Wikibooks nlwikibooks https://nl.wikibooks.org/wiki/Hoofdpagina MediaWiki 1.45.0-wmf.5 first-letter Media Speciaal Overleg Gebruiker Overleg gebruiker Wikibooks Overleg Wikibooks Bestand Overleg bestand MediaWiki Overleg MediaWiki Sjabloon Overleg sjabloon Help Overleg help Categorie Overleg categorie Transwiki Overleg transwiki Wikijunior Overleg Wikijunior TimedText TimedText talk Module Overleg module 4 30 396770 396651 2025-06-15T06:07:16Z JopkeB 18060 /* Hoe kun je een alfabet/inhoudsopgave toevoegen aan een categorie? */ Reactie 396770 wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__{{Lerarenkamer}}<!-- Bij archiveren deze regel laten staan aub. --><br style="clear: both;"> == Vraag over link naar Wikivoyage voor [[Vakantiereizen]] == Op Wikivoyage heb ik enkele jaren terug het artikel [[Wikivoyage:Weinstraße|Deutsche Weinstraße]] opgezet. Eerder dit jaar heb ik [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/De reis]] hier op Wikibooks ontdekt. Nu zou ik graag op de één of andere manier een link willen leggen op deze Wikibooks-pagina naar de Wikivoyage-pagina. Mijn vragen: * Mag dat met een rechtstreekse link? * Zo niet: is het dan OK om een Wikibooks-pagina maken en de tekst uit die Wikivoyage-pagina te kopiëren, aan te passen naar het format dat hier geldt en uit te breiden met bijvoorbeeld een fotogalerij? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 2 feb 2025 16:19 (CET) == Uw wiki zal binnenkort in de 'alleen-lezen' modus te gebruiken zijn == Zie [[Wikibooks:Lerarenkamer/Nieuwsbrieven_2025#Uw_wiki_zal_binnenkort_in_de_'alleen-lezen'_modus_te_gebruiken_zijn|de nieuwsbrief]]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 15 mrt 2025 11:49 (CET) == Voorstel: [[Veilig op het internet/Dialers]] verwijderen ivm irrelevantie == [[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] en anderen: Hoe relevant zijn de bedreigingen voor Dialers nog, nu (bijna?) niemand meer inbelt op internet op de in dit artikel beschreven wijze? Kan deze pagina worden verwijderd? --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 24 mrt 2025 06:23 (CET) En hoe relevant zijn [[Windows Vista]] en [[Windows XP]] nog? Kunnen ze verwijderd worden? --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 26 mrt 2025 16:44 (CET) Of kunnen ze verplaatst worden naar [[:Categorie:Wikibooks:Archief]] (en verwijderd worden uit de huidige boekstructuur)? Ik kom uit de bibliotheekwereld en daar is het heel gebruikelijk om verouderde boeken te saneren. Om plaats te maken voor nieuwe (dat is hier niet van toepassing) maar ook om gebruikers sneller te laten vinden wat ze zoeken en hen niet te belasten met wat toch niet relevant is. Is hier op Wikibooks ook zo'n beleid of kunnen we daartoe komen? --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 27 mrt 2025 05:07 (CET) :Ha JobkeB, t.a.v. het artikel waar je naar verwijst: ik ben daar niet de auteur van, heb hooguit wat kleine wijzigingen gedaan. De echte vraag zou voor [[Gebruiker:MADe|MADe]] zijn lijkt mij. T.a.v. het beleid van Wikibooks m.b.t. het bijhouden van verouderde artikelen: ik ben hier imho te inactief om daar een echt stempel op te drukken, al ben ik het wel grotendeels met je eens dat deze artikelen op dit moment weinig meer toevoegen. Dat geldt ook voor sommige artikelen waar ik zelf wél actief aan heb bijgedragen, zoals bijvoorbeeld [[Microsoft_Word/Opmaakprofiel_wijzigen]], welke uitgaat van Office 2000. Al zou je hiervoor met een grondige herziening opnieuw een waardevol artikel kunnen maken. Op de pagina [[Microsoft_Word]] is hiervoor overigens al een disclaimer geplaatst. [[Gebruiker:Koos Jol|Koos]] <span style="font-size: small;">[[Overleg gebruiker:Koos Jol|Overleg]]</span> 1 apr 2025 16:33 (CEST) ::Dank [[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]], voor je reactie. Ja, je hebt helemaal gelijk dat eigenlijk [[Gebruiker:MADe|MADe]] de vraag zou moeten beantwoorden. Maar diens laatste bijdrage is van 8 jaar geleden, dus ik ben bang dat die niet meer gaat reageren. Daarom heb ik iemand anders gezocht die nog wel actief is hier. ::[[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]], [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] en [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]]: zouden jullie je eens over dit vraagstuk willen buigen? De uiteindelijke vraag is: Is er beleid voor het verwijderen van boeken over verouderde onderwerpen of kunnen we hier beleid voor maken? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 1 apr 2025 17:25 (CEST) :::Voor zover ik weet is er geen beleid , maar ikzelf ben er geen voorstander van om boeken weg te gooien . Het lijkt me beter om er een sjabloontje op te zetten dat de inhoud verouderd is . Voor vrijwel elk leerboek of non-fictieboek boek geldt immers dat het zodra het verschijnt alweer verouderd is. Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 1 apr 2025 20:03 (CEST) ::::Dank [[User:Ellywa]], voor je reactie. Mijn voorstel wordt dan: ::::# Ervoor zorgen dat er zo'n sjabloon komt. Ik heb daarvoor [[Sjabloon:Verouderd]] gemaakt. Kan hij zo gebruikt worden of zijn er nog correcties of aanvullingen nodig? Is de beschreven procedure correct? ::::# Een boek of hoofdstuk dat verouderd is en niet meer bruikbaar in een actuele cursus of in een klaslokaal: ::::## hieruit worden de categorieën verwijderd en vervangen door [[:Categorie:Wikibooks:Archief]]; of moeten we hier een aparte categorie voor maken, bijvoorbeeld [[:Categorie:Verouderde Wikibooks]]? ::::## een boek verdwijnt van de voorpagina ::::## als het om één hoofdstuk gaat: het hoofdstuk verdwijnt uit de inhoudsopgave van het desbetreffende boek en uit de sjabloon-inhoudsopgave. ::::Hoe denken jullie hierover? Is er meer om aan te denken? Aanvullingen/correcties? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 2 apr 2025 11:26 (CEST) :::::Fijn dat je het zo snel gedaan hebt. Het geel mag, wat mij betreft, veel zachter ;-). Ik ben het niet eens met het verwijderen uit een categorie of uit de hoofdstukstructuur van het boek. Dan is het ook niet meer vindbaar. En dan zal helemaal niemand meer geneigd zijn om het te actualiseren. En als het een geheel achterhaalde techniek is, dan kan dat dit het beste vermeld worden in het hoofdstuk/boek. Dan wordt het een beschrijving hoe het vroeger was. Denk bijv. aan een beschrijving van de werking van een rekenliniaal. Niemand gebruikt het meer, maar je kan best willen weten hoe het werkt. En dat geldt bijv. ook voor een handboor, ook al heeft iedereen een elektrische tegenwoordig. De achtergrond van mijn mening: ik wil niet toe naar geruzie over wat wel, wat niet behouden kan blijven. Wikibooks is een fijne plek om te werken, en dat mag zo blijven. Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 2 apr 2025 13:10 (CEST) ::::::#Na het lezen van jullie reacties (ook die van De Wikischim van 2 apr 2025 12:10), vraag ik me af wie de doelgroep(en) op Wikibooks is/zijn. Ik dacht altijd: leerlingen, studenten, cursisten en wie verder iets wil leren, te beginnen bij de huidige situatie (het is al mooi genoeg als ze die onder de knie krijgen), zonder de ballast van hoe iets ooit was, net als in gedrukte leer- en studieboeken. Dus ging ik ervan uit dat het gebodene hier actueel zou moeten zijn. Vandaar mijn voorstel om verouderde pagina's uit de actuele structuur te halen en ze in een archief te plaatsen. De enkeling die dergelijke teksten zoekt, kan ze dan vinden via de zoekfunctie. '''==> Vraag''': Wie is voor jullie de (belangrijkste) doelgroep? En wat betekent dat voor het beleid? ::::::#Teksten die geactualiseerd moeten worden, kunnen op [[Wikibooks:Gewenste hoofdstukken en boeken]] vermeld worden, met een toelichting erbij, of een soortgelijke nieuwe pagina voor dit doel. Die hoeven niet in de actuele categorie- en boekstructuur of op de voorpagina opgenomen te worden. Op Commons is er een [[c:Category:Obsolescence|Category:Obsolescence]] met subcategorieën per onderwerp: wel vindbaar, niet stuk voor stuk in de onderwerpen-structuur. Zoiets lijkt mij voor Wikibooks ook een goede manier. De voorpagina is voor mij het visitekaartje van Wikibooks, met links die tiptop in orde zijn. Daar kan wel een verwijzing komen naar zo'n lijst met gewenste en te actualiseren boeken/hoofdstukken, bijvoorbeeld in de rechterkolom, bij "''We hebben hulp nodig!''" ::::::#Ik heb de kleur in het [[Sjabloon:Verouderd|sjabloon]] gewijzigd. '''==> Vraag''': Zo goed? De tekst kan nog worden aangepast als deze discussie is afgerond. ::::::#Overigens vind ik over het gebruik van een rekenliniaal uitgebreidere informatie op Wikipedia dan in Wikibooks. En mensen zoeken ook eerder op Wikipedia dan in Wikibooks. Wikipedia lijkt mij ook een goede plaats voor verouderde onderwerpen, waar ze beter in een historische context geplaatst kunnen worden. Of er moet hier een Wikibook over de geschiedenis van de techniek komen, in dat geval kan een pagina weer uit het archief worden opgevist. ::::::#Ik ben het met je eens dat Wikibooks een fijne plek is om te werken en ook ik wil dat graag zo houden. Nog belangrijker vind ik het perspectief van de eindgebruiker: die moet snel iets van zijn/haar gading kunnen vinden. Anders ben ik bang dat Wikibooks steeds minder relevant wordt. Dat vind ik belangrijk genoeg om er over te discussiëren, met het risico dat anderen een andere mening hebben. Het zij zo. ::::::[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 3 apr 2025 07:37 (CEST) :::::::Ja, er geldt voor wel meer inhoud hier dat het op Wikipedia allang beter en uitgebreider beschreven staat, terwijl WP bovendien natuurlijk veel meer bezocht wordt. Neem bijv. [[Leer jezelf ecologisch tuinieren]]; alle planten- en kruidensoorten staan natuurlijk ook allang uitgebreid beschreven op WP, in databases zoals op deze site het project Wikispecies, etc. :::::::Hier ligt nou net een grote uitdaging voor dit kleinere project; de informatie aanbieden in een vorm die tòch meerwaarde biedt t.o.v. WP, door het makkelijker leesbaar en voor iedereen toegankelijker te maken, door het bijv. op te delen in kleine hoofdstukjes in plaats van één ellenlange en weinig overzichtelijke pagina. De modules waaruit de boeken hier standaard zijn opgebouwd, lenen zich daar in principe goed voor. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 3 apr 2025 11:30 (CEST) ::::::::De zachtere kleur geel vind ik een grote verbetering. Verder heb ik geen nieuwe inzichten toe te voegen. Ik denk dat anderen ook nog wel aan het woord kunnen komen. [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 4 apr 2025 00:50 (CEST) == GFDL == Hallo! Ik heb voorgesteld bij [[Overleg MediaWiki:Licenses]] om GFDL als optie te verwijderen bij het uploaden van bestanden. Ik weet dat er niet veel bestanden worden geüpload, maar als onderdeel van een discussie op Commons probeer ik zoveel mogelijk wiki's van [[:c:Commons:Village_pump/Proposals#List_of_wikis_with_files_and_GFDL-only_in_MediaWiki:Licenses_(change_GFDL_cut-off_date)|deze lijst]] te verwijderen. Dus ik hoop dat jullie het alsnog verwijderen. [[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 26 mrt 2025 18:37 (CET) :Voorstander. En het lijkt mij dan goed om deze lijst flink te reduceren overeenkomstig [[w:MediaWiki:Licenses]]. [[Gebruiker:Koos Jol|Koos]] <span style="font-size: small;">[[Overleg gebruiker:Koos Jol|Overleg]]</span> 1 apr 2025 16:41 (CEST) ::Ik ben het ermee eens. We moeten wel lokaal uploaden blijven behouden. op WP NL is dat niet meer mogelijk, en dat betekent dat we onderworpen zijn aan het beleid op Commons. Vooral op gebied van auteursrechten wringt dat, met het oog op de URAA (als iemand meer wil weten daarover zal ik links geven). Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 2 apr 2025 13:13 (CEST) :::P.S. [[MediaWiki:Licenses]] is geheel verouderd, zo staat CCBYSA4.0, nu de standaard, er niet meer bij. Hoe te actualiseren? Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 2 apr 2025 13:15 (CEST) ::::@[[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] Hoi! Ik moet toegeven dat ik een vertaler gebruik. Dus ik weet niet zeker of "Hoe te actualiseren?" betekent hoe kunnen we de pagina updaten of dat het betekent hoe de pagina eruit moet zien. Maar aangezien URAA alleen relevant is voor pagina's die bijvoorbeeld "PD-oud" zijn in Europa, maar niet in de VS, denk ik dat we de meeste andere opties moeten verwijderen. En [[Sjabloon:PD]] moet worden verwijderd omdat het niet verklaart waarom een ​​bestand PD is. --[[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 2 apr 2025 13:34 (CEST) :::::Inmiddels heb ik de overeenkomende pagina op Commons opgezocht, die staat hier: :::::* https://commons.wikimedia.org/wiki/MediaWiki:Licenses/nl :::::Daar staat GFDL nog wel bij, misschien is die licentie in sommige instanties nog wel nodig (software?). Is er bezwaar tegen om die lijst hier 1-op-1 over te nemen? Ik zie dat [[Gebruiker:Koos Jol|Koos]] al voorstelde (soms ben ik zo een slechte lezer... sorry) Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 4 apr 2025 00:57 (CEST) :::::: GFDL is oké als het b.v. gebruikt in combinatie met CC-BY-SA-4.0. Gebruik het alleen niet.--[[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 4 apr 2025 06:25 (CEST) Misschien [[:c:MediaWiki:Licenses/nl]] kopiëren? Je kunt later altijd nog wijzigen als je een licentie nodig hebt. Maar ik denk dat het goed zou zijn om 4.0 toe te voegen en GFDL voorlopig te verwijderen.--[[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 21 apr 2025 11:28 (CEST) Ping [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]], [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]], [[Gebruiker:J.Grandgagnage|J.Grandgagnage]], [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]]. Alles goed? --[[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 8 jun 2025 17:20 (CEST) :Het is mij net niet helemaal duidelijk waar het bovenstaande precies over gaat, verder ben ik op dit moment ook net even met wat andere zaken bezig. Anderen? [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 9 jun 2025 00:18 (CEST) ::Ik heb geen verstand van licenties, en wens me er ook niet in te verdiepen. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 9 jun 2025 10:44 (CEST) De meeste bestanden kunnen op Commons worden geplaatst. Het zijn waarschijnlijk alleen bestanden waarvan het auteursrecht in Nederland is verlopen, maar niet in de VS, die een probleem kunnen vormen. Sommige sjablonen op de lijst bestaan ​​niet en moeten daarom worden verwijderd. De sjabloon-PD moet worden verwijderd, omdat er niet wordt vermeld waarom het bestand als PD wordt beschouwd. Ik raad aan om de sjablonen van Commons te kopiëren die realistisch gezien worden gebruikt. Er kunnen er altijd meer worden toegevoegd indien nodig. --[[Gebruiker:MGA73|MGA73]] ([[Overleg gebruiker:MGA73|overleg]]) 12 jun 2025 18:49 (CEST) == SVP [[Koookboek/Rijstsalade]] verwijderen == Beste [[User:De Wikischim|De Wikischim]]: zou je svp [[Koookboek/Rijstsalade]] (dus met de drie o's die je net hernoemd hebt) willen verwijderen? Alvast dank! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 5 apr 2025 12:01 (CEST) :Gedaan. N.B. onderdelen van een boek worden als het goed is aan de categorie inhoud toegevoegd. Heb ik inmiddels gedaan, dus met <nowiki> :[[Categorie:Kookboek - inhoud|Rijstsalade]]</nowiki>. Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 5 apr 2025 12:17 (CEST) ::Hè, hoe kan dat nu? Ik had juist bewust de pagina hernoemd zonder een rd met spelfout achter te laten. Wat ging hier mis waardoor de rd opnieuw moest worden verwijderd? [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 5 apr 2025 12:37 (CEST) :::Je hebt om 11:53 de titel gewijzigd, maar om 11:55 en 11:56 heeft JopkeB nog bewerkingen uitgevoerd, en daarbij (wsch. ongemerkt) de pagina opnieuw aangemaakt (zie de [https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Speciaal:Terugplaatsen&target=Koookboek%2FRijstsalade paginageschiedenis]). - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 5 apr 2025 15:52 (CEST) ::Beste [[User:Ellywa|Ellywa]]: ''<nowiki>[[Categorie:Kookboek - inhoud|Rijstsalade]]</nowiki>'' is overbodig als het sjabloon ''<nowiki>{{Recepten}}</nowiki>'' er al staat, dus ik heb je bewerking weer teruggedraaid. ::En ja, ik denk dat de analyse van Erik Baas over het opnieuw invoeren van de foute pagina correct is. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 5 apr 2025 17:22 (CEST) Deze kwestie is opgelost en kan wat mij betreft worden verplaatst naar het archief. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 10:05 (CEST) == Voorstel voor extra link op hoofdpagina Kookboek + vragen over structuur ervan == Op de [[Overleg:Kookboek#Vragen over de navigatie binnen het Kookboek|Overlegpagina:Kookboek]] heb ik enkele vragen over het Kookboek gesteld, maar tot nu toe helaas geen reactie gekregen.<br> '''@ [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]], [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] en [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]]''' zouden jullie mijn vragen kunnen beantwoorden en/of beoordelen of de voorgestelde handleiding in orde is en op de voorgestelde wijze op deKookboek-hoofdpagina geplaatst kan worden? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 6 apr 2025 10:37 (CEST) '''Vraag 2''': En er zit iets fout als je ''<nowiki>{{Kb|groenten}}</nowiki>'' gebruikt in een recept: * ''<nowiki>{{Kb|groente}}</nowiki>'' (zonder n) geeft een correcte categorie ([[:Categorie:KB-groente]]) onderaan maar een rode link bij de ingredieënten naar [[Kookboek/Groente]]. * ''<nowiki>{{Kb|groenten}}</nowiki>'' (met n) geeft een correcte link bij de ingredieënten naar [[Kookboek/Groenten]], maar een rode categorie-link onderaan ([[:Categorie:KB-groenten]]). Kan ik [[Kookboek/Groenten]] hernoemen naar [[Kookboek/Groente]] zonder dat ergens anders iets fout gaat? Dan zou in ieder geval dit probleem zijn opgelost. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 6 apr 2025 12:07 (CEST) :Ik heb inmiddels [[Kookboek/Groente]] aangemaakt en direct een redirect gegeven. Hiermee is het probleem opgelost. Dus vraag 2 is opgelost (tenzij er bezwaren zijn tegen deze methode), vraag 1 staat nog open. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 13 apr 2025 07:01 (CEST) ::Ga gerust je eigen gang met verbeteren, uitbreiden en reorganiseren, je hebt er meer kijk op dan ik... ;-) - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 14 apr 2025 00:02 (CEST) :::Mooi! Ga ik doen. Dank voor het vertrouwen en het compliment. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 05:44 (CEST) '''Stand van zaken:''' * Kwestie 1 is gedeeltelijk opgelost, er staan nog enkele vragen open die ik niet zelf kan oplossen, zie de link. * Kwestie 2 is geheel opgelost. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 10:02 (CEST) == SVP twee pagina's verwijderen == Wil iemand svp * [[:Categorie:Kookboek/Broodbeleg]] en * [[Kookboek/Broodbeleg]] verwijderen? Ik heb ze vanmorgen ten onrechte aangemaakt. De juiste pagina is [[:Categorie:Broodbeleg]] en die bleek toch al te bestaan. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 7 apr 2025 11:19 (CEST) :Gedaan. Mochten er in het kookboek misschien nog ergens teksten staan die letterlijk zijn overgenomen van elders en niet aangepast, zou je dat dan s.v.p. ook nog even kunnen laten weten? Ik wil er even helemaal zeker van zijn dat alles wat dat betreft nu in orde is. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 7 apr 2025 12:13 (CEST) ::Ik heb de andere recepten in het kookboek naar eer en geweten toegevoegd. Zes jaar ervaring bij Commons heeft mij genoeg doordrongen van de ernst van auteursrechten. Als ik bronnen letterlijk heb gebruikt, heb ik die in een recept vermeld. Voor andermans recepten kan ik niet instaan. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 8 apr 2025 10:52 (CEST) :::Een gemakkelijker manier om zulke pagina's te laten verwijderen is door er een <code><nowiki>{{Nuweg}}</nowiki></code>-sjabloon op te plaatsen. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 14 apr 2025 00:04 (CEST) ::::Dank! Ga ik gebruiken. (In Commons is er een knop voor die ik hier niet kon vinden). [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 05:40 (CEST) Deze kwestie is opgelost, wat mij betreft kan hij worden verplaatst naar het archief. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 10:01 (CEST) == Probleem met DynamicPageList == Sinds afgelopen vrijdag 11 apr 2025 om 11:46 werkt de DynamicPageList niet goed meer. (Mijn wijziging van 11 apr 2025 11:45 is nog wel goed gegaan, die van een minuut later niet meer.) Pagina's die sindsdien in een KB-categorie zijn gezet, komen niet meer op de bijbehorende overzichtspagina, hoe vaak ik ook op refresh klik. Vergelijk bijvoorbeeld [[Kookboek/Yoghurt]] waar 8 links zijn, met [[:Categorie:KB-yoghurt]] waar 13 links zijn. En [[Kookboek/Kaas]] waar de [[Kookboek/Bietensalade met kaas en noten]] ontbreekt, die wel in [[:Categorie:KB-kaas]] staat. Doe ik iets fout (ik kan het niet ontdekken) of is er plotseling een hik in het programma? En in het laatste geval: kan die dan worden opgelost? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 13 apr 2025 07:00 (CEST) :Ik heb de pagina's gepurged ([https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Kookboek/Yoghurt&action=purge ], [https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Kookboek/Kaas&action=purge ]) om verversing van de servercache te forceren, en zie nu wel alle links die er horen te staan. Meestal gaat dat vanzelf, maar het heeft deze keer wel erg lang geduurd... NB.: Het kan zijn dat je de cache van je browser ook nog een keer moet verversen! - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 13 apr 2025 12:36 (CEST) ::Dank! Bij mij werkt het ook weer goed, zelfs zonder verversen van de cache. ::Kan ik dat ook zelf? In Commons is daarvoor een speciale knop, is die hier ook? of moet je zelf iets in de URL typen? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 13 apr 2025 17:53 (CEST) :::Ja hoor, de simpelste manier is: klik op "bewerken", verander "action=edit" in de URL in "action=purge", en druk de "Enter"-toets. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 13 apr 2025 23:16 (CEST) ::::Dank! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 14 apr 2025 04:49 (CEST) Deze kwestie is opgelost, wat mij betreft kan deze discussie verplaatst worden naar het archief. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 apr 2025 09:59 (CEST) *Als je het vaak nodig hebt zou je de ''complete'' inhoud van [https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Gebruiker:Erik_Baas/common.js&oldid=392794 deze versie van mijn common.css] kunnen kopiëren naar [https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Gebruiker:JopkeB/common.js jouw common.css], dan krijg je er een tabje bij. *Archiveren gebeurt hier slechts af en toe, als de pagina te lang wordt (maar minstens eens per jaar). - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 17 apr 2025 18:09 (CEST) *:Het is gelukt, ik heb de extra tab gekregen. Dank! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 18 apr 2025 06:42 (CEST) == Tweetrapsauthenticatie == Heeft iemand hier de zg. ''tweetrapsauthenticatie'' al kunnen activeren? Het lukt mij niet, en zonder dat zijn mijn rechten als interfacemoderator geblokkeerd. Dit bleek bij een poging tot het (op verzoek van JopkeB) installeren van Cat-A-Lot en/of HotCat. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 17 apr 2025 17:48 (CEST) == Over de pagina [[Kookboek/Historische recepten]] == Wat moeten we met [[Kookboek/Historische recepten]]? Deze pagina rammelt aan alle kanten: * Het lijkt te gaan over een warme wijndrank, dus de naam is al fout, of ten minste onvolledig. * Hij lijkt te moeten horen bij [[:Categorie:Historisch recept]], maar heeft helemaal geen inhoudelijke categorie. * Er is helemaal geen context gegeven (waar gaat het over, wat is het, hoe heet hij, bij welke gelegenheden werd deze drank geserveerd, uit welke tijd stamt hij, hoe komt men aan het recept, etc.). * Er worden rauwe eieren in het recept gebruikt, maar geen teken van waarschuwing daarvoor. Het lijkt mij dat dergelijke dranken niet zomaar opgenomen kunnen worden in het Kookboek. * Op de [[Overleg gebruiker:Heerp|overlegpagina van de initiator]] van deze pagina staat de boodschap: ''Waarschuwing! Dit account is gebruikt voor vandalisme op Wikibooks!'' Het liefst zou ik deze pagina laten verwijderen. Zien jullie nog andere kansen? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 25 mei 2025 15:40 (CEST) :Bedankt voor het hierop attenderen. [[Kookboek/Historische recepten]] heeft inderdaad een heel vreemde, of iig geheel ontoepasselijke inhoud nu. Het is onduidelijk wat er speciaal historisch is aan warme wijn, al zal dat ook in vroeger tijden zeker al wel genuttigd zijn (net als bijv.[[Kookboek/Balkenbrij|balkenbrij]], wat ook nog steeds wordt gegeten). Geheel los daarvan is de tekst nu ook vrij onduidelijk en slordig geschreven, en geheel bronloos (al is dat laatste weer geen heel strikte eis bij het kookboek). Ik zal dit dus in de huidige vorm maar verwijderen, [[gebruiker:Heerp]] kan eventueel verzoeken om herplaatsing in diens gebruikersruimte om eraan te werken. :[[:Categorie:Historisch recept]] bestaat al veel langer (deze ben ik zelf ooit eens een keer gestart, meen ik), maar heeft nog altijd niet heel veel inhoud. Iets meer aanvulling zou hier ook nog zeer welkom zijn uiteraard, al moet het dan uiteraard gaan om recepten die ook echt historisch zijn. (Er is nog geen eigen recept voor masteluin bijv., zie [https://eetverleden.nl/masteluin-middeleeuws-brood/ hier], bijvoorbeeld; de voorgaande link is bedoeld als eventuele inspiratiebron, niet om hierheen te kopiëren). [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 mei 2025 17:02 (CEST) :Bij nader inzien; ik zit nu toch een beetje te denken hoe we hier precies de criteria voor indeling aanhouden. Bier bestond al bij de Germanen rond het begin van de jaartelling, en [[Kookboek/Koffie|koffie]] is eigenlijk een 14e-eeuwse drank (volgens WP) maar toch zetten we dat nu niet bij de historische recepten/dranken. Insgelijks gebeurt dat nu dus ook niet voor bijv. warme wijn. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 mei 2025 17:09 (CEST) ::Tsja, dat vroeg ik mij ook al af: wanneer is een recept historisch? Mijn voorstel: als het recept afkomstig is uit een kookboek van vóór 1900. En met bronvermelding. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 25 mei 2025 17:13 (CEST) ::::Ik gaf hierboven o.a. balkenbrij als voorbeeld, maar dat staat dus inderdaad al gewoon gecategoriseerd als historisch recept (was ik weer vergeten). ::::Het als zodanig indelen van recepten van vóór een bepaald jaartal (zoals 1900) is denk ik goed mogelijk, maar het betekent wel dat er straks een aantal recepten in komen die nog net zo goed eigentijds zijn. Ik stel verder ook voor om deze indeling strikt te beperken tot volledige recepten, en dus niet de pagina's voor basisingrediënten (anders zou bijv. [[Kookboek/Aardappel]] er ook in moeten). [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 mei 2025 17:19 (CEST) :::::Is prima! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 25 mei 2025 17:22 (CEST) :::::Ik heb een beschrijving toegevoegd aan [[Categorie:Historisch recept]] met deze voorwaarden. Kijk alsjeblieft of die door de beugel kan, corrigeer hem indien nodig. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 27 mei 2025 06:14 (CEST) == Hiërogliefen == Nieuw: <hiero>A10 - A39 - E26 - G37</hiero>Zie [[Speciaal:Hierogliefen]]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 26 mei 2025 19:17 (CEST) == Probleem met kolommen == De lijst met recepten in [[Kookboek/Ei]] is wel erg lang geworden. Daarom heb ik het kolommensjabloon gekopieerd uit [[Kookboek/Aardappel#Recepten_met_aardappel]]. En als ik het controleer vóórdat ik op "Wijzigingen publiceren" klik, dan zie ik ook twee kolommen. Maar na "Wijzigingen publiceren" is het toch weer één kolom geworden. Wat klopt er niet? [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]], Heb jij hier meer verstand van? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 27 mei 2025 16:45 (CEST) :Ik denk dat je browser de oude versie nog in de cache heeft; maak die leeg met Ctrl+F5 of Ctrl+R. Ik zie nl. wel 1, 2 of 3 kolommen, afhankelijk van de breedte van het venster. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 27 mei 2025 20:33 (CEST) ::Dank! Je hebt gelijk, ik zie nu ook 2 kolommen. Probleem opgelost. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 28 mei 2025 06:07 (CEST) :::Alleen blijken in de beschrijvingspagina's de categorieën dan niet te worden getoond, wat bij de versie met 1 kolom wel gebeurt. Zie [[Kookboek/Keukens]], waar eerst de versie mèt 2 kolommen wordt getoond en vervolens die met 1 kolom. Hoe kan dat worden opgelost? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 10 jun 2025 15:20 (CEST) == Nieuw: Chart-extensie vervangt Graph == De [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart-extensie]] is nu beschikbaar. Redacteuren kunnen deze nieuwe extensie gebruiken om interactieve datavisualisaties te maken, zoals staaf-, lijn-, vlak- en cirkeldiagrammen. Chart is ontworpen om veel van de functies van de oude Graph-extensie te vervangen. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 3 jun 2025 22:57 (CEST) == Hoe kun je een alfabet/inhoudsopgave toevoegen aan een categorie? == [[:Categorie:Kookboek - inhoud]] heeft inmiddels 936 pagina's. Het is een index-pagina/long list, dus onderverdeling in categorieën is niet aan de orde. Om daarin toch prettig te kunnen navigeren, zou een alfabet bovenaan nuttig zijn. Ik heb ''<nowiki>{{Alfabet met ankers}}</nowiki>'' geplaatst, maar die blijkt niet te werken: als je op een letter klikt, blijf je op dezelfde pagina steken. Hoe moet het wel? [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) e10 jun 2025 15:16 (CEST) :[[Sjabloon:Alfabet met links]]? Al zou ik zo even niet precies weten hoe je dat op een geschikte manier in het kookboek zou kunnen integreren. En anders moet er eventueel maar een eigen sorteersjabloon voor het kookboek komen? [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 10 jun 2025 17:57 (CEST) ::Op dit moment werkt het [[Sjabloon:Alfabet met links]] ook niet. ::Een sorteersjabloon is alleen handig voor boeken met meer dan 200 modules. Dan zou een sorteersjabloon in Wikibooks alleen voor het Kookboek zijn. Zo te zien heeft het eerstvolgende grote boek namelijk 120 modules ([[:Categorie:Amerikaanse literatuur - inhoud]]) en de overige hebben er allemaal minder dan 100. Maar als iemand het de moeite waard vindt: graag! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 11 jun 2025 07:29 (CEST) :::Ik heb het gevonden: [[Sjabloon:Hoofding categorieindex]]! Probleem opgelost. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 jun 2025 08:07 (CEST) == Ter attentie: [[Chillipepers.NL]] == Voelt iemand zich geroepen om dit boek nog eens na te lopen? Ik denk dat er misschien wat in gesnoeid mag worden, ook staan er hier en daar wat opvallende taalfouten. Sommige stukken zijn wellicht lastig te herschrijven omdat onduidelijk is wat er nou precies staat. Het lijkt eigenlijk vooral te zijn geschreven door en voor ''insiders''. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 10 jun 2025 18:19 (CEST) :Op dit moment voorlopig niet, maar ik zet hem (onderaan) op mijn lijst met actiepunten. Dus als iemand anders het wil doen: graag! [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 11 jun 2025 07:40 (CEST) == Voorstel: verwijder [[Kookboek/Gerechten]] == Kan [[Kookboek/Gerechten]] worden verwijderd? Het zou een overzichtspagina moeten zijn/worden, maar er staat maar één link op. Sinds de start in 2007 zijn er geen inhoudelijke wijzigingen geweest. Via de [[:Categorie:Kookboek|Kookboek-categorieën]] zijn al zoveel ingangen, dat deze pagina mij overbodig lijkt. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 12 jun 2025 04:05 (CEST) :Dag @[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]], zo een verzoek kan je plaatsen op [[Wikibooks:Te verwijderen pagina's]]. Groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 12 jun 2025 12:34 (CEST) ::Dank, heb ik gedaan. Dus hier kan dit verzoek als afgehandeld worden beschouwd. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 12 jun 2025 17:46 (CEST) i29kd3i4my4ii8gfuax8ckqu8vefa5y 0 151 396761 396740 2025-06-14T16:49:36Z JopkeB 18060 /* S */ Romige spaghetti met groenten 396761 wikitext text/x-wiki '''Wikimedia Kookboek ~ Alfabetische index van recepten''' Dit is een index-pagina zoals er ook achterin kookboeken voorkomen. Voeg hier steeds zelf een nieuw recept op de juiste, alfabetische, plaats toe. A.u.b. alleen links naar recepten toevoegen die bestaan of die je meteen gaat toevoegen aan het Kookboek. Verzoek om een nieuw kan bij [[Kookboek/Gewenste recepten|gewenste recepten]]. Gebruik het [[Kookboek/Receptsjabloon|receptsjabloon]] voor het toevoegen van recepten. <div style="text-align: center;">'''[[Kookboek/Kruiden en specerijen|Kruiden en specerijen vind je in deze lijst.]]'''</div> {{Alfabet met ankers}} <div style="columns: 4 250px;"> ==A== *[[Kookboek/Aachener Printen|Aachener Printen]] *[[Kookboek/Gekookte aardappel|Aardappel (gekookt)]] *[[Kookboek/Aardappelen à la Bercy|Aardappelen à la Bercy]] *[[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]] *[[Kookboek/Aardappelgratin|Aardappelgratin]] *[[Kookboek/Aardappelpuree|Aardappelpuree]] *[[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]] *[[Kookboek/Aardappelsoesjes|Aardappelsoesjes]] *[[Kookboek/Aardbeienijs|Aardbeienijs]] *[[Kookboek/Aardbeientaart zonder oven|Aardbeientaart zonder oven]] *[[Kookboek/Advocaat|Advocaat]] *[[Kookboek/Advocaatbavarois|Advocaatbavarois]] *[[Kookboek/Alhambra|Alhambra]] *[[Kookboek/Alioli|Alioli]] *[[Kookboek/Aloo tikki|Aloo tikki]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Älplermagronen]] *[[Kookboek/Andijvierolletjes met rookspek|Andijvierolletjes met rookspek]] *[[Kookboek/Appel-komkommersalade|Appel-komkommersalade]] *[[Kookboek/Appelbol|Appelbol]] *[[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]] *[[Kookboek/Appelmoes|Appelmoes]] *[[Kookboek/Appeltaart|Appeltaart]] *[[Kookboek/Appeltaart met rozijnen|Appeltaart met rozijnen]] *[[Kookboek/Arretjescake|Arretjescake]] *[[Kookboek/Asperges à la Flamande|Asperges à la Flamande]] *[[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]] (voorgerecht) *[[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]] *[[Kookboek/Avocadosoep|Avocadosoep]] *[[Kookboek/Ayran|Ayran]] (Turkse yoghurtdrank) ==B== *[[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]] *[[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]] *[[Kookboek/Balkenbrij|Balkenbrij]] *[[Kookboek/Balletjes in tomatensaus|Balletjes in tomatensaus]] *[[Kookboek/Balsamico-vinaigrette|Balsamico-vinaigrette]] *[[Kookboek/Bami|Bami]] *[[Kookboek/Bami goreng|Bami goreng]] *[[Kookboek/Banaan met ardennerham|Banaan met Ardennerham]] *[[Kookboek/Banaan op de barbecue|Banaan op de barbecue]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Banketbakkersroom]] *[[Kookboek/Barbecuerecept|Barbecuerecept]] *[[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]] *[[Kookboek/Barbecuespies|Barbecuespies]] *[[Kookboek/Barreado|Barreado]] *[[Kookboek/Bavarois|Bavarois]] *[[Kookboek/Berbere|Berbere]] *[[Kookboek/Berchemse boterkoekjes|Berchemse boterkoekjes]] *[[Kookboek/Beschuit met muisjes|Beschuit met muisjes]] *[[Kookboek/Beslagwafels|Beslagwafels]] *[[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]] *[[Kookboek/Bisschopswijn|Bisschopswijn]] *[[Kookboek/Bitterballen|Bitterballen]] *[[Kookboek/Bloemkool met kaas en prei|Bloemkool met kaas en prei]] *[[Kookboek/Bloemkool met witte saus|Bloemkool met witte saus]] *[[Kookboek/Bloemkoolprak|Bloemkoolprak]] *[[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]] *[[Kookboek/Bodding|Bodding]] *[[Kookboek/Boekweitkoek|Boekweitkoek]] *[[Kookboek/Boerenjongens|Boerenjongens]] *[[Kookboek/Boeuf Bourguignon|Boeuf Bourguignon]] *[[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]] *[[Kookboek/Boranija|Boranija]] *[[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]] *[[Kookboek/Borstplaat|Borstplaat]] *[[Kookboek/Bossche bol|Bossche bol]] *[[Kookboek/Bouillon|Bouillon]] *[[Kookboek/Bowl van Lievevrouwebedstro|Bowl van Lievevrouwebedstro]] *[[Kookboek/Bramensap|Bramensap]] *[[Kookboek/Gekookte broccoli|Broccoli (gekookte)]] *[[Kookboek/Brodo|Brodo]] *[[Kookboek/Broeder|Broeder]] *[[Kookboek/Broodpap|Broodpap]] *[[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]] *[[Kookboek/Broodschotel|Broodschotel]] *[[Kookboek/Bruinebonenprut|Bruine bonenprut]] *[[Kookboek/Bruinebonensoep|Bruine bonensoep]] *[[Kookboek/Bruinebonen-wortelsoep|Bruinebonen-wortelsoep]] *[[Kookboek/Butter en eek|Butter en eek]] ==C== *[[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]] *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] *[[Kookboek/Caesarsalade|Caesarsalade]] *[[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]] *[[Kookboek/Chili con carne|Chili con carne]] *[[Kookboek/Chimarrão|Chimarrão]] *[[Kookboek/Chinese tomatensoep|Chinese tomatensoep]] *[[Kookboek/Choco|Choco (chocoladepasta)]] *[[Kookboek/Bossche bol|Chocoladebol]] *[[kookboek/Chocoladefondue|Chocoladefondue]] *[[Kookboek/Chocoladeletter|Chocoladeletter]] *[[Kookboek/Chocolademelk|Chocolademelk]] *[[Kookboek/Chocolademousse|Chocolademousse]] *[[Kookboek/Chocoladetaart|Chocoladetaart]] *[[Kookboek/Koude chocoladetaart|Koude chocoladetaart]] *[[Kookboek/Citroenjenever|Citroenjenever]] *[[Kookboek/Citroensap|Citroensap]] *[[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]] *[[Kookboek/Cola|Cola]] *[[Kookboek/Confituur|Confituur]] *[[Kookboek/Cosmopolitan|Cosmopolitan]] *[[Kookboek/Courgette op de barbecue|Courgette op de barbecue]] *[[Kookboek/Couscous|Couscous]] *[[Kookboek/Couscous met bloemkool|Couscous met bloemkool]] *[[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]] *[[Kookboek/Couscousschotel|Couscousschotel]] *[[Kookboek/Crème au beurre-taart|Crème au beurre-taart]] *[[Kookboek/Crème fraîche|Crème fraîche]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Crème patissière]] *[[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]] *[[Kookboek/Croutons|Croutons]] *[[Kookboek/Curryworst op de barbecue|Curryworst op de barbecue]] <div style="break-inside: avoid;"> ==D== *[[Kookboek/Dikke koek|Dikke koek]] *[[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]] *[[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]] *[[Kookboek/Gember|Djahé]] *[[Kookboek/Komijnzaad|Djinten]] *[[Kookboek/Dobos-taart|Dobos-taart]] </div> ==E== *[[Kookboek/Gestoofde eend met sinaasappel|Eend (gestoofd) met sinaasappel]] *[[Kookboek/Ei-banaanpannenkoekjes|Ei-banaanpannenkoekjes]] *[[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]] *[[Kookboek/Enchilada|Enchilada]] *[[Kookboek/Erwtensoep|Erwtensoep]] ==F== *[[Kookboek/Fazant à la Brabançonne|Fazant à la Brabançonne]] *[[Kookboek/Filosoof|Filosoof]] *[[Kookboek/Flensje|Flensje]] *[[Kookboek/Forel Beauséjour|Forel Beauséjour]] *[[Kookboek/Fornello|Fornello]] *[[Kookboek/Patat|Friet]] *[[Kookboek/friet-ei|Friet-ei]] *[[Kookboek/Frikandelbroodjes|Frikandelbroodjes]] *[[Kookboek/Fryske_dúmkes|Fryske dúmkes]] <div style="break-inside: avoid;"> ==G== *[[Kookboek/Garnaalkroketten|Garnaalkroketten]] *[[Kookboek/Gâteau du Vully|Gâteau du Vully]] *[[Kookboek/Gazpacho|Gazpacho]] *[[Kookboek/Gehaktbal|Gehaktballen]] *[[Kookboek/Gehaktballetjes_met_ananas_en_paprika|Gehaktballetjes met ananas en paprika]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Gehaktbrood]] *[[Kookboek/Gekookte spruitjes|Gekookte spruitjes]] *[[Chillipepers.NL/Goong pad pong garee|Goong pad pong garee (Thais)]] *[[Kookboek/Goulash|Goulash]] *[[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] *[[Kookboek/Griekse herderschotel|Griekse herderschotel]] *[[Kookboek/Griekse salade|Griekse salade]] *[[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]] *[[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]] *[[Kookboek/Guacamole|Guacamole]] </div> ==H== *[[Kookboek/Hachee|Hachee]] *[[Kookboek/Hamburger|Hamburger]] *[[Kookboek/Hartige taart|Hartige taart]] *[[Kookboek/Havermoutkoekjes|Havermoutkoekjes]] *[[Kookboek/Hazelnootpasta|Hazelnootpasta]] *[[Kookboek/Hemelse modder|Hemelse modder]] *[[Kookboek/Herinnering aan het bos|Herinnering aan het bos]] *[[Kookboek/Hongaarse cocktail|Hongaarse cocktail]] *[[Kookboek/Hongaarse Goulash (vegetarisch)|Hongaarse goulash (vegetarisch)]] *[[Kookboek/Hotdog|Hotdog]] *[[Kookboek/Hummus|Hummus]] *[[Kookboek/Hutsepot|Hutsepot]] (Vlaamse versie) *[[Kookboek/Hutspot|Hutspot]] (Nederlandse versie) *[[Kookboek/Hutspot met pastinaak|Hutspot met pastinaak]] ==I== *[[Kookboek/Indzjera|Indzjera]] *[[Kookboek/Italiaanse boerenschotel|Italiaanse boerenschotel]] ==J== *[[Kookboek/Jachtschotel|Jachtschotel]] *[[Kookboek/Jam|Jam]] *[[Kookboek/Jambalaya|Jambalaya]] *[[Kookboek/Jus|Jus]] ==K== *[[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]] *[[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]] *[[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]] *[[Kookboek/Kaastaart met frambozen|Kaastaart met frambozen]] *[[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]] *[[Kookboek/Kandeel|Kandeel]] *[[Kookboek/Kapsalon|Kapsalon]] (snack) *[[Kookboek/Karnemelkse pap|Karnemelkse pap]] *[[Kookboek/Kavarma|Kavarma]] *[[Khao_man_kai|Khao man kai (Thais)]] *[[Khao_moo_daeng|Khao moo daeng (Thais)]] *[[Kookboek/Gevulde kipfilet met spinazie|Gevulde kipfilet met spinazie]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Kip Tandoori]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (kerrie)|Kip in de hoed (kerrie)]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (prei en rijst)|Kip in de hoed (prei en rijst)]] *[[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]] *[[Kookboek/Stevige kippensoep|Stevige kippensoep]] *[[Kookboek/Kippenvleugels met sesamzaad|Kippenvleugels met sesamzaad]] *[[Kookboek/Kleefrijst met klapper en gula djawa|Kleefrijst met klapper en gula djawa]] *[[Kookboek/Kniepertie|Kniepertie]] *[[Kookboek/Knoflooksaus|Knoflooksaus]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op kwarkbasis|Knoflooksaus op kwarkbasis]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op yoghurtbasis|Knoflooksaus op yoghurtbasis]] *[[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]] *[[Kookboek/Konijn met pruimen|Konijn met pruimen]] *[[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]] *[[Kookboek/Gekookte kreeft|Kreeft (gekookt)]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Krentjebrij]] (watergruwel) *[[Kookboek/Kroketten en bitterballen|Kroketten en bitterballen]] *[[Kookboek/Kruidenboter|Kruidenboter]] *[[Kookboek/Kruidnoten|Kruidnoten]] *[[Kookboek/Kruudmoes|Kruudmoes]] *[[Kookboek/Kwast|Kwast]] *[[Kookboek/Kweeperengelei|Kweeperengelei]] <div style="break-inside: avoid;"> ==L== *[[Laap_Mu|Laap Mu (Thais)]] *[[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]] *[[Kookboek/Lasagne Bolognese|Lasagne Bolognese]] *[[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]] *[[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]] *[[Kookboek/Linzensoep|Linzensoep]] *[[Kookboek/Kruidige_loempiaatjes_met_zalm_en_garnaal|Loempiaatjes (kruidig) met zalm en garnaal]] *[[Kookboek/Luikse wafel|Luikse wafel]] </div> ==M== *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] *[[Kookboek/Maïssoep|Maïssoep]] *[[Kookboek/Maitrank|Maitrank]] *[[Kookboek/Mangochutney|Mangochutney]] *[[Kookboek/Marsepein|Marsepein]] *[[Kookboek/Marshmallow|Marshmallow]] *[[Kookboek/Mayonaise|Mayonaise]] *[[Kookboek/Mediterrane witte bonensoep|Mediterrane witte bonensoep]] *[[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]] *[[Kookboek/Meringue|Meringue]] *[[Kookboek/Mexicaanse bonenschotel|Mexicaanse bonenschotel]] *[[Kookboek/Milkshake|Milkshake]] *[[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]] *[[Kookboek/Mojito|Mojito]] *[[Kookboek/Gebakken mosselen|Gebakken mosselen]] *[[Kookboek/Mosterd|Mosterd]] *[[Kookboek/Mosterdsaus|Mosterdsaus]] *[[Kookboek/Mosterdsoep|Mosterdsoep]] *[[Kookboek/Moussaka|Moussaka]] *[[Kookboek/Mozzarella met tomaten|Mozzarella met tomaten]] ==N== * [[Kookboek/Nasi goreng|Nasi goreng]] * [[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] * [[Kookboek/Niter kibbeh|Niter kibbeh]] ==O== *[[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] *[[Kookboek/Oesterveloutésoep|Oesterveloutésoep]] *[[Kookboek/Oliebollen|Oliebollen]] *[[Kookboek/Øllebrød|Øllebrød]] *[[Kookboek/Omelet|Omelet]] *[[Kookboek/Oost-Indische kerssoep|Oost-Indische kerssoep]] *[[Kookboek/Oost-Vlaamse vlaai|Oost-Vlaamse vlaai]] *[[Kookboek/Ossenstaartsoep|Ossenstaartsoep]] *[[Kookboek/Ovenschotel van fusili en kaas|Ovenschotel van fusili en kaas]] <div style="break-inside: avoid;"> ==P== *[[Kookboek/Paddenstoelenragout|Paddenstoelenragout]] *[[Kookboek/Paella|Paella]] *[[Kookboek/Paling in kervelsoep|Paling in kervelsoep]] *[[Kookboek/Paneermeel|Paneermeel]] *[[Kookboek/Panna cotta|Panna cotta]] *[[Kookboek/Pannenkoeken|Pannenkoeken]] *[[Kookboek/Pão de queijo|Pão de queijo]] (deegbolletjes) *[[Kookboek/Gevulde paprika (vlees-groente)|Gevulde paprika (vlees-groente)]] *[[Kookboek/Gevulde paprika (mediterraans)|Gevulde paprika (mediterraans)]] *[[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Pasta met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Pasta met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Pasta met tonijn en appel]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] *[[Kookboek/Pastinaak gestoofd in pompoen|Pastinaak gestoofd in pompoen]] *[[Kookboek/Patat|Patat]] *[[Kookboek/Patátes me skórtho|Patátes me skórtho]] *[[Kookboek/Paté|Paté]] *[[Kookboek/Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap|Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap]] *[[Kookboek/Gestoomde peentjes|Peentjes (gestoomd)]] *[[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]] *[[Kookboek/Pesto|Pesto]] *[[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]] *[[Kookboek/Pina Colada|Pina Colada]] *[[Kookboek/Pindasoep (eenvoudige)|Pindasoep (eenvoudige)]] *[[Kookboek/Pindasoep (Surinaamse)|Pindasoep (Surinaamse)]] *[[Kookboek/Pizza|Pizza]] *[[Kookboek/Poestasaus|Poestasaus]] *[[Kookboek/Poffert|Poffert]] *[[Kookboek/Poffertjes|Poffertjes]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Pompoenbrood, volkoren]] *[[Kookboek/Pompoenpuree|Pompoenpuree]] *[[Kookboek/Pompoensoep met appel|Pompoensoep met appel]] *[[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Gekruide pompoensoep met groenten]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Pompoentaart, zoete]] *[[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]] (Franse stoofpot) *[[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot) *[[Kookboek/Preisoep|Preisoep]] *[[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]] *[[Kookboek/Preitaart|Preitaart]] </div> ==Q== <div style="break-inside: avoid;"> ==R== *[[Kookboek/Raclette (gerecht)|Raclette]] *[[Kookboek/Ragoût|Ragoût]] *[[Kookboek/Rijst met gehakt en groenten|Rijst met gehakt en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kokos en mango chutney|Rijst met kokos en mango chutney]] *[[Kookboek/Rijst met paksoi|Rijst met paksoi]] *[[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groente]] *[[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]] *[[Kookboek/Rijstebrij|Rijstebrij]] *[[Kookboek/Rijstsalade|Rijstsalade]] *[[Kookboek/Rodebietensoep|Rodebietensoep]] *[[Kookboek/Rodebietjessalade|Rodebietjessalade]] *[[Kookboek/Rode biet-paprikasalade|Rode biet-paprikasalade]] *[[Kookboek/Rodekool-gehakttaart|Rodekool-gehakttaart]] *[[Kookboek/Rodekool met appel|Rodekool met appel]] *[[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]] *[[Kookboek/Rodelinzensoep|Rodelinzensoep]] *[[Kookboek/Romige kerriesoep|Romige kerriesoep]] *[[Kookboek/Boter|Roomboter]] *[[Kookboek/Roomijs|Roomijs]] *[[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]] *[[Kookboek/Rösti|Rösti]] *[[Kookboek/Roux|Roux]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==S== *[[Kookboek/Sabayon|Sabayon]] *[[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]] *[[Kookboek/Sandwichrol|Sandwichrol]] *[[Kookboek/Sangria|Sangria]] (drank) *[[Kookboek/Saté Teriyaki op de barbecue|Saté Teriyaki op de barbecue]] *[[Kookboek/Satésaus|Satésaus]] *[[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]] *[[Kookboek/Schnitzel-roomsaus|Schnitzel-roomsaus]] *[[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]] *[[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]] *[[Kookboek/Scones|Scones]] *[[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]] *[[Kookboek/Shoarma|Shoarma]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Siciliaanse spaghetti]] *[[Kookboek/Sieuw mai|Sieuw mai]] *[[Kookboek/Gegratineerde Sint Jacobsschelp|Sint Jacobsschelp (gegratineerd)]] *[[Kookboek/Gepocheerde Sint Jacobsschelp met kaassaus|Sint Jacobsschelp (gepocheerd) met kaassaus]] *[[Kookboek/Slagroom|Slagroom]] *[[Kookboek/Smoske|Smoske]] *[[Kookboek/Snickerbroodje|Snickerbroodje]] *[[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]] *[[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]] *[[Kookboek/Soezen|Soezen]] *[[Kookboek/Sorbetijs|Sorbetijs]] *[[Kookboek/Soufflé|Soufflé]] *[[Kookboek/Souvlaki|Souvlaki]] *[[Kookboek/Spaanse tortilla|Spaanse tortilla]] *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Spanakópita|Spanakópita]] *[[Kookboek/Spekdik|Spekdik]] *[[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]] *[[Kookboek/Sperzieboontjes met knoflook|Sperzieboontjes met knoflook]] *[[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]] *[[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]] *[[Kookboek/Spruitjes met spek en ui|Spruitjes met spek en ui]] *[[Kookboek/Stamppot|Stamppot]] *[[Kookboek/Stamppot rauwe andijvie|Stamppot rauwe andijvie]] *[[Kookboek/Stamppot boerenkool|Stamppot boerenkool]] *[[Kookboek/Stamppot zuurkool|Stamppot zuurkool]] *[[Kookboek/Stifádo|Stifádo]] *[[Kookboek/Stoofperen (recept)|Stoofperen]] *[[Kookboek/Stoofpot|Stoofpot]] *[[Kookboek/Sudderlapjes|Sudderlapjes]] *[[Kookboek/Sushi|Sushi]] </div> ==T== *[[Kookboek/Taco|Taco]] *[[Kookboek/Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen | Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Tandoorikip]] *[[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]] *[[Kookboek/Tante Wieskoek|Tante Wieskoek]] *[[Kookboek/Tequila Sunrise|Tequila Sunrise]] *[[Kookboek/Tiramisu|Tiramisu]] *[[Kookboek/Toastjes|Toastjes]] *[[Kookboek/Tom kha kai|Tom kha kai]] *[[Kookboek/Tomaten op de barbecue|Tomaten op de barbecue]] *[[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]] *[[Kookboek/Hollandse tomatensoep|Hollandse tomatensoep]] *[[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]] *[[Kookboek/Tomatensoep|Tomatensoep]] *[[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]] *[[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]] *[[Kookboek/Tosti|Tosti]] *[[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]] *[[Kookboek/Tzatziki|Tzatziki]] ==U== *[[Kookboek/Uitsmijter#Varianten|Uitsmijter]] ==V== *[[Kookboek/Vanillesuiker|Vanillesuiker]] *[[Kookboek/Vanillewafels|Vanillewafels]] *[[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]] *[[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]] *[[Kookboek/Varkensvlees in zoetzure saus|Varkensvlees in zoetzure saus]] *[[Kookboek/Vegetarische shoarma|Vegetarische shoarma]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésaus]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésoep]] *[[Kookboek/Venkel uit de oven|Venkel uit de oven]] *[[Kookboek/Venkel-appelsalade|Venkel-appel salade]] *[[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]] *[[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]] *[[Kookboek/Vlaai|Vlaai]] *[[Kookboek/Vlaamse stoofkarbonaden|Vlaamse stoofkarbonaden]] *[[Kookboek/Vlaflip|Vlaflip]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Vleesbrood]] *[[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]] *[[Kookboek/Vliegenzwammen|Vliegenzwammen]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Volkoren pompoenbrood]] *[[Kookboek/Vriendschapskoek|Vriendschapskoek]] *[[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]] ==W== *[[Kookboek/Waldorfsalade|Waldorfsalade]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Watergruwel]] (krentjebrij) *[[Kookboek/Waterkers-aardappelsoep|Waterkers-aardappelsoep]] *[[Kookboek/Wentelteefje|Wentelteefje]] *[[Kookboek/Witlof uit de oven|Witlof uit de oven]] *[[Kookboek/Witlofsalade van de nonnen|Witlofsalade van de nonnen]] *[[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]] *[[Kookboek/Witlofsoep|Witlofsoep]] *[[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]] *[[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]] *[[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]] *[[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]] ==X== ==Y== *[[Kookboek/Yoghurt met appelmoes en noten|Yoghurt met appelmoes en noten]] *[[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]] *[[Kookboek/Yoghurtsoep|Yoghurtsoep]] *[[Kookboek/Yoghurttaart met kersen|Yoghurttaart met kersen]] *[[Kookboek/Yogonaise|Yogonaise]] ==Z== *[[Kookboek/Zaadjestaart|Zaadjestaart]] *[[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]] *[[Kookboek/Zalmmousse|Zalmmousse]] (opgestijfd) *[[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]] *[[Kookboek/Zandkoekjes|Zandkoekjes]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Zoete pompoentaart]] *[[Kookboek/Zomerse erwtensoep|Zomerse erwtensoep]] *[[Kookboek/Zootje van paling|Zootje van paling]] *[[Kookboek/Zürcher geschnetzeltes|Zürcher geschnetzeltes]] *[[Kookboek/Zoetzure zuurkoolschotel met kip|Zoetzure zuurkoolschotel met kip]] *[[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]] *[[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Zuurkool met fruit en kip]] *[[Kookboek/Zweedse Gehaktballetjes|Zweedse gehaktballetjes]] </div> [[Categorie:Kookboek|Recepten]] [[Categorie:Kookboek - inhoud| Recepten]] {{Sub}} 57o275zx58swpusllmidt7v0ryf7496 396783 396761 2025-06-15T09:47:50Z JopkeB 18060 /* R */ Ratatouille 396783 wikitext text/x-wiki '''Wikimedia Kookboek ~ Alfabetische index van recepten''' Dit is een index-pagina zoals er ook achterin kookboeken voorkomen. Voeg hier steeds zelf een nieuw recept op de juiste, alfabetische, plaats toe. A.u.b. alleen links naar recepten toevoegen die bestaan of die je meteen gaat toevoegen aan het Kookboek. Verzoek om een nieuw kan bij [[Kookboek/Gewenste recepten|gewenste recepten]]. Gebruik het [[Kookboek/Receptsjabloon|receptsjabloon]] voor het toevoegen van recepten. <div style="text-align: center;">'''[[Kookboek/Kruiden en specerijen|Kruiden en specerijen vind je in deze lijst.]]'''</div> {{Alfabet met ankers}} <div style="columns: 4 250px;"> ==A== *[[Kookboek/Aachener Printen|Aachener Printen]] *[[Kookboek/Gekookte aardappel|Aardappel (gekookt)]] *[[Kookboek/Aardappelen à la Bercy|Aardappelen à la Bercy]] *[[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]] *[[Kookboek/Aardappelgratin|Aardappelgratin]] *[[Kookboek/Aardappelpuree|Aardappelpuree]] *[[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]] *[[Kookboek/Aardappelsoesjes|Aardappelsoesjes]] *[[Kookboek/Aardbeienijs|Aardbeienijs]] *[[Kookboek/Aardbeientaart zonder oven|Aardbeientaart zonder oven]] *[[Kookboek/Advocaat|Advocaat]] *[[Kookboek/Advocaatbavarois|Advocaatbavarois]] *[[Kookboek/Alhambra|Alhambra]] *[[Kookboek/Alioli|Alioli]] *[[Kookboek/Aloo tikki|Aloo tikki]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Älplermagronen]] *[[Kookboek/Andijvierolletjes met rookspek|Andijvierolletjes met rookspek]] *[[Kookboek/Appel-komkommersalade|Appel-komkommersalade]] *[[Kookboek/Appelbol|Appelbol]] *[[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]] *[[Kookboek/Appelmoes|Appelmoes]] *[[Kookboek/Appeltaart|Appeltaart]] *[[Kookboek/Appeltaart met rozijnen|Appeltaart met rozijnen]] *[[Kookboek/Arretjescake|Arretjescake]] *[[Kookboek/Asperges à la Flamande|Asperges à la Flamande]] *[[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]] (voorgerecht) *[[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]] *[[Kookboek/Avocadosoep|Avocadosoep]] *[[Kookboek/Ayran|Ayran]] (Turkse yoghurtdrank) ==B== *[[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]] *[[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]] *[[Kookboek/Balkenbrij|Balkenbrij]] *[[Kookboek/Balletjes in tomatensaus|Balletjes in tomatensaus]] *[[Kookboek/Balsamico-vinaigrette|Balsamico-vinaigrette]] *[[Kookboek/Bami|Bami]] *[[Kookboek/Bami goreng|Bami goreng]] *[[Kookboek/Banaan met ardennerham|Banaan met Ardennerham]] *[[Kookboek/Banaan op de barbecue|Banaan op de barbecue]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Banketbakkersroom]] *[[Kookboek/Barbecuerecept|Barbecuerecept]] *[[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]] *[[Kookboek/Barbecuespies|Barbecuespies]] *[[Kookboek/Barreado|Barreado]] *[[Kookboek/Bavarois|Bavarois]] *[[Kookboek/Berbere|Berbere]] *[[Kookboek/Berchemse boterkoekjes|Berchemse boterkoekjes]] *[[Kookboek/Beschuit met muisjes|Beschuit met muisjes]] *[[Kookboek/Beslagwafels|Beslagwafels]] *[[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]] *[[Kookboek/Bisschopswijn|Bisschopswijn]] *[[Kookboek/Bitterballen|Bitterballen]] *[[Kookboek/Bloemkool met kaas en prei|Bloemkool met kaas en prei]] *[[Kookboek/Bloemkool met witte saus|Bloemkool met witte saus]] *[[Kookboek/Bloemkoolprak|Bloemkoolprak]] *[[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]] *[[Kookboek/Bodding|Bodding]] *[[Kookboek/Boekweitkoek|Boekweitkoek]] *[[Kookboek/Boerenjongens|Boerenjongens]] *[[Kookboek/Boeuf Bourguignon|Boeuf Bourguignon]] *[[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]] *[[Kookboek/Boranija|Boranija]] *[[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]] *[[Kookboek/Borstplaat|Borstplaat]] *[[Kookboek/Bossche bol|Bossche bol]] *[[Kookboek/Bouillon|Bouillon]] *[[Kookboek/Bowl van Lievevrouwebedstro|Bowl van Lievevrouwebedstro]] *[[Kookboek/Bramensap|Bramensap]] *[[Kookboek/Gekookte broccoli|Broccoli (gekookte)]] *[[Kookboek/Brodo|Brodo]] *[[Kookboek/Broeder|Broeder]] *[[Kookboek/Broodpap|Broodpap]] *[[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]] *[[Kookboek/Broodschotel|Broodschotel]] *[[Kookboek/Bruinebonenprut|Bruine bonenprut]] *[[Kookboek/Bruinebonensoep|Bruine bonensoep]] *[[Kookboek/Bruinebonen-wortelsoep|Bruinebonen-wortelsoep]] *[[Kookboek/Butter en eek|Butter en eek]] ==C== *[[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]] *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] *[[Kookboek/Caesarsalade|Caesarsalade]] *[[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]] *[[Kookboek/Chili con carne|Chili con carne]] *[[Kookboek/Chimarrão|Chimarrão]] *[[Kookboek/Chinese tomatensoep|Chinese tomatensoep]] *[[Kookboek/Choco|Choco (chocoladepasta)]] *[[Kookboek/Bossche bol|Chocoladebol]] *[[kookboek/Chocoladefondue|Chocoladefondue]] *[[Kookboek/Chocoladeletter|Chocoladeletter]] *[[Kookboek/Chocolademelk|Chocolademelk]] *[[Kookboek/Chocolademousse|Chocolademousse]] *[[Kookboek/Chocoladetaart|Chocoladetaart]] *[[Kookboek/Koude chocoladetaart|Koude chocoladetaart]] *[[Kookboek/Citroenjenever|Citroenjenever]] *[[Kookboek/Citroensap|Citroensap]] *[[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]] *[[Kookboek/Cola|Cola]] *[[Kookboek/Confituur|Confituur]] *[[Kookboek/Cosmopolitan|Cosmopolitan]] *[[Kookboek/Courgette op de barbecue|Courgette op de barbecue]] *[[Kookboek/Couscous|Couscous]] *[[Kookboek/Couscous met bloemkool|Couscous met bloemkool]] *[[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]] *[[Kookboek/Couscousschotel|Couscousschotel]] *[[Kookboek/Crème au beurre-taart|Crème au beurre-taart]] *[[Kookboek/Crème fraîche|Crème fraîche]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Crème patissière]] *[[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]] *[[Kookboek/Croutons|Croutons]] *[[Kookboek/Curryworst op de barbecue|Curryworst op de barbecue]] <div style="break-inside: avoid;"> ==D== *[[Kookboek/Dikke koek|Dikke koek]] *[[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]] *[[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]] *[[Kookboek/Gember|Djahé]] *[[Kookboek/Komijnzaad|Djinten]] *[[Kookboek/Dobos-taart|Dobos-taart]] </div> ==E== *[[Kookboek/Gestoofde eend met sinaasappel|Eend (gestoofd) met sinaasappel]] *[[Kookboek/Ei-banaanpannenkoekjes|Ei-banaanpannenkoekjes]] *[[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]] *[[Kookboek/Enchilada|Enchilada]] *[[Kookboek/Erwtensoep|Erwtensoep]] ==F== *[[Kookboek/Fazant à la Brabançonne|Fazant à la Brabançonne]] *[[Kookboek/Filosoof|Filosoof]] *[[Kookboek/Flensje|Flensje]] *[[Kookboek/Forel Beauséjour|Forel Beauséjour]] *[[Kookboek/Fornello|Fornello]] *[[Kookboek/Patat|Friet]] *[[Kookboek/friet-ei|Friet-ei]] *[[Kookboek/Frikandelbroodjes|Frikandelbroodjes]] *[[Kookboek/Fryske_dúmkes|Fryske dúmkes]] <div style="break-inside: avoid;"> ==G== *[[Kookboek/Garnaalkroketten|Garnaalkroketten]] *[[Kookboek/Gâteau du Vully|Gâteau du Vully]] *[[Kookboek/Gazpacho|Gazpacho]] *[[Kookboek/Gehaktbal|Gehaktballen]] *[[Kookboek/Gehaktballetjes_met_ananas_en_paprika|Gehaktballetjes met ananas en paprika]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Gehaktbrood]] *[[Kookboek/Gekookte spruitjes|Gekookte spruitjes]] *[[Chillipepers.NL/Goong pad pong garee|Goong pad pong garee (Thais)]] *[[Kookboek/Goulash|Goulash]] *[[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] *[[Kookboek/Griekse herderschotel|Griekse herderschotel]] *[[Kookboek/Griekse salade|Griekse salade]] *[[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]] *[[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]] *[[Kookboek/Guacamole|Guacamole]] </div> ==H== *[[Kookboek/Hachee|Hachee]] *[[Kookboek/Hamburger|Hamburger]] *[[Kookboek/Hartige taart|Hartige taart]] *[[Kookboek/Havermoutkoekjes|Havermoutkoekjes]] *[[Kookboek/Hazelnootpasta|Hazelnootpasta]] *[[Kookboek/Hemelse modder|Hemelse modder]] *[[Kookboek/Herinnering aan het bos|Herinnering aan het bos]] *[[Kookboek/Hongaarse cocktail|Hongaarse cocktail]] *[[Kookboek/Hongaarse Goulash (vegetarisch)|Hongaarse goulash (vegetarisch)]] *[[Kookboek/Hotdog|Hotdog]] *[[Kookboek/Hummus|Hummus]] *[[Kookboek/Hutsepot|Hutsepot]] (Vlaamse versie) *[[Kookboek/Hutspot|Hutspot]] (Nederlandse versie) *[[Kookboek/Hutspot met pastinaak|Hutspot met pastinaak]] ==I== *[[Kookboek/Indzjera|Indzjera]] *[[Kookboek/Italiaanse boerenschotel|Italiaanse boerenschotel]] ==J== *[[Kookboek/Jachtschotel|Jachtschotel]] *[[Kookboek/Jam|Jam]] *[[Kookboek/Jambalaya|Jambalaya]] *[[Kookboek/Jus|Jus]] ==K== *[[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]] *[[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]] *[[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]] *[[Kookboek/Kaastaart met frambozen|Kaastaart met frambozen]] *[[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]] *[[Kookboek/Kandeel|Kandeel]] *[[Kookboek/Kapsalon|Kapsalon]] (snack) *[[Kookboek/Karnemelkse pap|Karnemelkse pap]] *[[Kookboek/Kavarma|Kavarma]] *[[Khao_man_kai|Khao man kai (Thais)]] *[[Khao_moo_daeng|Khao moo daeng (Thais)]] *[[Kookboek/Gevulde kipfilet met spinazie|Gevulde kipfilet met spinazie]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Kip Tandoori]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (kerrie)|Kip in de hoed (kerrie)]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (prei en rijst)|Kip in de hoed (prei en rijst)]] *[[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]] *[[Kookboek/Stevige kippensoep|Stevige kippensoep]] *[[Kookboek/Kippenvleugels met sesamzaad|Kippenvleugels met sesamzaad]] *[[Kookboek/Kleefrijst met klapper en gula djawa|Kleefrijst met klapper en gula djawa]] *[[Kookboek/Kniepertie|Kniepertie]] *[[Kookboek/Knoflooksaus|Knoflooksaus]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op kwarkbasis|Knoflooksaus op kwarkbasis]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op yoghurtbasis|Knoflooksaus op yoghurtbasis]] *[[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]] *[[Kookboek/Konijn met pruimen|Konijn met pruimen]] *[[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]] *[[Kookboek/Gekookte kreeft|Kreeft (gekookt)]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Krentjebrij]] (watergruwel) *[[Kookboek/Kroketten en bitterballen|Kroketten en