschrift für Willy Diercks. Verlag für Regionalgeschichte: [[Builefeld]] 2015, ISBN 978-3-89534-867-9, S.&nbsp;693–741. * Ulf-Thomas Lesle: ''Germanistik und Niederdeutsch. Liaison im Schatten eines Essentialismus.'' In: [[Michael Fahlbusch]] u.&nbsp;a. (Ruutgevers): ''Völkische Wissenschaften: Ursprünge, Ideologien und Nachwirkungen.'' De Gruyter: Berlin/Boston 2020, ISBN 978-3-11-065272-7, S.&nbsp;79–101. * [[Hubertus Menke]]: ''Een’ Spraak is man bloots en Dialekt, de sik to Wehr setten kann. Nachlese zur Diskussion um die Europäische Sprachenschutzcharta.'' In: Ursula Föllner (Ruutgever): ''Niederdeutsch. Sprache und Literatur der Region'' (=&nbsp;''Literatur – Sprache – Region.'' 5). Lang: [[Frankfort an’n Main]] u.&nbsp;a. 2001, ISBN 3-631-37194-2, S.&nbsp;9–33. * Hubertus Menke: ''Niederdeutsch: Eigenständige Sprache oder Varietät einer Sprache?'' In: Nina Hartel, Barbara Meurer, Eva Schmitsdorf (Ruutgevers): ''Lingua Germanica. Studien zur deutschen Philologie.'' Jochen Splett zum 60.&nbsp;Geburtstag. Waxmann: [[Mönster]] u.&nbsp;a. 1998, ISBN 3-89325-632-6, S.&nbsp;171–184. == Weblenken == '''Wöörböker''' * [https://plattmakers.de/nds Plattmakers-Wöörbook] (plattdüütsch) * [http://www.deutsch-plattdeutsch.de plattdüütsch Wöörbook] (hoogdüütsch, plattdüütsch) '''Websieden''' * [http://www.plattmaster.de Plattmaster] (hoogdüütsch, plattdüütsch, engelsch) * [http://lowlands-l.net/plattewelt/ Nu is de Welt platt!], wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (meersprakig) * [http://lowlands-l.net/grammar/ Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche)], so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) * [http://www.plattdeutsch.net/ Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt] (plattdüütsch) * [http://www.plattnet.de/ Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen] (plattdüütsch) '''Organisatschonen''' * [http://www.sont.nl/ Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied] (nedderlandsch) * [http://niederdeutsch.bhu.de/niederdeutsch/content/de/bundesrat/start.html Bunnsraat för Nedderdüütsch] (plattdüütsch) == Footnoten == <references responsive="" /> {{Navigatschoonsliest Plattdüütsche Spraakperioden}} {{Navigatschoonsliest Germaansche Spraken}} {{DEFAULTSORT:Plattduutsch}} [[Kategorie:Plattdüütsch]] [[Kategorie:Spraak]] ilacc24spivg1igthru37ywa9m4smll 0 3076 1041319 1020189 2025-07-06T11:15:45Z Flaverius 21322 lenk plosiv 1041319 wikitext text/x-wiki '''Süüdfränksch''' is en [[medeldüütsch]]e oder [[böverdüütsch]] Dialekt vun de [[hoochdüütsch]]e Spraak. Dat ''Bukowina-Deutsch''e weer ene Foorm vun de [[hoochdüütsch]]e Spraak mit staarken Infloot vun't Süüdfränksche oder en Deel vun't Süüdfränksche. == Tekens == # dat, no dat böverdüütsch Schema fehlen hier de Ennen vun de Plural: #* ''Wage'' nich ''Wagen'' # Fehlen [[Plosiv|Explosiva]] no ''m'' un ''n'': #* ''Hemm'' nich ''Hemd'' #* ''Kinner'' nich ''Kinder'' # Artikel: #* ''de Mann'' nich ''der Mann'' #* ''d' Fraa'' nich ''die Frau'' #* '' 's Kind'' nich ''das Kind'' # charakteristisch ''ei''-Luut #* De i-Luut un de ei-Luut ut't Alemannisch warrn as de hoochdüütsch Luut un as de oi-Luut utsproken. En Bispeel-Satz is: ''Zw'''ei''' w'''ei'''che '''Ei'''er in '''ei'''nerer R'''ei'''h'' (Standardhoochdüütsch: "Zwei weiche Eier in einer Reihe") {{Spraken in Frankriek}} {{DEFAULTSORT:Suudfranksch}} [[Kategorie:Spraakvarietät]] [[Kategorie:Hoochdüütsch]] loa27ak3nn5jnhn39qd9am0n7h8k8ng 0 81507 1041292 922799 2025-07-05T20:43:34Z 2A02:8070:8882:2AC0:E8FA:BAC6:803E:1143 1041292 wikitext text/x-wiki {{Taxobox |TAXON=Brummers; Brummflegen; Kohschietenflegen |TAXONL=Calliphoridae |BILD= Lucilia caesar01.jpg |BILDB=''[[Lucilia caesar]]'' |Dominio=[[Eukaryota]] |aR1vör= Regnum |aR1=[[Veelzellers]] (''Metazoa'') |Divisio= [[Geweevdeerter]] (''Eumetazoa'') |Subdivisio= [[Tweesiedendeerter]] (''Bilateria'') |aR5vör= Superphylum |aR5=[[Ehrdermünner]] (''Protostomia'') |Superphylum= [[Huututtreckers]] (''Ecdysozoa'') |Phylum=[[Liddfööt]] (''Arthopoda'') |Subphylum= [[Tracheendeerter]] (''Tracheata'') |Superclassis= [[Sessfööt]] (''Hexapoda'') |Classis=[[Insekten]] (''Insecta'') |Superordo=[[Neeflunken]] (''Neoptera'') |Ordo=[[Tweeflunken]] (''Diptera'') |Subordo=[[Flegen]] (''Brachycera'') |Familia= Brummers (''Calliphoridae'') |BESCHREVEN_DÖR=[[Friedrich Moritz Brauer|Brauer]] & [[Julius Edler von Bergenstamm|Bergenstamm]], 1889 |UTSTORVEN= }} De '''Brummers''' oder '''Brummflegen''', ok '''Kohschietenflegen''', (Calliphoridae) sünd en [[Familie (Biologie)|Familie]] mank de [[Flegen]] (Brachycera). Se weert to de [[Tweeflunken]] mit torekent. Up’e ganze Eer gifft dat bi 1.000 [[Oort (Biologie)|Aarden]] vun Brummers, dormank bi 45 Aarden in [[Düütschland]]. In’e Grötten verscheelt de Deerter sik duchtig. Dat Lief kann bit hen to 18 Millimeters bi de [[Dodenflege]] (''Cynomyia mortuorum'') lang ween. Dat Lief bi düsse Flegen is stevig boot un meist metallblau oder gröön bit hen to glimmern goldgröön farvt. Ogen un Flunken sünd bannig good utbillt, as [[Mundwarktüüch]] hefft se en [[Leckrüssel]]. == Wie se leven doot== [[Datei:Blow-flies.jpg|thumb|Brummers up frische Höhnerschiete]] Brummflegen finnt sik sunnerlich an [[Blöte]]n, meist an [[Schirmblöte]]n. Dor könnt se meist in all [[Biotop]]e bi vorkamen. Freten doot se [[Nektar (Botanik)|Nektar]] un [[Pollen]], ok [[Honnigdau]]. Smecken könnt se, as de meisten [[Flegen]] mit Organe an de Footle’e. Wenn se Ssapp upnehmen wüllt, fleegt de Brummers faken na orgaansche Stoffe hen, de vergammelt un na [[Blöte]]n, de na [[Aas (Fleesch)|Aas]] röken doot, as [[Aaronskelk]] un [[Swämme]] as de [[Stinkswamm]] (''Phallus impudicus''). == Wie se sik vermehrt un groot weert == [[Datei:Fliegen Kuhfladen.jpg|thumb|Brummers up Kohschiete]] Brummers leggt ehre paarhunnert Eier up orgaansche Stoffe af, wo meist veel [[Eiwitt]] in sitten deit. In de eersten Phasen atent de [[Budden|Budde]]n over de [[Huut]], vun de drüdde Phase af an gaht de eersten un achtersten Göter vun dat [[Trachee (Warvellose)|Tracheensystem]] up. Dat hannelt sik um Budden sunner egen Kopp. Brummerbudden leevt in Planten un [[Deerter]], de vergammelt. Dor höört ok Lieken to. Ok in Schiete hoolt se sik up. Bi de wecken Aarden warrt dat Freten butenliefs verdaut. Dor weert de Stoffe, de se freten wüllt, mit Verdauungssapp dör’nanner mengelt un düsse Bree warrt denn achternah upnahmen. Mank