bitterballen]] *[[Kookboek/Kruidenboter|Kruidenboter]] *[[Kookboek/Kruidnoten|Kruidnoten]] *[[Kookboek/Kruudmoes|Kruudmoes]] *[[Kookboek/Kwast|Kwast]] *[[Kookboek/Kweeperengelei|Kweeperengelei]] <div style="break-inside: avoid;"> ==L== *[[Laap_Mu|Laap Mu (Thais)]] *[[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]] *[[Kookboek/Lasagne Bolognese|Lasagne Bolognese]] *[[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]] *[[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]] *[[Kookboek/Linzensoep|Linzensoep]] *[[Kookboek/Kruidige_loempiaatjes_met_zalm_en_garnaal|Loempiaatjes (kruidig) met zalm en garnaal]] *[[Kookboek/Luikse wafel|Luikse wafel]] </div> ==M== *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] *[[Kookboek/Maïssoep|Maïssoep]] *[[Kookboek/Maitrank|Maitrank]] *[[Kookboek/Mangochutney|Mangochutney]] *[[Kookboek/Marsepein|Marsepein]] *[[Kookboek/Marshmallow|Marshmallow]] *[[Kookboek/Mayonaise|Mayonaise]] *[[Kookboek/Mediterrane witte bonensoep|Mediterrane witte bonensoep]] *[[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]] *[[Kookboek/Meringue|Meringue]] *[[Kookboek/Mexicaanse bonenschotel|Mexicaanse bonenschotel]] *[[Kookboek/Milkshake|Milkshake]] *[[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]] *[[Kookboek/Mojito|Mojito]] *[[Kookboek/Gebakken mosselen|Gebakken mosselen]] *[[Kookboek/Mosterd|Mosterd]] *[[Kookboek/Mosterdsaus|Mosterdsaus]] *[[Kookboek/Mosterdsoep|Mosterdsoep]] *[[Kookboek/Moussaka|Moussaka]] *[[Kookboek/Mozzarella met tomaten|Mozzarella met tomaten]] ==N== * [[Kookboek/Nasi goreng|Nasi goreng]] * [[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] * [[Kookboek/Niter kibbeh|Niter kibbeh]] ==O== *[[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] *[[Kookboek/Oesterveloutésoep|Oesterveloutésoep]] *[[Kookboek/Oliebollen|Oliebollen]] *[[Kookboek/Øllebrød|Øllebrød]] *[[Kookboek/Omelet|Omelet]] *[[Kookboek/Oost-Indische kerssoep|Oost-Indische kerssoep]] *[[Kookboek/Oost-Vlaamse vlaai|Oost-Vlaamse vlaai]] *[[Kookboek/Ossenstaartsoep|Ossenstaartsoep]] *[[Kookboek/Ovenschotel van fusili en kaas|Ovenschotel van fusili en kaas]] <div style="break-inside: avoid;"> ==P== *[[Kookboek/Paddenstoelenragout|Paddenstoelenragout]] *[[Kookboek/Paella|Paella]] *[[Kookboek/Paling in kervelsoep|Paling in kervelsoep]] *[[Kookboek/Paneermeel|Paneermeel]] *[[Kookboek/Panna cotta|Panna cotta]] *[[Kookboek/Pannenkoeken|Pannenkoeken]] *[[Kookboek/Pão de queijo|Pão de queijo]] (deegbolletjes) *[[Kookboek/Gevulde paprika (vlees-groente)|Gevulde paprika (vlees-groente)]] *[[Kookboek/Gevulde paprika (mediterraans)|Gevulde paprika (mediterraans)]] *[[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Pasta met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Pasta met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Pasta met tonijn en appel]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] *[[Kookboek/Pastinaak gestoofd in pompoen|Pastinaak gestoofd in pompoen]] *[[Kookboek/Patat|Patat]] *[[Kookboek/Patátes me skórtho|Patátes me skórtho]] *[[Kookboek/Paté|Paté]] *[[Kookboek/Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap|Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap]] *[[Kookboek/Gestoomde peentjes|Peentjes (gestoomd)]] *[[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]] *[[Kookboek/Pesto|Pesto]] *[[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]] *[[Kookboek/Pina Colada|Pina Colada]] *[[Kookboek/Pindasoep (eenvoudige)|Pindasoep (eenvoudige)]] *[[Kookboek/Pindasoep (Surinaamse)|Pindasoep (Surinaamse)]] *[[Kookboek/Pizza|Pizza]] *[[Kookboek/Poestasaus|Poestasaus]] *[[Kookboek/Poffert|Poffert]] *[[Kookboek/Poffertjes|Poffertjes]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Pompoenbrood, volkoren]] *[[Kookboek/Pompoenpuree|Pompoenpuree]] *[[Kookboek/Pompoensoep met appel|Pompoensoep met appel]] *[[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Gekruide pompoensoep met groenten]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Pompoentaart, zoete]] *[[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]] (Franse stoofpot) *[[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot) *[[Kookboek/Preisoep|Preisoep]] *[[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]] *[[Kookboek/Preitaart|Preitaart]] </div> ==Q== <div style="break-inside: avoid;"> ==R== *[[Kookboek/Raclette (gerecht)|Raclette]] *[[Kookboek/Ragoût|Ragoût]] *[[Kookboek/Ratatouille|Ratatouille]] *[[Kookboek/Rijst met gehakt en groenten|Rijst met gehakt en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kokos en mango chutney|Rijst met kokos en mango chutney]] *[[Kookboek/Rijst met paksoi|Rijst met paksoi]] *[[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groente]] *[[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]] *[[Kookboek/Rijstebrij|Rijstebrij]] *[[Kookboek/Rijstsalade|Rijstsalade]] *[[Kookboek/Rodebietensoep|Rodebietensoep]] *[[Kookboek/Rodebietjessalade|Rodebietjessalade]] *[[Kookboek/Rode biet-paprikasalade|Rode biet-paprikasalade]] *[[Kookboek/Rodekool-gehakttaart|Rodekool-gehakttaart]] *[[Kookboek/Rodekool met appel|Rodekool met appel]] *[[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]] *[[Kookboek/Rodelinzensoep|Rodelinzensoep]] *[[Kookboek/Romige kerriesoep|Romige kerriesoep]] *[[Kookboek/Boter|Roomboter]] *[[Kookboek/Roomijs|Roomijs]] *[[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]] *[[Kookboek/Rösti|Rösti]] *[[Kookboek/Roux|Roux]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==S== *[[Kookboek/Sabayon|Sabayon]] *[[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]] *[[Kookboek/Sandwichrol|Sandwichrol]] *[[Kookboek/Sangria|Sangria]] (drank) *[[Kookboek/Saté Teriyaki op de barbecue|Saté Teriyaki op de barbecue]] *[[Kookboek/Satésaus|Satésaus]] *[[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]] *[[Kookboek/Schnitzel-roomsaus|Schnitzel-roomsaus]] *[[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]] *[[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]] *[[Kookboek/Scones|Scones]] *[[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]] *[[Kookboek/Shoarma|Shoarma]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Siciliaanse spaghetti]] *[[Kookboek/Sieuw mai|Sieuw mai]] *[[Kookboek/Gegratineerde Sint Jacobsschelp|Sint Jacobsschelp (gegratineerd)]] *[[Kookboek/Gepocheerde Sint Jacobsschelp met kaassaus|Sint Jacobsschelp (gepocheerd) met kaassaus]] *[[Kookboek/Slagroom|Slagroom]] *[[Kookboek/Smoske|Smoske]] *[[Kookboek/Snickerbroodje|Snickerbroodje]] *[[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]] *[[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]] *[[Kookboek/Soezen|Soezen]] *[[Kookboek/Sorbetijs|Sorbetijs]] *[[Kookboek/Soufflé|Soufflé]] *[[Kookboek/Souvlaki|Souvlaki]] *[[Kookboek/Spaanse tortilla|Spaanse tortilla]] *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Spanakópita|Spanakópita]] *[[Kookboek/Spekdik|Spekdik]] *[[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]] *[[Kookboek/Sperzieboontjes met knoflook|Sperzieboontjes met knoflook]] *[[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]] *[[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]] *[[Kookboek/Spruitjes met spek en ui|Spruitjes met spek en ui]] *[[Kookboek/Stamppot|Stamppot]] *[[Kookboek/Stamppot rauwe andijvie|Stamppot rauwe andijvie]] *[[Kookboek/Stamppot boerenkool|Stamppot boerenkool]] *[[Kookboek/Stamppot zuurkool|Stamppot zuurkool]] *[[Kookboek/Stifádo|Stifádo]] *[[Kookboek/Stoofperen (recept)|Stoofperen]] *[[Kookboek/Stoofpot|Stoofpot]] *[[Kookboek/Sudderlapjes|Sudderlapjes]] *[[Kookboek/Sushi|Sushi]] </div> ==T== *[[Kookboek/Taco|Taco]] *[[Kookboek/Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen | Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Tandoorikip]] *[[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]] *[[Kookboek/Tante Wieskoek|Tante Wieskoek]] *[[Kookboek/Tequila Sunrise|Tequila Sunrise]] *[[Kookboek/Tiramisu|Tiramisu]] *[[Kookboek/Toastjes|Toastjes]] *[[Kookboek/Tom kha kai|Tom kha kai]] *[[Kookboek/Tomaten op de barbecue|Tomaten op de barbecue]] *[[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]] *[[Kookboek/Hollandse tomatensoep|Hollandse tomatensoep]] *[[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]] *[[Kookboek/Tomatensoep|Tomatensoep]] *[[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]] *[[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]] *[[Kookboek/Tosti|Tosti]] *[[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]] *[[Kookboek/Tzatziki|Tzatziki]] ==U== *[[Kookboek/Uitsmijter#Varianten|Uitsmijter]] ==V== *[[Kookboek/Vanillesuiker|Vanillesuiker]] *[[Kookboek/Vanillewafels|Vanillewafels]] *[[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]] *[[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]] *[[Kookboek/Varkensvlees in zoetzure saus|Varkensvlees in zoetzure saus]] *[[Kookboek/Vegetarische shoarma|Vegetarische shoarma]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésaus]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésoep]] *[[Kookboek/Venkel uit de oven|Venkel uit de oven]] *[[Kookboek/Venkel-appelsalade|Venkel-appel salade]] *[[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]] *[[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]] *[[Kookboek/Vlaai|Vlaai]] *[[Kookboek/Vlaamse stoofkarbonaden|Vlaamse stoofkarbonaden]] *[[Kookboek/Vlaflip|Vlaflip]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Vleesbrood]] *[[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]] *[[Kookboek/Vliegenzwammen|Vliegenzwammen]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Volkoren pompoenbrood]] *[[Kookboek/Vriendschapskoek|Vriendschapskoek]] *[[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]] ==W== *[[Kookboek/Waldorfsalade|Waldorfsalade]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Watergruwel]] (krentjebrij) *[[Kookboek/Waterkers-aardappelsoep|Waterkers-aardappelsoep]] *[[Kookboek/Wentelteefje|Wentelteefje]] *[[Kookboek/Witlof uit de oven|Witlof uit de oven]] *[[Kookboek/Witlofsalade van de nonnen|Witlofsalade van de nonnen]] *[[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]] *[[Kookboek/Witlofsoep|Witlofsoep]] *[[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]] *[[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]] *[[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]] *[[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]] ==X== ==Y== *[[Kookboek/Yoghurt met appelmoes en noten|Yoghurt met appelmoes en noten]] *[[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]] *[[Kookboek/Yoghurtsoep|Yoghurtsoep]] *[[Kookboek/Yoghurttaart met kersen|Yoghurttaart met kersen]] *[[Kookboek/Yogonaise|Yogonaise]] ==Z== *[[Kookboek/Zaadjestaart|Zaadjestaart]] *[[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]] *[[Kookboek/Zalmmousse|Zalmmousse]] (opgestijfd) *[[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]] *[[Kookboek/Zandkoekjes|Zandkoekjes]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Zoete pompoentaart]] *[[Kookboek/Zomerse erwtensoep|Zomerse erwtensoep]] *[[Kookboek/Zootje van paling|Zootje van paling]] *[[Kookboek/Zürcher geschnetzeltes|Zürcher geschnetzeltes]] *[[Kookboek/Zoetzure zuurkoolschotel met kip|Zoetzure zuurkoolschotel met kip]] *[[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]] *[[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Zuurkool met fruit en kip]] *[[Kookboek/Zweedse Gehaktballetjes|Zweedse gehaktballetjes]] </div> [[Categorie:Kookboek|Recepten]] [[Categorie:Kookboek - inhoud| Recepten]] {{Sub}} 0ady9bms6fjptgorrij78kqamwj7ho7 0 1263 396754 395779 2025-06-14T16:13:24Z JopkeB 18060 /* Soep */ Macaronisoep 396754 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|>Naar Receptenindex]] Hier vindt u allerlei pastarecepten. Vaak maakt de soort pasta niet uit! '''Recepten per soort (onvolledig):''' ==Anelli, lasagne, macaroni== *[[Kookboek/Pasta met zalm en rucola|Anelli (of andere pasta) met zalm en rucola]] *[[Kookboek/Lasagne|Lasagne]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Macaroni op zijn Zwitsers: Älplermagronen]] == Cannelloni == *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] ==Pasta algemeen== *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] ==Penne== *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Penne (of andere pasta) met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Penne (of andere pasta) met tonijn en appel]] *[[Kookboek/roze pasta|Roze penne rigate]] ==Ravioli== *[[Kookboek/Ravioli met wortelvulling|Ravioli met wortelvulling]] ==Spaghetti== *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Spaghetti (of andere pasta) met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Spaghetti op zijn Siciliaans]] ==Tagliatelle== *[[Kookboek/Pasta champignons room|Tagliatelle met champignons en room]] ==Vegetarisch== *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] (vegetarisch) ==Soep== *[[Kookboek/Brodo|Brodo, groentesoep met kip en pasta]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Recepten voor pastagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> namespace = 0 category=KB-pasta mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept| ]] {{Sub}} lf1iqzvu4p4addp88exh9rmi176tsio 396755 396754 2025-06-14T16:13:50Z JopkeB 18060 /* Anelli, lasagne, macaroni */ Macaronisoep 396755 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|>Naar Receptenindex]] Hier vindt u allerlei pastarecepten. Vaak maakt de soort pasta niet uit! '''Recepten per soort (onvolledig):''' ==Anelli, lasagne, macaroni== *[[Kookboek/Pasta met zalm en rucola|Anelli (of andere pasta) met zalm en rucola]] *[[Kookboek/Lasagne|Lasagne]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Macaroni op zijn Zwitsers: Älplermagronen]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Cannelloni == *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] ==Pasta algemeen== *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] ==Penne== *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Penne (of andere pasta) met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Penne (of andere pasta) met tonijn en appel]] *[[Kookboek/roze pasta|Roze penne rigate]] ==Ravioli== *[[Kookboek/Ravioli met wortelvulling|Ravioli met wortelvulling]] ==Spaghetti== *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Spaghetti (of andere pasta) met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Spaghetti op zijn Siciliaans]] ==Tagliatelle== *[[Kookboek/Pasta champignons room|Tagliatelle met champignons en room]] ==Vegetarisch== *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] (vegetarisch) ==Soep== *[[Kookboek/Brodo|Brodo, groentesoep met kip en pasta]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Recepten voor pastagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> namespace = 0 category=KB-pasta mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept| ]] {{Sub}} gwf9d9v9v9axab6ppx2rq95kbh3ropb 396759 396755 2025-06-14T16:47:02Z JopkeB 18060 /* Spaghetti */ *Romige spaghetti met groenten 396759 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|>Naar Receptenindex]] Hier vindt u allerlei pastarecepten. Vaak maakt de soort pasta niet uit! '''Recepten per soort (onvolledig):''' ==Anelli, lasagne, macaroni== *[[Kookboek/Pasta met zalm en rucola|Anelli (of andere pasta) met zalm en rucola]] *[[Kookboek/Lasagne|Lasagne]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Macaroni op zijn Zwitsers: Älplermagronen]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Cannelloni == *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] ==Pasta algemeen== *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] ==Penne== *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Penne (of andere pasta) met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Penne (of andere pasta) met tonijn en appel]] *[[Kookboek/roze pasta|Roze penne rigate]] ==Ravioli== *[[Kookboek/Ravioli met wortelvulling|Ravioli met wortelvulling]] ==Spaghetti== *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Spaghetti (of andere pasta) met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Spaghetti op zijn Siciliaans]] ==Tagliatelle== *[[Kookboek/Pasta champignons room|Tagliatelle met champignons en room]] ==Vegetarisch== *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] (vegetarisch) ==Soep== *[[Kookboek/Brodo|Brodo, groentesoep met kip en pasta]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Recepten voor pastagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> namespace = 0 category=KB-pasta mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept| ]] {{Sub}} dpe8ga5rlmk883pdfr0dn0sm67vxthm 396762 396759 2025-06-14T16:50:42Z JopkeB 18060 /* Anelli, lasagne, macaroni */ Lasagne zonder oven 396762 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|>Naar Receptenindex]] Hier vindt u allerlei pastarecepten. Vaak maakt de soort pasta niet uit! '''Recepten per soort (onvolledig):''' ==Anelli, lasagne, macaroni== *[[Kookboek/Pasta met zalm en rucola|Anelli (of andere pasta) met zalm en rucola]] *[[Kookboek/Lasagne|Lasagne]] **[[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Macaroni op zijn Zwitsers: Älplermagronen]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Cannelloni == *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] ==Pasta algemeen== *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] ==Penne== *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Penne (of andere pasta) met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Penne (of andere pasta) met tonijn en appel]] *[[Kookboek/roze pasta|Roze penne rigate]] ==Ravioli== *[[Kookboek/Ravioli met wortelvulling|Ravioli met wortelvulling]] ==Spaghetti== *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Spaghetti (of andere pasta) met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Spaghetti op zijn Siciliaans]] ==Tagliatelle== *[[Kookboek/Pasta champignons room|Tagliatelle met champignons en room]] ==Vegetarisch== *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] (vegetarisch) ==Soep== *[[Kookboek/Brodo|Brodo, groentesoep met kip en pasta]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Recepten voor pastagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> namespace = 0 category=KB-pasta mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept| ]] {{Sub}} rxwiir2tp73lcnsumcifjorkg0hwvzw 396763 396762 2025-06-14T16:57:21Z JopkeB 18060 /* Recepten voor pastagerechten */ Categorie veranderd, waardoor alle gerechten weer worden getoond 396763 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|>Naar Receptenindex]] Hier vindt u allerlei pastarecepten. Vaak maakt de soort pasta niet uit! '''Recepten per soort (onvolledig):''' ==Anelli, lasagne, macaroni== *[[Kookboek/Pasta met zalm en rucola|Anelli (of andere pasta) met zalm en rucola]] *[[Kookboek/Lasagne|Lasagne]] **[[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Macaroni op zijn Zwitsers: Älplermagronen]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Cannelloni == *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] ==Pasta algemeen== *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] ==Penne== *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Penne (of andere pasta) met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Penne (of andere pasta) met tonijn en appel]] *[[Kookboek/roze pasta|Roze penne rigate]] ==Ravioli== *[[Kookboek/Ravioli met wortelvulling|Ravioli met wortelvulling]] ==Spaghetti== *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Spaghetti (of andere pasta) met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Spaghetti op zijn Siciliaans]] ==Tagliatelle== *[[Kookboek/Pasta champignons room|Tagliatelle met champignons en room]] ==Vegetarisch== *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] (vegetarisch) *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] (vegetarisch) ==Soep== *[[Kookboek/Brodo|Brodo, groentesoep met kip en pasta]] *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] == Recepten voor pastagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> namespace = 0 category=Pastarecept mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept| ]] {{Sub}} 6he7zx6zdjeajm6kynr5uxtq02ifi9c 0 1320 396774 394512 2025-06-15T06:36:58Z JopkeB 18060 Amsoi 396774 wikitext text/x-wiki [[File:Fresh vegetables and fruits at the market.jpg|thumb|280px|Verse groenten]] [[Kookboek/Ingrediënten|Ingrediënten>>]]<br> &nbsp;<br> '''Groenten''' zijn eetbare planten of delen daarvan. Ook paddenstoelen worden vaak als groente aangemerkt (hoewel ze officieel niet tot het plantenrijk horen). Veel groenten zijn cultuurgewassen, maar ook wilde planten kunnen in de keuken worden gebruikt. Hier een overzicht met '''groenten''', die in dit Kookboek beschreven zijn als ingrediënt. Op deze ingrediëntenpagina's staan beschrijvingen, vaak ook aanwijzingen voor gebruik (koken, garen, in salades) en links naar recepten met het ingrediënt. Plaats gerust nieuwe links, maar probeer nog liever de lege links te vullen. {|{{prettytable}} width=90% |- |valign=top width=33%| *[[Kookboek/Aardappel|Aardappel]] *[[Kookboek/Aardpeer|Aardpeer]] *[[Kookboek/Amsoi|Amsoi]] (Surinaamse bladgroente) *[[Kookboek/Andijvie|Andijvie]] *[[Kookboek/Artisjok|Artisjok]] *[[Kookboek/Asperge|Asperge]] *[[Kookboek/Aubergine|Aubergine]] *[[Kookboek/Augurk|Augurk]] *[[Kookboek/Avocado|Avocado]] *[[Kookboek/Bleekselderij|Bleekselderij]] *[[Kookboek/Bloemkool|Bloemkool]] *[[Kookboek/Boerenkool|Boerenkool]] *[[Kookboek/Broccoli|Broccoli]] *[[Kookboek/Champignon|Champignon]] *[[Kookboek/Chilipeper|Chilipeper]], hier ook: Spaanse Peper *[[Kookboek/Chinese kool|Chinese kool]] *[[Kookboek/Courgette|Courgette]] *[[Kookboek/Doperwt|Doperwt]] |valign=top width=33%| *[[Kookboek/Knoflook|Knoflook]] *[[Kookboek/Knolselderij|Knolselderij]] *[[Kookboek/Komkommer|Komkommer]] *[[Kookboek/Koolraap|Koolraap]] *[[Kookboek/Koolrabi|Koolrabi]] *[[Kookboek/Maïs|Maïs]] *[[Kookboek/Moesappel|Moesappels]] (Goudreinetten) *[[Kookboek/Paprika|Paprika]] *[[Kookboek/Pastinaak|Pastinaak]] *[[Kookboek/Pompoen|Pompoen]] *[[Kookboek/Prei|Prei]] *[[Kookboek/Raap|Raap]] *[[Kookboek/Rabarber|Rabarber]] *[[Kookboek/Radijs|Radijs]] *[[Kookboek/Rode biet|Rode biet]] *[[Kookboek/Rode kool|Rode kool]] *[[Kookboek/Savooiekool|Savooiekool]] |valign=top| *[[Kookboek/Schorseneer|Schorseneer]] *[[Kookboek/Selder|Selder]] *[[Kookboek/Sjalot|Sjalot]] *[[Kookboek/Sla|Sla]] *[[Kookboek/Snijboon|Snijboon]] *[[Kookboek/Sperzieboon|Sperzieboon]] *[[Kookboek/Spinazie|Spinazie]] *[[Kookboek/Spitskool|Spitskool]] *[[Kookboek/Spruit|Spruiten]] *[[Kookboek/Stoofperen (ingrediënt)|Stoofperen]] *[[Kookboek/Tomaat|Tomaat]] *[[Kookboek/Tuinboon|Tuinbonen]] *[[Kookboek/Ui|Ui]] *[[Kookboek/Venkel|Venkel]] *[[Kookboek/Witlof|Witlof]] *[[Kookboek/Witte kool|Witte kool]] *[[Kookboek/Wortel|Wortelen]] (peentjes) |} == Recepten met groenten == <DynamicPageList> category= KB-groente mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> [[Categorie:Kookboek/Ingrediënt/Groente| ]] {{sub}} [[en:Cookbook:Vegetable]] h9mqvoraiynn34u26q0lh6tcrzffxju 14 9052 396785 313340 2025-06-15T10:22:38Z Erik Baas 2193 396785 wikitext text/x-wiki {{Hiddencat}} Recepten met [[Kookboek/Spaghetti|spaghetti]]. [[Categorie:KB-pasta|Spaghetti]] jkbzkwklc7x376568xl0nbhho5sbanz 14 9053 396786 92157 2025-06-15T10:22:54Z Erik Baas 2193 396786 wikitext text/x-wiki {{Hiddencat}} Recepten met [[Kookboek/Pasta|pasta]]. [[Categorie:Recept naar ingrediënt|Pasta]] 0h8z0n40lqvilivmitzur13piw83g9a 0 9306 396772 396609 2025-06-15T06:20:54Z JopkeB 18060 sjabloon recepten met 396772 wikitext text/x-wiki {{Groente| | Naam = [[Kookboek/Groenten|Groenten]] | Afb1 = [[Image:Artichokes.jpg|300px|]] | Afb1Omschr = Artisjok | Oorsprong = | Latijnsenaam = Cynara scolymus | Altnaam = | Meekoken = | Invriezen = ja | Wikipedialink = Artisjok }} '''Artisjok''', is een eetbare distelsoort, waarvan de nog niet geopende knop van de bloem voor consumptie in aanmerking komt. Artisjok komt oorspronkelijk uit Italië, maar worden tegenwoordig ook veel in Frankrijk gekweekt. Ze bevat zeer veel ijzer. Artisjokken worden vaak gekookt, doch kan ook rauw gegeten worden. Soms worden ook de bloembodems in gerechten verwerkt, deze worden dan [[Kookboek/Schillen|geschild]] als aardappel, alleen het ''hart'' van de bodem is oneetbaar. ==Recepten:== Met artisjokken: <DynamicPageList> category= KB-artisjok mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> Gewenste recepten: *[[Kookboek/Artisjokken met ravigotsaus|Artisjok met ravigotsaus]] - ''(Artichouts froids)'' *[[Kookboek/Artisjoksoep|Artisjoksoep]] - ''(Velouté d'artichauts)'' *[[Kookboek/Gesmoorde Artisjokken|Gesmoorde Artisjokken]] - ''(Artichauts braisès)'', zie [[Kookboek/Braiseren|Braiseren]] *[[Kookboek/Gevulde Artisjokken|Gevulde Artisjokken]] - ''(Artichauts barigoule)'' Met artisjokbodems: *[[Kookboek/Artisjokbodem in witte wijn|Artisjokbodem in witte wijn]] - ''(Fonds d'artichauts au vin blanc)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem in roomsaus|Artisjokbodem in roomsaus]] - ''(Fonds d'artichauts à la crème)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem op Florentijnse wijze|Artisjokbodem op Florentijnse wijze]] - ''(Fonds d'artichauts à la florentine)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem 'Colbert'|Artisjok 'Colbert']] - ''(Fonds d'artichauts à la Colbert)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem 'Nice'|Artisjokbodem ' Nice']] - ''(Fonds d'artichauts à la Nicoise)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem 'Piemont'|Artisjokbodem 'Piemont']] - ''(Fonds d'artichauts à la Piemont)'' *[[Kookboek/Artisjokbodems naar 's groothertogs wens|Artisjokbodem naar 's groothertogs wens]] - ''(Fonds d'artichauts à la grand duke)'' *[[Kookboek/Artisjokbodem 'Alsac Forner'|Artisjokbodem 'Alsac Forner']] - ''(Fonds d'artichauts fritots d'Alsac Forner)'' *[[Kookboek/Gevulde artisjokbodem|Gevulde artiksjokbodem]] - ''(Fonds d'artichautes farcis)'' <!-- ==Recepten met Artisjok== <DynamicPageList> category=KB-artisjok mode=ordered order=ascending </DynamicPageList> --> {{Tuin| |Pagina=[[Leer jezelf ecologisch tuinieren/Artisjok|tuinkalender]] |Onderdeel=artisjok }} [[Categorie:Kookboek/Ingrediënt/Groente|Artisjok]] {{Sub}} l2vy3ghub4zn6agxrpfa3gchde0fqp9 0 18191 396753 394254 2025-06-14T16:11:35Z JopkeB 18060 396753 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ {{Recept |Afbeelding = [[Bestand:Älplermagronen 2021.jpeg|300px|thumb|<div style="text-align: center;">Älplermagronen met appelcompote</div>]] |Naam={{PAGENAME}} |Categorie=Vegetarisch recept |Porties=4 personen |Energie= |Tijd=25 minuten |Stippen=3}} [[Kookboek/Pastagerecht|Pasta's]] | [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]]<br> '''Älplermagronen''' is een eenvoudige eenpansmaaltijd uit Zwitserland. Het kan of vegetarisch zijn of gemengd met vlees. Hier wordt de basis beschreven. Afhankelijk van de regio in Zwitserland worden er nog andere ingrediënten toegevoegd. === Ingrediënten === *400 g dikke {{Kb|macaroni}} (Hörnli in Zwitserland) *250 g geschilde en in dobbelsteentjes gesneden {{Kb|p=aardappel|aardappels}} *2 grote {{Kb|p=ui|uien}} *2 EL {{Kb|boter}} (geen margarine) *3 dl {{Kb|room}} of {{Kb|melk}} *300 g {{Kb|p=kaas|geraspte kaas}} (Goudse kaas bijvoorbeeld) *eventueel nog kleine {{Kb|p=spek|spekdobbelsteentjes}} *Zout en peper === Bereidingswijze === #Aardappelen koken (15 minuten) #Macaroni toevoegen en met de aardappels verder koken tot ze "al dente" zijn. Water afgieten #Uien in ringen snijden en met de boter goudbruin bakken #Melk opkoken en een derde van de geraspte kaas erbij geven en onder roeren laten oplossen. #Macaroni en aardappelen met de overige kaas vermengen en zout en peper toevoegen #Älplermagronen in een braadpan doen en giet de [[Kookboek/Kaassaus|kaassaus]] erover #De gebakken uien erbij doen en dat geheel afgedekt verwarmen tot de kaas smelt. #Eventueel nog wat kruiden erbij. ==Variaties== :Veelal worden Älplermagronen gegeten met [[Kookboek/Appelmoes|appelmoes]]. :Voeg er gesneden [[Kookboek/Braadworst|braadworsten]] door. :Vervang de uien door chilipepers. Eet smakelijk. {{Recepten}} {{Sub}} [[Categorie:Zwitserse keuken|{{SUBPAGENAME}}]] [[Categorie:Vegetarisch recept|{{SUBPAGENAME}}]] [[Categorie:Pastarecept|Macaroni]] 22ma49ir6lm1mu3i749ihlbeis3yzxz 3 18791 396756 395782 2025-06-14T16:30:10Z Pbuddenberg 15132 /* Over de pagina Koken/Kookles */ Reactie 396756 wikitext text/x-wiki Zie ook [[Overleg gebruiker:PBuddenberg]] == Leeggehaalde pagina's== Dag, wat is de bedoeling van [[Maatschappijleer/Criminaliteit en recht/Actuele criminologie]] en [[Maatschappijleer/Basiswetenschappen]] in hun huidige vorm? Als de pagina's leeg blijven, worden ze verwijderd.Mvg, [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 apr 2017 21:54 (CEST) Idem voor [[Maatschappijleer/Wetenschapsfilosofie in veelvoud - Victor van de Bersselaar]]. Doet u dit eigenlijk vaker zo? Het is echter niet de bedoeling: elke pagina ''moet'' een zekere inhoud hebben om in de hoofdnaamruimte te kunnen blijven staan. Alleen in uw eigen gebruikersruimte is het geen probleem. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 apr 2017 22:05 (CEST) :Ik zal even een mail sturen, misschien ziet PB deze meldingen niet. == titelverandering == Beste Pbuddenberg, ik heb zojuist het deel "Leerdoelen en lesdoelen" een andere naam gegeven, namelijk Maatschappijleer/Leerdoelen en lesdoelen]], omdat het bij dat boek hoort. Met vriendelijke groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 7 mei 2017 23:45 (CEST) Dit is mijn overlegpagina begrijp ik. De vraag waarom bepaalde pagina's verwijderde zijn? Hier was ik aan begonnen maar ik kwam erachter dat de inhoud niet deugde en/of auteursrechten bevatte. De nu nog lege pagina's onder de noemer Maatschappijleer mogen ook helemaal weg. Hoe doe ik dat? == foute pagina's aangemaakt: wat te doen? == Ik wilde wat pagina's aanmaken in gebruiker:Pbuddenberg maar dit heb niet goed gedaan waardoor ik twee Pbuddenberg pagina's heb aangemaakt op Wikibooks. Haal ik deze zelf weg? En zo ja hoe? [[gebruiker:PBuddenberg|PBuddenberg]] :Alle persoonlijke kladpagina's zijn nu verplaatst naar uw eigen gebruikersruimte. De pagina's die begonnen met "Pbuddenberg..." stonden in de hoofdnaamruimte, wat met mijn persoonlijke kladpagina's nooit mag. Graag bij dit soort pagina's in het vervolg altijd beginnen met "Gebruiker:Pbuddenberg...". Succes verder. --[[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 31 mei 2017 19:10 (CEST) == Zinsdelen == Dag, er bestaat al geruime tijd de pagina [[Nederlands/Grammatica/Zinsleer]]. De nieuwe pagina [[Nederlands/Grammatica/Zinsdelen]] lijkt me wat dubbelop hiermee. Het beste is volgens mij nog de beide pagina's samenvoegen. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 2 jul 2017 13:03 (CEST) Dag, wellicht een goed idee... ik zal de pagina zinsdelen de komende weken van inhoud voorzien. Eventueel kan het daarna samengevoegd worden? Overigens is de structuur van het boek Nederlands mij niet duidelijk... Ik ben de komende maand van plan wat zaken op een rijtje te zetten die van toepassing zijn op het onderwijs in de bovenbouw van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs: een opsomming van vaardigheden met toelichting en vragen. [[Gebruiker:PBuddenberg|PBuddenberg]] == Vandalisme op Maatschappijleer/* == Kijk even op [[Overleg gebruiker:145.103.114.0/24]] en [https://nl.wikibooks.org/wiki/Speciaal:Filterlogboek?wpSearchUser=145.103.114.147&wpSearchTitle=&wpSearchFilter=] (klik op "details" om te zien hoe erg er geknoeid wordt). Ik heb nog geen blok toegepast omdat het zo te zien om één rotte appel gaat, en dan het hele project stil zou komen te liggen, maar hier ''moet'' een einde aan komen.<br> Tevens wil ik je even wijzen op [https://nl.wikibooks.org/wiki/Wikibooks:Lerarenkamer#Maatschappijleer deze discussie]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 30 aug 2017 14:16 (CEST) Beste moderator, Ik heb Wikibooks bij de leerlingen van 5 vwo en 3 vmbo-t geïntroduceerd voor mijn vak en daar opdrachten aan verbonden. Een enkeling vindt het inderdaad grappig om er zogenaamd amusante dingen op te plaatsen. Ik zal hen op deze waarschuwing wijzen. En anders zit er niets op om het ip-adres van onze schoolgemeenschap opnieuw te blokkeren. Dit is eerder voorgekomen bij misbruik op Wikipedia. Een aantal jaar geleden heb ik een verzoek ingediend om deze blokkering op te heffen. Is lastig om na te gaan wie het precies zijn. Maar het gaat al vrij lang goed. Zeker gezien het feit dat er bij ons 800 leerlingen rondlopen. Op het moment dat leerlingen geen toegang meer hebben via de schoolcomputers, zullen ze de opdrachten thuis moeten doen. Het is dus wel in hun eigenbelang om zorgvuldig met de wiki's om te springen. [[Gebruiker:Pbuddenberg|Peter Buddenberg]] == Ondertekenen met vier tildes (~) == Beste Peter, Dank voor je interessant werk voor Maatschappijleer. Tip: je kunt berichten ondertekenen met 4x tilde (slingertje), dan verschijnt je gebruikersnaam met link naar deze pagina's met een tijdstempel. Vriendelijke groet - ik onderteken nu ook op die manier en zie... - [[Gebruiker:Hansmuller|Hansmuller]] ([[Overleg gebruiker:Hansmuller|overleg]]) 24 sep 2017 14:11 (CEST) == Verzoekje: sjabloon "sub"== Zou u in het vervolg onderaan op elke nieuw aangemaakte pagina nog het sjabloon <nowiki> {{Sub}}</nowiki> willen zetten? Hierdoor staat de pagina nl. pas echt in het betreffende boek. Dank. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 30 sep 2017 19:02 (CEST) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Hallo! De Wikimedia Foundation vraagt om je feedback in een enquête. We willen weten hoe goed we jouw werk op en buiten de wiki's ondersteunen, en hoe we bepaalde dingen kunnen veranderen of verbeteren in de toekomst. De mening die je met ons deelt, zal directe invloed hebben op het huidige en toekomstige werk van de Wikimedia Foundation. Jij werd willekeurig geselecteerd voor deze enquête, en we willen graag input ontvangen van jouw Wikimediagemeenschap. De enquête is beschikbaar in meerdere talen, en zal ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag nemen. <span style="font-size: large;">'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Neem nu deel aan het onderzoek!]'''</span> Meer informatie over deze enquête is beschikbaar [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|op de projectpagina]]; daar lees je ook hoe je feedback de Wikimedia Foundation helpt om bewerkers zoals jijzelf te helpen. De enquête wordt gehost door een derde partij; ons [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) is van toepassing. Op de pagina met [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|veelgestelde vragen]] vind je meer informatie over deze enquête. Als je hulp nodig hebt, of als je je wil afmelden van toekomstige berichten over deze enquête, stuur dan een e-mail naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] via de 'E-mail een gebruiker' functie. Hartelijk dank! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 29 mrt 2018 20:36 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Elke bijdrage aan deze enquête kan de Wikimedia Foundation helpen om je ervaringen op de Wikimediaprojecten te verbeteren. Tot nu toe hebben we slechts van 29% van de Wikimediabijdragers een reactie ontvangen. De enquête is beschikbaar in verschillende talen en neemt ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Vul nu de enquête in.]''' Als je de enquête al hebt ingevuld: het spijt ons dat je deze herinnering ontvangt! We hebben het onderzoek zo ontworpen dat het onmogelijk is om te achterhalen wie de enquête (al) heeft ingevuld, dus we moeten herinneringen sturen naar iedereen. <span class="mw-translate-fuzzy">Als je je wil afmelden van volgende herinneringen, of van alle enquêtes, stuur dan een email naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] via de 'E-mail deze gebruiker' functie.</span>. Als je vragen hebt, dan kan je die ook via e-mail naar deze gebruiker sturen. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Lees meer over dit onderzoek op de projectpagina.]] De enquête wordt gehost door een derde partij; het [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) van de Wikimedia Foundation is van toepassing. Hartelijk dank! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 13 apr 2018 03:34 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Hallo! Dit is een laatste herinnering dat de enquête van de Wikimedia Foundation zal afgerond worden op '''23 april 2018 (07:00 UTC)'''. De enquête is beschikbaar in verschillende talen en neemt ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Vul nu de enquête in.]''' '''Als je de enquête al ingevuld hebt: hartelijk dank! We zullen je niet meer lastig vallen.''' We hebben het onderzoek zo ontworpen dat het onmogelijk is om te achterhalen wie de enquête (al) heeft ingevuld, dus we moeten herinneringen sturen naar iedereen. Om jezelf af te melden van toekomstige enquêtes: stuur een e-mail naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] met de 'E-mail deze gebruiker'-functie.. Als je vragen hebt, dan kan je die ook via e-mail naar deze gebruiker sturen. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Lees meer over dit onderzoek op de projectpagina.]] De enquête wordt gehost door een derde partij; het [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) van de Wikimedia Foundation is van toepassing. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 20 apr 2018 02:43 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, De Wikimedia Foundation wil je graag vragen naar jouw ervaringen met {{SITENAME}} en Wikimedia. Het doel van deze enquête is om te weten te komen hoe goed de Foundation je werk op wiki ondersteunt en hoe we in de toekomst dingen kunnen veranderen of verbeteren. Jouw mening is van directe invloed op het huidige en toekomstige werk van de Wikimedia Foundation. Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 9 sep 2019 16:32 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19352860 --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, Een aantal weken geleden stuurden we je een uitnodiging om de Community Insights-enquête in te vullen. Dit is het jaarlijkse onderzoek van de Wikimedia Foundation naar onze globale gemeenschappen. We zijn erg benieuwd naar hoe goed we jouw werk op de wiki's ondersteunen. We zijn 10% op weg naar ons doel voor deelname. Je kunt ons helpen ons doel te bereiken als je de enquête nog niet hebt ingevuld! '''Jouw stem is belangrijk voor ons.''' Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20 sep 2019 21:13 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19397758 --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, Je hebt nog maar een paar weken om de Community Insights-enquête in te vullen! We zijn 30% op weg naar ons doel voor deelname. Je kunt ons helpen ons doel te bereiken als je de enquête nog niet hebt ingevuld! Met dit onderzoek verzamelt de Wikimedia Foundation feedback over hoe goed we je werk op de wiki's ondersteunen. Het duurt maar 15 tot 25 minuten om in te vullen, en heeft een directe impact op de ondersteuning die we bieden. Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 4 okt 2019 19:03 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19433605 --> == E-mailen == Bij het schrijven van [[E-mailen]] heb je 41 keer een kleine bewerking opgeslagen. Dat kost veel opslagruimte en geeft veel extra werk bij de vandalismecontrole! Wil je een volgende keer de knop "Bewerking controleren" wat vaker gebruiken ipv. "Wijzigingen publiceren"? Dank je. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 7 jul 2020 23:12 (CEST) Goed dat je 't zegt. Ik zal daar in het vervolg op letten. Ik kan het ook eerst op m'n eigen wiki maken en in één keer over zetten. Groet - Pbuddenberg. == Proszę sprawdzić email == Witaj, {{PAGENAME}}: Proszę sprawdzić email! Temat: "The Community Insights survey is coming!" Jeśli masz jakieś pytania, wyślij e-mail na adres surveys@wikimedia.org. (English: Please check your email and spam! Subject is "The Community Insights survey is coming!" If you have questions, email surveys@wikimedia.org.) Sorry for the inconvenience, [[:pl:Special:Diff/60928651|you can read my explanation here]]. [[Gebruiker:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Overleg gebruiker:MediaWiki message delivery|overleg]]) 25 sep 2020 18:24 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:Samuel (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/pl&oldid=20478443 --> == [[Vaccinaties]] == Beste [[Gebruiker:Pbuddenberg|Pbuddenberg]], de pagina [[Vaccinaties]] die u recent heeft aangemaakt, is door mij op [[Wikibooks:Te_verwijderen_pagina%27s#Oktober|de verwijderlijst]] gezet omdat een pagina - zoals aan u [[Overleg_gebruiker:Pbuddenberg#Leeggehaalde_pagina's|hier]] eerder is uitgelegd - een zekere inhoud moet hebben. U heeft zo nog een maand de tijd om alsnog aan te vullen tot voldoende inhoud. U kunt een volgende keer op u eigen gebruikerspagina (begin de paginanaam met Gebruiker:Pbuddenberg/) wel al met zo'n opzet beginnen. Als er dan eenmaal voldoende inhoud is, kunt u die overzetten. Als u hulp wenst bij het aanmaken en correct vullen van een boek, dan assisteer ik u graag of kunt u [[Help:Een nieuwe pagina aanmaken|hier]] meer over lezen. Mvg, [[Gebruiker:BeeBringer|BeeBringer]] ([[Overleg gebruiker:BeeBringer|overleg]]) 2 okt 2022 14:04 (CEST) == Over de pagina [[Koken/Kookles]] == Hoe gaat het met [[Koken/Kookles]] verder? # Deze pagina lijkt bij geen enkel boek te horen. En dit is Wikibooks, dus de eerste stap is altijd om een boek te beginnen voordat er een hoofdstuk of pagina wordt gemaakt. # Er is een ambitieuze opzet gemaakt, maar die is nauwelijks ingevuld. Het is een zeer pril beginnetje. # De pagina bevat alleen maar plaatjes, die niet veel met koken van doen hebben, eerder met schoonmaken. Deze opzet past niet in het [[Kookboek]] en ook niet in [[Huishouden/Hygiëne]]. Kunt u aangeven wat er met deze pagina moet gebeuren? U bent hem in augustus 2018 gestart, maar heeft er sindsdien niet meer aan gewerkt. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 29 mei 2025 14:02 (CEST) :Dank voor je opmerking. :Deze pagina wordt inderdaad niet gebruikt. :Kan ik deze ook zelf verwijderen? [[Gebruiker:Pbuddenberg|Pbuddenberg]] ([[Overleg gebruiker:Pbuddenberg|overleg]]) 14 jun 2025 18:30 (CEST) h62n15hcq05i7dl7fomedtwaf9igazi 396767 396756 2025-06-15T03:46:45Z JopkeB 18060 /* Over de pagina Koken/Kookles */ Reactie 396767 wikitext text/x-wiki Zie ook [[Overleg gebruiker:PBuddenberg]] == Leeggehaalde pagina's== Dag, wat is de bedoeling van [[Maatschappijleer/Criminaliteit en recht/Actuele criminologie]] en [[Maatschappijleer/Basiswetenschappen]] in hun huidige vorm? Als de pagina's leeg blijven, worden ze verwijderd.Mvg, [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 apr 2017 21:54 (CEST) Idem voor [[Maatschappijleer/Wetenschapsfilosofie in veelvoud - Victor van de Bersselaar]]. Doet u dit eigenlijk vaker zo? Het is echter niet de bedoeling: elke pagina ''moet'' een zekere inhoud hebben om in de hoofdnaamruimte te kunnen blijven staan. Alleen in uw eigen gebruikersruimte is het geen probleem. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 25 apr 2017 22:05 (CEST) :Ik zal even een mail sturen, misschien ziet PB deze meldingen niet. == titelverandering == Beste Pbuddenberg, ik heb zojuist het deel "Leerdoelen en lesdoelen" een andere naam gegeven, namelijk Maatschappijleer/Leerdoelen en lesdoelen]], omdat het bij dat boek hoort. Met vriendelijke groet, [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 7 mei 2017 23:45 (CEST) Dit is mijn overlegpagina begrijp ik. De vraag waarom bepaalde pagina's verwijderde zijn? Hier was ik aan begonnen maar ik kwam erachter dat de inhoud niet deugde en/of auteursrechten bevatte. De nu nog lege pagina's onder de noemer Maatschappijleer mogen ook helemaal weg. Hoe doe ik dat? == foute pagina's aangemaakt: wat te doen? == Ik wilde wat pagina's aanmaken in gebruiker:Pbuddenberg maar dit heb niet goed gedaan waardoor ik twee Pbuddenberg pagina's heb aangemaakt op Wikibooks. Haal ik deze zelf weg? En zo ja hoe? [[gebruiker:PBuddenberg|PBuddenberg]] :Alle persoonlijke kladpagina's zijn nu verplaatst naar uw eigen gebruikersruimte. De pagina's die begonnen met "Pbuddenberg..." stonden in de hoofdnaamruimte, wat met mijn persoonlijke kladpagina's nooit mag. Graag bij dit soort pagina's in het vervolg altijd beginnen met "Gebruiker:Pbuddenberg...". Succes verder. --[[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 31 mei 2017 19:10 (CEST) == Zinsdelen == Dag, er bestaat al geruime tijd de pagina [[Nederlands/Grammatica/Zinsleer]]. De nieuwe pagina [[Nederlands/Grammatica/Zinsdelen]] lijkt me wat dubbelop hiermee. Het beste is volgens mij nog de beide pagina's samenvoegen. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 2 jul 2017 13:03 (CEST) Dag, wellicht een goed idee... ik zal de pagina zinsdelen de komende weken van inhoud voorzien. Eventueel kan het daarna samengevoegd worden? Overigens is de structuur van het boek Nederlands mij niet duidelijk... Ik ben de komende maand van plan wat zaken op een rijtje te zetten die van toepassing zijn op het onderwijs in de bovenbouw van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs: een opsomming van vaardigheden met toelichting en vragen. [[Gebruiker:PBuddenberg|PBuddenberg]] == Vandalisme op Maatschappijleer/* == Kijk even op [[Overleg gebruiker:145.103.114.0/24]] en [https://nl.wikibooks.org/wiki/Speciaal:Filterlogboek?wpSearchUser=145.103.114.147&wpSearchTitle=&wpSearchFilter=] (klik op "details" om te zien hoe erg er geknoeid wordt). Ik heb nog geen blok toegepast omdat het zo te zien om één rotte appel gaat, en dan het hele project stil zou komen te liggen, maar hier ''moet'' een einde aan komen.<br> Tevens wil ik je even wijzen op [https://nl.wikibooks.org/wiki/Wikibooks:Lerarenkamer#Maatschappijleer deze discussie]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 30 aug 2017 14:16 (CEST) Beste moderator, Ik heb Wikibooks bij de leerlingen van 5 vwo en 3 vmbo-t geïntroduceerd voor mijn vak en daar opdrachten aan verbonden. Een enkeling vindt het inderdaad grappig om er zogenaamd amusante dingen op te plaatsen. Ik zal hen op deze waarschuwing wijzen. En anders zit er niets op om het ip-adres van onze schoolgemeenschap opnieuw te blokkeren. Dit is eerder voorgekomen bij misbruik op Wikipedia. Een aantal jaar geleden heb ik een verzoek ingediend om deze blokkering op te heffen. Is lastig om na te gaan wie het precies zijn. Maar het gaat al vrij lang goed. Zeker gezien het feit dat er bij ons 800 leerlingen rondlopen. Op het moment dat leerlingen geen toegang meer hebben via de schoolcomputers, zullen ze de opdrachten thuis moeten doen. Het is dus wel in hun eigenbelang om zorgvuldig met de wiki's om te springen. [[Gebruiker:Pbuddenberg|Peter Buddenberg]] == Ondertekenen met vier tildes (~) == Beste Peter, Dank voor je interessant werk voor Maatschappijleer. Tip: je kunt berichten ondertekenen met 4x tilde (slingertje), dan verschijnt je gebruikersnaam met link naar deze pagina's met een tijdstempel. Vriendelijke groet - ik onderteken nu ook op die manier en zie... - [[Gebruiker:Hansmuller|Hansmuller]] ([[Overleg gebruiker:Hansmuller|overleg]]) 24 sep 2017 14:11 (CEST) == Verzoekje: sjabloon "sub"== Zou u in het vervolg onderaan op elke nieuw aangemaakte pagina nog het sjabloon <nowiki> {{Sub}}</nowiki> willen zetten? Hierdoor staat de pagina nl. pas echt in het betreffende boek. Dank. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 30 sep 2017 19:02 (CEST) == Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Hallo! De Wikimedia Foundation vraagt om je feedback in een enquête. We willen weten hoe goed we jouw werk op en buiten de wiki's ondersteunen, en hoe we bepaalde dingen kunnen veranderen of verbeteren in de toekomst. De mening die je met ons deelt, zal directe invloed hebben op het huidige en toekomstige werk van de Wikimedia Foundation. Jij werd willekeurig geselecteerd voor deze enquête, en we willen graag input ontvangen van jouw Wikimediagemeenschap. De enquête is beschikbaar in meerdere talen, en zal ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag nemen. <span style="font-size: large;">'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Neem nu deel aan het onderzoek!]'''</span> Meer informatie over deze enquête is beschikbaar [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|op de projectpagina]]; daar lees je ook hoe je feedback de Wikimedia Foundation helpt om bewerkers zoals jijzelf te helpen. De enquête wordt gehost door een derde partij; ons [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) is van toepassing. Op de pagina met [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|veelgestelde vragen]] vind je meer informatie over deze enquête. Als je hulp nodig hebt, of als je je wil afmelden van toekomstige berichten over deze enquête, stuur dan een e-mail naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] via de 'E-mail een gebruiker' functie. Hartelijk dank! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 29 mrt 2018 20:36 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17881402 --> == Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Elke bijdrage aan deze enquête kan de Wikimedia Foundation helpen om je ervaringen op de Wikimediaprojecten te verbeteren. Tot nu toe hebben we slechts van 29% van de Wikimediabijdragers een reactie ontvangen. De enquête is beschikbaar in verschillende talen en neemt ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Vul nu de enquête in.]''' Als je de enquête al hebt ingevuld: het spijt ons dat je deze herinnering ontvangt! We hebben het onderzoek zo ontworpen dat het onmogelijk is om te achterhalen wie de enquête (al) heeft ingevuld, dus we moeten herinneringen sturen naar iedereen. <span class="mw-translate-fuzzy">Als je je wil afmelden van volgende herinneringen, of van alle enquêtes, stuur dan een email naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] via de 'E-mail deze gebruiker' functie.</span>. Als je vragen hebt, dan kan je die ook via e-mail naar deze gebruiker sturen. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Lees meer over dit onderzoek op de projectpagina.]] De enquête wordt gehost door een derde partij; het [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) van de Wikimedia Foundation is van toepassing. Hartelijk dank! </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 13 apr 2018 03:34 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 --> == Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey == <div class="mw-parser-output"> <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> Hallo! Dit is een laatste herinnering dat de enquête van de Wikimedia Foundation zal afgerond worden op '''23 april 2018 (07:00 UTC)'''. De enquête is beschikbaar in verschillende talen en neemt ongeveer 20 tot 40 minuten in beslag. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=VAE&prj=ot&edc=5&prjedc=ot5 Vul nu de enquête in.]''' '''Als je de enquête al ingevuld hebt: hartelijk dank! We zullen je niet meer lastig vallen.''' We hebben het onderzoek zo ontworpen dat het onmogelijk is om te achterhalen wie de enquête (al) heeft ingevuld, dus we moeten herinneringen sturen naar iedereen. Om jezelf af te melden van toekomstige enquêtes: stuur een e-mail naar [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] met de 'E-mail deze gebruiker'-functie.. Als je vragen hebt, dan kan je die ook via e-mail naar deze gebruiker sturen. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Lees meer over dit onderzoek op de projectpagina.]] De enquête wordt gehost door een derde partij; het [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (Engels) van de Wikimedia Foundation is van toepassing. </div> <span class="mw-content-ltr" dir="ltr">[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]</span>, 20 apr 2018 02:43 (CEST) </div> <!-- Bericht verzonden door User:WMF Surveys@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot5&oldid=17888784 --> == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, De Wikimedia Foundation wil je graag vragen naar jouw ervaringen met {{SITENAME}} en Wikimedia. Het doel van deze enquête is om te weten te komen hoe goed de Foundation je werk op wiki ondersteunt en hoe we in de toekomst dingen kunnen veranderen of verbeteren. Jouw mening is van directe invloed op het huidige en toekomstige werk van de Wikimedia Foundation. Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 9 sep 2019 16:32 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19352860 --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, Een aantal weken geleden stuurden we je een uitnodiging om de Community Insights-enquête in te vullen. Dit is het jaarlijkse onderzoek van de Wikimedia Foundation naar onze globale gemeenschappen. We zijn erg benieuwd naar hoe goed we jouw werk op de wiki's ondersteunen. We zijn 10% op weg naar ons doel voor deelname. Je kunt ons helpen ons doel te bereiken als je de enquête nog niet hebt ingevuld! '''Jouw stem is belangrijk voor ons.''' Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20 sep 2019 21:13 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19397758 --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="nl" dir="ltr"> '''Deel je ervaringen in dit onderzoek''' Hallo {{PAGENAME}}, Je hebt nog maar een paar weken om de Community Insights-enquête in te vullen! We zijn 30% op weg naar ons doel voor deelname. Je kunt ons helpen ons doel te bereiken als je de enquête nog niet hebt ingevuld! Met dit onderzoek verzamelt de Wikimedia Foundation feedback over hoe goed we je werk op de wiki's ondersteunen. Het duurt maar 15 tot 25 minuten om in te vullen, en heeft een directe impact op de ondersteuning die we bieden. Neem alsjeblieft 15 tot 25 minuten de tijd om '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(other,act4) je feedback te geven via deze enquête]'''. Het onderzoek is beschikbaar in verschillende talen. Deze enquête wordt gehost door een derde partij en [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement valt onder deze privacyverklaring] (in het Engels). [[m:Community Insights/Frequent questions|Meer informatie over dit project vind je hier.]] [mailto:surveys@wikimedia.org E-mail ons] als je vragen hebt, of als je in de toekomst geen berichten meer wilt ontvangen over het invullen van deze enquête. Met vriendelijke groet, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 4 okt 2019 19:03 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:RMaung (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(other,act4)&oldid=19433605 --> == E-mailen == Bij het schrijven van [[E-mailen]] heb je 41 keer een kleine bewerking opgeslagen. Dat kost veel opslagruimte en geeft veel extra werk bij de vandalismecontrole! Wil je een volgende keer de knop "Bewerking controleren" wat vaker gebruiken ipv. "Wijzigingen publiceren"? Dank je. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 7 jul 2020 23:12 (CEST) Goed dat je 't zegt. Ik zal daar in het vervolg op letten. Ik kan het ook eerst op m'n eigen wiki maken en in één keer over zetten. Groet - Pbuddenberg. == Proszę sprawdzić email == Witaj, {{PAGENAME}}: Proszę sprawdzić email! Temat: "The Community Insights survey is coming!" Jeśli masz jakieś pytania, wyślij e-mail na adres surveys@wikimedia.org. (English: Please check your email and spam! Subject is "The Community Insights survey is coming!" If you have questions, email surveys@wikimedia.org.) Sorry for the inconvenience, [[:pl:Special:Diff/60928651|you can read my explanation here]]. [[Gebruiker:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Overleg gebruiker:MediaWiki message delivery|overleg]]) 25 sep 2020 18:24 (CEST) <!-- Bericht verzonden door User:Samuel (WMF)@metawiki via de lijst op de pagina https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/pl&oldid=20478443 --> == [[Vaccinaties]] == Beste [[Gebruiker:Pbuddenberg|Pbuddenberg]], de pagina [[Vaccinaties]] die u recent heeft aangemaakt, is door mij op [[Wikibooks:Te_verwijderen_pagina%27s#Oktober|de verwijderlijst]] gezet omdat een pagina - zoals aan u [[Overleg_gebruiker:Pbuddenberg#Leeggehaalde_pagina's|hier]] eerder is uitgelegd - een zekere inhoud moet hebben. U heeft zo nog een maand de tijd om alsnog aan te vullen tot voldoende inhoud. U kunt een volgende keer op u eigen gebruikerspagina (begin de paginanaam met Gebruiker:Pbuddenberg/) wel al met zo'n opzet beginnen. Als er dan eenmaal voldoende inhoud is, kunt u die overzetten. Als u hulp wenst bij het aanmaken en correct vullen van een boek, dan assisteer ik u graag of kunt u [[Help:Een nieuwe pagina aanmaken|hier]] meer over lezen. Mvg, [[Gebruiker:BeeBringer|BeeBringer]] ([[Overleg gebruiker:BeeBringer|overleg]]) 2 okt 2022 14:04 (CEST) == Over de pagina [[Koken/Kookles]] == Hoe gaat het met [[Koken/Kookles]] verder? # Deze pagina lijkt bij geen enkel boek te horen. En dit is Wikibooks, dus de eerste stap is altijd om een boek te beginnen voordat er een hoofdstuk of pagina wordt gemaakt. # Er is een ambitieuze opzet gemaakt, maar die is nauwelijks ingevuld. Het is een zeer pril beginnetje. # De pagina bevat alleen maar plaatjes, die niet veel met koken van doen hebben, eerder met schoonmaken. Deze opzet past niet in het [[Kookboek]] en ook niet in [[Huishouden/Hygiëne]]. Kunt u aangeven wat er met deze pagina moet gebeuren? U bent hem in augustus 2018 gestart, maar heeft er sindsdien niet meer aan gewerkt. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 29 mei 2025 14:02 (CEST) :Dank voor je opmerking. :Deze pagina wordt inderdaad niet gebruikt. :Kan ik deze ook zelf verwijderen? [[Gebruiker:Pbuddenberg|Pbuddenberg]] ([[Overleg gebruiker:Pbuddenberg|overleg]]) 14 jun 2025 18:30 (CEST) ::Zie [[Wikibooks:Te verwijderen pagina's]]. Voeg hem toe op deze pagina onder "juni", met een toelichting, en zet <nowiki>{{Weg}}</nowiki> bovenin de pagina. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 15 jun 2025 05:46 (CEST) ecpl4xvegjzg2qqsa14akdkuxdqq00l 0 21056 396743 333061 2025-06-14T13:11:40Z Wikiklaas 5620 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Aquilegia caerulea0.jpg]] → [[File:Aquilegia coerulea 0.jpg]] spelling error in scientific name 396743 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Flower Rex 10.jpg}} '''Akelei''' (''Aquilegia'') is een geslacht van kruidachtige, winterharde, vaste planten uit de [[../Ranonkelfamilie|ranonkelfamilie]] (''Ranunculaceae''). Er zijn ongeveer 120 soorten. De soorten hebben drielobbige bladeren en opvallende bloemen die in diverse kleuren te koop zijn. De meeste soorten bloeien grofweg van half april tot half juli. ;Kweek De planten vereisen een zonnige of halfzonnige plek om goed te bloeien. De grond dient matig vochthoudend te zijn; takjes en rottende bladeren zijn een pré. Planten kan het beste gebeuren in het eind van het najaar of begin van het voorjaar. Akelei is een geschikte snijbloem. ;Soorten <gallery widths="90"> Aquilegia coerulea 0.jpg|[[../Gespoorde akelei|Gespoorde akelei]] (''Aquilegia caerulea'') Aquilegia vulgaris 100503b.jpg|[[../Wilde akelei|Wilde akelei]] (''Aquilegia vulgaris'') </gallery> ;Nog niet beschreven: * ''Aquilegia skinneri'': oranjerood-witte bloemen, bloei van juli tot september, ongeveer 60 cm hoog. <gallery widths="90"> Aquilegia canadensis1.jpg|''Aquilegia canadensis'' Aquilegia chrysantha3.jpg|''Aquilegia chrysantha'' OnbekendinKiewit_23-04-2009_13-06-37.NEF.jpg|''Aquilegia ottonis'' </gallery> {{bron|bronvermelding= *Wijlen, Ing. A. van. ''Grote Tuinplanten Encyclopedie'', Zuid-Nederlandse Uitgeverij Aartselaar, 1980.}} {{Commonscat|Aquilegia}} {{Wikipedia|Pagina={{SUBPAGENAME}}|Naam={{SUBPAGENAME}}}} {{sub}} co4t26ym9pl3dbai940hkc5gly64e27 0 22184 396776 396371 2025-06-15T07:31:22Z Д.Ильин 28627 396776 wikitext text/x-wiki {{Algemene chemie}} ==VSEPR== {{Definitie|VSEPR-afstotingsaanname:<br>Elektronenparen, gedeeld of eenzaam, stoten elkaar af en dit bepaalt de vorm van een molecuul}} VSEPR (meestal uitgesproken als ''vesper'') staat voor ''Valence Shell Electron Pair Repulsion'', vertaald: ''valentieschil-elekronenpaar-afstoting'' of kortweg het '''afstotingsmodel'''. Het is een theorie die goeddeels als een uitbreiding van het Lewis-model in ''drie dimensies'' beschouwd kan worden. Het idee dat moleculen drie-dimensionale voorwerpen zijn lijkt vandaag voor de hand te liggen, immers een schep suiker of een glas water is dat ook. Toch ondervond de Rotterdammer van 't Hoff met zijn boek ''La chimie dans l'éspace'' in 1874 grote weerstand, zelfs van de grote chemici van zijn tijd, zoals Adolph Kolbe, toen hij voorstelde dat de structuur van moleculen in drie dimensies bezien moest worden. De Fransman Joseph le Bel kwam overigens onafhankelijk van hem met hetzelfde idee. Het afstotingsmodel is van veel later (1957) en sindsdien heeft de computer het mogelijk gemaakt moleculen op allerlei wijzen af te beelden. We zullen hieronder een aantal verschillende manieren van afbeelden laten zien. Er zijn ook meetmethoden ontwikkeld die het mogelijk maken de bindingslengte en -hoeken van (gas)moleculen nauwkeurig te bepalen, zodat we de vormen van allerlei moleculen goed kennen. ==Elektronengebieden== In onze discussie van het Lewis-model hebben we kennis gemaakt met bindingen van orde 1,2 en 3 en met eenzame elektronenparen. We kunnen deze vier samenvatten onder de naam ''elektronengebieden''. De afstotingstheorie stelt dat een molecuul ernaar streeft de hoeken tussen twee elektronengebieden altijd zo groot mogelijk te maken. Dit is niet veel anders dan een gevolg van de wet van Coulomb, immers de elektronengebieden hebben allemaal gemeen dat zij uit negatief geladen elektronen opgebouwd zijn. ===Eén elektronengebied=== In moleculen met erg weinig valentie-elektronen zoals H₂ of gasvormig natrium Na₂ of kalium K₂ is er maar één elektronengebied, de enkele binding tussen de atomen. Het molecuul is dan een rechte halter zonder eenzame paren. {| |[[Image:AX1E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E0-3D-balls.png|128px]] |} ===Twee elektronengebieden=== Indien er rondom het centrale atoom A twee elektronengebieden zijn trachten die zo ver mogelijk bij elkaar uit de buurt te blijven. Dat betekent dat er een lineaire structuur ontstaat met een X-A-X hoek van 180 graden. {| |[[Image:AX2E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E0-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld hiervan is het gasmolecuul Cl-Be-Cl, waarbij we de eenzame paren van de X(=Cl)-atomen even buiten beschouwing laten. Beryllium is elektronendeficiënt met maar twee valentie-elektronen en neemt daardoor soms configuraties aan die ver van de octetregel afwijken. Lineaire moleculen met twee elektronengebieden zijn echter ook mogelijk met twee dubbele bindingen zoals O=C=O (CO₂) of een enkele en een driedubbele zoals in H-C≡N. De H-C-N hoek is dus 180 graden. Aan de stikstofkant van dit molecuul H-C≡N| zit een eenzaam elektronenpaar E. De hoek C-N-E is ook 180 graden. Voor de meeste technieken is dit eenzaam paar echter niet te 'zien' en het eenzaam paar wordt daarom vaak niet afgebeeld, maar de positie van een eenzaam paar kan wel de eigenschappen van een molecuul beïnvloeden. {| |[[Image:AX1E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E1-3D-balls.png|128px]] |} ===Drie elektronengebieden=== Indien er rond een atoom A drie elektronengebieden zijn is de geometrie die ze zo ver mogelijk uit elkaar brengt een vlakke driehoek met drie hoeken van 120 graden. Voorbeelden van een dergelijke vlakke ''trigonale'' structuur zijn #moleculen als BF₃ en AlCl₃, beide met drie enkele bindingen en daarmee elektronendeficiënt (geen octet rond B of Al) #ionen als carbonaat CO₃^2- met drie gelijkwaardige bindingen van orde 1.333 (of drie resonantiestructuren) #veel moleculen met een dubbele binding zoals formaldehyde (methanal) H₂C=O {| |[[Image:AX3E0-side-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan nog in het platte vlak weergegeven worden, maar soms wordt al, als hierboven een stereoweergave gesimuleerd door gebruik te maken van drie verschillende 'staafjes'. Een gewoon streepje wordt geacht in het vlak van de tekening (het scherm, het bord) te liggen. Een solide wig stelt een atoom voor dat uit het vlak steekt in de richting van de waarnemer. Een gearceerde wig wordt geacht naar achteren te steken, het bord of scherm in. Indien een van de elektronengebieden wordt ingenomen door een eenzaam paar ontstaat er een gebogen molecuul met een X-A-X hoek van ''bij benadering'' 120 graden. Dat dit slechts een benadering is hoeft geen verbazing te wekken als we bedenken dat de ladingswolk van het eenzame paar best een wat andere vorm kan hebben dan