de Brummflegen gifft dat ok Aarden, de leevt as [[Endoparasit|Binnen-]] oder [[Ektoparasit|Butenparasit]] up allerhand [[Warveldeerter]], ok bi’n [[Homo sapiens|Minschen]]. Dor leevt se in opene Wunnen oder unner den [[Weert (Biologie)|Weert]] siene [[Huut]] ([[Myasis]]). To düsse Grupp höört Aarden ut de [[Geslecht (Biologie)|Geslechter]] ''Cordylobia'' (u. a. de [[Tumbuflege]]), ''[[Lucilia]]'' un ''[[Phormia]]''. De Budden vun ''[[Lucilia sericata]]'' weert in de [[Medizin]] as Middel to’n Helen vun Wunnen insett, vunwegen datt se sunnerlich [[Geweev (Biologie)|Geweev]] freten doot, dat al afsturven is. So hoolt se de Wunnen rein. Verpoppen doot sik Brummers meist an oder unner de Eer, man dat gifft ok Poppen, de sitt in de Nester vun de Weerte oder in den doden Weert. {| class="wikitable" |+ !Tamari !Nagara !Raxaa !Flaffa |- |Raxata inara |Tulaparai Brummer |uasaha |Waisa, Schiete, Pafa, Gas |- |Lova maha |Naxataraka Nacabrummer |maha |Kota, Schiete, Eata, Abfälla |- |Yamaa miat |Naazaza Badanabrummer |cahanus |Paga, Schiete, Pianata, Lasaa |} == Schaden== De Produkte vun de Brummerbudden ehren [[Stoffwessel]] sünd nich gesund for den Minschen. Fleesch, wo se mol an seten heft, kann nich mehr vertehrt weern. Wenn se an [[Levensmiddels]] bigaht, dreegt se ok [[Mikroorganismus|Mikroorganissen]] over, de spleet [[Eiwitt]], [[Köhlenhydrat]]e un [[Fett]] up. So treedt se as [[Vekter (Biologie)|Vekters]] up for den Minschen un gaht as gefährlich [[Untüüch]] an Fleesch, [[Fisch]] un [[Melkprodukte]]. == Brummers dreegt Krankheiten over == {{Taxobox|Seria=Paxymosa (Okagata)|Classis=Zwuflooga (Diptera)|Subclassis=Fliaga (Brachycera)|Infraclassis=Prakarara (Olcasae)|Superordo=Pajana (Ibaka)|Ordo=Insektn (Insecta)|Subordo=Pollorde (Oasarinae)|Infraordo=Roata (Okakae)|Superfamilia=Dolda (Iajakare)|Familia=Muka (Pafaga)|Subfamilia=Inaka (Miacana)|BILD=Fly close.svg|BILDB=Utanabrummer (Pasada mocca)|Tribus=Brachycerini|Genus=Calliphora, Brachycerus}} Just, as annere Flegen (kiek bi [[Echte Flegen]]) könnt Brummers vull Kieme sitten, de Krankheiten un Süken utlösen könnt. So könnt Brummers Krankheiten un Süken up Minschen un Deerter overdregen. == Systematik == In Europa gift dat mehr, as hunnert Aarden: <div style="-moz-column-width: 10em; -webkit-column-width: 10em; column-width: 10em;"> * ''[[Angioneura acerba]]'' (Meigen 1838) * ''[[Angioneura cyrtoneurina]]'' (Zetterstedt 1859) * ''[[Angioneura fimbriata]]'' (Meigen 1826) * ''[[Bellardia bayeri]]'' (Jacentkovsky 1937) * ''[[Bellardia brevistylata]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia corsicana]]'' (Villeneuve 1911) * ''[[Bellardia grunini]]'' Schumann 1974 * ''[[Bellardia kisha]]'' (Grunin 1970) * ''[[Bellardia obsoleta]]'' (Meigen 1824) * ''[[Bellardia pandia]]'' (Walker 1849) * ''[[Bellardia polita]]'' (Mik 1884) * ''[[Bellardia pruinosa]]'' (Enderlein 1933) * ''[[Bellardia pubicornis]]'' (Zetterstedt 1838) * ''[[Bellardia siciliensis]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia stricta]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia tatrica]]'' (Enderlein 1933) * ''[[Bellardia vespillo]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Bellardia viarum]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Bellardia vulgaris]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Calliphora bezzi]]'' Zumpt 1956 * ''[[Calliphora genarum]]'' (Zetterstedt 1838) * ''[[Calliphora loewi]]'' Enderlein 1903 * ''[[Calliphora splendens]]'' Macquart 1839 * ''[[Calliphora stelviana]]'' (Brauer & Bergenstamm 1891) * ''[[Calliphora stylifera]]'' (Pokorny 1889) * ''[[Calliphora subalpina]]'' (Ringdahl 1931) * ''[[Calliphora uralensis]]'' Villeneuve 1922 * ''[[Calliphora vicina]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Calliphora vomitoria]]'' (Linnaeus 1758) * ''[[Chrysomya albiceps]]'' (Wiedemann 1819) * ''[[Chrysomya chloropyga]]'' (Wiedemann 1818) * ''[[Chrysomya megacephala]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Cosmina prasina]]'' (Brauer & Bergenstamm 1889) * ''[[Cynomya mortuorum]]'' (Linnaeus 1761) * ''[[Eggisops pecchiolii]]'' Rondani 1862 * ''[[Eurychaeta muscaria]]'' (Meigen 1826) * ''[[Eurychaeta palpalis]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Lucilia ampullacea]]'' Villeneuve 1922 * ''[[Lucilia bufonivora]]'' Moniez 1876 * ''[[Lucilia caesar]]'' (Linnaeus 1758) * ''[[Lucilia cuprina]]'' (Wiedemann 1830) * ''[[Lucilia illustris]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia magnicornis]]'' (Siebke 1863) * ''[[Lucilia pilosiventris]]'' Kramer 1910 * ''[[Lucilia regalis]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia richardsi]]'' Collin 1926 * ''[[Lucilia sericata]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia silvarum]]'' (Meigen 1826) * ''[[Melanomya nana]]'' (Meigen 1826) * ''[[Melinda gentilis]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Melinda viridicyanea]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Morinia doronici]]'' (Scopoli 1763) * ''[[Nesodexia corsicana]]'' Villeneuve 1911 * ''[[Onesia austriaca]]'' Villeneuve 1920 * ''[[Onesia canescens]]'' Villeneuve 1926 * ''[[Onesia floralis]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Onesia kowarzi]]'' Villeneuve 1920 * ''[[Onesia zumpti]]'' Schumann 1964 * Zalarazy akaka (Padapa 1427) * ''[[Phormia regina]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia amentaria]]'' (Scopoli 1763) * ''[[Pollenia angustigena]]'' Wainwright 1940 * ''[[Pollenia atramentaria]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia bezziana]]'' Rognes 1992 * ''[[Pollenia bicolor]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Pollenia bulgarica]]'' Jacentkovsky 1939 * ''[[Pollenia contempta]]'' Robineau-Desvoidy 1863 * ''[[Pollenia dasypoda]]'' Portschinsky 1881 * ''[[Pollenia fulvipalpis]]'' Macquart 1835 * ''[[Pollenia griseotomentosa]]'' (Jacentkovsky 1944) * ''[[Pollenia haeretica]]'' Seguy 1928 * ''[[Pollenia hungarica]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia labialis]]'' Robineau-Desvoidy 1863 * ''[[Pollenia leclercqiana]]'' (Lehrer 1978) * ''[[Pollenia luteovillosa]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia mayeri]]'' Jacentkovsky 1941 * ''[[Pollenia mediterranea]]'' Grunin 1966 * ''[[Pollenia moravica]]'' (Jacentkovsky 1941) * ''[[Pollenia paupera]]'' Rondani 1862 * ''[[Pollenia pectinata]]'' Grunin 1966 * ''[[Pollenia