die van de twee X-A bindingen. Het molecuul zal dan díé vorm aannemen waarbij de ladingswolken er elkaar zo weinig mogelijk in de weg zitten. Dit kan best bij 121 of bij 119 graden zijn. {| |[[Image:AX2E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E1-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld van een dergelijk gebogen molecuul is SO₂. Een Lewis-berekening leert dat het een eenzaam paar heeft op het zwavel atoom en twee S-O bindingen van orde 1.5 (ofwel twee resonantiestructuren met een enkele en een dubbele binding). De gemeten bindingshoek is 119 graden en beide S-O bindingen zijn 143.1 pm lang. De gebogen vorm is vooral goed duidelijk als we het eenzame paar weglaten uit de afbeelding. {| |[[File:Sulfur-dioxide-ve-A-2D.png|128px]] |<math>\leftrightarrow</math> |[[File:Sulfur-dioxide-ve-C-2D.png|128px]] |[[File:Sulfur-dioxide-3D-vdW.png|128px]] |} ===Vier elektronengebieden=== Het belangrijkste geval is dat van vier gebieden omdat deze structuur de basis van het merendeel van de organische chemie. {| |[[Image:AX4E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan alleen in drie dimensies goed begrepen worden, omdat het zo ver mogelijk van elkaar weg plaatsen van vier gebieden leidt tot hoeken van ~109 graden in een '''tetraëdrische''' vorm. De tetraëder, het regelmatig viervlak, is daarmee een eindeloos weerkerend motief in met name de organische chemie. Er zijn zelfs chemische vakbladen naar vernoemd zoals "Tetrahedron letters". De linkerweergave laat opnieuw het gebruik van een solide wig zien als aanduiding van een uit het vlak van tekening stekende binding en de gearceerde die juist naar achteren steekt. Het is belangrijk zich deze tekenwijze goed eigen te maken omdat het de manier is waarop men dat met de hand op een bord of op papier tekenen kan. In de organische chemie is dit de standaardnotatie. Het archetype van deze structuur is het methaanmolecuul. We hebben de structuur daarvan eerder als Lewis-structuur uitgewerkt, maar dat resulteerde in een weergave in het platte vlak die ten onrechte de indruk wekte dat alle hoeken 90 graden zouden zijn. Alleen als we het voorbeeld van van 't Hoff en le Bel volgen en in drie dimensies denken we komen we op de juiste tetraëdrische vorm met zijn grotere hoeken van 109 graden. {| |[[Bestand:Elektronenformel Punkte CH4.svg|150px|thumb|"Platte" Lewis-structuur]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|150px|thumb|3D-structuur]] |[[File:Enant.png|300px]] |} In de tijd van le Bel en van 't Hoff was er nog bitter weinig bewijs dat methaan inderdaad deze vorm had. Er waren nog geen methoden om de vorm van een molecuul te bepalen. Wel kon er aangetoond worden dat wanneer de vier buuratomen (''liganden'') allemaal verschillend zijn (bijvoorbeeld een H, een F, een Cl en een Br atoom), er twee ''verschillende moleculen'' mogelijk zijn die elkaars spiegelbeeld zijn. Het is niet mogelijk het ene molecuul door te draaien in het andere over te voeren, net als bij een linker- en een rechterhandschoen het geval is. Men noemt dit verschijnsel ''chiraliteit''. Indien één van de elektronengebieden een eenzaam paar is krijgen we een ''trigonaal piramidale'' vorm. Dit is vooral goed te zien als het eenzame paar niet wordt afgebeeld, zoals in de derde weergave. {| |[[Image:AX3E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E1-3D-balls.png|128px]] |[[File:Ammonia-3D-sticks.png|128px]] |} Een bekend voorbeeld van deze structuur is het ammoniakmolecuul |NH₃ dat drie N-H bindingen plus één eenzaam paar heeft. De H-N-H bindingshoeken wijken een beetje af van 109, nl. 107.8 Een bekend geval met twee elektronenparen is water H₂O. Het is een gebogen molecuul met een bindingshoek van iets minder dan 109 graden (gemeten: 104.45). Opnieuw is dat vooral goed te zien als we de twee eenzame paren niet afbeelden. {| |[[Image:AX2E2-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E2-3D-balls.png|128px]] |[[File:Water molecule.svg|128px]] |} ===Grotere sterische getallen dan 4=== Het aantal elektronengebieden wordt ook wel het ''sterisch getal'' genoemd. Bij zwaardere elementen is er vaak ruimte voor meer buuratomen, ''liganden'' genoemd. Het is in sommige gevallen mogelijk het Lewis+afstotingsmodel uit te breiden door de octetregel 'uit te breiden', dat wil zeggen aan te nemen dat een atoom niet 8, maar 10 of 12 elektronen rond zich verzamelt. Deze aanname niet erg goed in overeenstemming te brengen met de resultaten van de betere golfmechanische modellen en de "uitgebreide octetregel" zal hier niet verder uitgewerkt worden. Dat wil niet zeggen dat er geen moleculen zijn met meer liganden, integendeel! Een aantal bekende vormen staan hieronder afgebeeld. Een veelvoorkomende vorm is die van de octaëder, de vorm aangenomen door moleculen als SF₆. De octaëder is in de anorganische chemie ongeveer even alledaags als de tetraëder dat is in de organische chemie. {| class=wikitable !Sterisch <br> Getal !Basisvorm <br> 0 EP !1 EP !2 EP !3 EP |- |rowspan="2"|5 || [[Image:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |[[Image:Trigonal-bipyramidal-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |rowspan="2"|6 || [[Image:AX6E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; |- | [[Image:AX6E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; <!-- |- |rowspan="2"|7 || [[Image:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; |- | [[Image:AX7E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; --> |} ==Lewis-basen en zuren== Moleculen met een laag sterisch getal en moleculen met ten minste één eenzaam paar kunnen een reactie met elkaar aangaan. Het klassieke voorbeeld daarvan zijn de moleculen BF₃ en NH₃. [[Bestand:NH3-BF3-adduct-bond-lengthening-2D.png|thumb|300px|De reactie van het Lewis-zuur BF₃ en de Lewis-base NH₃.]] 8504oy3l37mly7ex1qzdfbwex88frg4 396778 396776 2025-06-15T08:29:43Z Д.Ильин 28627 396778 wikitext text/x-wiki {{Algemene chemie}} ==VSEPR== {{Definitie|VSEPR-afstotingsaanname:<br>Elektronenparen, gedeeld of eenzaam, stoten elkaar af en dit bepaalt de vorm van een molecuul}} VSEPR (meestal uitgesproken als ''vesper'') staat voor ''Valence Shell Electron Pair Repulsion'', vertaald: ''valentieschil-elekronenpaar-afstoting'' of kortweg het '''afstotingsmodel'''. Het is een theorie die goeddeels als een uitbreiding van het Lewis-model in ''drie dimensies'' beschouwd kan worden. Het idee dat moleculen drie-dimensionale voorwerpen zijn lijkt vandaag voor de hand te liggen, immers een schep suiker of een glas water is dat ook. Toch ondervond de Rotterdammer van 't Hoff met zijn boek ''La chimie dans l'éspace'' in 1874 grote weerstand, zelfs van de grote chemici van zijn tijd, zoals Adolph Kolbe, toen hij voorstelde dat de structuur van moleculen in drie dimensies bezien moest worden. De Fransman Joseph le Bel kwam overigens onafhankelijk van hem met hetzelfde idee. Het afstotingsmodel is van veel later (1957) en sindsdien heeft de computer het mogelijk gemaakt moleculen op allerlei wijzen af te beelden. We zullen hieronder een aantal verschillende manieren van afbeelden laten zien. Er zijn ook meetmethoden ontwikkeld die het mogelijk maken de bindingslengte en -hoeken van (gas)moleculen nauwkeurig te bepalen, zodat we de vormen van allerlei moleculen goed kennen. ==Elektronengebieden== In onze discussie van het Lewis-model hebben we kennis gemaakt met bindingen van orde 1,2 en 3 en met eenzame elektronenparen. We kunnen deze vier samenvatten onder de naam ''elektronengebieden''. De afstotingstheorie stelt dat een molecuul ernaar streeft de hoeken tussen twee elektronengebieden altijd zo groot mogelijk te maken. Dit is niet veel anders dan een gevolg van de wet van Coulomb, immers de elektronengebieden hebben allemaal gemeen dat zij uit negatief geladen elektronen opgebouwd zijn. ===Eén elektronengebied=== In moleculen met erg weinig valentie-elektronen zoals H₂ of gasvormig natrium Na₂ of kalium K₂ is er maar één elektronengebied, de enkele binding tussen de atomen. Het molecuul is dan een rechte halter zonder eenzame paren. {| |[[Image:AX1E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E0-3D-balls.png|128px]] |} ===Twee elektronengebieden=== Indien er rondom het centrale atoom A twee elektronengebieden zijn trachten die zo ver mogelijk bij elkaar uit de buurt te blijven. Dat betekent dat er een lineaire structuur ontstaat met een X-A-X hoek van 180 graden. {| |[[Image:AX2E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E0-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld hiervan is het gasmolecuul Cl-Be-Cl, waarbij we de eenzame paren van de X(=Cl)-atomen even buiten beschouwing laten. Beryllium is elektronendeficiënt met maar twee valentie-elektronen en neemt daardoor soms configuraties aan die ver van de octetregel afwijken. Lineaire moleculen met twee elektronengebieden zijn echter ook mogelijk met twee dubbele bindingen zoals O=C=O (CO₂) of een enkele en een driedubbele zoals in H-C≡N. De H-C-N hoek is dus 180 graden. Aan de stikstofkant van dit molecuul H-C≡N| zit een eenzaam elektronenpaar E. De hoek C-N-E is ook 180 graden. Voor de meeste technieken is dit eenzaam paar echter niet te 'zien' en het eenzaam paar wordt daarom vaak niet afgebeeld, maar de positie van een eenzaam paar kan wel de eigenschappen van een molecuul beïnvloeden. {| |[[Image:AX1E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E1-3D-balls.png|128px]] |} ===Drie elektronengebieden=== Indien er rond een atoom A drie elektronengebieden zijn is de geometrie die ze zo ver mogelijk uit elkaar brengt een vlakke driehoek met drie hoeken van 120 graden. Voorbeelden van een dergelijke vlakke ''trigonale'' structuur zijn #moleculen als BF₃ en AlCl₃, beide met drie enkele bindingen en daarmee elektronendeficiënt (geen octet rond B of Al) #ionen als carbonaat CO₃^2- met drie gelijkwaardige bindingen van orde 1.333 (of drie resonantiestructuren) #veel moleculen met een dubbele binding zoals formaldehyde (methanal) H₂C=O {| |[[Image:AX3E0-side-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan nog in het platte vlak weergegeven worden, maar soms wordt al, als hierboven een stereoweergave gesimuleerd door gebruik te maken van drie verschillende 'staafjes'. Een gewoon streepje wordt geacht in het vlak van de tekening (het scherm, het bord) te liggen. Een solide wig stelt een atoom voor dat uit het vlak steekt in de richting van de waarnemer. Een gearceerde wig wordt geacht naar achteren te steken, het bord of scherm in. Indien een van de elektronengebieden wordt ingenomen door een eenzaam paar ontstaat er een gebogen molecuul met een X-A-X hoek van ''bij benadering'' 120 graden. Dat dit slechts een benadering is hoeft geen verbazing te wekken als we bedenken dat de ladingswolk van het eenzame paar best een wat andere vorm kan hebben dan die van de twee X-A bindingen. Het molecuul zal dan díé vorm aannemen waarbij de ladingswolken er elkaar zo weinig mogelijk in de weg zitten. Dit kan best bij 121 of bij 119 graden zijn. {| |[[Image:AX2E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E1-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld van een dergelijk gebogen molecuul is SO₂. Een Lewis-berekening leert dat het een eenzaam paar heeft op het zwavel atoom en twee S-O bindingen van orde 1.5 (ofwel twee resonantiestructuren met een enkele en een dubbele binding). De gemeten bindingshoek is 119 graden en beide S-O bindingen zijn 143.1 pm lang. De gebogen vorm is vooral goed duidelijk als we het eenzame paar weglaten uit de afbeelding. {| |[[File:Sulfur-dioxide-ve-A-2D.png|128px]] |<math>\leftrightarrow</math> |[[File:Sulfur-dioxide-ve-C-2D.png|128px]] |[[File:Sulfur-dioxide-3D-vdW.png|128px]] |} ===Vier elektronengebieden=== Het belangrijkste geval is dat van vier gebieden omdat deze structuur de basis van het merendeel van de organische chemie. {| |[[Image:AX4E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan alleen in drie dimensies goed begrepen worden, omdat het zo ver mogelijk van elkaar weg plaatsen van vier gebieden leidt tot hoeken van ~109 graden in een '''tetraëdrische''' vorm. De tetraëder, het regelmatig viervlak, is daarmee een eindeloos weerkerend motief in met name de organische chemie. Er zijn zelfs chemische vakbladen naar vernoemd zoals "Tetrahedron letters". De linkerweergave laat opnieuw het gebruik van een solide wig zien als aanduiding van een uit het vlak van tekening stekende binding en de gearceerde die juist naar achteren steekt. Het is belangrijk zich deze tekenwijze goed eigen te maken omdat het de manier is waarop men dat met de hand op een bord of op papier tekenen kan. In de organische chemie is dit de standaardnotatie. Het archetype van deze structuur is het methaanmolecuul. We hebben de structuur daarvan eerder als Lewis-structuur uitgewerkt, maar dat resulteerde in een weergave in het platte vlak die ten onrechte de indruk wekte dat alle hoeken 90 graden zouden zijn. Alleen als we het voorbeeld van van 't Hoff en le Bel volgen en in drie dimensies denken we komen we op de juiste tetraëdrische vorm met zijn grotere hoeken van 109 graden. {| |[[Bestand:Elektronenformel Punkte CH4.svg|150px|thumb|"Platte" Lewis-structuur]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|150px|thumb|3D-structuur]] |[[File:Enant.png|300px]] |} In de tijd van le Bel en van 't Hoff was er nog bitter weinig bewijs dat methaan inderdaad deze vorm had. Er waren nog geen methoden om de vorm van een molecuul te bepalen. Wel kon er aangetoond worden dat wanneer de vier buuratomen (''liganden'') allemaal verschillend zijn (bijvoorbeeld een H, een F, een Cl en een Br atoom), er twee ''verschillende moleculen'' mogelijk zijn die elkaars spiegelbeeld zijn. Het is niet mogelijk het ene molecuul door te draaien in het andere over te voeren, net als bij een linker- en een rechterhandschoen het geval is. Men noemt dit verschijnsel ''chiraliteit''. Indien één van de elektronengebieden een eenzaam paar is krijgen we een ''trigonaal piramidale'' vorm. Dit is vooral goed te zien als het eenzame paar niet wordt afgebeeld, zoals in de derde weergave. {| |[[Image:AX3E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E1-3D-balls.png|128px]] |[[File:Ammonia-3D-sticks.png|128px]] |} Een bekend voorbeeld van deze structuur is het ammoniakmolecuul |NH₃ dat drie N-H bindingen plus één eenzaam paar heeft. De H-N-H bindingshoeken wijken een beetje af van 109, nl. 107.8 Een bekend geval met twee elektronenparen is water H₂O. Het is een gebogen molecuul met een bindingshoek van iets minder dan 109 graden (gemeten: 104.45). Opnieuw is dat vooral goed te zien als we de twee eenzame paren niet afbeelden. {| |[[Image:AX2E2-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E2-3D-balls.png|128px]] |[[File:Water molecule.svg|128px]] |} ===Grotere sterische getallen dan 4=== Het aantal elektronengebieden wordt ook wel het ''sterisch getal'' genoemd. Bij zwaardere elementen is er vaak ruimte voor meer buuratomen, ''liganden'' genoemd. Het is in sommige gevallen mogelijk het Lewis+afstotingsmodel uit te breiden door de octetregel 'uit te breiden', dat wil zeggen aan te nemen dat een atoom niet 8, maar 10 of 12 elektronen rond zich verzamelt. Deze aanname niet erg goed in overeenstemming te brengen met de resultaten van de betere golfmechanische modellen en de "uitgebreide octetregel" zal hier niet verder uitgewerkt worden. Dat wil niet zeggen dat er geen moleculen zijn met meer liganden, integendeel! Een aantal bekende vormen staan hieronder afgebeeld. Een veelvoorkomende vorm is die van de octaëder, de vorm aangenomen door moleculen als SF₆. De octaëder is in de anorganische chemie ongeveer even alledaags als de tetraëder dat is in de organische chemie. {| class=wikitable !Sterisch <br> Getal !Basisvorm <br> 0 EP !1 EP !2 EP !3 EP |- |rowspan="2"|5 || [[Image:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |[[Image:Trigonal-bipyramidal-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |rowspan="2"|6 || [[Image:AX6E0-2D.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; |- | [[Image:AX6E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; <!-- |- |rowspan="2"|7 || [[Image:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; |- | [[Image:AX7E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; --> |} ==Lewis-basen en zuren== Moleculen met een laag sterisch getal en moleculen met ten minste één eenzaam paar kunnen een reactie met elkaar aangaan. Het klassieke voorbeeld daarvan zijn de moleculen BF₃ en NH₃. [[Bestand:NH3-BF3-adduct-bond-lengthening-2D.png|thumb|300px|De reactie van het Lewis-zuur BF₃ en de Lewis-base NH₃.]] krd2phhgdpfq9hhtj14h023ho1puraf 396779 396778 2025-06-15T08:39:51Z Д.Ильин 28627 396779 wikitext text/x-wiki {{Algemene chemie}} ==VSEPR== {{Definitie|VSEPR-afstotingsaanname:<br>Elektronenparen, gedeeld of eenzaam, stoten elkaar af en dit bepaalt de vorm van een molecuul}} VSEPR (meestal uitgesproken als ''vesper'') staat voor ''Valence Shell Electron Pair Repulsion'', vertaald: ''valentieschil-elekronenpaar-afstoting'' of kortweg het '''afstotingsmodel'''. Het is een theorie die goeddeels als een uitbreiding van het Lewis-model in ''drie dimensies'' beschouwd kan worden. Het idee dat moleculen drie-dimensionale voorwerpen zijn lijkt vandaag voor de hand te liggen, immers een schep suiker of een glas water is dat ook. Toch ondervond de Rotterdammer van 't Hoff met zijn boek ''La chimie dans l'éspace'' in 1874 grote weerstand, zelfs van de grote chemici van zijn tijd, zoals Adolph Kolbe, toen hij voorstelde dat de structuur van moleculen in drie dimensies bezien moest worden. De Fransman Joseph le Bel kwam overigens onafhankelijk van hem met hetzelfde idee. Het afstotingsmodel is van veel later (1957) en sindsdien heeft de computer het mogelijk gemaakt moleculen op allerlei wijzen af te beelden. We zullen hieronder een aantal verschillende manieren van afbeelden laten zien. Er zijn ook meetmethoden ontwikkeld die het mogelijk maken de bindingslengte en -hoeken van (gas)moleculen nauwkeurig te bepalen, zodat we de vormen van allerlei moleculen goed kennen. ==Elektronengebieden== In onze discussie van het Lewis-model hebben we kennis gemaakt met bindingen van orde 1,2 en 3 en met eenzame elektronenparen. We kunnen deze vier samenvatten onder de naam ''elektronengebieden''. De afstotingstheorie stelt dat een molecuul ernaar streeft de hoeken tussen twee elektronengebieden altijd zo groot mogelijk te maken. Dit is niet veel anders dan een gevolg van de wet van Coulomb, immers de elektronengebieden hebben allemaal gemeen dat zij uit negatief geladen elektronen opgebouwd zijn. ===Eén elektronengebied=== In moleculen met erg weinig valentie-elektronen zoals H₂ of gasvormig natrium Na₂ of kalium K₂ is er maar één elektronengebied, de enkele binding tussen de atomen. Het molecuul is dan een rechte halter zonder eenzame paren. {| |[[Image:AX1E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E0-3D-balls.png|128px]] |} ===Twee elektronengebieden=== Indien er rondom het centrale atoom A twee elektronengebieden zijn trachten die zo ver mogelijk bij elkaar uit de buurt te blijven. Dat betekent dat er een lineaire structuur ontstaat met een X-A-X hoek van 180 graden. {| |[[Image:AX2E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E0-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld hiervan is het gasmolecuul Cl-Be-Cl, waarbij we de eenzame paren van de X(=Cl)-atomen even buiten beschouwing laten. Beryllium is elektronendeficiënt met maar twee valentie-elektronen en neemt daardoor soms configuraties aan die ver van de octetregel afwijken. Lineaire moleculen met twee elektronengebieden zijn echter ook mogelijk met twee dubbele bindingen zoals O=C=O (CO₂) of een enkele en een driedubbele zoals in H-C≡N. De H-C-N hoek is dus 180 graden. Aan de stikstofkant van dit molecuul H-C≡N| zit een eenzaam elektronenpaar E. De hoek C-N-E is ook 180 graden. Voor de meeste technieken is dit eenzaam paar echter niet te 'zien' en het eenzaam paar wordt daarom vaak niet afgebeeld, maar de positie van een eenzaam paar kan wel de eigenschappen van een molecuul beïnvloeden. {| |[[Image:AX1E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E1-3D-balls.png|128px]] |} ===Drie elektronengebieden=== Indien er rond een atoom A drie elektronengebieden zijn is de geometrie die ze zo ver mogelijk uit elkaar brengt een vlakke driehoek met drie hoeken van 120 graden. Voorbeelden van een dergelijke vlakke ''trigonale'' structuur zijn #moleculen als BF₃ en AlCl₃, beide met drie enkele bindingen en daarmee elektronendeficiënt (geen octet rond B of Al) #ionen als carbonaat CO₃^2- met drie gelijkwaardige bindingen van orde 1.333 (of drie resonantiestructuren) #veel moleculen met een dubbele binding zoals formaldehyde (methanal) H₂C=O {| |[[Image:AX3E0-side-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan nog in het platte vlak weergegeven worden, maar soms wordt al, als hierboven een stereoweergave gesimuleerd door gebruik te maken van drie verschillende 'staafjes'. Een gewoon streepje wordt geacht in het vlak van de tekening (het scherm, het bord) te liggen. Een solide wig stelt een atoom voor dat uit het vlak steekt in de richting van de waarnemer. Een gearceerde wig wordt geacht naar achteren te steken, het bord of scherm in. Indien een van de elektronengebieden wordt ingenomen door een eenzaam paar ontstaat er een gebogen molecuul met een X-A-X hoek van ''bij benadering'' 120 graden. Dat dit slechts een benadering is hoeft geen verbazing te wekken als we bedenken dat de ladingswolk van het eenzame paar best een wat andere vorm kan hebben dan die van de twee X-A bindingen. Het molecuul zal dan díé vorm aannemen waarbij de ladingswolken er elkaar zo weinig mogelijk in de weg zitten. Dit kan best bij 121 of bij 119 graden zijn. {| |[[Image:AX2E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E1-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld van een dergelijk gebogen molecuul is SO₂. Een Lewis-berekening leert dat het een eenzaam paar heeft op het zwavel atoom en twee S-O bindingen van orde 1.5 (ofwel twee resonantiestructuren met een enkele en een dubbele binding). De gemeten bindingshoek is 119 graden en beide S-O bindingen zijn 143.1 pm lang. De gebogen vorm is vooral goed duidelijk als we het eenzame paar weglaten uit de afbeelding. {| |[[File:Sulfur-dioxide-ve-A-2D.png|128px]] |<math>\leftrightarrow</math> |[[File:Sulfur-dioxide-ve-C-2D.png|128px]] |[[File:Sulfur-dioxide-3D-vdW.png|128px]] |} ===Vier elektronengebieden=== Het belangrijkste geval is dat van vier gebieden omdat deze structuur de basis van het merendeel van de organische chemie. {| |[[Image:AX4E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan alleen in drie dimensies goed begrepen worden, omdat het zo ver mogelijk van elkaar weg plaatsen van vier gebieden leidt tot hoeken van ~109 graden in een '''tetraëdrische''' vorm. De tetraëder, het regelmatig viervlak, is daarmee een eindeloos weerkerend motief in met name de organische chemie. Er zijn zelfs chemische vakbladen naar vernoemd zoals "Tetrahedron letters". De linkerweergave laat opnieuw het gebruik van een solide wig zien als aanduiding van een uit het vlak van tekening stekende binding en de gearceerde die juist naar achteren steekt. Het is belangrijk zich deze tekenwijze goed eigen te maken omdat het de manier is waarop men dat met de hand op een bord of op papier tekenen kan. In de organische chemie is dit de standaardnotatie. Het archetype van deze structuur is het methaanmolecuul. We hebben de structuur daarvan eerder als Lewis-structuur uitgewerkt, maar dat resulteerde in een weergave in het platte vlak die ten onrechte de indruk wekte dat alle hoeken 90 graden zouden zijn. Alleen als we het voorbeeld van van 't Hoff en le Bel volgen en in drie dimensies denken we komen we op de juiste tetraëdrische vorm met zijn grotere hoeken van 109 graden. {| |[[Bestand:Elektronenformel Punkte CH4.svg|150px|thumb|"Platte" Lewis-structuur]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|150px|thumb|3D-structuur]] |[[File:Enant.png|300px]] |} In de tijd van le Bel en van 't Hoff was er nog bitter weinig bewijs dat methaan inderdaad deze vorm had. Er waren nog geen methoden om de vorm van een molecuul te bepalen. Wel kon er aangetoond worden dat wanneer de vier buuratomen (''liganden'') allemaal verschillend zijn (bijvoorbeeld een H, een F, een Cl en een Br atoom), er twee ''verschillende moleculen'' mogelijk zijn die elkaars spiegelbeeld zijn. Het is niet mogelijk het ene molecuul door te draaien in het andere over te voeren, net als bij een linker- en een rechterhandschoen het geval is. Men noemt dit verschijnsel ''chiraliteit''. Indien één van de elektronengebieden een eenzaam paar is krijgen we een ''trigonaal piramidale'' vorm. Dit is vooral goed te zien als het eenzame paar niet wordt afgebeeld, zoals in de derde weergave. {| |[[Image:AX3E1-2D.svg|128px]] |[[Image:AX3E1-3D-balls.png|128px]] |[[File:Ammonia-3D-sticks.png|128px]] |} Een bekend voorbeeld van deze structuur is het ammoniakmolecuul |NH₃ dat drie N-H bindingen plus één eenzaam paar heeft. De H-N-H bindingshoeken wijken een beetje af van 109, nl. 107.8 Een bekend geval met twee elektronenparen is water H₂O. Het is een gebogen molecuul met een bindingshoek van iets minder dan 109 graden (gemeten: 104.45). Opnieuw is dat vooral goed te zien als we de twee eenzame paren niet afbeelden. {| |[[Image:AX2E2-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E2-3D-balls.png|128px]] |[[File:Water molecule.svg|128px]] |} ===Grotere sterische getallen dan 4=== Het aantal elektronengebieden wordt ook wel het ''sterisch getal'' genoemd. Bij zwaardere elementen is er vaak ruimte voor meer buuratomen, ''liganden'' genoemd. Het is in sommige gevallen mogelijk het Lewis+afstotingsmodel uit te breiden door de octetregel 'uit te breiden', dat wil zeggen aan te nemen dat een atoom niet 8, maar 10 of 12 elektronen rond zich verzamelt. Deze aanname niet erg goed in overeenstemming te brengen met de resultaten van de betere golfmechanische modellen en de "uitgebreide octetregel" zal hier niet verder uitgewerkt worden. Dat wil niet zeggen dat er geen moleculen zijn met meer liganden, integendeel! Een aantal bekende vormen staan hieronder afgebeeld. Een veelvoorkomende vorm is die van de octaëder, de vorm aangenomen door moleculen als SF₆. De octaëder is in de anorganische chemie ongeveer even alledaags als de tetraëder dat is in de organische chemie. {| class=wikitable !Sterisch <br> Getal !Basisvorm <br> 0 EP !1 EP !2 EP !3 EP |- |rowspan="2"|5 || [[Image:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |[[Image:Trigonal-bipyramidal-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |rowspan="2"|6 || [[Image:AX6E0-2D.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; |- | [[Image:AX6E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; <!-- |- |rowspan="2"|7 || [[Image:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; |- | [[Image:AX7E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; --> |} ==Lewis-basen en zuren== Moleculen met een laag sterisch getal en moleculen met ten minste één eenzaam paar kunnen een reactie met elkaar aangaan. Het klassieke voorbeeld daarvan zijn de moleculen BF₃ en NH₃. [[Bestand:NH3-BF3-adduct-bond-lengthening-2D.png|thumb|300px|De reactie van het Lewis-zuur BF₃ en de Lewis-base NH₃.]] 2gpchiorpo6tv4qqnm0mcz1wwvy77b4 396780 396779 2025-06-15T08:44:08Z Д.Ильин 28627 396780 wikitext text/x-wiki {{Algemene chemie}} ==VSEPR== {{Definitie|VSEPR-afstotingsaanname:<br>Elektronenparen, gedeeld of eenzaam, stoten elkaar af en dit bepaalt de vorm van een molecuul}} VSEPR (meestal uitgesproken als ''vesper'') staat voor ''Valence Shell Electron Pair Repulsion'', vertaald: ''valentieschil-elekronenpaar-afstoting'' of kortweg het '''afstotingsmodel'''. Het is een theorie die goeddeels als een uitbreiding van het Lewis-model in ''drie dimensies'' beschouwd kan worden. Het idee dat moleculen drie-dimensionale voorwerpen zijn lijkt vandaag voor de hand te liggen, immers een schep suiker of een glas water is dat ook. Toch ondervond de Rotterdammer van 't Hoff met zijn boek ''La chimie dans l'éspace'' in 1874 grote weerstand, zelfs van de grote chemici van zijn tijd, zoals Adolph Kolbe, toen hij voorstelde dat de structuur van moleculen in drie dimensies bezien moest worden. De Fransman Joseph le Bel kwam overigens onafhankelijk van hem met hetzelfde idee. Het afstotingsmodel is van veel later (1957) en sindsdien heeft de computer het mogelijk gemaakt moleculen op allerlei wijzen af te beelden. We zullen hieronder een aantal verschillende manieren van afbeelden laten zien. Er zijn ook meetmethoden ontwikkeld die het mogelijk maken de bindingslengte en -hoeken van (gas)moleculen nauwkeurig te bepalen, zodat we de vormen van allerlei moleculen goed kennen. ==Elektronengebieden== In onze discussie van het Lewis-model hebben we kennis gemaakt met bindingen van orde 1,2 en 3 en met eenzame elektronenparen. We kunnen deze vier samenvatten onder de naam ''elektronengebieden''. De afstotingstheorie stelt dat een molecuul ernaar streeft de hoeken tussen twee elektronengebieden altijd zo groot mogelijk te maken. Dit is niet veel anders dan een gevolg van de wet van Coulomb, immers de elektronengebieden hebben allemaal gemeen dat zij uit negatief geladen elektronen opgebouwd zijn. ===Eén elektronengebied=== In moleculen met erg weinig valentie-elektronen zoals H₂ of gasvormig natrium Na₂ of kalium K₂ is er maar één elektronengebied, de enkele binding tussen de atomen. Het molecuul is dan een rechte halter zonder eenzame paren. {| |[[Image:AX1E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E0-3D-balls.png|128px]] |} ===Twee elektronengebieden=== Indien er rondom het centrale atoom A twee elektronengebieden zijn trachten die zo ver mogelijk bij elkaar uit de buurt te blijven. Dat betekent dat er een lineaire structuur ontstaat met een X-A-X hoek van 180 graden. {| |[[Image:AX2E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E0-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld hiervan is het gasmolecuul Cl-Be-Cl, waarbij we de eenzame paren van de X(=Cl)-atomen even buiten beschouwing laten. Beryllium is elektronendeficiënt met maar twee valentie-elektronen en neemt daardoor soms configuraties aan die ver van de octetregel afwijken. Lineaire moleculen met twee elektronengebieden zijn echter ook mogelijk met twee dubbele bindingen zoals O=C=O (CO₂) of een enkele en een driedubbele zoals in H-C≡N. De H-C-N hoek is dus 180 graden. Aan de stikstofkant van dit molecuul H-C≡N| zit een eenzaam elektronenpaar E. De hoek C-N-E is ook 180 graden. Voor de meeste technieken is dit eenzaam paar echter niet te 'zien' en het eenzaam paar wordt daarom vaak niet afgebeeld, maar de positie van een eenzaam paar kan wel de eigenschappen van een molecuul beïnvloeden. {| |[[Image:AX1E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E1-3D-balls.png|128px]] |} ===Drie elektronengebieden=== Indien er rond een atoom A drie elektronengebieden zijn is de geometrie die ze zo ver mogelijk uit elkaar brengt een vlakke driehoek met drie hoeken van 120 graden. Voorbeelden van een dergelijke vlakke ''trigonale'' structuur zijn #moleculen als BF₃ en AlCl₃, beide met drie enkele bindingen en daarmee elektronendeficiënt (geen octet rond B of Al) #ionen als carbonaat CO₃^2- met drie gelijkwaardige bindingen van orde 1.333 (of drie resonantiestructuren) #veel moleculen met een dubbele binding zoals formaldehyde (methanal) H₂C=O {| |[[Image:AX3E0-side-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan nog in het platte vlak weergegeven worden, maar soms wordt al, als hierboven een stereoweergave gesimuleerd door gebruik te maken van drie verschillende 'staafjes'. Een gewoon streepje wordt geacht in het vlak van de tekening (het scherm, het bord) te liggen. Een solide wig stelt een atoom voor dat uit het vlak steekt in de richting van de waarnemer. Een gearceerde wig wordt geacht naar achteren te steken, het bord of scherm in. Indien een van de elektronengebieden wordt ingenomen door een eenzaam paar ontstaat er een gebogen molecuul met een X-A-X hoek van ''bij benadering'' 120 graden. Dat dit slechts een benadering is hoeft geen verbazing te wekken als we bedenken dat de ladingswolk van het eenzame paar best een wat andere vorm kan hebben dan die van de twee X-A bindingen. Het molecuul zal dan díé vorm aannemen waarbij de ladingswolken er elkaar zo weinig mogelijk in de weg zitten. Dit kan best bij 121 of bij 119 graden zijn. {| |[[Image:AX2E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E1-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld van een dergelijk gebogen molecuul is SO₂. Een Lewis-berekening leert dat het een eenzaam paar heeft op het zwavel atoom en twee S-O bindingen van orde 1.5 (ofwel twee resonantiestructuren met een enkele en een dubbele binding). De gemeten bindingshoek is 119 graden en beide S-O bindingen zijn 143.1 pm lang. De gebogen vorm is vooral goed duidelijk als we het eenzame paar weglaten uit de afbeelding. {| |[[File:Sulfur-dioxide-ve-A-2D.png|128px]] |<math>\leftrightarrow</math> |[[File:Sulfur-dioxide-ve-C-2D.png|128px]] |[[File:Sulfur-dioxide-3D-vdW.png|128px]] |} ===Vier elektronengebieden=== Het belangrijkste geval is dat van vier gebieden omdat deze structuur de basis van het merendeel van de organische chemie. {| |[[Image:AX4E0-2D.svg|128px]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan alleen in drie dimensies goed begrepen worden, omdat het zo ver mogelijk van elkaar weg plaatsen van vier gebieden leidt tot hoeken van ~109 graden in een '''tetraëdrische''' vorm. De tetraëder, het regelmatig viervlak, is daarmee een eindeloos weerkerend motief in met name de organische chemie. Er zijn zelfs chemische vakbladen naar vernoemd zoals "Tetrahedron letters". De linkerweergave laat opnieuw het gebruik van een solide wig zien als aanduiding van een uit het vlak van tekening stekende binding en de gearceerde die juist naar achteren steekt. Het is belangrijk zich deze tekenwijze goed eigen te maken omdat het de manier is waarop men dat met de hand op een bord of op papier tekenen kan. In de organische chemie is dit de standaardnotatie. Het archetype van deze structuur is het methaanmolecuul. We hebben de structuur daarvan eerder als Lewis-structuur uitgewerkt, maar dat resulteerde in een weergave in het platte vlak die ten onrechte de indruk wekte dat alle hoeken 90 graden zouden zijn. Alleen als we het voorbeeld van van 't Hoff en le Bel volgen en in drie dimensies denken we komen we op de juiste tetraëdrische vorm met zijn grotere hoeken van 109 graden. {| |[[Bestand:Elektronenformel Punkte CH4.svg|150px|thumb|"Platte" Lewis-structuur]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|150px|thumb|3D-structuur]] |[[File:Enant.png|300px]] |} In de tijd van le Bel en van 't Hoff was er nog bitter weinig bewijs dat methaan inderdaad deze vorm had. Er waren nog geen methoden om de vorm van een molecuul te bepalen. Wel kon er aangetoond worden dat wanneer de vier buuratomen (''liganden'') allemaal verschillend zijn (bijvoorbeeld een H, een F, een Cl en een Br atoom), er twee ''verschillende moleculen'' mogelijk zijn die elkaars spiegelbeeld zijn. Het is niet mogelijk het ene molecuul door te draaien in het andere over te voeren, net als bij een linker- en een rechterhandschoen het geval is. Men noemt dit verschijnsel ''chiraliteit''. Indien één van de elektronengebieden een eenzaam paar is krijgen we een ''trigonaal piramidale'' vorm. Dit is vooral goed te zien als het eenzame paar niet wordt afgebeeld, zoals in de derde weergave. {| |[[Image:AX3E1-2D.svg|128px]] |[[Image:AX3E1-3D-balls.png|128px]] |[[File:Ammonia-3D-sticks.png|128px]] |} Een bekend voorbeeld van deze structuur is het ammoniakmolecuul |NH₃ dat drie N-H bindingen plus één eenzaam paar heeft. De H-N-H bindingshoeken wijken een beetje af van 109, nl. 107.8 Een bekend geval met twee elektronenparen is water H₂O. Het is een gebogen molecuul met een bindingshoek van iets minder dan 109 graden (gemeten: 104.45). Opnieuw is dat vooral goed te zien als we de twee eenzame paren niet afbeelden. {| |[[Image:AX2E2-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E2-3D-balls.png|128px]] |[[File:Water molecule.svg|128px]] |} ===Grotere sterische getallen dan 4=== Het aantal elektronengebieden wordt ook wel het ''sterisch getal'' genoemd. Bij zwaardere elementen is er vaak ruimte voor meer buuratomen, ''liganden'' genoemd. Het is in sommige gevallen mogelijk het Lewis+afstotingsmodel uit te breiden door de octetregel 'uit te breiden', dat wil zeggen aan te nemen dat een atoom niet 8, maar 10 of 12 elektronen rond zich verzamelt. Deze aanname niet erg goed in overeenstemming te brengen met de resultaten van de betere golfmechanische modellen en de "uitgebreide octetregel" zal hier niet verder uitgewerkt worden. Dat wil niet zeggen dat er geen moleculen zijn met meer liganden, integendeel! Een aantal bekende vormen staan hieronder afgebeeld. Een veelvoorkomende vorm is die van de octaëder, de vorm aangenomen door moleculen als SF₆. De octaëder is in de anorganische chemie ongeveer even alledaags als de tetraëder dat is in de organische chemie. {| class=wikitable !Sterisch <br> Getal !Basisvorm <br> 0 EP !1 EP !2 EP !3 EP |- |rowspan="2"|5 || [[Image:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |[[Image:Trigonal-bipyramidal-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |rowspan="2"|6 || [[Image:AX6E0-2D.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; |- | [[Image:AX6E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; <!-- |- |rowspan="2"|7 || [[Image:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; |- | [[Image:AX7E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; --> |} ==Lewis-basen en zuren== Moleculen met een laag sterisch getal en moleculen met ten minste één eenzaam paar kunnen een reactie met elkaar aangaan. Het klassieke voorbeeld daarvan zijn de moleculen BF₃ en NH₃. [[Bestand:NH3-BF3-adduct-bond-lengthening-2D.png|thumb|300px|De reactie van het Lewis-zuur BF₃ en de Lewis-base NH₃.]] mi6ousddgdubub5hppde3ae5si6m80o 396787 396780 2025-06-15T10:25:04Z Erik Baas 2193 Wijzigingen door [[Speciaal:Contributions/Д.Ильин|Д.Ильин]] hersteld tot de versie na de laatste wijziging door Erik Baas 352347 wikitext text/x-wiki {{Algemene chemie}} ==VSEPR== {{Definitie|VSEPR-afstotingsaanname:<br>Elektronenparen, gedeeld of eenzaam, stoten elkaar af en dit bepaalt de vorm van een molecuul}} VSEPR (meestal uitgesproken als ''vesper'') staat voor ''Valence Shell Electron Pair Repulsion'', vertaald: ''valentieschil-elekronenpaar-afstoting'' of kortweg het '''afstotingsmodel'''. Het is een theorie die goeddeels als een uitbreiding van het Lewis-model in ''drie dimensies'' beschouwd kan worden. Het idee dat moleculen drie-dimensionale voorwerpen zijn lijkt vandaag voor de hand te liggen, immers een schep suiker of een glas water is dat ook. Toch ondervond de Rotterdammer van 't Hoff met zijn boek ''La chimie dans l'éspace'' in 1874 grote weerstand, zelfs van de grote chemici van zijn tijd, zoals Adolph Kolbe, toen hij voorstelde dat de structuur van moleculen in drie dimensies bezien moest worden. De Fransman Joseph le Bel kwam overigens onafhankelijk van hem met hetzelfde idee. Het afstotingsmodel is van veel later (1957) en sindsdien heeft de computer het mogelijk gemaakt moleculen op allerlei wijzen af te beelden. We zullen hieronder een aantal verschillende manieren van afbeelden laten zien. Er zijn ook meetmethoden ontwikkeld die het mogelijk maken de bindingslengte en -hoeken van (gas)moleculen nauwkeurig te bepalen, zodat we de vormen van allerlei moleculen goed kennen. ==Elektronengebieden== In onze discussie van het Lewis-model hebben we kennis gemaakt met bindingen van orde 1,2 en 3 en met eenzame elektronenparen. We kunnen deze vier samenvatten onder de naam ''elektronengebieden''. De afstotingstheorie stelt dat een molecuul ernaar streeft de hoeken tussen twee elektronengebieden altijd zo groot mogelijk te maken. Dit is niet veel anders dan een gevolg van de wet van Coulomb, immers de elektronengebieden hebben allemaal gemeen dat zij uit negatief geladen elektronen opgebouwd zijn. ===Eén elektronengebied=== In moleculen met erg weinig valentie-elektronen zoals H₂ of gasvormig natrium Na₂ of kalium K₂ is er maar één elektronengebied, de enkele binding tussen de atomen. Het molecuul is dan een rechte halter zonder eenzame paren. {| |[[Image:AX1E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E0-3D-balls.png|128px]] |} ===Twee elektronengebieden=== Indien er rondom het centrale atoom A twee elektronengebieden zijn trachten die zo ver mogelijk bij elkaar uit de buurt te blijven. Dat betekent dat er een lineaire structuur ontstaat met een X-A-X hoek van 180 graden. {| |[[Image:AX2E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E0-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld hiervan is het gasmolecuul Cl-Be-Cl, waarbij we de eenzame paren van de X(=Cl)-atomen even buiten beschouwing laten. Beryllium is elektronendeficiënt met maar twee valentie-elektronen en neemt daardoor soms configuraties aan die ver van de octetregel afwijken. Lineaire moleculen met twee elektronengebieden zijn echter ook mogelijk met twee dubbele bindingen zoals O=C=O (CO₂) of een enkele en een driedubbele zoals in H-C≡N. De H-C-N hoek is dus 180 graden. Aan de stikstofkant van dit molecuul H-C≡N| zit een eenzaam elektronenpaar E. De hoek C-N-E is ook 180 graden. Voor de meeste technieken is dit eenzaam paar echter niet te 'zien' en het eenzaam paar wordt daarom vaak niet afgebeeld, maar de positie van een eenzaam paar kan wel de eigenschappen van een molecuul beïnvloeden. {| |[[Image:AX1E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX1E1-3D-balls.png|128px]] |} ===Drie elektronengebieden=== Indien er rond een atoom A drie elektronengebieden zijn is de geometrie die ze zo ver mogelijk uit elkaar brengt een vlakke driehoek met drie hoeken van 120 graden. Voorbeelden van een dergelijke vlakke ''trigonale'' structuur zijn #moleculen als BF₃ en AlCl₃, beide met drie enkele bindingen en daarmee elektronendeficiënt (geen octet rond B of Al) #ionen als carbonaat CO₃^2- met drie gelijkwaardige bindingen van orde 1.333 (of drie resonantiestructuren) #veel moleculen met een dubbele binding zoals formaldehyde (methanal) H₂C=O {| |[[Image:AX3E0-side-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan nog in het platte vlak weergegeven worden, maar soms wordt al, als hierboven een stereoweergave gesimuleerd door gebruik te maken van drie verschillende 'staafjes'. Een gewoon streepje wordt geacht in het vlak van de tekening (het scherm, het bord) te liggen. Een solide wig stelt een atoom voor dat uit het vlak steekt in de richting van de waarnemer. Een gearceerde wig wordt geacht naar achteren te steken, het bord of scherm in. Indien een van de elektronengebieden wordt ingenomen door een eenzaam paar ontstaat er een gebogen molecuul met een X-A-X hoek van ''bij benadering'' 120 graden. Dat dit slechts een benadering is hoeft geen verbazing te wekken als we bedenken dat de ladingswolk van het eenzame paar best een wat andere vorm kan hebben dan die van de twee X-A bindingen. Het molecuul zal dan díé vorm aannemen waarbij de ladingswolken er elkaar zo weinig mogelijk in de weg zitten. Dit kan best bij 121 of bij 119 graden zijn. {| |[[Image:AX2E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E1-3D-balls.png|128px]] |} Een goed voorbeeld van een dergelijk gebogen molecuul is SO₂. Een Lewis-berekening leert dat het een eenzaam paar heeft op het zwavel atoom en twee S-O bindingen van orde 1.5 (ofwel twee resonantiestructuren met een enkele en een dubbele binding). De gemeten bindingshoek is 119 graden en beide S-O bindingen zijn 143.1 pm lang. De gebogen vorm is vooral goed duidelijk als we het eenzame paar weglaten uit de afbeelding. {| |[[File:Sulfur-dioxide-ve-A-2D.png|128px]] |<math>\leftrightarrow</math> |[[File:Sulfur-dioxide-ve-C-2D.png|128px]] |[[File:Sulfur-dioxide-3D-vdW.png|128px]] |} ===Vier elektronengebieden=== Het belangrijkste geval is dat van vier gebieden omdat deze structuur de basis van het merendeel van de organische chemie. {| |[[Image:AX4E0-2D.png|128px]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|128px]] |} Deze structuur kan alleen in drie dimensies goed begrepen worden, omdat het zo ver mogelijk van elkaar weg plaatsen van vier gebieden leidt tot hoeken van ~109 graden in een '''tetraëdrische''' vorm. De tetraëder, het regelmatig viervlak, is daarmee een eindeloos weerkerend motief in met name de organische chemie. Er zijn zelfs chemische vakbladen naar vernoemd zoals "Tetrahedron letters". De linkerweergave laat opnieuw het gebruik van een solide wig zien als aanduiding van een uit het vlak van tekening stekende binding en de gearceerde die juist naar achteren steekt. Het is belangrijk zich deze tekenwijze goed eigen te maken omdat het de manier is waarop men dat met de hand op een bord of op papier tekenen kan. In de organische chemie is dit de standaardnotatie. Het archetype van deze structuur is het methaanmolecuul. We hebben de structuur daarvan eerder als Lewis-structuur uitgewerkt, maar dat resulteerde in een weergave in het platte vlak die ten onrechte de indruk wekte dat alle hoeken 90 graden zouden zijn. Alleen als we het voorbeeld van van 't Hoff en le Bel volgen en in drie dimensies denken we komen we op de juiste tetraëdrische vorm met zijn grotere hoeken van 109 graden. {| |[[Bestand:Elektronenformel Punkte CH4.svg|150px|thumb|"Platte" Lewis-structuur]] |[[Image:AX4E0-3D-balls.png|150px|thumb|3D-structuur]] |[[File:Enant.png|300px]] |} In de tijd van le Bel en van 't Hoff was er nog bitter weinig bewijs dat methaan inderdaad deze vorm had. Er waren nog geen methoden om de vorm van een molecuul te bepalen. Wel kon er aangetoond worden dat wanneer de vier buuratomen (''liganden'') allemaal verschillend zijn (bijvoorbeeld een H, een F, een Cl en een Br atoom), er twee ''verschillende moleculen'' mogelijk zijn die elkaars spiegelbeeld zijn. Het is niet mogelijk het ene molecuul door te draaien in het andere over te voeren, net als bij een linker- en een rechterhandschoen het geval is. Men noemt dit verschijnsel ''chiraliteit''. Indien één van de elektronengebieden een eenzaam paar is krijgen we een ''trigonaal piramidale'' vorm. Dit is vooral goed te zien als het eenzame paar niet wordt afgebeeld, zoals in de derde weergave. {| |[[Image:AX3E1-2D.png|128px]] |[[Image:AX3E1-3D-balls.png|128px]] |[[File:Ammonia-3D-sticks.png|128px]] |} Een bekend voorbeeld van deze structuur is het ammoniakmolecuul |NH₃ dat drie N-H bindingen plus één eenzaam paar heeft. De H-N-H bindingshoeken wijken een beetje af van 109, nl. 107.8 Een bekend geval met twee elektronenparen is water H₂O. Het is een gebogen molecuul met een bindingshoek van iets minder dan 109 graden (gemeten: 104.45). Opnieuw is dat vooral goed te zien als we de twee eenzame paren niet afbeelden. {| |[[Image:AX2E2-2D.png|128px]] |[[Image:AX2E2-3D-balls.png|128px]] |[[File:Water molecule.svg|128px]] |} ===Grotere sterische getallen dan 4=== Het aantal elektronengebieden wordt ook wel het ''sterisch getal'' genoemd. Bij zwaardere elementen is er vaak ruimte voor meer buuratomen, ''liganden'' genoemd. Het is in sommige gevallen mogelijk het Lewis+afstotingsmodel uit te breiden door de octetregel 'uit te breiden', dat wil zeggen aan te nemen dat een atoom niet 8, maar 10 of 12 elektronen rond zich verzamelt. Deze aanname niet erg goed in overeenstemming te brengen met de resultaten van de betere golfmechanische modellen en de "uitgebreide octetregel" zal hier niet verder uitgewerkt worden. Dat wil niet zeggen dat er geen moleculen zijn met meer liganden, integendeel! Een aantal bekende vormen staan hieronder afgebeeld. Een veelvoorkomende vorm is die van de octaëder, de vorm aangenomen door moleculen als SF₆. De octaëder is in de anorganische chemie ongeveer even alledaags als de tetraëder dat is in de organische chemie. {| class=wikitable !Sterisch <br> Getal !Basisvorm <br> 0 EP !1 EP !2 EP !3 EP |- |rowspan="2"|5 || [[Image:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |[[Image:Trigonal-bipyramidal-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>trigonale bipiramide</div> || [[Image:AX4E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>wipwap</div> || [[Image:AX3E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>T-vorm</div> || [[Image:AX2E3-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>lineair</div> |- |rowspan="2"|6 || [[Image:AX6E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; |- | [[Image:AX6E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>octaëdrisch</div> || [[Image:AX5E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vierkante piramide</div> || [[Image:AX4E2-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>vlak vierkant</div> || &nbsp; <!-- |- |rowspan="2"|7 || [[Image:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; |- | [[Image:AX7E0-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale bipiramide</div> ||[[Image:AX6E1-3D-balls.png|128px]] <br> <div style='text-align: center;'>pentagonale piramide</div> || &nbsp; || &nbsp; --> |} ==Lewis-basen en zuren== Moleculen met een laag sterisch getal en moleculen met ten minste één eenzaam paar kunnen een reactie met elkaar aangaan. Het klassieke voorbeeld daarvan zijn de moleculen BF₃ en NH₃. [[Bestand:NH3-BF3-adduct-bond-lengthening-2D.png|thumb|300px|De reactie van het Lewis-zuur BF₃ en de Lewis-base NH₃.]] mssz6hlk9xmy5wrmfa64qbhg21kf2zs 14 27024 396769 396575 2025-06-15T06:03:47Z JopkeB 18060 ABC - index van categorie 396769 wikitext text/x-wiki Dit is een categorie waarin alle pagina's uit het Kookboek worden verzameld. Het is dus een longlist. <br> Voor een overzicht van alleen de ''recepten'': zie [[Kookboek/Recepten|Recepten]].<br> Voor een gestructureerd overzicht van alle Kookboek-pagina's, met een boomstructuur: zie [[:Categorie:Kookboek]]. '''Let op:''' Voeg deze categorie niet rechtstreeks toe, maar gebruik ''<nowiki>{{sub}}</nowiki>''. {{Hoofding categorieindex}} [[Categorie:Kookboek| Inhoud]] r1ud3999c9dktb2cfokdysc7fues7oo 0 37921 396748 396332 2025-06-14T15:31:03Z J.Grandgagnage 3610 /* Laustic */ Onder licentie CC BY-SA overgenomen uit https://www.mariedefrance.nl/twaalf-lais/laustic 396748 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Marie de France illuminated.jpeg|thumb|Marie de France, illustratie uit een manuscript]] '''Marie de France''' (Frankrijk, late 12e eeuw) was de eerste Franse middeleeuwse dichteres. Ze was een veelzijdig schrijfster en hanteerde literaire vormen zoals fabels en lais. Haar oeuvre getuigt van een aanzienlijke charme en talent en werd waarschijnlijk in Engeland geschreven. Het weinige dat over haar bekend is, wordt afgeleid uit haar geschriften en uit enkele toespelingen van schrijvers uit haar tijd. == Biografie == Zoals vaak het geval is met middeleeuwse auteurs, identificeert de naam haar niet met een specifieke historische figuur, maar toont hij aan dat ze afkomstig was uit Frankrijk. In de epiloog van ''Ysopet'' schreef de auteur ''Marie ai num, si suis de France'', wat zoveel betekent als ''Ik kom uit Frankrijk, mijn naam is Marie''. "France" betekent hier: ''Île-de-France'', de streek waaruit zij afkomstig was. Dezelfde auteur identificeerde zich met naam in haar ''Lais'' en in ''Espurgatoire Seint Patriz''. Denis Pyramus, een Engelse monnik uit die tijd, spreekt in de inleiding van zijn gedicht ''Vie Seint Edmund le Rey'' (ca. 1240) over een zekere dame Marie, die verzen of lais schreef, die weliswaar niet op waarheid berustten, maar waarvoor zij nochtans zeer geprezen werd door graven, baronnen en ridders. Uit haar werk blijkt dat ze op een of andere manier te maken had met het hof van koning Hendrik II van Engeland, echtgenoot van de beroemde koningin Eleanor van Aquitanië. Marie kende waarschijnlijk Engels, Frans en Latijn. == Oeuvre == Er worden momenteel vier werken toegeschreven aan Marie de France. De manuscripten waarin haar gedichten bewaard zijn gebleven dateren uit de late 13e of zelfs de 14e eeuw, maar het taalgebruik plaatst de gedichten in de tweede helft van de 12e eeuw. === Lais de Marie de France === De ''Lais de Marie de France'' is een collectie van twaalf korte, verhalende gedichten in de Anglo-Normandische taal. Het zijn mogelijk verkorte versies van romances, opgedragen aan een onbekende koning, die geïdentificeerd werd als Hendrik II van Engeland. ===== Lai de Guigemar (synopsis) ===== Guigemar, de zoon van een trouwe vazal van de koning van Bretagne (Brittania minor), is een dappere en wijze ridder, maar ondanks zijn vele kwaliteiten heeft hij nog nooit liefgehad. Tijdens een jachtpartij probeert hij een witte hinde te doden, waarbij hij echter zelf gewond wordt. Voordat ze sterft spreekt de hinde een vloek over hem uit: zijn wonde kan slechts worden geheeld door een vrouw, die uit liefde voor hem zal lijden. Hij zal op zijn beurt evenveel afzien uit liefde voor haar. Guigemar komt terecht op een een mysterieus schip dat hem naar een land brengt waar een oude koning getrouwd is met een mooie jonge vrouw, die hij angstvallig bewaakt. De koningin stemt erin toe zijn wonde te verzorgen in haar 'gouden kooi' en ze worden verliefd. Ze wisselen een teken van trouw uit. De dame legt een knoop in zijn hemd, die zij alleen kan losmaken en Guigemar geeft haar een soort kuisheidsgordel. De geliefden worden betrapt en Guigemar moet terugkeren naar zijn land. Daar wordt hij als een held onthaald, maar hij kan alleen maar aan zijn geliefde denken. Die slaagt erin uit haar gevangenis te ontsnappen. Het mysterieuze schip brengt haar naar Brittanië, waar ze gevangen genomen wordt door Mériaduc, die verliefd op haar wordt. Dank zij haar kuisheidsgordel ontkomt ze aan zijn poging tot verkrachting. Tijdens een toernooi vinden de twee geliefden elkaar weer en herkennen elkaar aan de knoop en de gordel. Guigemar doodt Meriaduc en de geliefden worden herenigd. ===== Lai d’Equitan (synopsis) ===== De seneschalk van Equitan, de koning van Nanz, is getrouwd met een wondermooie vrouw. Koning Equitan wordt verliefd op haar, maar hij wordt verscheurd door die gevoelens en zijn loyaliteit ten opzichte van haar echtgenoot. Wanneer Equitan haar uiteindelijk zijn liefde verklaart, gelooft ze hem niet vanwege het verschil in stand tussen hen. Hij overtuigt haar dat zijn gevoelens voor haar oprecht zijn en ze worden minnaars. Naarmate de verhouding vordert, zetten de raadgevers van Equitan hem onder druk om te trouwen. Hij vertelt zijn geliefde dat zij de enige is waarvan hij houdt en dat hij met haar zou trouwen, moest haar echtgenoot er niet zijn. Daarop besluit zijn geliefde haar man uit de weg te ruimen door hem met de hulp van Equitan in een bad kokend water te gooien. De koning zou dan kunnen verklaren dat zijn seneschalk tijdens het baden gestorven was. Na een jachtpartij verblijven koning Equitan en zijn gevolg in het kasteel van de vazal, waar de door Equitan beminde dame dame twee badkuipen in de slaapkamer laat klaarzetten, een ervan gevuld met kokend water. Terwijl de heer van het kasteel er niet is, bereiden Equitan en zijn geliefde hun plan voor en bedrijven ze daarna de liefde. De seneschalk betrapt hen echter. Equitan probeert zich beschaamd te verbergen en springt daarbij per ongeluk in het bad met kokend water. De seneschalk, woedend door de ontrouw van zijn vrouw, gooit haar ook in de badkuip en het ontrouwe paar sterft een vreselijke dood. ===== Le Fresne (synopsis) ===== Een ridder en zijn vrouw krijgen een tweeling, twee zonen. Hun buurvrouw is jaloers en verspreidt het nieuws dat de vrouw een tweeling heeft, omdat ze met twee mannen geslapen heeft. De jaloerse vrouw wordt zelf zwanger en bevalt ook van een tweeling, twee meisjes. Ze wil een van haar dochtertjes doden, om niet in diskrediet gebracht te worden, maar een van de meiden van de vrouw stemt er in toe om de baby mee te nemen. De baby wordt in een zijden kleed gehuld en een in goud gezette robijn wordt eraan vastgemaakt met een lint. De dienstbode brengt de baby ver weg en laat haar achter in de takken van een es dicht bij een abdij. De abdis neemt het kind onder haar hoede, noemt haar Le Fresne, doet alsof het haar nicht is en voedt het meisje op. Le Fresne groeit op tot een wondermooie vrouw, waarop Heer Gurun verliefd wordt. Hij wordt een weldoener van de abdij. Gurun en het meisje worden geliefden en ze gaat bij hem wonen. Gurun wordt door anderen overhaald om te trouwen en hij stemt erin toe. Hij verlooft zich met een mooie edeldame, La Codre. ===== Bisclavret ===== (Zie ook de [[Gedichten uit de wereldliteratuur/Bisclavret|Nederlandse vertaling van een fragment uit Bisclavret]]).<br> Bisclavret vertelt het verhaal van een door de koning geliefde baron die drie keer per week zijn kasteel verlaat zonder aan zijn vrouw te willen zeggen wat hij gaat doen. Nieuwsgierig geworden, volgt de barones hem. Zij is er getuige van hoe hij zich buiten uitkleedt, zijn kleren in een holle steen verstopt en in een wolf verandert. Om te beletten dat hij nog terug kan komen naar haar, geeft zij haar minnaar, een ridder, de opdracht om de kleren van haar man te stelen. Op die manier blijft hij gevangen in zijn wolvengedaante en kan zij trouwen met haar minnaar. Wanneer de koning op jacht gaat met zijn gevolg, ontmoet hij Bisclavret en geraakt onder de indruk van de nobele wolf. Hij neemt hem mee naar zijn kasteel, en ze genieten lange tijd van elkaars gezelschap, tot de koning alle baronnen uitnodigt voor een feest. Onder hen bevindt zich ook de ridder die met Bisclavrets vrouw is getrouwd. Zodra Bisclavret de man ziet valt hij hem aan. De koning roept Bisclavret terug en bedreigt hem met zijn staf. Omdat de wolf zich nog nooit gewelddadig heeft getoond rijst het vermoeden dat de aangevallen ridder hem op de een of andere manier onrecht heeft aangedaan. Kort daarop bezoekt de koning met de weerwolf in zijn gezelschap het gebied waar de baron vroeger woonde. Wanneer Bisclavret zijn vrouw ziet, kan hij zich weer niet beheersen. Hij valt haar aan en bijt haar neus af. Een wijze man vertelt de koning dat zij de vrouw is van de ridder die Bisclavret onlangs aanviel, en dat zij ook gehuwd was met de baron die spoorloos verdween. Onder tortuur bekent de vrouw alles, ook waar ze de kleren van Bisclavret heeft verstopt. Op advies van de wijze man laat de koning Bisclavret alleen in de slaapkamer, met de kleren op het bed. Als zijn geliefde baron tevoorschijn komt, geeft de koning hem al zijn bezittingen terug en verbant de barones en haar ridder. Nog lang daarna worden in het nageslacht van Bisclavrets ex-vrouw kinderen geboren zonder neuzen. ===== Les Deus Amantz ===== De koning van Val de Pîtres heeft een heel mooie en hoffelijke dochter die zijn oogappel is. Als zij oud genoeg is om te worden uitgehuwelijkt, besluit hij om de vrijers aan een test te onderwerpen. Alleen hij die erin slaagt zijn dochter zonder uit te rusten van de stad naar de top van de berg te dragen, kan met haar trouwen. De vrijers komen samen voor de proef maar allen falen zij. Een jongeman wordt verliefd op het meisje en zij op hem, maar de jongeman is te zwak om in de test te kunnen slagen. Het meisje is echter niet bereid om met hem te vluchten. Zij vraagt ​​een familielid om een ​​drankje te bereiden om de jongeman de nodige energie te geven. Deze laatste weigert echter het drankje, neemt het meisje in zijn armen en klimt snel de helling op. Gedragen door zijn enthousiasme en zijn liefde, voelt hij zijn hart vol van kracht. Hij komt zonder te rusten op de top aan, maar sterft dan van uitputting. Het meisje gooit de toverdrank uit over het land, dat vruchtbaar wordt, en sterft dan naast haar geliefde. De twee geliefden liggen begraven op de top van de berg, die zijn naam geeft aan de Côte des Deux-Amants. ===== Laustic ===== ''Laustic'' of ''Laüstic'' ('Nachtegaal'), ook bekend onder de namen Le Rossignol, Le Laustic, Laostic en Aüstic, is een Bretonse lai van Marie de France. De nachtegaal in het verhaal verwijst op verschillende niveaus naar het verhaal van Philomela in Ovidius' Metamorfosen. Philomela borduurt haar verhaal in een wandtapijt net als de dame van Laustic; Philomela zelf verandert aan het einde van Ovidius' verhaal in een nachtegaal; en het gebroken lichaam van de nachtegaal, dat het einde van de communicatie van de geliefden betekent, staat symbool voor het uitsnijden van Philomela's tong, wat haar effectief het zwijgen oplegt. Het verhaal speelt zich af in Saint-Malo. Twee naburige baronnen hebben daar een grote reputatie. De een is getrouwd, de ander vrijgezel. De vrijgezel wordt verliefd op de vrouw van zijn buurman en hun liefde wordt wederkerig. Hun liefde blijft platonisch, aangezien de vrouw nauwlettend in de gaten wordt gehouden, maar elke nacht, wanneer de man slaapt, ontmoeten de twee geliefden elkaar bij het raam van haar torenkamer. Zo kunnen ze elkaar toch zien en met elkaar praten. Haar echtgenoot begint haar echter te verdenken en vraagt ​​haar waarom ze elke avond uit haar bed komt. Ze antwoordt dat het is om de nachtegaal te horen zingen. Wantrouwig geworden, laat de man vallen op zijn terrein plaatsen. Op een dag brengt hij de dode nachtegaal naar zijn vrouw en vertelt haar dat ze 's nachts geen reden meer zal hebben om op te staan. De vrouw houdt de nachtegaal en stuurt deze naar haar minnaar, zodat hij begrijpt dat als ze niet naar het raam verschijnt, dat komt doordat ze daartoe gedwongen wordt. De tweede baron laat een kleine gouden kist smeden, waarin hij het lichaam van de nachtegaal plaatst, een kist die hij altijd bij zich houdt. ===== Chaitivel ===== ===== Lanval ===== Op een dag voelt Lanval zich zo droevig dat hij met zijn paard een tocht naar het platteland maakt om zijn zinnen te verzetten. Aan een stroom gekomen, schrikt zijn paard. Om het wat te laten kalmeren, stijgt Lanval af en gaat aan de oever van de stroom liggen mijmeren. Een tijdje later ziet hij twee mooie jonkvrouwen naderen, die hem vertellen dat hun meesteres hem wil zien. Ze begeleiden hem naar een prachtig versierde tent, en daar wordt hij verwelkomd door een verblindend mooie dame. Zij belooft hem al het geluk dat hij maar wensen kan, op voorwaarde dat hij nooit iets tegen iemand over haar bestaan zal zeggen. Lanval belooft het en geniet van het heerlijke eten, de prachtige kleren die hij krijgt en het gezelschap van de dames. Na een lange tijd zegt ze hem dat hij moet vertrekken. Wanneer hij haar opnieuw wil ontmoeten hoeft hij alleen maar aan een zuivere plaats te denken en zij zal verschijnen. Teruggekeerd aan het hof van koning Arthur, breekt de ridder echter zijn woord om aan de avances van de koningin (Guinevere, hoewel Marie de France haar niet noemt) te ontsnappen. Op een dag zitten de ridders van Arthur zich in de tuin samen met de dames te ontspannen. Lanval heeft zich afgezonderd om ongestoord over zijn fee te kunnen dromen. Guinevere ziet dat echter vanuit haar raam en besluit om hem te verleiden. Wanneer hij niet ingaat op haar avances, wreekt de koningin zich door Lanval ervan te beschuldigen haar te hebben willen verleiden. Lanval verdedigt zich door te zeggen dat hij veel mooiere dames kent dan de koningin. Door dit te verklappen laat zijn mooie vriendin zich echter niet meer zien, en Lanval zal na de beschuldiging van de koningin slechts aan zijn terechtstelling kunnen ontsnappen door aan de rechters te bewijzen dat zijn geliefde fee bestaat en dat zij mooier is dan de koningin. Op het laatste moment duikt de fee op, en levert zo het bewijs dat de rechters van de ridder eisen. Lanval verdwijnt met zijn geliefde en keert nooit meer terug. ===== Chevrefoil ===== Tristan wordt uit het koninkrijk van Marc verdreven en verblijft een jaar in Zuid-Wales. Hij keert terug naar Cornwall, waar de koningin woont, maar houdt zich verborgen in het bos. Met Pinksteren moeten de baronnen zich verzamelen bij Tintagel, aan de noordkust van het Engelse graafschap Cornwall. Op de dag van het vertrek van de koning gaat Tristan naar het bos, waar de stoet voorbij moet gaan. Hij krast zijn naam op een hazelaartak en laat een bericht achter voor Isolde. De boodschap is dat hij niet zonder haar kan leven, en dat ze lijken op de kamperfoelie die zich om de hazelaar wikkelt, zodat de een niet lang zonder de ander kan leven. De koningin merkt de tak op, laat haar gevolg halt houden, en gaat naar de stok kijken met haar dienares uit Brangien. Ze zoekt Tristan op en ze praten vrijuit met elkaar. Ze legt hem uit hoe je je kunt verzoenen met koning Marc. Tristan keert terug naar Wales totdat de koning hem terugroept. Ter herinnering aan zijn vreugde componeert Tristan de 'Lai du Chèvrefeuille' , de