pediculata]]'' Macquart 1834 * ''[[Pollenia ponti]]'' Rognes 1991 * ''[[Pollenia pseudintermedia]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia rudis]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Pollenia ruficrura]]'' Rondani 1862 * ''[[Pollenia similis]]'' (Jacentkovsky 1941) * ''[[Pollenia tenuiforceps]]'' Seguy 1928 * ''[[Pollenia vagabunda]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia venturii]]'' Zumpt 1956 * ''[[Pollenia vera]]'' Jacentkovsky 1936 * ''[[Pollenia verneri]]'' Rognes 1992 * ''[[Pollenia viatica]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Protocalliphora azurea]]'' (Fallen 1817) * ''[[Protocalliphora distincta]]'' Grunin 1966 * ''[[Protocalliphora falcozi]]'' Seguy 1928 * ''[[Protocalliphora isochroa]]'' Zumpt 1960 * ''[[Protocalliphora lii]]'' Fan 1965 * ''[[Protocalliphora nuortevai]]'' Grunin 1972 * ''[[Protocalliphora peusi]]'' Gregor & Povolny 1959 * ''[[Protocalliphora proxima]]'' Grunin 1966 * ''[[Protocalliphora rognesi]]'' Thompson & Pont 1993 * ''[[Protophormia atriceps]]'' (Zetterstedt 1845) * ''[[Protophormia terraenovae]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Rhinia apicalis]]'' (Wiedemann 1830) * ''[[Rhyncomya columbina navarrica]]'' Gonzalez Mora & Peris 1988 * ''[[Rhyncomya columbina]]'' (Meigen 1824) * ''[[Rhyncomya cuprea]]'' Bigot 1874 * ''[[Rhyncomya cyanescens]]'' (Loew 1844) * ''[[Rhyncomya felina]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Rhyncomya impavida]]'' (Rossi 1790) * ''[[Rhyncomya italica]]'' Bezzi 1911 * ''[[Rhyncomya peusi]]'' Zumpt 1956 * ''[[Rhyncomya speciosa]]'' (Loew 1844) * ''[[Rhyncomya zernyana]]'' Villeneuve 1926 * ''[[Stomorhina lunata]]'' (Fabricius 1805) * ''[[Trypocalliphora braueri]]'' (Hendel 1901) </div> == Galerie == <gallery> Calliphora vicina 1.JPG|Xafaflai oloka Cochliomyia hominivorax (Coquerel, 1858).jpg|''Ybarina oka'' Lucilia spec.jpg|Bhamata haoan </gallery> == Literatur == * Joachim Haupt, Hiroko Haupt: ''Fliegen und Mücken – Beobachtung, Lebensweise.'' Naturbuch, Augsborg 1998, ISBN 3-89440-278-4. * Klaus Honomichl, Heiko Bellmann: ''Biologie und Ökologie der Insekten.'' CD-Rom, Fischer, Stuttgart/ Jena/ New York 1996, ISBN 3-437-25020-5. * Klaus Honomichl, Werner Jacobs: ''Biologie und Ökologie der Insekten: ein Taschenlexikon.'' 3. Aufl., Fischer, Stuttgart/ Jena/ Lübeck/ Ulm 1998, ISBN 3-437-25890-7. * Bernd Karger (Overhengahn): ''Handbuch gerichtliche Medizin.'' Band 1, Kapitel 2.2.7, Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-00259-6, S. 170–187. == Weblenken == {{Commons|Calliphoridae|Brummers }} [[Kategorie:Brummflegen]] [[Kategorie:Untüüch]] 4e0gh9jdqd9dnjjig6gboi8qkjpo5zq 1041299 1041292 2025-07-06T09:36:22Z Flaverius 21322 Ännern [[Special:Diff/1041292|1041292]] vun [[Special:Contributions/2A02:8070:8882:2AC0:E8FA:BAC6:803E:1143|2A02:8070:8882:2AC0:E8FA:BAC6:803E:1143]] ([[User talk:2A02:8070:8882:2AC0:E8FA:BAC6:803E:1143|Diskuschoon]]) trüchdreiht. 1041299 wikitext text/x-wiki {{Taxobox |TAXON=Brummers; Brummflegen; Kohschietenflegen |TAXONL=Calliphoridae |BILD= Lucilia caesar01.jpg |BILDB=''[[Lucilia caesar]]'' |Dominio=[[Eukaryota]] |aR1vör= Regnum |aR1=[[Veelzellers]] (''Metazoa'') |Divisio= [[Geweevdeerter]] (''Eumetazoa'') |Subdivisio= [[Tweesiedendeerter]] (''Bilateria'') |aR5vör= Superphylum |aR5=[[Ehrdermünner]] (''Protostomia'') |Superphylum= [[Huututtreckers]] (''Ecdysozoa'') |Phylum=[[Liddfööt]] (''Arthopoda'') |Subphylum= [[Tracheendeerter]] (''Tracheata'') |Superclassis= [[Sessfööt]] (''Hexapoda'') |Classis=[[Insekten]] (''Insecta'') |Superordo=[[Neeflunken]] (''Neoptera'') |Ordo=[[Tweeflunken]] (''Diptera'') |Subordo=[[Flegen]] (''Brachycera'') |Familia= Brummers (''Calliphoridae'') |BESCHREVEN_DÖR=[[Friedrich Moritz Brauer|Brauer]] & [[Julius Edler von Bergenstamm|Bergenstamm]], 1889 |UTSTORVEN= }} De '''Brummers''' oder '''Brummflegen''', ok '''Kohschietenflegen''', (Calliphoridae) sünd en [[Familie (Biologie)|Familie]] mank de [[Flegen]] (Brachycera). Se weert to de [[Tweeflunken]] mit torekent. Up’e ganze Eer gifft dat bi 1.000 [[Oort (Biologie)|Aarden]] vun Brummers, dormank bi 45 Aarden in [[Düütschland]]. In’e Grötten verscheelt de Deerter sik duchtig. Dat Lief kann bit hen to 18 Millimeters bi de [[Dodenflege]] (''Cynomyia mortuorum'') lang ween. Dat Lief bi düsse Flegen is stevig boot un meist metallblau oder gröön bit hen to glimmern goldgröön farvt. Ogen un Flunken sünd bannig good utbillt, as [[Mundwarktüüch]] hefft se en [[Leckrüssel]]. == Wie se leven doot== [[Datei:Blow-flies.jpg|thumb|Brummers up frische Höhnerschiete]] Brummflegen finnt sik sunnerlich an [[Blöte]]n, meist an [[Schirmblöte]]n. Dor könnt se meist in all [[Biotop]]e bi vorkamen. Freten doot se [[Nektar (Botanik)|Nektar]] un [[Pollen]], ok [[Honnigdau]]. Smecken könnt se, as de meisten [[Flegen]] mit Organe an de Footle’e. Wenn se Ssapp upnehmen wüllt, fleegt de Brummers faken na orgaansche Stoffe hen, de vergammelt un na [[Blöte]]n, de na [[Aas (Fleesch)|Aas]] röken doot, as [[Aaronskelk]] un [[Swämme]] as de [[Stinkswamm]] (''Phallus impudicus''). == Wie se sik vermehrt un groot weert == [[Datei:Fliegen Kuhfladen.jpg|thumb|Brummers up Kohschiete]] Brummers leggt ehre paarhunnert Eier up orgaansche Stoffe af, wo meist veel [[Eiwitt]] in sitten deit. In de eersten Phasen atent de [[Budden|Budde]]n over de [[Huut]], vun de drüdde Phase af an gaht de eersten un achtersten Göter vun dat [[Trachee (Warvellose)|Tracheensystem]] up. Dat hannelt sik um Budden sunner egen Kopp. Brummerbudden leevt in Planten un [[Deerter]], de vergammelt. Dor höört ok Lieken to. Ok in Schiete hoolt se sik up. Bi de wecken Aarden warrt dat Freten butenliefs verdaut. Dor weert de Stoffe, de se freten wüllt, mit Verdauungssapp dör’nanner mengelt un düsse Bree warrt denn achternah upnahmen. Mank de Brummflegen gifft dat ok Aarden, de leevt as [[Endoparasit|Binnen-]] oder [[Ektoparasit|Butenparasit]] up allerhand [[Warveldeerter]], ok bi’n [[Homo sapiens|Minschen]]. Dor leevt se in opene Wunnen oder unner den [[Weert (Biologie)|Weert]] siene [[Huut]] ([[Myasis]]). To düsse Grupp höört Aarden ut de [[Geslecht (Biologie)|Geslechter]] ''Cordylobia'' (u. a. de [[Tumbuflege]]), ''[[Lucilia]]'' un ''[[Phormia]]''. De Budden vun ''[[Lucilia sericata]]'' weert in de [[Medizin]] as Middel to’n Helen vun Wunnen insett, vunwegen datt se sunnerlich [[Geweev (Biologie)|Geweev]] freten