lai van de kamperfoelie. ===== Milun ===== ===== Yonec ===== Deze lai vertelt het verhaal van een vrouw die probeert te ontsnappen uit een liefdeloos huwelijk, en van Yonec, het uit liefde geboren kind dat werd verwekt door haar minnaar. Het verhaal speelt zich af 'lang geleden in Bretagne'. Een rijke, oude man, een machtige heer van Caerwent, huwt een lieflijke jonge dame om erfgenamen voor zijn fortuin te krijgen, maar uit hartstocht en achterdocht behandelt hij haar slecht. Om zich van haar kuisheid te verzekeren sluit hij haar op in een toren. Daar komt hij haar af en toe bezoeken om te proberen een kind te verwekken, maar na zeven jaar heeft hij nog steeds geen erfgenamen. Zijn bejaarde zuster komt haar verzorgen, maar verder ziet ze niemand meer. De jonge dame verliest haar schoonheid en brengt haar leven door in verdriet, wenend en zuchtend, en hoopt op een genadige, snelle dood om aan dit erbarmelijke leven te ontsnappen. Op een dag, wanneer haar echtgenoot op jacht is, roept zij God aan om haar net als in de sprookjes een reddende ridder te zenden, en daarop vliegt er een grote valk door haar raampje naar binnen die in een ridder verandert. Hij verzekert haar dat hij altijd al van haar heeft gehouden, maar pas nu, na haar gebed, erin geslaagd is om haar te ontmoeten. Ze gaan naast elkaar liggen op het bed, maar zoals de hoofse liefde het gebiedt, omhelst en kust hij haar niet meteen. Hij zegt dat hij haar vorm en gezicht zal aannemen en dat zij de verzorgster moet roepen. Als de oude verzorgster binnenkomt, zegt de jonge dame dat ze ziek is en vreest te zullen sterven. In paniek rent de verzorgster buiten om een priester te zoeken. De priester komt met zijn Corpus Christi, waarna de ridder in haar plaats het sacrament ontvangt en de wijn uit de kelk drinkt. De geliefden zien elkaar nu zo vaak als ze kunnen, en elke keer vliegt de ridder terug naar zijn landgoed in vogelgedaante. Ze maken plezier en door al dat geluk herwint de dame al gauw haar schoonheid. Ze maken zich wel ongerust dat de zuster van haar echtgenoot het zal opmerken en hen zal verraden. De oude man wordt argwanend als hij ziet hoe zijn vrouw veranderd is, maar zijn zuster verzekert hem dat niemand ongezien de toren kan binnenkomen, zodat het uitgesloten is dat ze een minnaar zou hebben. Toch vraagt de man aan zijn zus om haar te bespieden. Wanneer hij weg is moet zij doen alsof ze ook vertrekt, en zich dan ergens verstoppen om te zien wat het precies is dat de jonge dame zo gelukkig maakt. Drie dagen later zegt de echtgenoot aan zijn vrouw dat de koning hem heeft ontboden en dat hij moet vertrekken. Zijn zuster verstopt zich achter het gordijn in de torenkamer en zal zo alles kunnen zien en horen. Zij ziet hoe de ridder aankomt in de gedaante van een valk, en later ook weer zo vertrekt. Als de oude man dit van haar verneemt, laat hij scheermesscherpe ijzeren spietsen vastmaken aan het raampje om de valk te doden als hij komt aanvliegen. Nog voor het licht wordt kondigt de echtgenoot aan dat hij op jacht vertrekt. De jonge dame wacht in spanning de komst van haar geliefde af. De valk komt aangevlogen, maar wordt dodelijk gekwetst en gaat in zijn riddergedaante bloedend op het bed zitten. Hij weet dat hij gaat sterven en vertrekt met zijn laatste krachten naar zijn eigen kasteel. De enige troost die zij heeft is dat ze zijn kind draagt. Haar verdriet is echter te groot en zij gooit zich door het raam. Als bij wonder overleeft ze de val en zij begint, slechts gekleed in een nachthemd, zijn bloedsporen op het pad te volgen. Uiteindelijk vindt ze de ingang van een heuvel, met een deur die vol bloed hangt. In het duister zoekt ze angstig maar vastberaden haar weg doorheen de heuvel tot ze aan de andere kant in een wei komt, waar ze ook weer bloedsporen ziet. Ze trekt verder langs de velden, tot ze aan een stad komt met zilveren muren en huizen. Rondom het kasteel vloeit er een brede rivier waar wel driehonderd zeilschepen aangemeerd liggen. Nog steeds het bloedspoor volgend, betreedt de jonge dame de stad. Er is geen levende ziel te bekennen. Ze steekt de binnenplaats van het paleis over en gaat een kamer binnen. Daar ligt een ridder te slapen, en wat verder in een andere kamer nog een. In de derde kamer vindt ze haar geliefde, rustend op een gouden bed. De ridder slaat zijn armen om haar heen, maar vraagt haar toch om zo snel mogelijk te vertrekken. Zijn volk weet immers dat zijn liefde voor haar hem zijn leven heeft gekost, en ze zullen zich op haar willen wreken. Zij zegt dat ze liever samen met hem sterft dan de confrontatie met haar echtgenoot aan te gaan. Daarom geeft hij haar een speciale ring. Zolang ze die aanhoudt, zal haar echtgenoot zich niets herinneren van wat er voordien gebeurde. Dan overhandigt hij haar zijn zwaard en laat haar beloven dat ze het nooit aan een andere man mag schenken. Ze moet het aan hun zoon geven, als die een volwassen, dapper ridder is geworden. Dan moet ze hem vertellen wie zijn echte vader was en wat hem overkomen is, zodat hij zich kan wreken. Op de terugweg hoort ze achter haar al de doodsklokken luiden in het kasteel van haar geliefde. Tussen haar en haar echtgenoot valt er nooit een woord over wat er gebeurd is, en haar zoon wordt geboren. Hij groeit op tot een dappere ridder zoals zijn vader voorspeld had. Tijdens het feest van Saint Aaron, dat in Caerleon wordt gevierd, wordt de landheer samen met zijn vrouw en zoon uitgenodigd op een kasteel. Binnen de muren bevindt zich een klooster, waar iedere gast een kamer krijgt om te logeren. Tijdens hun verblijf daar ontdekken ze een reusachtige tombe met brandende kaarsen eromheen. De dorpelingen vertellen dat het de dapperste ridder van allen was die daar ligt, en dat hij vermoord is omdat hij in Caerwent een dame had bemind. De moeder roept daarop haar zoon toe dat deze ridder zijn vader is, en dat de verachtelijke oude man naast hem zijn echte vader heeft gedood. Daarop bezwijkt ze en sterft. Haar zoon onthoofdt de oude man met het zwaard van zijn vader. Iedereen in de stad weet al snel wat er is gebeurd. Met veel eerbetoon wordt de dame naast haar geliefde ridder begraven. Van haar zoon Yonec maken ze hun heer. Sommigen die dit hoorden, zo eindigt Marie de France, maakten er een lai van die verhaalde over alle medelijden, verdriet en pijn die de twee minnaars voor hun liefde hadden geleden. ===== Eliduc ===== === Ysopet === ''Ysopet'' is een verzameling fabels, vertaald van een Engels origineel dat Marie onterecht toeschreef aan Alfred de Grote, die het volgens haar uit het Latijn vertaald zou hebben. De collectie bevat veel fabels die van Phaedrus overgeleverd zijn, een aantal Oosterse verhalen, afkomstig uit joodse bronnen, met veel populaire, korte allegorische vertelsels, die tot de Reinaertcyclus behoren. Ze zijn veeleer bedoeld om te vermaken dan om te beleren. Marie beschrijft ook de ellende van de armen onder het feodale regime, maar ze predikt aanvaarding in plaats van verzet. De fabels werden volgens de Epilogue geschreven voor een zeker Count William, waarvan algemeen wordt aangenomen dat het William Longsword, earl of Salisbury is. De populariteit van de Ysopet blijkt uit de drieëntwintig manuscripten die er van overgebleven zijn. === L’Espurgatoire Seint Patriz === ''L’Espurgatoire Seint Patriz'' is een vertaling van de Tractatus de prugatorio S. Patricii (ca. 1185) van Henri de Salterey, wat de actieve periode van Marie de France situeert tegen het einde van de 12e eeuw. === La Vie Seinte d’ Audree === ''La Vie Seinte d’ Audree'' is een hagiografie van Sint Audrey, een heilige uit het Engelse Ely. De enige nog overblijvende kopie staat op een manuscript uit de vroege 14e eeuw, dat nu in het bezit is van de British Library. Onderzoekers situeren de compositie van het gedicht echter in de late 12e of vroege 13e eeuw. De lijnen waarin de auteur haar identiteit bekendmaakt hebben een treffende gelijkenis met wat we elders in het werk van Marie de France vinden. :''Ici escris mon non Marie'' :''Pur ce ke sois remembree'' ::– La Vie Seinte Audree, vers 4624-4625 :''Me numeral pur remembrance'' :''Marie ai nun, si sui de France'' ::– Les Fables de Marie de France, epiloog, vers 3-4 == Literatuur == * Blain, Virgina, et al. "Marie de France," The Feminist Companion to Literature in English (Yale UP, 1990, 714). == Bron == * {{Nl}} [https://www.mariedefrance.nl/ Marie de France], website over leven en werk van de Franse dichteres {{Sub}} fyyh3bi826x14c7sq3ve120t5npqrns 396749 396748 2025-06-14T15:32:48Z J.Grandgagnage 3610 /* Chaitivel */ Onder licentie Commons licentie CC BY-SA overgenomen uit https://www.mariedefrance.nl/twaalf-lais/chaitivel 396749 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Marie de France illuminated.jpeg|thumb|Marie de France, illustratie uit een manuscript]] '''Marie de France''' (Frankrijk, late 12e eeuw) was de eerste Franse middeleeuwse dichteres. Ze was een veelzijdig schrijfster en hanteerde literaire vormen zoals fabels en lais. Haar oeuvre getuigt van een aanzienlijke charme en talent en werd waarschijnlijk in Engeland geschreven. Het weinige dat over haar bekend is, wordt afgeleid uit haar geschriften en uit enkele toespelingen van schrijvers uit haar tijd. == Biografie == Zoals vaak het geval is met middeleeuwse auteurs, identificeert de naam haar niet met een specifieke historische figuur, maar toont hij aan dat ze afkomstig was uit Frankrijk. In de epiloog van ''Ysopet'' schreef de auteur ''Marie ai num, si suis de France'', wat zoveel betekent als ''Ik kom uit Frankrijk, mijn naam is Marie''. "France" betekent hier: ''Île-de-France'', de streek waaruit zij afkomstig was. Dezelfde auteur identificeerde zich met naam in haar ''Lais'' en in ''Espurgatoire Seint Patriz''. Denis Pyramus, een Engelse monnik uit die tijd, spreekt in de inleiding van zijn gedicht ''Vie Seint Edmund le Rey'' (ca. 1240) over een zekere dame Marie, die verzen of lais schreef, die weliswaar niet op waarheid berustten, maar waarvoor zij nochtans zeer geprezen werd door graven, baronnen en ridders. Uit haar werk blijkt dat ze op een of andere manier te maken had met het hof van koning Hendrik II van Engeland, echtgenoot van de beroemde koningin Eleanor van Aquitanië. Marie kende waarschijnlijk Engels, Frans en Latijn. == Oeuvre == Er worden momenteel vier werken toegeschreven aan Marie de France. De manuscripten waarin haar gedichten bewaard zijn gebleven dateren uit de late 13e of zelfs de 14e eeuw, maar het taalgebruik plaatst de gedichten in de tweede helft van de 12e eeuw. === Lais de Marie de France === De ''Lais de Marie de France'' is een collectie van twaalf korte, verhalende gedichten in de Anglo-Normandische taal. Het zijn mogelijk verkorte versies van romances, opgedragen aan een onbekende koning, die geïdentificeerd werd als Hendrik II van Engeland. ===== Lai de Guigemar (synopsis) ===== Guigemar, de zoon van een trouwe vazal van de koning van Bretagne (Brittania minor), is een dappere en wijze ridder, maar ondanks zijn vele kwaliteiten heeft hij nog nooit liefgehad. Tijdens een jachtpartij probeert hij een witte hinde te doden, waarbij hij echter zelf gewond wordt. Voordat ze sterft spreekt de hinde een vloek over hem uit: zijn wonde kan slechts worden geheeld door een vrouw, die uit liefde voor hem zal lijden. Hij zal op zijn beurt evenveel afzien uit liefde voor haar. Guigemar komt terecht op een een mysterieus schip dat hem naar een land brengt waar een oude koning getrouwd is met een mooie jonge vrouw, die hij angstvallig bewaakt. De koningin stemt erin toe zijn wonde te verzorgen in haar 'gouden kooi' en ze worden verliefd. Ze wisselen een teken van trouw uit. De dame legt een knoop in zijn hemd, die zij alleen kan losmaken en Guigemar geeft haar een soort kuisheidsgordel. De geliefden worden betrapt en Guigemar moet terugkeren naar zijn land. Daar wordt hij als een held onthaald, maar hij kan alleen maar aan zijn geliefde denken. Die slaagt erin uit haar gevangenis te ontsnappen. Het mysterieuze schip brengt haar naar Brittanië, waar ze gevangen genomen wordt door Mériaduc, die verliefd op haar wordt. Dank zij haar kuisheidsgordel ontkomt ze aan zijn poging tot verkrachting. Tijdens een toernooi vinden de twee geliefden elkaar weer en herkennen elkaar aan de knoop en de gordel. Guigemar doodt Meriaduc en de geliefden worden herenigd. ===== Lai d’Equitan (synopsis) ===== De seneschalk van Equitan, de koning van Nanz, is getrouwd met een wondermooie vrouw. Koning Equitan wordt verliefd op haar, maar hij wordt verscheurd door die gevoelens en zijn loyaliteit ten opzichte van haar echtgenoot. Wanneer Equitan haar uiteindelijk zijn liefde verklaart, gelooft ze hem niet vanwege het verschil in stand tussen hen. Hij overtuigt haar dat zijn gevoelens voor haar oprecht zijn en ze worden minnaars. Naarmate de verhouding vordert, zetten de raadgevers van Equitan hem onder druk om te trouwen. Hij vertelt zijn geliefde dat zij de enige is waarvan hij houdt en dat hij met haar zou trouwen, moest haar echtgenoot er niet zijn. Daarop besluit zijn geliefde haar man uit de weg te ruimen door hem met de hulp van Equitan in een bad kokend water te gooien. De koning zou dan kunnen verklaren dat zijn seneschalk tijdens het baden gestorven was. Na een jachtpartij verblijven koning Equitan en zijn gevolg in het kasteel van de vazal, waar de door Equitan beminde dame dame twee badkuipen in de slaapkamer laat klaarzetten, een ervan gevuld met kokend water. Terwijl de heer van het kasteel er niet is, bereiden Equitan en zijn geliefde hun plan voor en bedrijven ze daarna de liefde. De seneschalk betrapt hen echter. Equitan probeert zich beschaamd te verbergen en springt daarbij per ongeluk in het bad met kokend water. De seneschalk, woedend door de ontrouw van zijn vrouw, gooit haar ook in de badkuip en het ontrouwe paar sterft een vreselijke dood. ===== Le Fresne (synopsis) ===== Een ridder en zijn vrouw krijgen een tweeling, twee zonen. Hun buurvrouw is jaloers en verspreidt het nieuws dat de vrouw een tweeling heeft, omdat ze met twee mannen geslapen heeft. De jaloerse vrouw wordt zelf zwanger en bevalt ook van een tweeling, twee meisjes. Ze wil een van haar dochtertjes doden, om niet in diskrediet gebracht te worden, maar een van de meiden van de vrouw stemt er in toe om de baby mee te nemen. De baby wordt in een zijden kleed gehuld en een in goud gezette robijn wordt eraan vastgemaakt met een lint. De dienstbode brengt de baby ver weg en laat haar achter in de takken van een es dicht bij een abdij. De abdis neemt het kind onder haar hoede, noemt haar Le Fresne, doet alsof het haar nicht is en voedt het meisje op. Le Fresne groeit op tot een wondermooie vrouw, waarop Heer Gurun verliefd wordt. Hij wordt een weldoener van de abdij. Gurun en het meisje worden geliefden en ze gaat bij hem wonen. Gurun wordt door anderen overhaald om te trouwen en hij stemt erin toe. Hij verlooft zich met een mooie edeldame, La Codre. ===== Bisclavret ===== (Zie ook de [[Gedichten uit de wereldliteratuur/Bisclavret|Nederlandse vertaling van een fragment uit Bisclavret]]).<br> Bisclavret vertelt het verhaal van een door de koning geliefde baron die drie keer per week zijn kasteel verlaat zonder aan zijn vrouw te willen zeggen wat hij gaat doen. Nieuwsgierig geworden, volgt de barones hem. Zij is er getuige van hoe hij zich buiten uitkleedt, zijn kleren in een holle steen verstopt en in een wolf verandert. Om te beletten dat hij nog terug kan komen naar haar, geeft zij haar minnaar, een ridder, de opdracht om de kleren van haar man te stelen. Op die manier blijft hij gevangen in zijn wolvengedaante en kan zij trouwen met haar minnaar. Wanneer de koning op jacht gaat met zijn gevolg, ontmoet hij Bisclavret en geraakt onder de indruk van de nobele wolf. Hij neemt hem mee naar zijn kasteel, en ze genieten lange tijd van elkaars gezelschap, tot de koning alle baronnen uitnodigt voor een feest. Onder hen bevindt zich ook de ridder die met Bisclavrets vrouw is getrouwd. Zodra Bisclavret de man ziet valt hij hem aan. De koning roept Bisclavret terug en bedreigt hem met zijn staf. Omdat de wolf zich nog nooit gewelddadig heeft getoond rijst het vermoeden dat de aangevallen ridder hem op de een of andere manier onrecht heeft aangedaan. Kort daarop bezoekt de koning met de weerwolf in zijn gezelschap het gebied waar de baron vroeger woonde. Wanneer Bisclavret zijn vrouw ziet, kan hij zich weer niet beheersen. Hij valt haar aan en bijt haar neus af. Een wijze man vertelt de koning dat zij de vrouw is van de ridder die Bisclavret onlangs aanviel, en dat zij ook gehuwd was met de baron die spoorloos verdween. Onder tortuur bekent de vrouw alles, ook waar ze de kleren van Bisclavret heeft verstopt. Op advies van de wijze man laat de koning Bisclavret alleen in de slaapkamer, met de kleren op het bed. Als zijn geliefde baron tevoorschijn komt, geeft de koning hem al zijn bezittingen terug en verbant de barones en haar ridder. Nog lang daarna worden in het nageslacht van Bisclavrets ex-vrouw kinderen geboren zonder neuzen. ===== Les Deus Amantz ===== De koning van Val de Pîtres heeft een heel mooie en hoffelijke dochter die zijn oogappel is. Als zij oud genoeg is om te worden uitgehuwelijkt, besluit hij om de vrijers aan een test te onderwerpen. Alleen hij die erin slaagt zijn dochter zonder uit te rusten van de stad naar de top van de berg te dragen, kan met haar trouwen. De vrijers komen samen voor de proef maar allen falen zij. Een jongeman wordt verliefd op het meisje en zij op hem, maar de jongeman is te zwak om in de test te kunnen slagen. Het meisje is echter niet bereid om met hem te vluchten. Zij vraagt ​​een familielid om een ​​drankje te bereiden om de jongeman de nodige energie te geven. Deze laatste weigert echter het drankje, neemt het meisje in zijn armen en klimt snel de helling op. Gedragen door zijn enthousiasme en zijn liefde, voelt hij zijn hart vol van kracht. Hij komt zonder te rusten op de top aan, maar sterft dan van uitputting. Het meisje gooit de toverdrank uit over het land, dat vruchtbaar wordt, en sterft dan naast haar geliefde. De twee geliefden liggen begraven op de top van de berg, die zijn naam geeft aan de Côte des Deux-Amants. ===== Laustic ===== ''Laustic'' of ''Laüstic'' ('Nachtegaal'), ook bekend onder de namen Le Rossignol, Le Laustic, Laostic en Aüstic, is een Bretonse lai van Marie de France. De nachtegaal in het verhaal verwijst op verschillende niveaus naar het verhaal van Philomela in Ovidius' Metamorfosen. Philomela borduurt haar verhaal in een wandtapijt net als de dame van Laustic; Philomela zelf verandert aan het einde van Ovidius' verhaal in een nachtegaal; en het gebroken lichaam van de nachtegaal, dat het einde van de communicatie van de geliefden betekent, staat symbool voor het uitsnijden van Philomela's tong, wat haar effectief het zwijgen oplegt. Het verhaal speelt zich af in Saint-Malo. Twee naburige baronnen hebben daar een grote reputatie. De een is getrouwd, de ander vrijgezel. De vrijgezel wordt verliefd op de vrouw van zijn buurman en hun liefde wordt wederkerig. Hun liefde blijft platonisch, aangezien de vrouw nauwlettend in de gaten wordt gehouden, maar elke nacht, wanneer de man slaapt, ontmoeten de twee geliefden elkaar bij het raam van haar torenkamer. Zo kunnen ze elkaar toch zien en met elkaar praten. Haar echtgenoot begint haar echter te verdenken en vraagt ​​haar waarom ze elke avond uit haar bed komt. Ze antwoordt dat het is om de nachtegaal te horen zingen. Wantrouwig geworden, laat de man vallen op zijn terrein plaatsen. Op een dag brengt hij de dode nachtegaal naar zijn vrouw en vertelt haar dat ze 's nachts geen reden meer zal hebben om op te staan. De vrouw houdt de nachtegaal en stuurt deze naar haar minnaar, zodat hij begrijpt dat als ze niet naar het raam verschijnt, dat komt doordat ze daartoe gedwongen wordt. De tweede baron laat een kleine gouden kist smeden, waarin hij het lichaam van de nachtegaal plaatst, een kist die hij altijd bij zich houdt. ===== Chaitivel ===== ''Chaitivel'' is een Bretonse lai geschreven door Marie de France in de 12e eeuw. Dit is de tiende in de collectie van Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Nantes, waar een voorbeeldige hoofse dame woont. De ridders maken haar dag en nacht het hof, maar ze weet niet met wie ze moet trouwen omdat de vier baronnen waartussen ze moet kiezen van gelijke waarde lijken. Er vindt dan een toernooi plaats voor het feest van Pasen. De vier kandidaat minnaars gaan daar een harde confrontatie aan met elkaar, want wie als winnaar uit het toernooi komt zal ook de dame winnen.In de strijd die losbarst, sterven drie van hen, en de vierde raakt ernstig gewond en wordt verlamd. De dame is bedroefd en organiseert de begrafenis van de drie ridders, en brengt haar dagen door met het troosten van de laatste overlevende ridder. De dame besluit dan om een ​​lai te schrijven met de titel Les Quatre Deuils (de vier betreurden, of de vier onfortuinlijken), maar de ridder antwoordt haar dat ze het beter Chaitivel (De arme ongelukkige) kan noemen, aangezien zijn impotentie hem, ondanks zijn overleving, ervan weerhoudt om met de dame te trouwen, en hem voor altijd veroordeelt tot ongelukkig zijn. ===== Lanval ===== Op een dag voelt Lanval zich zo droevig dat hij met zijn paard een tocht naar het platteland maakt om zijn zinnen te verzetten. Aan een stroom gekomen, schrikt zijn paard. Om het wat te laten kalmeren, stijgt Lanval af en gaat aan de oever van de stroom liggen mijmeren. Een tijdje later ziet hij twee mooie jonkvrouwen naderen, die hem vertellen dat hun meesteres hem wil zien. Ze begeleiden hem naar een prachtig versierde tent, en daar wordt hij verwelkomd door een verblindend mooie dame. Zij belooft hem al het geluk dat hij maar wensen kan, op voorwaarde dat hij nooit iets tegen iemand over haar bestaan zal zeggen. Lanval belooft het en geniet van het heerlijke eten, de prachtige kleren die hij krijgt en het gezelschap van de dames. Na een lange tijd zegt ze hem dat hij moet vertrekken. Wanneer hij haar opnieuw wil ontmoeten hoeft hij alleen maar aan een zuivere plaats te denken en zij zal verschijnen. Teruggekeerd aan het hof van koning Arthur, breekt de ridder echter zijn woord om aan de avances van de koningin (Guinevere, hoewel Marie de France haar niet noemt) te ontsnappen. Op een dag zitten de ridders van Arthur zich in de tuin samen met de dames te ontspannen. Lanval heeft zich afgezonderd om ongestoord over zijn fee te kunnen dromen. Guinevere ziet dat echter vanuit haar raam en besluit om hem te verleiden. Wanneer hij niet ingaat op haar avances, wreekt de koningin zich door Lanval ervan te beschuldigen haar te hebben willen verleiden. Lanval verdedigt zich door te zeggen dat hij veel mooiere dames kent dan de koningin. Door dit te verklappen laat zijn mooie vriendin zich echter niet meer zien, en Lanval zal na de beschuldiging van de koningin slechts aan zijn terechtstelling kunnen ontsnappen door aan de rechters te bewijzen dat zijn geliefde fee bestaat en dat zij mooier is dan de koningin. Op het laatste moment duikt de fee op, en levert zo het bewijs dat de rechters van de ridder eisen. Lanval verdwijnt met zijn geliefde en keert nooit meer terug. ===== Chevrefoil ===== Tristan wordt uit het koninkrijk van Marc verdreven en verblijft een jaar in Zuid-Wales. Hij keert terug naar Cornwall, waar de koningin woont, maar houdt zich verborgen in het bos. Met Pinksteren moeten de baronnen zich verzamelen bij Tintagel, aan de noordkust van het Engelse graafschap Cornwall. Op de dag van het vertrek van de koning gaat Tristan naar het bos, waar de stoet voorbij moet gaan. Hij krast zijn naam op een hazelaartak en laat een bericht achter voor Isolde. De boodschap is dat hij niet zonder haar kan leven, en dat ze lijken op de kamperfoelie die zich om de hazelaar wikkelt, zodat de een niet lang zonder de ander kan leven. De koningin merkt de tak op, laat haar gevolg halt houden, en gaat naar de stok kijken met haar dienares uit Brangien. Ze zoekt Tristan op en ze praten vrijuit met elkaar. Ze legt hem uit hoe je je kunt verzoenen met koning Marc. Tristan keert terug naar Wales totdat de koning hem terugroept. Ter herinnering aan zijn vreugde componeert Tristan de 'Lai du Chèvrefeuille' , de lai van de kamperfoelie. ===== Milun ===== ===== Yonec ===== Deze lai vertelt het verhaal van een vrouw die probeert te ontsnappen uit een liefdeloos huwelijk, en van Yonec, het uit liefde geboren kind dat werd verwekt door haar minnaar. Het verhaal speelt zich af 'lang geleden in Bretagne'. Een rijke, oude man, een machtige heer van Caerwent, huwt een lieflijke jonge dame om erfgenamen voor zijn fortuin te krijgen, maar uit hartstocht en achterdocht behandelt hij haar slecht. Om zich van haar kuisheid te verzekeren sluit hij haar op in een toren. Daar komt hij haar af en toe bezoeken om te proberen een kind te verwekken, maar na zeven jaar heeft hij nog steeds geen erfgenamen. Zijn bejaarde zuster komt haar verzorgen, maar verder ziet ze niemand meer. De jonge dame verliest haar schoonheid en brengt haar leven door in verdriet, wenend en zuchtend, en hoopt op een genadige, snelle dood om aan dit erbarmelijke leven te ontsnappen. Op een dag, wanneer haar echtgenoot op jacht is, roept zij God aan om haar net als in de sprookjes een reddende ridder te zenden, en daarop vliegt er een grote valk door haar raampje naar binnen die in een ridder verandert. Hij verzekert haar dat hij altijd al van haar heeft gehouden, maar pas nu, na haar gebed, erin geslaagd is om haar te ontmoeten. Ze gaan naast elkaar liggen op het bed, maar zoals de hoofse liefde het gebiedt, omhelst en kust hij haar niet meteen. Hij zegt dat hij haar vorm en gezicht zal aannemen en dat zij de verzorgster moet roepen. Als de oude verzorgster binnenkomt, zegt de jonge dame dat ze ziek is en vreest te zullen sterven. In paniek rent de verzorgster buiten om een priester te zoeken. De priester komt met zijn Corpus Christi, waarna de ridder in haar plaats het sacrament ontvangt en de wijn uit de kelk drinkt. De geliefden zien elkaar nu zo vaak als ze kunnen, en elke keer vliegt de ridder terug naar zijn landgoed in vogelgedaante. Ze maken plezier en door al dat geluk herwint de dame al gauw haar schoonheid. Ze maken zich wel ongerust dat de zuster van haar echtgenoot het zal opmerken en hen zal verraden. De oude man wordt argwanend als hij ziet hoe zijn vrouw veranderd is, maar zijn zuster verzekert hem dat niemand ongezien de toren kan binnenkomen, zodat het uitgesloten is dat ze een minnaar zou hebben. Toch vraagt de man aan zijn zus om haar te bespieden. Wanneer hij weg is moet zij doen alsof ze ook vertrekt, en zich dan ergens verstoppen om te zien wat het precies is dat de jonge dame zo gelukkig maakt. Drie dagen later zegt de echtgenoot aan zijn vrouw dat de koning hem heeft ontboden en dat hij moet vertrekken. Zijn zuster verstopt zich achter het gordijn in de torenkamer en zal zo alles kunnen zien en horen. Zij ziet hoe de ridder aankomt in de gedaante van een valk, en later ook weer zo vertrekt. Als de oude man dit van haar verneemt, laat hij scheermesscherpe ijzeren spietsen vastmaken aan het raampje om de valk te doden als hij komt aanvliegen. Nog voor het licht wordt kondigt de echtgenoot aan dat hij op jacht vertrekt. De jonge dame wacht in spanning de komst van haar geliefde af. De valk komt aangevlogen, maar wordt dodelijk gekwetst en gaat in zijn riddergedaante bloedend op het bed zitten. Hij weet dat hij gaat sterven en vertrekt met zijn laatste krachten naar zijn eigen kasteel. De enige troost die zij heeft is dat ze zijn kind draagt. Haar verdriet is echter te groot en zij gooit zich door het raam. Als bij wonder overleeft ze de val en zij begint, slechts gekleed in een nachthemd, zijn bloedsporen op het pad te volgen. Uiteindelijk vindt ze de ingang van een heuvel, met een deur die vol bloed hangt. In het duister zoekt ze angstig maar vastberaden haar weg doorheen de heuvel tot ze aan de andere kant in een wei komt, waar ze ook weer bloedsporen ziet. Ze trekt verder langs de velden, tot ze aan een stad komt met zilveren muren en huizen. Rondom het kasteel vloeit er een brede rivier waar wel driehonderd zeilschepen aangemeerd liggen. Nog steeds het bloedspoor volgend, betreedt de jonge dame de stad. Er is geen levende ziel te bekennen. Ze steekt de binnenplaats van het paleis over en gaat een kamer binnen. Daar ligt een ridder te slapen, en wat verder in een andere kamer nog een. In de derde kamer vindt ze haar geliefde, rustend op een gouden bed. De ridder slaat zijn armen om haar heen, maar vraagt haar toch om zo snel mogelijk te vertrekken. Zijn volk weet immers dat zijn liefde voor haar hem zijn leven heeft gekost, en ze zullen zich op haar willen wreken. Zij zegt dat ze liever samen met hem sterft dan de confrontatie met haar echtgenoot aan te gaan. Daarom geeft hij haar een speciale ring. Zolang ze die aanhoudt, zal haar echtgenoot zich niets herinneren van wat er voordien gebeurde. Dan overhandigt hij haar zijn zwaard en laat haar beloven dat ze het nooit aan een andere man mag schenken. Ze moet het aan hun zoon geven, als die een volwassen, dapper ridder is geworden. Dan moet ze hem vertellen wie zijn echte vader was en wat hem overkomen is, zodat hij zich kan wreken. Op de terugweg hoort ze achter haar al de doodsklokken luiden in het kasteel van haar geliefde. Tussen haar en haar echtgenoot valt er nooit een woord over wat er gebeurd is, en haar zoon wordt geboren. Hij groeit op tot een dappere ridder zoals zijn vader voorspeld had. Tijdens het feest van Saint Aaron, dat in Caerleon wordt gevierd, wordt de landheer samen met zijn vrouw en zoon uitgenodigd op een kasteel. Binnen de muren bevindt zich een klooster, waar iedere gast een kamer krijgt om te logeren. Tijdens hun verblijf daar ontdekken ze een reusachtige tombe met brandende kaarsen eromheen. De dorpelingen vertellen dat het de dapperste ridder van allen was die daar ligt, en dat hij vermoord is omdat hij in Caerwent een dame had bemind. De moeder roept daarop haar zoon toe dat deze ridder zijn vader is, en dat de verachtelijke oude man naast hem zijn echte vader heeft gedood. Daarop bezwijkt ze en sterft. Haar zoon onthoofdt de oude man met het zwaard van zijn vader. Iedereen in de stad weet al snel wat er is gebeurd. Met veel eerbetoon wordt de dame naast haar geliefde ridder begraven. Van haar zoon Yonec maken ze hun heer. Sommigen die dit hoorden, zo eindigt Marie de France, maakten er een lai van die verhaalde over alle medelijden, verdriet en pijn die de twee minnaars voor hun liefde hadden geleden. ===== Eliduc ===== === Ysopet === ''Ysopet'' is een verzameling fabels, vertaald van een Engels origineel dat Marie onterecht toeschreef aan Alfred de Grote, die het volgens haar uit het Latijn vertaald zou hebben. De collectie bevat veel fabels die van Phaedrus overgeleverd zijn, een aantal Oosterse verhalen, afkomstig uit joodse bronnen, met veel populaire, korte allegorische vertelsels, die tot de Reinaertcyclus behoren. Ze zijn veeleer bedoeld om te vermaken dan om te beleren. Marie beschrijft ook de ellende van de armen onder het feodale regime, maar ze predikt aanvaarding in plaats van verzet. De fabels werden volgens de Epilogue geschreven voor een zeker Count William, waarvan algemeen wordt aangenomen dat het William Longsword, earl of Salisbury is. De populariteit van de Ysopet blijkt uit de drieëntwintig manuscripten die er van overgebleven zijn. === L’Espurgatoire Seint Patriz === ''L’Espurgatoire Seint Patriz'' is een vertaling van de Tractatus de prugatorio S. Patricii (ca. 1185) van Henri de Salterey, wat de actieve periode van Marie de France situeert tegen het einde van de 12e eeuw. === La Vie Seinte d’ Audree === ''La Vie Seinte d’ Audree'' is een hagiografie van Sint Audrey, een heilige uit het Engelse Ely. De enige nog overblijvende kopie staat op een manuscript uit de vroege 14e eeuw, dat nu in het bezit is van de British Library. Onderzoekers situeren de compositie van het gedicht echter in de late 12e of vroege 13e eeuw. De lijnen waarin de auteur haar identiteit bekendmaakt hebben een treffende gelijkenis met wat we elders in het werk van Marie de France vinden. :''Ici escris mon non Marie'' :''Pur ce ke sois remembree'' ::– La Vie Seinte Audree, vers 4624-4625 :''Me numeral pur remembrance'' :''Marie ai nun, si sui de France'' ::– Les