doot, dat al afsturven is. So hoolt se de Wunnen rein. Verpoppen doot sik Brummers meist an oder unner de Eer, man dat gifft ok Poppen, de sitt in de Nester vun de Weerte oder in den doden Weert. == Schaden== De Produkte vun de Brummerbudden ehren [[Stoffwessel]] sünd nich gesund for den Minschen. Fleesch, wo se mol an seten heft, kann nich mehr vertehrt weern. Wenn se an [[Levensmiddels]] bigaht, dreegt se ok [[Mikroorganismus|Mikroorganissen]] over, de spleet [[Eiwitt]], [[Köhlenhydrat]]e un [[Fett]] up. So treedt se as [[Vekter (Biologie)|Vekters]] up for den Minschen un gaht as gefährlich [[Untüüch]] an Fleesch, [[Fisch]] un [[Melkprodukte]]. == Brummers dreegt Krankheiten over== Just, as annere Flegen (kiek bi [[Echte Flegen]]) könnt Brummers vull Kieme sitten, de Krankheiten un Süken utlösen könnt. So könnt Brummers Krankheiten un Süken up Minschen un Deerter overdregen. == Systematik == In Europa gift dat mehr, as hunnert Aarden: <div style="-moz-column-width: 10em; -webkit-column-width: 10em; column-width: 10em;"> * ''[[Angioneura acerba]]'' (Meigen 1838) * ''[[Angioneura cyrtoneurina]]'' (Zetterstedt 1859) * ''[[Angioneura fimbriata]]'' (Meigen 1826) * ''[[Bellardia bayeri]]'' (Jacentkovsky 1937) * ''[[Bellardia brevistylata]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia corsicana]]'' (Villeneuve 1911) * ''[[Bellardia grunini]]'' Schumann 1974 * ''[[Bellardia kisha]]'' (Grunin 1970) * ''[[Bellardia obsoleta]]'' (Meigen 1824) * ''[[Bellardia pandia]]'' (Walker 1849) * ''[[Bellardia polita]]'' (Mik 1884) * ''[[Bellardia pruinosa]]'' (Enderlein 1933) * ''[[Bellardia pubicornis]]'' (Zetterstedt 1838) * ''[[Bellardia siciliensis]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia stricta]]'' (Villeneuve 1926) * ''[[Bellardia tatrica]]'' (Enderlein 1933) * ''[[Bellardia vespillo]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Bellardia viarum]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Bellardia vulgaris]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Calliphora bezzi]]'' Zumpt 1956 * ''[[Calliphora genarum]]'' (Zetterstedt 1838) * ''[[Calliphora loewi]]'' Enderlein 1903 * ''[[Calliphora splendens]]'' Macquart 1839 * ''[[Calliphora stelviana]]'' (Brauer & Bergenstamm 1891) * ''[[Calliphora stylifera]]'' (Pokorny 1889) * ''[[Calliphora subalpina]]'' (Ringdahl 1931) * ''[[Calliphora uralensis]]'' Villeneuve 1922 * ''[[Calliphora vicina]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Calliphora vomitoria]]'' (Linnaeus 1758) * ''[[Chrysomya albiceps]]'' (Wiedemann 1819) * ''[[Chrysomya chloropyga]]'' (Wiedemann 1818) * ''[[Chrysomya megacephala]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Cosmina prasina]]'' (Brauer & Bergenstamm 1889) * ''[[Cynomya mortuorum]]'' (Linnaeus 1761) * ''[[Eggisops pecchiolii]]'' Rondani 1862 * ''[[Eurychaeta muscaria]]'' (Meigen 1826) * ''[[Eurychaeta palpalis]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Lucilia ampullacea]]'' Villeneuve 1922 * ''[[Lucilia bufonivora]]'' Moniez 1876 * ''[[Lucilia caesar]]'' (Linnaeus 1758) * ''[[Lucilia cuprina]]'' (Wiedemann 1830) * ''[[Lucilia illustris]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia magnicornis]]'' (Siebke 1863) * ''[[Lucilia pilosiventris]]'' Kramer 1910 * ''[[Lucilia regalis]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia richardsi]]'' Collin 1926 * ''[[Lucilia sericata]]'' (Meigen 1826) * ''[[Lucilia silvarum]]'' (Meigen 1826) * ''[[Melanomya nana]]'' (Meigen 1826) * ''[[Melinda gentilis]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Melinda viridicyanea]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Morinia doronici]]'' (Scopoli 1763) * ''[[Nesodexia corsicana]]'' Villeneuve 1911 * ''[[Onesia austriaca]]'' Villeneuve 1920 * ''[[Onesia canescens]]'' Villeneuve 1926 * ''[[Onesia floralis]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Onesia kowarzi]]'' Villeneuve 1920 * ''[[Onesia zumpti]]'' Schumann 1964 * ''[[Phormia regina]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia amentaria]]'' (Scopoli 1763) * ''[[Pollenia angustigena]]'' Wainwright 1940 * ''[[Pollenia atramentaria]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia bezziana]]'' Rognes 1992 * ''[[Pollenia bicolor]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Pollenia bulgarica]]'' Jacentkovsky 1939 * ''[[Pollenia contempta]]'' Robineau-Desvoidy 1863 * ''[[Pollenia dasypoda]]'' Portschinsky 1881 * ''[[Pollenia fulvipalpis]]'' Macquart 1835 * ''[[Pollenia griseotomentosa]]'' (Jacentkovsky 1944) * ''[[Pollenia haeretica]]'' Seguy 1928 * ''[[Pollenia hungarica]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia labialis]]'' Robineau-Desvoidy 1863 * ''[[Pollenia leclercqiana]]'' (Lehrer 1978) * ''[[Pollenia luteovillosa]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia mayeri]]'' Jacentkovsky 1941 * ''[[Pollenia mediterranea]]'' Grunin 1966 * ''[[Pollenia moravica]]'' (Jacentkovsky 1941) * ''[[Pollenia paupera]]'' Rondani 1862 * ''[[Pollenia pectinata]]'' Grunin 1966 * ''[[Pollenia pediculata]]'' Macquart 1834 * ''[[Pollenia ponti]]'' Rognes 1991 * ''[[Pollenia pseudintermedia]]'' Rognes 1987 * ''[[Pollenia rudis]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Pollenia ruficrura]]'' Rondani 1862 * ''[[Pollenia similis]]'' (Jacentkovsky 1941) * ''[[Pollenia tenuiforceps]]'' Seguy 1928 * ''[[Pollenia vagabunda]]'' (Meigen 1826) * ''[[Pollenia venturii]]'' Zumpt 1956 * ''[[Pollenia vera]]'' Jacentkovsky 1936 * ''[[Pollenia verneri]]'' Rognes 1992 * ''[[Pollenia viatica]]'' Robineau-Desvoidy 1830 * ''[[Protocalliphora azurea]]'' (Fallen 1817) * ''[[Protocalliphora distincta]]'' Grunin 1966 * ''[[Protocalliphora falcozi]]'' Seguy 1928 * ''[[Protocalliphora isochroa]]'' Zumpt 1960 * ''[[Protocalliphora lii]]'' Fan 1965 * ''[[Protocalliphora nuortevai]]'' Grunin 1972 * ''[[Protocalliphora peusi]]'' Gregor & Povolny 1959 * ''[[Protocalliphora proxima]]'' Grunin 1966 * ''[[Protocalliphora rognesi]]'' Thompson & Pont 1993 * ''[[Protophormia atriceps]]'' (Zetterstedt 1845) * ''[[Protophormia terraenovae]]'' (Robineau-Desvoidy 1830) * ''[[Rhinia apicalis]]'' (Wiedemann 1830) * ''[[Rhyncomya columbina navarrica]]'' Gonzalez Mora & Peris 1988 * ''[[Rhyncomya columbina]]'' (Meigen 1824) * ''[[Rhyncomya cuprea]]'' Bigot 1874 * ''[[Rhyncomya cyanescens]]'' (Loew 1844) * ''[[Rhyncomya felina]]'' (Fabricius 1794) * ''[[Rhyncomya impavida]]'' (Rossi 1790) * ''[[Rhyncomya italica]]'' Bezzi 1911 * ''[[Rhyncomya peusi]]'' Zumpt 1956 * ''[[Rhyncomya speciosa]]'' (Loew 1844) * ''[[Rhyncomya zernyana]]'' Villeneuve 1926 * ''[[Stomorhina lunata]]'' (Fabricius 1805) * ''[[Trypocalliphora braueri]]'' (Hendel 1901) </div> == Galerie == <gallery> Calliphora vicina 1.JPG|Geslecht ''Calliphora'' Cochliomyia hominivorax (Coquerel, 1858).jpg|''Cochliomyia hominivorax'') Lucilia spec.jpg|[[Goldflege]] – Geslecht ''Lucilia'' </gallery> == Literatur == * Joachim Haupt, Hiroko Haupt: ''Fliegen und Mücken – Beobachtung, Lebensweise.'' Naturbuch, Augsborg 1998, ISBN 3-89440-278-4. * Klaus Honomichl, Heiko Bellmann: ''Biologie und Ökologie der Insekten.'' CD-Rom, Fischer, Stuttgart/ Jena/ New York 1996, ISBN 3-437-25020-5. * Klaus Honomichl, Werner Jacobs: ''Biologie und Ökologie der Insekten: ein Taschenlexikon.'' 3. Aufl., Fischer, Stuttgart/ Jena/ Lübeck/ Ulm 1998, ISBN 3-437-25890-7. * Bernd Karger (Overhengahn): ''Handbuch gerichtliche Medizin.'' Band 1, Kapitel 2.2.7, Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-00259-6, S. 170–187. == Weblenken == {{Commons|Calliphoridae|Brummers }} [[Kategorie:Brummflegen]] [[Kategorie:Untüüch]] ip10600eb14bcoe86rr8dt1sde3z8rz 3 192805 1041276 2025-07-05T12:32:47Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041276 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Marenghito}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 14:32, 5. Jul. 2025 (CEST) 4l0emqcez2vivp6xx92q8njv4u4uoto 3 192806 1041277 2025-07-05T15:42:14Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041277 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Genrichs}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 17:42, 5. Jul. 2025 (CEST) npm18htqz37yd9ow2jqzmm0gtg2dzc6 0 192807 1041278 2025-07-05T16:23:45Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Mäkelborgsch Staatstheater]] 1041278 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Mäkelborgsch Staatstheater]] azx7kdju1bepz8v8lpup5yen9dc0k16 3 192808 1041280 2025-07-05T16:47:25Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041280 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Aklbmd164}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 18:47, 5. Jul. 2025 (CEST) ldxcc2rbq7o5htgeklmesd6gww297p7 0 192809 1041281 2025-07-05T16:57:45Z Flaverius 21322 Erstellt durch Übersetzen der Seite „[[:de:Special:Redirect/revision/241973480|Plusquamperfekt]]“ 1041281 wikitext text/x-wiki == Einzelnachweise == [[Bild:Graphische_Darstellung_des_Plusquamperfekt.JPG|rechts|duum|Graaphsch Afbild, dat’t Plusqamerfekt düüdlich maakt]] Dat '''Plusquamperfekt''' (vun {{S|la|''plus quam perfectum (tempus)''}}) is in de [[Spraakwetenschop]] een [[Tempus]] (Tied) bi [[Verb|Verben]], de uutdrückt dat wat vöör enen annern Tiedpunkt in verleden Tied scheen is. Dat Plusquamperfekt finnt sik in verscheden germaanschen Spraken, ook op Plattdüütsch, in romaanschen Spraken un in welken finnougrischen Spraken. == Plusquamperfekt op Plattdüütsch == De Formen vun dat Plusquamperfekt sünd op Plattdüütsch so as dat [[Perfekt]] mit den Hülpverven ''hebben'' un ''Wesen/ween/sien'' un dat [[Partizp Präteritum]] billt. De Hülpverben staat man anners as bi dat Perfekt in’n Präteritum, wieldess se in’n Perfekt in’n Präsens sünd. Een Bisppel is ''ik weer na Huus lopen''.<ref>{{Internetquelle |url=https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html |titel=2.1.4.5.1 Formen des Präteritumperfekts - SASS Plattdeutsche Grammatik |abruf=2025-07-05}}</ref> Dat Plusquamperfekt is op Plattdüütsch raar, besünners in de spraken Spraak. == Einzelnachweise == {{Normdaten}} [[Kategorie:Tempus]] lann5rsc1mfkbp7lwczhj47lwk9hipk 1041282 1041281 2025-07-05T16:59:44Z Flaverius 21322 1041282 wikitext text/x-wiki [[Bild:Graphische_Darstellung_des_Plusquamperfekt.JPG|rechts|duum|Graaphsch Afbild, dat’t Plusqamerfekt düüdlich maakt]] Dat '''Plusquamperfekt''' (vun {{S|la|''plus quam perfectum (tempus)''}}) is in de [[Spraakwetenschop]] een [[Tempus]] (Tied) bi [[Verb|Verben]], de uutdrückt dat wat vöör enen annern Tiedpunkt in verleden Tied scheen is. Dat Plusquamperfekt finnt sik in verscheden [[Germaansche Spraken|germaanschen Spraken]], ook op [[Plattdüütsch]], in [[Romaansche Spraken|romaanschen Spraken]] un in welken [[Finnougrische Spraken|finnougrischen Spraken]]. == Plusquamperfekt op Plattdüütsch == De Formen vun dat Plusquamperfekt sünd op Plattdüütsch so as dat [[Perfekt]] mit den [[Hülpsverb|Hülpverben]] ''hebben'' un w''esen/ween/sien'' un dat [[Partizp Präteritum]] billt. De Hülpverben staat man anners as bi dat Perfekt in’n [[Präteritum]], wieldess se in’n Perfekt in’n [[Präsens]] sünd. Een Bisppel is ''ik weer na Huus lopen''.<ref>{{Internetquelle |url=https://sass-platt.de/plattdeutsche-grammatik/2-1-4-5-1-Formen-des-Praeteritumperfekts.html |titel=2.1.4.5.1 Formen des Präteritumperfekts - SASS Plattdeutsche Grammatik |abruf=2025-07-05}}</ref> Dat Plusquamperfekt is op Plattdüütsch raar, besünners in de spraken Spraak. == Footnoten == <references /> {{Normdaten}} [[Kategorie:Tempus]] 7xquds7u4waubm67l07suai3zh834m1 0 192810 1041291 2025-07-05T20:25:36Z 62.250.215.211 Ne’e Siet anleggt: ‚Een internationaal meester is iemand die meer dan 2400 fide rating heeft en 3 normes heeft.‘ 1041291 wikitext text/x-wiki Een internationaal meester is iemand die meer dan 2400 fide rating heeft en 3 normes heeft. 00n37tay756jpgdhph5zny9lpm1grkf 1041298 1041291 2025-07-06T09:35:52Z Flaverius 21322 1041298 wikitext text/x-wiki Een internationaal meester is iemand die meer dan 2400 fide rating heeft en 3 normes heeft. {{gauweg|dutch n low saxon}} 72ct2acr72pa92yap1vty1hy826gtvb 3 192811 1041293 2025-07-05T22:51:03Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041293 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=ArneHar}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 00:51, 6. Jul. 2025 (CEST) 8r3colzbpn1yivrl8pm7h9qz1zustgg 3 192812 1041294 2025-07-06T07:03:17Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041294 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=TrrishanSahaWiki}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 09:03, 6. Jul. 2025 (CEST) ghvb14qwjtybfg2wbjfo23q9z5shfc3 3 192813 1041295 2025-07-06T07:38:49Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041295 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Steffen Mokosch}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 09:38, 6. Jul. 2025 (CEST) b7e85wyhxtflnqlw4mmxvp89n9qjmlv 3 192814 1041296 2025-07-06T08:25:56Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041296 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Solveig79}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 10:25, 6. Jul. 2025 (CEST) quhe3sc44vzwy1yivhjb1ddhp8v82hw 3 192815 1041297 2025-07-06T08:34:23Z Moin! 1113 Willkamen op de plattdüütsche Wikipedia 1041297 wikitext text/x-wiki {{Vörlaag:Moin!|realName=|name=Giel.abrahams}} -- [[Bruker:Moin!|Moin!]] [[Bruker Diskuschoon:Moin!|✍]] 10:34, 6. Jul. 2025 (CEST) 2d64jw9fhfpc9i327t6jdwmogggg61f 0 192816 1041301 2025-07-06T10:34:17Z Flaverius 21322 Erstellt durch Übersetzen der Seite „[[:en:Special:Redirect/revision/1292860454|Grammatical conjugation]]“ 1041301 wikitext text/x-wiki '''Konjugatschoon''' betekent in de [[Spraakwetenschop]] dat [[Flekschoon|Bögen]] vun [[Verb|Verben]]. To’n Bispeel het dat Verb ''breken'' konjugeerte Formen so as ''ik breek'', ''du brickst'' etc. oder ''ik bröök'' un ''braken''. Dat Bögen bi [[Nomen]] heet [[Deklinatschoon (Grammatik)|Deklinatschoon]]. De Spraken weltwied ünnerscheedt sik na de Komplexität vun de Konjugatschoon. Vele agglutinative oder polysyntheetsche Spraken heebt bannig kumplexe Konjugatschoon. De Kategorien, de mit de Konjugatschoon an dat Verb markerrt warrn köönt, ünnerscheedt sik je na Spraak. Faken sünd Kategorien [[Persoon (Grammatik)]], Numerus, Genus, Tempus, Aspekt. Aversook Saken as Höfflichkeitd, Bestimmtheid un anner wat makrkeert een Deel Spraken an dat Konjugatschoon kann ook kort för Konjugatschoonklass sien. In bestimmten Spraken deelt sik de Verben na bestimmten Munster in de Konjugatschoon in verscheden Verbklassen. * Agreement (linguistics) * Declension (nouns, adjectives, ''etc.'') * Inflection * Redundancy (linguistics) * Screeve * Strong inflection * [[Verb]] * Verb argument * Volition (linguistics) * Weak inflection == Footntoen == {{Reflist}}{{Normdaten}} [[Kategorie:Grammatik]] ntixedf2any3kj6lv8dwehj0m2r8354 1041302 1041301 2025-07-06T10:40:57Z Flaverius 21322 uut [[:de:Konjugation]], kiek dar för schrievers, verschonen, oorheverrecht 1041302 wikitext text/x-wiki '''Konjugatschoon''' betekent in de [[Spraakwetenschop]] dat [[Flekschoon|Bögen]] vun [[Verb|Verben]]. To’n Bispeel het dat Verb ''breken'' Konjugatschoonsformen so as ''ik breek'', ''du brickst'' etc. oder ''ik bröök'' un ''braken''. Dat Bögen bi [[Nomen]] heet [[Deklinatschoon (Grammatik)|Deklinatschoon]]. De Spraken weltwied ünnerscheedt sik na de Komplexität vun eer Konjugatschoon. Vele [[Agglutinative Spraken|agglutinative]] oder [[Polysyntheetsche Spraken|polysyntheetsche]] Spraken hebbt bannig kumplexe Konjugatschoon. De Kategorien, de mit de Konjugatschoon an dat Verb markerrt warrn köönt, ünnerscheedt<ref>Vgl. Balthasar Bickel, Johanna Nichols: ''Inflectional Synthesis of the Verb.'' = Kapitel 22 in: Matthew Dryer, Martin Haspelmath (eds.): ''The World Atlas of Language Structures Online.'' Max Planck Institut für Evolutionäre Anthropologie, Leipzig 2013. (Online. Opropen den 3. Juni 2022.)</ref> sik je na Spraak. Vele europääsche Spraken markeert Kategorien so as [[Persoon (Grammatik)|Persoon]], [[Antall (Grammatik)|Numerus]], [[Genus (Grammatik)|Genus]], [[Tempus]], [[Aspekt]] oder [[Modus (Grammatik)|Modus]]. Avers ook Kategorien as [[Höfflichkeid]], [[Bestimmtheid]] un anner wat makrkeert een Deel Spraken an dat Verb. Konjugatschoon kann ook kort för Konjugatschoonklass sien. In bestimmten Spraken, meist [[Syntheetsche Spraak|syntheetschen]] Spraken, deelt sik de Verben na bestimmten Munster in de Konjugatschoon in verscheden Verbklassen.<ref>Rudi Conrad (Ruutgever): ''Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini.'' VEB Bibliographisches Institut Leipzig, 1985, S.&nbsp;124.</ref> == Footnoten == <references /> {{Normdaten}} [[Kategorie:Grammatik]] ojvfn666gnf8kszmdxyjqx6cdjty3vu 0 192817 1041303 2025-07-06T10:41:20Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041303 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192818 1041304 2025-07-06T10:41:31Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041304 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192819 1041305 2025-07-06T10:41:39Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041305 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192820 1041306 2025-07-06T10:42:16Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041306 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192821 1041307 2025-07-06T10:42:22Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041307 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192822 1041308 2025-07-06T10:42:32Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041308 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192823 1041309 2025-07-06T10:42:59Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Konjugatschoon]] 1041309 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Konjugatschoon]] 965hbwupn5fzm4gcd5yqbvgfic2mnb1 0 192824 1041310 2025-07-06T11:11:54Z Flaverius 21322 Erstellt durch Übersetzen der Seite „[[:de:Special:Redirect/revision/255714362|Plosiv]]“ 1041310 wikitext text/x-wiki Een '''Plosiv''' oder ook '''Explosiv''' oder '''Okklusiv''' betekent in de [[Phonetik]] un [[Phonologie]] enen Konsonant, bi den een Blockaad in den Vokaaltrakt den Luftstroom uut de Lung komplett stoppt. De Blockaad warrt denn wedder oplööst un de opstaut Luft ströömt as ene „Exploschoon“ uut un bringt den Luud vöörtüüg. Je na [[Artikulatschoonsmaneer]] blokceert verscheden Delen vun den Vokaaltrakt den Luftstroom. To’n Bispeel de Lippen bi Bilabialen ({{IPA-Phon|p}}, {{IPA-Phon|b}}) oder de Tung bi Alveolaren ({{IPA-Phon|t}}, {{IPA-Phon|d}}). Plosiv un Okklusiv sünd in modernen Leerböker un Grammatiken meist synonym.<ref>T. Alan Hall: ''Phonologie. Eine Einführung.'' 2., überarbeitete Auflage. de Gruyter, Berlin u. a. 2011, <nowiki>ISBN 978-3-11-021587-8</nowiki>, S.&nbsp;9.</ref> Öllen Warken betekent mit Okklusiv avers ook Luden mit ene deelwiese Blockaad vun de Luftstroom, so [[Nasaal (Phonetik)|Nasalen]], [[Ejektiv|Ejektiven]], [[Implosiv|Implosiven]], [[Smirksluud|Smirksluden]] un anner. == Översicht vun Plosiven == * [[Bilabial|Bilabiale]] Plosiven ** [[Stemmlosen bilabialen Plosiv|Stimmlosen bilabialen Plosiv]] ({{IPA-Phon|p}}) ** [[Stimmhaften bilabialen Plosiv]] ({{IPA-Phon|b}}) * [[Labiodental|Labiodentale]] Plosiven ** [[Stimmloser labiodentaler Plosiv|Stimmlosen labiodentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|p̪}}) ** [[Stimmhafter labiodentaler Plosiv|Stimmhaften labiodentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|b̪}}) * [[Linguolabial|Linguolabiale]] Plosiven ** [[Stimmloser linguolabialer Plosiv|Stimmlosen linguolabialen Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̼}}) ** [[Stimmhafter linguolabialer Plosiv|Stimmhaften linguolabialen Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̼}}) * Interdentale Plosiven ** [[Stimmloser interdentaler Plosiv|Stimmlosen interdentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̟}}) ** [[Stimmhafter interdentaler Plosiv|Stimmhaften interdentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̟}}) * Dentale Plosiven ** [[Stimmloser dentaler Plosiv|Stimmlosen dentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̺}}, apikaal) ** [[Stimmhafter dentaler Plosiv|Stimmhaften dentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̺}}, apikaal) ** [[Stimmloser dentaler Plosiv|Stimmlosen dentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̪}}, laminaal, denti-alveolaar) ** [[Stimmhafter dentaler Plosiv|Stimmhaften dentalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̪}}, laminaal, denti-alveolaar) * Alveolare Plosiven ** [[Stimmlosen alveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|t}}, apikaal) ** [[Stimmhaften alveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|d}}, apikaal) ** [[Stimmlosen alveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̻}}, laminaal) ** [[Stimmhaften alveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̻}}, laminaal) * Postalveolare Plosiven ** [[Stimmloser postalveolarer Plosiv|Stimmlosen postalveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|t̠}}, laminaal) ** [[Stimmhafter postalveolarer Plosiv|Stimmhaften postalveolaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|d̠}}, laminaal) * Retroflexe Plosiven ** [[Stimmlosen retroflexen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ṭ}}, apikaal, postalveolaar) ** [[Stimmhaften retroflexen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ḍ}}, apikaal, postalveolaar) ** [[Stimmlosen retroflexen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ʈ}}, [[Sub-apikal|sub-apikaal]], palataal) ** [[Stimmhaften retroflexen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ɖ}}, sub-apikaal, palataal) * Palatale Plosiven ** [[Stimmlosen palatalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|c}}) ** [[Stimmhaften palatalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ɟ}}) * Velare Plosiven ** [[Stimmlosen velaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|k}}) ** [[Stimmhaften velaren Plosiv]] ({{IPA-Phon|g}}) * Uvulare Plosiven ** [[Stimmlosen uvularen Plosiv]] ({{IPA-Phon|q}}) ** [[Stimmhaften uvularen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ɢ}}) * Epiglottale Plosiven ** [[Stimmloser epiglottaler Plosiv|Stimmlosen epiglottalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ʡ}}) * Glottale Plosiven ** [[Stimmlosen glottalen Plosiv]] ({{IPA-Phon|ʔ}}) == Literatuur == * Peter Ladefoged, Ian Maddieson: ''The sounds of the world’s languages.'' Blackwell Publishers, Oxford u. a. 1996, ISBN 0-631-19814-8. == Footnoten == <references /> {{Navigationsleiste Artikulationsarten}} [[Kategorie:Phonetik]] [[Kategorie:Phonologie]] 6dm01tl9pnd30lxn5xogmim20lde17m 1041320 1041310 2025-07-06T11:16:31Z Flaverius 21322 1041320 wikitext text/x-wiki Een '''Plosiv''' oder ook '''Explosiv''' oder '''Okklusiv''' betekent in de [[Phonetik]] un [[Phonologie]] enen [[Konsonant]], bi den een Blockaad in den [[Vokaaltrakt]] den Luftstroom uut de [[Lung]] komplett stoppt. De Blockaad warrt denn wedder oplööst un de opstaut Luft ströömt as ene „Exploschoon“ uut un bringt den Luud vöörtüüg. Je na [[Artikulatschoonsmaneer]] blockeert verscheden Delen vun den Vokaaltrakt den Luftstroom. To’n Bispeel de [[Lipp|Lippen]] bi [[Bilabial|Bilabialen]] ({{IPA|p}}, {{IPA|b}}) oder de [[Tung]] bi [[Alverolar|Alveolaren]] ({{IPA|t}}, {{IPA|d}}). Plosiv un Okklusiv sünd in modernen Leerböker un Grammatiken meist synonym.<ref>T. Alan Hall: ''Phonologie. Eine Einführung.'' 2., überarbeitete Auflage. de Gruyter, Berlin u. a. 2011, <nowiki>ISBN 978-3-11-021587-8</nowiki>, S.&nbsp;9.</ref> Öller Warken betekent mit Okklusiv avers ook Luden mit ene deelwiese Blockaad vun de Luftstroom, so [[Nasaal (Phonetik)|Nasalen]], [[Ejektiv|Ejektiven]], [[Implosiv|Implosiven]], [[Smirksluud|Smirksluden]] un anner. == Översicht vun Plosiven == * [[Bilabial|Bilabiale]] Plosiven ** [[Stemmlosen bilabialen Plosiv|Stimmlosen bilabialen Plosiv]] ({{IPA|p}}) ** [[Stimmhaften bilabialen Plosiv]] ({{IPA|b}}) * [[Labiodental|Labiodentale]] Plosiven ** [[Stimmloser labiodentaler Plosiv|Stimmlosen labiodentalen Plosiv]] ({{IPA|p̪}}) ** [[Stimmhafter labiodentaler Plosiv|Stimmhaften labiodentalen Plosiv]] ({{IPA|b̪}}) * [[Linguolabial|Linguolabiale]] Plosiven ** [[Stimmloser linguolabialer Plosiv|Stimmlosen linguolabialen Plosiv]] ({{IPA|t̼}}) ** [[Stimmhafter linguolabialer Plosiv|Stimmhaften linguolabialen Plosiv]] ({{IPA|d̼}}) * Interdentale Plosiven ** [[Stimmloser interdentaler Plosiv|Stimmlosen interdentalen Plosiv]] ({{IPA|t̟}}) ** [[Stimmhafter interdentaler Plosiv|Stimmhaften interdentalen Plosiv]] ({{IPA|d̟}}) * Dentale Plosiven ** [[Stimmloser dentaler Plosiv|Stimmlosen dentalen Plosiv]] ({{IPA|t̺}}, apikaal) ** [[Stimmhafter dentaler Plosiv|Stimmhaften dentalen Plosiv]] ({{IPA|d̺}}, apikaal) ** [[Stimmloser dentaler Plosiv|Stimmlosen dentalen Plosiv]] ({{IPA|t̪}}, laminaal, denti-alveolaar) ** [[Stimmhafter dentaler Plosiv|Stimmhaften dentalen Plosiv]] ({{IPA|d̪}}, laminaal, denti-alveolaar) * Alveolare Plosiven ** [[Stimmlosen alveolaren Plosiv]] ({{IPA|t}}, apikaal) ** [[Stimmhaften alveolaren Plosiv]] ({{IPA|d}}, apikaal) ** [[Stimmlosen alveolaren Plosiv]] ({{IPA|t̻}}, laminaal) ** [[Stimmhaften alveolaren Plosiv]] ({{IPA|d̻}}, laminaal) * Postalveolare Plosiven ** [[Stimmloser postalveolarer Plosiv|Stimmlosen postalveolaren Plosiv]] ({{IPA|t̠}}, laminaal) ** [[Stimmhafter postalveolarer Plosiv|Stimmhaften postalveolaren Plosiv]] ({{IPA|d̠}}, laminaal) * Retroflexe Plosiven ** [[Stimmlosen retroflexen Plosiv]] ({{IPA|ṭ}}, apikaal, postalveolaar) ** [[Stimmhaften retroflexen Plosiv]] ({{IPA|ḍ}}, apikaal, postalveolaar) ** [[Stimmlosen retroflexen Plosiv]] ({{IPA|ʈ}}, [[Sub-apikal|sub-apikaal]], palataal) ** [[Stimmhaften retroflexen Plosiv]] ({{IPA|ɖ}}, sub-apikaal, palataal) * Palatale Plosiven ** [[Stimmlosen palatalen Plosiv]] ({{IPA|c}}) ** [[Stimmhaften palatalen Plosiv]] ({{IPA|ɟ}}) * Velare Plosiven ** [[Stimmlosen velaren Plosiv]] ({{IPA|k}}) ** [[Stimmhaften velaren Plosiv]] ({{IPA|g}}) * Uvulare Plosiven ** [[Stimmlosen uvularen Plosiv]] ({{IPA|q}}) ** [[Stimmhaften uvularen Plosiv]] ({{IPA|ɢ}}) * Epiglottale Plosiven ** [[Stimmloser epiglottaler Plosiv|Stimmlosen epiglottalen Plosiv]] ({{IPA|ʡ}}) * Glottale Plosiven ** [[Stimmlosen glottalen Plosiv]] ({{IPA|ʔ}}) == Literatuur == * Peter Ladefoged, Ian Maddieson: ''The sounds of the world’s languages.'' Blackwell Publishers, Oxford u. a. 1996, ISBN 0-631-19814-8. == Footnoten == <references /> [[Kategorie:Phonetik]] [[Kategorie:Phonologie]] 9yriruu2ife3187q3r7wkmguu9vohkd 0 192825 1041311 2025-07-06T11:12:36Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041311 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192826 1041312 2025-07-06T11:12:45Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041312 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192827 1041313 2025-07-06T11:12:51Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041313 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192828 1041314 2025-07-06T11:12:57Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041314 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192829 1041315 2025-07-06T11:13:08Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041315 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192830 1041316 2025-07-06T11:13:15Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041316 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192831 1041317 2025-07-06T11:13:21Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041317 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192832 1041318 2025-07-06T11:15:17Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Plosiv]] 1041318 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Plosiv]] t3te6tzltajwvu2urfg89x33epjlpmk 0 192833 1041321 2025-07-06T11:27:45Z Flaverius 21322 Erstellt durch Übersetzen der Seite „[[:de:Special:Redirect/revision/230177829|Lateral (Phonetik)]]“ 1041321 wikitext text/x-wiki Een '''Lateraal''' ({{laS|laterālis|de=seitlich}}; ok ''Lateraalluud'' oder ''Siedeluud'') is een Spraakluud, bi den der artikulatorische Überwindungsmodus sich nicht auf der Pfeilnaht des Mundraums befindet wie bi den Sagittalen, sondern an den Seiten. Bei der Bildung von Lateralen erfolgt eine meist nicht Geräusche verursachende Engebildung entlang des Zungenmuskels. Der akustische Eindruck aller Laterallaute is der eines ''l''. Die meisten Laterallaute sind Approximanten, es gibt jedoch ok frikative Laterale: * [[Stimmhaften lateralen alveolaren Approximant|Stimmhafter lateraler alveolarer Approximant]] {{IPA-Phon|l}}{{IPA-Phon|l}} * velarisierter alveolar-lateraler Approximant {{IPA-Phon|ɫ}} * retroflexer lateraler Approximant {{IPA-Phon|ɭ}} * palataler lateraler Approximant {{IPA-Phon|ʎ}} * velarer lateraler Approximant {{IPA-Phon|ʟ}} * alveolar-lateraler Flap {{IPA-Phon|ɺ}} * stimmloser alveolar-lateraler Frikativ {{IPA-Phon|ɬ}} * [[Stimmhaftigkeid|stimmhafter]] alveolar-lateraler Frikativ {{IPA-Phon|ɮ}} Es kommen ok Verbindungen zwischen Plosiven und Lateralen vor. Bei diesen sogenannten Affrikaten erfolgt die Verschlusslösung des eigentlichen Plosivs nicht vollständig, sondern geht in den nachfolgenden Frikativ über. Die lateralen Affrikaten sind heterorgane Affrikaten: * stimmlose alveolar-laterale Affrikate {{IPA-Phon|tɬ}} * aspirierte stimmlose alveolar-laterale Affrikate {{IPA-Phon|tɬʰ}} * stimmhafte alveolar-laterale Affrikate {{IPA-Phon|dɮ}} Laterale und r-Laute fasste man früher als Liquiden zusammen. Die Verschiebung eines Lautes zu einem Lateraal nennt man [[Lambdazismus]] bzw. Lateralisierung. {{Normdaten}} [[Kategorie:Phonetik]] [[Kategorie:Phonologie]] cgso00xt7nttwied2luwwmis2waki6m 1041325 1041321 2025-07-06T11:36:33Z Flaverius 21322 1041325 wikitext text/x-wiki Een '''Lateraal''' ({{S|la|laterālis|an de Sied}}; ok ''Lateraalluud'' oder ''Siedenluud'') is een [[Luud (Phonetik)|Spraakluud]], bi den ene Blockaad an de Sied den Luftstroom uut de Lung deelwies stoppt. == Översicht vun Lateralen == === Approxianten === * [[Stimmhaften lateralen alveolaren Approximant|lateralen alveolarer Approximant]] {{IPA|l}} * [[velariseert alveolar-lateralen Approximant]] {{IPA|ɫ}} * [[retroflex lateralen Approximant]] {{IPA|ɭ}} * [[palataal lateralen Approximant]] {{IPA|ʎ}} * [[velaar lateralen Approximant]] {{IPA|ʟ}} * [[alveolaar-lateralen Flap]] {{IPA|ɺ}} === Frikativen === * [[stimmlosen alveolar-lateralen Frikativ]] {{IPA|ɬ}} * [[stimmhaften alveolar-lateralen Frikativ]] {{IPA|ɮ}} === Affrikaten === * [[stimmlose alveolar-laterale Affrikaat]] {{IPA|tɬ}} * [[aspireert stimmlose alveolar-laterale Affrikaat]] {{IPA|tɬʰ}} * [[stimmhafte alveolar-laterale Affrikaat]] {{IPA|dɮ}} {{Normdaten}} [[Kategorie:Phonetik]] [[Kategorie:Phonologie]] 9gii8vltu7evvfgkpj9jyf6aiqud1s7 0 192834 1041322 2025-07-06T11:30:30Z Flaverius 21322 Erstellt durch Übersetzen der Seite „[[:de:Special:Redirect/revision/248863901|Lateral]]“ 1041322 wikitext text/x-wiki '''Latera(a)l''' oder as adjektiv '''latera(a)l''' betekent * lateraal, Richt in de Anatomie, * [[Lateraal (Phonetik)]], een Luud, de an de Sieden billt warrt, * Lateraal (Radels), ene Soort Radels. * Lateralisation * Laterales Denken * Lateralfläche * Lateralsystem in der Schifffahrt (seitliche Markierung des Fahrwegs) * Bilateralität, Multilateralität {{Mehrdüdig Begreep}} mpbruxeovyujo4exc3djuxiv3b67yfk 1041323 1041322 2025-07-06T11:31:09Z Flaverius 21322 1041323 wikitext text/x-wiki '''Latera(a)l''' oder as adjektiv '''latera(a)l''' betekent * [[Lateraal (Anatomie)|lateraal]], Richt in de Anatomie, * [[Lateraal (Phonetik)|Lateraal]], een Luud, de an de Sieden billt warrt, * [[Lateraal (Radels)|Lateraal]], ene Soort Radels. {{Mehrdüdig Begreep}} jtsy4kykgtj4krujjk4rk7bqy27wxn5 0 192835 1041324 2025-07-06T11:31:24Z Flaverius 21322 Redirect sett na [[Lateraal]] 1041324 wikitext text/x-wiki #wiederleiden [[Lateraal]] f918nm67383mq6ufzym0utpspb3ubph