Fables de Marie de France, epiloog, vers 3-4 == Literatuur == * Blain, Virgina, et al. "Marie de France," The Feminist Companion to Literature in English (Yale UP, 1990, 714). == Bron == * {{Nl}} [https://www.mariedefrance.nl/ Marie de France], website over leven en werk van de Franse dichteres {{Sub}} 41xy4uab8htg4effhd428mecywavzi0 396750 396749 2025-06-14T15:34:26Z J.Grandgagnage 3610 /* Milun */ Onder Commons licentie CC BY-SA overgenomen uit https://www.mariedefrance.nl/twaalf-lais/milun 396750 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Marie de France illuminated.jpeg|thumb|Marie de France, illustratie uit een manuscript]] '''Marie de France''' (Frankrijk, late 12e eeuw) was de eerste Franse middeleeuwse dichteres. Ze was een veelzijdig schrijfster en hanteerde literaire vormen zoals fabels en lais. Haar oeuvre getuigt van een aanzienlijke charme en talent en werd waarschijnlijk in Engeland geschreven. Het weinige dat over haar bekend is, wordt afgeleid uit haar geschriften en uit enkele toespelingen van schrijvers uit haar tijd. == Biografie == Zoals vaak het geval is met middeleeuwse auteurs, identificeert de naam haar niet met een specifieke historische figuur, maar toont hij aan dat ze afkomstig was uit Frankrijk. In de epiloog van ''Ysopet'' schreef de auteur ''Marie ai num, si suis de France'', wat zoveel betekent als ''Ik kom uit Frankrijk, mijn naam is Marie''. "France" betekent hier: ''Île-de-France'', de streek waaruit zij afkomstig was. Dezelfde auteur identificeerde zich met naam in haar ''Lais'' en in ''Espurgatoire Seint Patriz''. Denis Pyramus, een Engelse monnik uit die tijd, spreekt in de inleiding van zijn gedicht ''Vie Seint Edmund le Rey'' (ca. 1240) over een zekere dame Marie, die verzen of lais schreef, die weliswaar niet op waarheid berustten, maar waarvoor zij nochtans zeer geprezen werd door graven, baronnen en ridders. Uit haar werk blijkt dat ze op een of andere manier te maken had met het hof van koning Hendrik II van Engeland, echtgenoot van de beroemde koningin Eleanor van Aquitanië. Marie kende waarschijnlijk Engels, Frans en Latijn. == Oeuvre == Er worden momenteel vier werken toegeschreven aan Marie de France. De manuscripten waarin haar gedichten bewaard zijn gebleven dateren uit de late 13e of zelfs de 14e eeuw, maar het taalgebruik plaatst de gedichten in de tweede helft van de 12e eeuw. === Lais de Marie de France === De ''Lais de Marie de France'' is een collectie van twaalf korte, verhalende gedichten in de Anglo-Normandische taal. Het zijn mogelijk verkorte versies van romances, opgedragen aan een onbekende koning, die geïdentificeerd werd als Hendrik II van Engeland. ===== Lai de Guigemar (synopsis) ===== Guigemar, de zoon van een trouwe vazal van de koning van Bretagne (Brittania minor), is een dappere en wijze ridder, maar ondanks zijn vele kwaliteiten heeft hij nog nooit liefgehad. Tijdens een jachtpartij probeert hij een witte hinde te doden, waarbij hij echter zelf gewond wordt. Voordat ze sterft spreekt de hinde een vloek over hem uit: zijn wonde kan slechts worden geheeld door een vrouw, die uit liefde voor hem zal lijden. Hij zal op zijn beurt evenveel afzien uit liefde voor haar. Guigemar komt terecht op een een mysterieus schip dat hem naar een land brengt waar een oude koning getrouwd is met een mooie jonge vrouw, die hij angstvallig bewaakt. De koningin stemt erin toe zijn wonde te verzorgen in haar 'gouden kooi' en ze worden verliefd. Ze wisselen een teken van trouw uit. De dame legt een knoop in zijn hemd, die zij alleen kan losmaken en Guigemar geeft haar een soort kuisheidsgordel. De geliefden worden betrapt en Guigemar moet terugkeren naar zijn land. Daar wordt hij als een held onthaald, maar hij kan alleen maar aan zijn geliefde denken. Die slaagt erin uit haar gevangenis te ontsnappen. Het mysterieuze schip brengt haar naar Brittanië, waar ze gevangen genomen wordt door Mériaduc, die verliefd op haar wordt. Dank zij haar kuisheidsgordel ontkomt ze aan zijn poging tot verkrachting. Tijdens een toernooi vinden de twee geliefden elkaar weer en herkennen elkaar aan de knoop en de gordel. Guigemar doodt Meriaduc en de geliefden worden herenigd. ===== Lai d’Equitan (synopsis) ===== De seneschalk van Equitan, de koning van Nanz, is getrouwd met een wondermooie vrouw. Koning Equitan wordt verliefd op haar, maar hij wordt verscheurd door die gevoelens en zijn loyaliteit ten opzichte van haar echtgenoot. Wanneer Equitan haar uiteindelijk zijn liefde verklaart, gelooft ze hem niet vanwege het verschil in stand tussen hen. Hij overtuigt haar dat zijn gevoelens voor haar oprecht zijn en ze worden minnaars. Naarmate de verhouding vordert, zetten de raadgevers van Equitan hem onder druk om te trouwen. Hij vertelt zijn geliefde dat zij de enige is waarvan hij houdt en dat hij met haar zou trouwen, moest haar echtgenoot er niet zijn. Daarop besluit zijn geliefde haar man uit de weg te ruimen door hem met de hulp van Equitan in een bad kokend water te gooien. De koning zou dan kunnen verklaren dat zijn seneschalk tijdens het baden gestorven was. Na een jachtpartij verblijven koning Equitan en zijn gevolg in het kasteel van de vazal, waar de door Equitan beminde dame dame twee badkuipen in de slaapkamer laat klaarzetten, een ervan gevuld met kokend water. Terwijl de heer van het kasteel er niet is, bereiden Equitan en zijn geliefde hun plan voor en bedrijven ze daarna de liefde. De seneschalk betrapt hen echter. Equitan probeert zich beschaamd te verbergen en springt daarbij per ongeluk in het bad met kokend water. De seneschalk, woedend door de ontrouw van zijn vrouw, gooit haar ook in de badkuip en het ontrouwe paar sterft een vreselijke dood. ===== Le Fresne (synopsis) ===== Een ridder en zijn vrouw krijgen een tweeling, twee zonen. Hun buurvrouw is jaloers en verspreidt het nieuws dat de vrouw een tweeling heeft, omdat ze met twee mannen geslapen heeft. De jaloerse vrouw wordt zelf zwanger en bevalt ook van een tweeling, twee meisjes. Ze wil een van haar dochtertjes doden, om niet in diskrediet gebracht te worden, maar een van de meiden van de vrouw stemt er in toe om de baby mee te nemen. De baby wordt in een zijden kleed gehuld en een in goud gezette robijn wordt eraan vastgemaakt met een lint. De dienstbode brengt de baby ver weg en laat haar achter in de takken van een es dicht bij een abdij. De abdis neemt het kind onder haar hoede, noemt haar Le Fresne, doet alsof het haar nicht is en voedt het meisje op. Le Fresne groeit op tot een wondermooie vrouw, waarop Heer Gurun verliefd wordt. Hij wordt een weldoener van de abdij. Gurun en het meisje worden geliefden en ze gaat bij hem wonen. Gurun wordt door anderen overhaald om te trouwen en hij stemt erin toe. Hij verlooft zich met een mooie edeldame, La Codre. ===== Bisclavret ===== (Zie ook de [[Gedichten uit de wereldliteratuur/Bisclavret|Nederlandse vertaling van een fragment uit Bisclavret]]).<br> Bisclavret vertelt het verhaal van een door de koning geliefde baron die drie keer per week zijn kasteel verlaat zonder aan zijn vrouw te willen zeggen wat hij gaat doen. Nieuwsgierig geworden, volgt de barones hem. Zij is er getuige van hoe hij zich buiten uitkleedt, zijn kleren in een holle steen verstopt en in een wolf verandert. Om te beletten dat hij nog terug kan komen naar haar, geeft zij haar minnaar, een ridder, de opdracht om de kleren van haar man te stelen. Op die manier blijft hij gevangen in zijn wolvengedaante en kan zij trouwen met haar minnaar. Wanneer de koning op jacht gaat met zijn gevolg, ontmoet hij Bisclavret en geraakt onder de indruk van de nobele wolf. Hij neemt hem mee naar zijn kasteel, en ze genieten lange tijd van elkaars gezelschap, tot de koning alle baronnen uitnodigt voor een feest. Onder hen bevindt zich ook de ridder die met Bisclavrets vrouw is getrouwd. Zodra Bisclavret de man ziet valt hij hem aan. De koning roept Bisclavret terug en bedreigt hem met zijn staf. Omdat de wolf zich nog nooit gewelddadig heeft getoond rijst het vermoeden dat de aangevallen ridder hem op de een of andere manier onrecht heeft aangedaan. Kort daarop bezoekt de koning met de weerwolf in zijn gezelschap het gebied waar de baron vroeger woonde. Wanneer Bisclavret zijn vrouw ziet, kan hij zich weer niet beheersen. Hij valt haar aan en bijt haar neus af. Een wijze man vertelt de koning dat zij de vrouw is van de ridder die Bisclavret onlangs aanviel, en dat zij ook gehuwd was met de baron die spoorloos verdween. Onder tortuur bekent de vrouw alles, ook waar ze de kleren van Bisclavret heeft verstopt. Op advies van de wijze man laat de koning Bisclavret alleen in de slaapkamer, met de kleren op het bed. Als zijn geliefde baron tevoorschijn komt, geeft de koning hem al zijn bezittingen terug en verbant de barones en haar ridder. Nog lang daarna worden in het nageslacht van Bisclavrets ex-vrouw kinderen geboren zonder neuzen. ===== Les Deus Amantz ===== De koning van Val de Pîtres heeft een heel mooie en hoffelijke dochter die zijn oogappel is. Als zij oud genoeg is om te worden uitgehuwelijkt, besluit hij om de vrijers aan een test te onderwerpen. Alleen hij die erin slaagt zijn dochter zonder uit te rusten van de stad naar de top van de berg te dragen, kan met haar trouwen. De vrijers komen samen voor de proef maar allen falen zij. Een jongeman wordt verliefd op het meisje en zij op hem, maar de jongeman is te zwak om in de test te kunnen slagen. Het meisje is echter niet bereid om met hem te vluchten. Zij vraagt ​​een familielid om een ​​drankje te bereiden om de jongeman de nodige energie te geven. Deze laatste weigert echter het drankje, neemt het meisje in zijn armen en klimt snel de helling op. Gedragen door zijn enthousiasme en zijn liefde, voelt hij zijn hart vol van kracht. Hij komt zonder te rusten op de top aan, maar sterft dan van uitputting. Het meisje gooit de toverdrank uit over het land, dat vruchtbaar wordt, en sterft dan naast haar geliefde. De twee geliefden liggen begraven op de top van de berg, die zijn naam geeft aan de Côte des Deux-Amants. ===== Laustic ===== ''Laustic'' of ''Laüstic'' ('Nachtegaal'), ook bekend onder de namen Le Rossignol, Le Laustic, Laostic en Aüstic, is een Bretonse lai van Marie de France. De nachtegaal in het verhaal verwijst op verschillende niveaus naar het verhaal van Philomela in Ovidius' Metamorfosen. Philomela borduurt haar verhaal in een wandtapijt net als de dame van Laustic; Philomela zelf verandert aan het einde van Ovidius' verhaal in een nachtegaal; en het gebroken lichaam van de nachtegaal, dat het einde van de communicatie van de geliefden betekent, staat symbool voor het uitsnijden van Philomela's tong, wat haar effectief het zwijgen oplegt. Het verhaal speelt zich af in Saint-Malo. Twee naburige baronnen hebben daar een grote reputatie. De een is getrouwd, de ander vrijgezel. De vrijgezel wordt verliefd op de vrouw van zijn buurman en hun liefde wordt wederkerig. Hun liefde blijft platonisch, aangezien de vrouw nauwlettend in de gaten wordt gehouden, maar elke nacht, wanneer de man slaapt, ontmoeten de twee geliefden elkaar bij het raam van haar torenkamer. Zo kunnen ze elkaar toch zien en met elkaar praten. Haar echtgenoot begint haar echter te verdenken en vraagt ​​haar waarom ze elke avond uit haar bed komt. Ze antwoordt dat het is om de nachtegaal te horen zingen. Wantrouwig geworden, laat de man vallen op zijn terrein plaatsen. Op een dag brengt hij de dode nachtegaal naar zijn vrouw en vertelt haar dat ze 's nachts geen reden meer zal hebben om op te staan. De vrouw houdt de nachtegaal en stuurt deze naar haar minnaar, zodat hij begrijpt dat als ze niet naar het raam verschijnt, dat komt doordat ze daartoe gedwongen wordt. De tweede baron laat een kleine gouden kist smeden, waarin hij het lichaam van de nachtegaal plaatst, een kist die hij altijd bij zich houdt. ===== Chaitivel ===== ''Chaitivel'' is een Bretonse lai geschreven door Marie de France in de 12e eeuw. Dit is de tiende in de collectie van Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Nantes, waar een voorbeeldige hoofse dame woont. De ridders maken haar dag en nacht het hof, maar ze weet niet met wie ze moet trouwen omdat de vier baronnen waartussen ze moet kiezen van gelijke waarde lijken. Er vindt dan een toernooi plaats voor het feest van Pasen. De vier kandidaat minnaars gaan daar een harde confrontatie aan met elkaar, want wie als winnaar uit het toernooi komt zal ook de dame winnen.In de strijd die losbarst, sterven drie van hen, en de vierde raakt ernstig gewond en wordt verlamd. De dame is bedroefd en organiseert de begrafenis van de drie ridders, en brengt haar dagen door met het troosten van de laatste overlevende ridder. De dame besluit dan om een ​​lai te schrijven met de titel Les Quatre Deuils (de vier betreurden, of de vier onfortuinlijken), maar de ridder antwoordt haar dat ze het beter Chaitivel (De arme ongelukkige) kan noemen, aangezien zijn impotentie hem, ondanks zijn overleving, ervan weerhoudt om met de dame te trouwen, en hem voor altijd veroordeelt tot ongelukkig zijn. ===== Lanval ===== Op een dag voelt Lanval zich zo droevig dat hij met zijn paard een tocht naar het platteland maakt om zijn zinnen te verzetten. Aan een stroom gekomen, schrikt zijn paard. Om het wat te laten kalmeren, stijgt Lanval af en gaat aan de oever van de stroom liggen mijmeren. Een tijdje later ziet hij twee mooie jonkvrouwen naderen, die hem vertellen dat hun meesteres hem wil zien. Ze begeleiden hem naar een prachtig versierde tent, en daar wordt hij verwelkomd door een verblindend mooie dame. Zij belooft hem al het geluk dat hij maar wensen kan, op voorwaarde dat hij nooit iets tegen iemand over haar bestaan zal zeggen. Lanval belooft het en geniet van het heerlijke eten, de prachtige kleren die hij krijgt en het gezelschap van de dames. Na een lange tijd zegt ze hem dat hij moet vertrekken. Wanneer hij haar opnieuw wil ontmoeten hoeft hij alleen maar aan een zuivere plaats te denken en zij zal verschijnen. Teruggekeerd aan het hof van koning Arthur, breekt de ridder echter zijn woord om aan de avances van de koningin (Guinevere, hoewel Marie de France haar niet noemt) te ontsnappen. Op een dag zitten de ridders van Arthur zich in de tuin samen met de dames te ontspannen. Lanval heeft zich afgezonderd om ongestoord over zijn fee te kunnen dromen. Guinevere ziet dat echter vanuit haar raam en besluit om hem te verleiden. Wanneer hij niet ingaat op haar avances, wreekt de koningin zich door Lanval ervan te beschuldigen haar te hebben willen verleiden. Lanval verdedigt zich door te zeggen dat hij veel mooiere dames kent dan de koningin. Door dit te verklappen laat zijn mooie vriendin zich echter niet meer zien, en Lanval zal na de beschuldiging van de koningin slechts aan zijn terechtstelling kunnen ontsnappen door aan de rechters te bewijzen dat zijn geliefde fee bestaat en dat zij mooier is dan de koningin. Op het laatste moment duikt de fee op, en levert zo het bewijs dat de rechters van de ridder eisen. Lanval verdwijnt met zijn geliefde en keert nooit meer terug. ===== Chevrefoil ===== Tristan wordt uit het koninkrijk van Marc verdreven en verblijft een jaar in Zuid-Wales. Hij keert terug naar Cornwall, waar de koningin woont, maar houdt zich verborgen in het bos. Met Pinksteren moeten de baronnen zich verzamelen bij Tintagel, aan de noordkust van het Engelse graafschap Cornwall. Op de dag van het vertrek van de koning gaat Tristan naar het bos, waar de stoet voorbij moet gaan. Hij krast zijn naam op een hazelaartak en laat een bericht achter voor Isolde. De boodschap is dat hij niet zonder haar kan leven, en dat ze lijken op de kamperfoelie die zich om de hazelaar wikkelt, zodat de een niet lang zonder de ander kan leven. De koningin merkt de tak op, laat haar gevolg halt houden, en gaat naar de stok kijken met haar dienares uit Brangien. Ze zoekt Tristan op en ze praten vrijuit met elkaar. Ze legt hem uit hoe je je kunt verzoenen met koning Marc. Tristan keert terug naar Wales totdat de koning hem terugroept. Ter herinnering aan zijn vreugde componeert Tristan de 'Lai du Chèvrefeuille' , de lai van de kamperfoelie. ===== Milun ===== Milun, of "Milon", is een Bretonse lai die in de loop van de twaalfde eeuw door Marie de France is geschreven. Het is de negende van de collectie Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Wales. Milun is een geweldige ridder met een grote faam . Hij wordt verliefd op de dochter van een baron, die op zijn beurt verliefd op hem wordt. Hij geeft haar als teken van liefde een gouden ring. Ze ontmoeten elkaar vaak, en na een tijdje wordt het jonge meisje zwanger. Omdat ze niet getrouwd zijn, besluiten ze het kind naar een zus van het meisje te laten brengen, die in Northumberland woont. De gouden ring hangt om de hals van het kind, vergezeld van een brief die het kind moet lezen als het volwassen wordt. De zus zorgt heel goed voor het kind. Milun voert oorlog in het buitenland, maar intussen zoekt de vader van het meisje een echtgenoot voor haar; een huwelijk zou echter aan het licht brengen dat zij geen maagd meer is zo zou ze haar eer verliezen. Op de trouwdag keert Milun toevallig terug van de oorlog. Hij stuurt zijn geliefde een brief die wordt bezorgd door een bevriende zwaan. Het meisje slaagt erin hem te antwoorden en de zwaan terug te sturen. Twintig jaar lang communiceren ze op deze manier, dankzij de zwaan als liefdesbode. Hun zoon, nu volwassen, leert van zijn afkomst en besluit naar het buitenland te gaan om zijn waarde te testen in oorlogen en toernooien. Algauw groeit zijn reputatie en bekendheid. Milun, die het nieuws heeft vernomen over de komst van deze beroemde jonge ridder, en niet wetende dat het zijn zoon is, steekt de zee over om met hem te vechten. Ze ontmoeten elkaar op een toernooi op Mont Saint Michel. De zoon legt Milun tijdens hun strijd op de grond. Als Milun opstaat, herkent hij de ring om de hals van de jonge ridder. De twee herkennen elkaar als vader en zoon. Ze steken allebei de zee weer over en komen aan bij Miluns geliefde en vernemen de dood van haar echtgenoot. Zonder advies van iemand in te winnen, trouwen Milun en zijn geliefde in het bijzijn van hun zoon. ===== Yonec ===== Deze lai vertelt het verhaal van een vrouw die probeert te ontsnappen uit een liefdeloos huwelijk, en van Yonec, het uit liefde geboren kind dat werd verwekt door haar minnaar. Het verhaal speelt zich af 'lang geleden in Bretagne'. Een rijke, oude man, een machtige heer van Caerwent, huwt een lieflijke jonge dame om erfgenamen voor zijn fortuin te krijgen, maar uit hartstocht en achterdocht behandelt hij haar slecht. Om zich van haar kuisheid te verzekeren sluit hij haar op in een toren. Daar komt hij haar af en toe bezoeken om te proberen een kind te verwekken, maar na zeven jaar heeft hij nog steeds geen erfgenamen. Zijn bejaarde zuster komt haar verzorgen, maar verder ziet ze niemand meer. De jonge dame verliest haar schoonheid en brengt haar leven door in verdriet, wenend en zuchtend, en hoopt op een genadige, snelle dood om aan dit erbarmelijke leven te ontsnappen. Op een dag, wanneer haar echtgenoot op jacht is, roept zij God aan om haar net als in de sprookjes een reddende ridder te zenden, en daarop vliegt er een grote valk door haar raampje naar binnen die in een ridder verandert. Hij verzekert haar dat hij altijd al van haar heeft gehouden, maar pas nu, na haar gebed, erin geslaagd is om haar te ontmoeten. Ze gaan naast elkaar liggen op het bed, maar zoals de hoofse liefde het gebiedt, omhelst en kust hij haar niet meteen. Hij zegt dat hij haar vorm en gezicht zal aannemen en dat zij de verzorgster moet roepen. Als de oude verzorgster binnenkomt, zegt de jonge dame dat ze ziek is en vreest te zullen sterven. In paniek rent de verzorgster buiten om een priester te zoeken. De priester komt met zijn Corpus Christi, waarna de ridder in haar plaats het sacrament ontvangt en de wijn uit de kelk drinkt. De geliefden zien elkaar nu zo vaak als ze kunnen, en elke keer vliegt de ridder terug naar zijn landgoed in vogelgedaante. Ze maken plezier en door al dat geluk herwint de dame al gauw haar schoonheid. Ze maken zich wel ongerust dat de zuster van haar echtgenoot het zal opmerken en hen zal verraden. De oude man wordt argwanend als hij ziet hoe zijn vrouw veranderd is, maar zijn zuster verzekert hem dat niemand ongezien de toren kan binnenkomen, zodat het uitgesloten is dat ze een minnaar zou hebben. Toch vraagt de man aan zijn zus om haar te bespieden. Wanneer hij weg is moet zij doen alsof ze ook vertrekt, en zich dan ergens verstoppen om te zien wat het precies is dat de jonge dame zo gelukkig maakt. Drie dagen later zegt de echtgenoot aan zijn vrouw dat de koning hem heeft ontboden en dat hij moet vertrekken. Zijn zuster verstopt zich achter het gordijn in de torenkamer en zal zo alles kunnen zien en horen. Zij ziet hoe de ridder aankomt in de gedaante van een valk, en later ook weer zo vertrekt. Als de oude man dit van haar verneemt, laat hij scheermesscherpe ijzeren spietsen vastmaken aan het raampje om de valk te doden als hij komt aanvliegen. Nog voor het licht wordt kondigt de echtgenoot aan dat hij op jacht vertrekt. De jonge dame wacht in spanning de komst van haar geliefde af. De valk komt aangevlogen, maar wordt dodelijk gekwetst en gaat in zijn riddergedaante bloedend op het bed zitten. Hij weet dat hij gaat sterven en vertrekt met zijn laatste krachten naar zijn eigen kasteel. De enige troost die zij heeft is dat ze zijn kind draagt. Haar verdriet is echter te groot en zij gooit zich door het raam. Als bij wonder overleeft ze de val en zij begint, slechts gekleed in een nachthemd, zijn bloedsporen op het pad te volgen. Uiteindelijk vindt ze de ingang van een heuvel, met een deur die vol bloed hangt. In het duister zoekt ze angstig maar vastberaden haar weg doorheen de heuvel tot ze aan de andere kant in een wei komt, waar ze ook weer bloedsporen ziet. Ze trekt verder langs de velden, tot ze aan een stad komt met zilveren muren en huizen. Rondom het kasteel vloeit er een brede rivier waar wel driehonderd zeilschepen aangemeerd liggen. Nog steeds het bloedspoor volgend, betreedt de jonge dame de stad. Er is geen levende ziel te bekennen. Ze steekt de binnenplaats van het paleis over en gaat een kamer binnen. Daar ligt een ridder te slapen, en wat verder in een andere kamer nog een. In de derde kamer vindt ze haar geliefde, rustend op een gouden bed. De ridder slaat zijn armen om haar heen, maar vraagt haar toch om zo snel mogelijk te vertrekken. Zijn volk weet immers dat zijn liefde voor haar hem zijn leven heeft gekost, en ze zullen zich op haar willen wreken. Zij zegt dat ze liever samen met hem sterft dan de confrontatie met haar echtgenoot aan te gaan. Daarom geeft hij haar een speciale ring. Zolang ze die aanhoudt, zal haar echtgenoot zich niets herinneren van wat er voordien gebeurde. Dan overhandigt hij haar zijn zwaard en laat haar beloven dat ze het nooit aan een andere man mag schenken. Ze moet het aan hun zoon geven, als die een volwassen, dapper ridder is geworden. Dan moet ze hem vertellen wie zijn echte vader was en wat hem overkomen is, zodat hij zich kan wreken. Op de terugweg hoort ze achter haar al de doodsklokken luiden in het kasteel van haar geliefde. Tussen haar en haar echtgenoot valt er nooit een woord over wat er gebeurd is, en haar zoon wordt geboren. Hij groeit op tot een dappere ridder zoals zijn vader voorspeld had. Tijdens het feest van Saint Aaron, dat in Caerleon wordt gevierd, wordt de landheer samen met zijn vrouw en zoon uitgenodigd op een kasteel. Binnen de muren bevindt zich een klooster, waar iedere gast een kamer krijgt om te logeren. Tijdens hun verblijf daar ontdekken ze een reusachtige tombe met brandende kaarsen eromheen. De dorpelingen vertellen dat het de dapperste ridder van allen was die daar ligt, en dat hij vermoord is omdat hij in Caerwent een dame had bemind. De moeder roept daarop haar zoon toe dat deze ridder zijn vader is, en dat de verachtelijke oude man naast hem zijn echte vader heeft gedood. Daarop bezwijkt ze en sterft. Haar zoon onthoofdt de oude man met het zwaard van zijn vader. Iedereen in de stad weet al snel wat er is gebeurd. Met veel eerbetoon wordt de dame naast haar geliefde ridder begraven. Van haar zoon Yonec maken ze hun heer. Sommigen die dit hoorden, zo eindigt Marie de France, maakten er een lai van die verhaalde over alle medelijden, verdriet en pijn die de twee minnaars voor hun liefde hadden geleden. ===== Eliduc ===== === Ysopet === ''Ysopet'' is een verzameling fabels, vertaald van een Engels origineel dat Marie onterecht toeschreef aan Alfred de Grote, die het volgens haar uit het Latijn vertaald zou hebben. De collectie bevat veel fabels die van Phaedrus overgeleverd zijn, een aantal Oosterse verhalen, afkomstig uit joodse bronnen, met veel populaire, korte allegorische vertelsels, die tot de Reinaertcyclus behoren. Ze zijn veeleer bedoeld om te vermaken dan om te beleren. Marie beschrijft ook de ellende van de armen onder het feodale regime, maar ze predikt aanvaarding in plaats van verzet. De fabels werden volgens de Epilogue geschreven voor een zeker Count William, waarvan algemeen wordt aangenomen dat het William Longsword, earl of Salisbury is. De populariteit van de Ysopet blijkt uit de drieëntwintig manuscripten die er van overgebleven zijn. === L’Espurgatoire Seint Patriz === ''L’Espurgatoire Seint Patriz'' is een vertaling van de Tractatus de prugatorio S. Patricii (ca. 1185) van Henri de Salterey, wat de actieve periode van Marie de France situeert tegen het einde van de 12e eeuw. === La Vie Seinte d’ Audree === ''La Vie Seinte d’ Audree'' is een hagiografie van Sint Audrey, een heilige uit het Engelse Ely. De enige nog overblijvende kopie staat op een manuscript uit de vroege 14e eeuw, dat nu in het bezit is van de British Library. Onderzoekers situeren de compositie van het gedicht echter in de late 12e of vroege 13e eeuw. De lijnen waarin de auteur haar identiteit bekendmaakt hebben een treffende gelijkenis met wat we elders in het werk van Marie de France vinden. :''Ici escris mon non Marie'' :''Pur ce ke sois remembree'' ::– La Vie Seinte Audree, vers 4624-4625 :''Me numeral pur remembrance'' :''Marie ai nun, si sui de France'' ::– Les Fables de Marie de France, epiloog, vers 3-4 == Literatuur == * Blain, Virgina, et al. "Marie de France," The Feminist Companion to Literature in English (Yale UP, 1990, 714). == Bron == * {{Nl}} [https://www.mariedefrance.nl/ Marie de France], website over leven en werk van de Franse dichteres {{Sub}} ho3veq5xyhnbu9cidabaqbtgap3fbg7 396751 396750 2025-06-14T15:36:15Z J.Grandgagnage 3610 /* Eliduc */ Onder Commons licentie CC BY-SA overgenomen uit https://www.mariedefrance.nl/twaalf-lais/eliduc 396751 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Marie de France illuminated.jpeg|thumb|Marie de France, illustratie uit een manuscript]] '''Marie de France''' (Frankrijk, late 12e eeuw) was de eerste Franse middeleeuwse dichteres. Ze was een veelzijdig schrijfster en hanteerde literaire vormen zoals fabels en lais. Haar oeuvre getuigt van een aanzienlijke charme en talent en werd waarschijnlijk in Engeland geschreven. Het weinige dat over haar bekend is, wordt afgeleid uit haar geschriften en uit enkele toespelingen van schrijvers uit haar tijd. == Biografie == Zoals vaak het geval is met middeleeuwse auteurs, identificeert de naam haar niet met een specifieke historische figuur, maar toont hij aan dat ze afkomstig was uit Frankrijk. In de epiloog van ''Ysopet'' schreef de auteur ''Marie ai num, si suis de France'', wat zoveel betekent als ''Ik kom uit Frankrijk, mijn naam is Marie''. "France" betekent hier: ''Île-de-France'', de streek waaruit zij afkomstig was. Dezelfde auteur identificeerde zich met naam in haar ''Lais'' en in ''Espurgatoire Seint Patriz''. Denis Pyramus, een Engelse monnik uit die tijd, spreekt in de inleiding van zijn gedicht ''Vie Seint Edmund le Rey'' (ca. 1240) over een zekere dame Marie, die verzen of lais schreef, die weliswaar niet op waarheid berustten, maar waarvoor zij nochtans zeer geprezen werd door graven, baronnen en ridders. Uit haar werk blijkt dat ze op een of andere manier te maken had met het hof van koning Hendrik II van Engeland, echtgenoot van de beroemde koningin Eleanor van Aquitanië. Marie kende waarschijnlijk Engels, Frans en Latijn. == Oeuvre == Er worden momenteel vier werken toegeschreven aan Marie de France. De manuscripten waarin haar gedichten bewaard zijn gebleven dateren uit de late 13e of zelfs de 14e eeuw, maar het taalgebruik plaatst de gedichten in de tweede helft van de 12e eeuw. === Lais de Marie de France === De ''Lais de Marie de France'' is een collectie van twaalf korte, verhalende gedichten in de Anglo-Normandische taal. Het zijn mogelijk verkorte versies van romances, opgedragen aan een onbekende koning, die geïdentificeerd werd als Hendrik II van Engeland. ===== Lai de Guigemar (synopsis) ===== Guigemar, de zoon van een trouwe vazal van de koning van Bretagne (Brittania minor), is een dappere en wijze ridder, maar ondanks zijn vele kwaliteiten heeft hij nog nooit liefgehad. Tijdens een jachtpartij probeert hij een witte hinde te doden, waarbij hij echter zelf gewond wordt. Voordat ze sterft spreekt de hinde een vloek over hem uit: zijn wonde kan slechts worden geheeld door een vrouw, die uit liefde voor hem zal lijden. Hij zal op zijn beurt evenveel afzien uit liefde voor haar. Guigemar komt terecht op een een mysterieus schip dat hem naar een land brengt waar een oude koning getrouwd is met een mooie jonge vrouw, die hij angstvallig bewaakt. De koningin stemt erin toe zijn wonde te verzorgen in haar 'gouden kooi' en ze worden verliefd. Ze wisselen een teken van trouw uit. De dame legt een knoop in zijn hemd, die zij alleen kan losmaken en Guigemar geeft haar een soort kuisheidsgordel. De geliefden worden betrapt en Guigemar moet terugkeren naar zijn land. Daar wordt hij als een held onthaald, maar hij kan alleen maar aan zijn geliefde denken. Die slaagt erin uit haar gevangenis te ontsnappen. Het mysterieuze schip brengt haar naar Brittanië, waar ze gevangen genomen wordt door Mériaduc, die verliefd op haar wordt. Dank zij haar kuisheidsgordel ontkomt ze aan zijn poging tot verkrachting. Tijdens een toernooi vinden de twee geliefden elkaar weer en herkennen elkaar aan de knoop en de gordel. Guigemar doodt Meriaduc en de geliefden worden herenigd. ===== Lai d’Equitan (synopsis) ===== De seneschalk van Equitan, de koning van Nanz, is getrouwd met een wondermooie vrouw. Koning Equitan wordt verliefd op haar, maar hij wordt verscheurd door die gevoelens en zijn loyaliteit ten opzichte van haar echtgenoot. Wanneer Equitan haar uiteindelijk zijn liefde verklaart, gelooft ze hem niet vanwege het verschil in stand tussen hen. Hij overtuigt haar dat zijn gevoelens voor haar oprecht zijn en ze worden minnaars. Naarmate de verhouding vordert, zetten de raadgevers van Equitan hem onder druk om te trouwen. Hij vertelt zijn geliefde dat zij de enige is waarvan hij houdt en dat hij met haar zou trouwen, moest haar echtgenoot er niet zijn. Daarop besluit zijn geliefde haar man uit de weg te ruimen door hem met de hulp van Equitan in een bad kokend water te gooien. De koning zou dan kunnen verklaren dat zijn seneschalk tijdens het baden gestorven was. Na een jachtpartij verblijven koning Equitan en zijn gevolg in het kasteel van de vazal, waar de door Equitan beminde dame dame twee badkuipen in de slaapkamer laat klaarzetten, een ervan gevuld met kokend water. Terwijl de heer van het kasteel er niet is, bereiden Equitan en zijn geliefde hun plan voor en bedrijven ze daarna de liefde. De seneschalk betrapt hen echter. Equitan probeert zich beschaamd te verbergen en springt daarbij per ongeluk in het bad met kokend water. De seneschalk, woedend door de ontrouw van zijn vrouw, gooit haar ook in de badkuip en het ontrouwe paar sterft een vreselijke dood. ===== Le Fresne (synopsis) ===== Een ridder en zijn vrouw krijgen een tweeling, twee zonen. Hun buurvrouw is jaloers en verspreidt het nieuws dat de vrouw een tweeling heeft, omdat ze met twee mannen geslapen heeft. De jaloerse vrouw wordt zelf zwanger en bevalt ook van een tweeling, twee meisjes. Ze wil een van haar dochtertjes doden, om niet in diskrediet gebracht te worden, maar een van de meiden van de vrouw stemt er in toe om de baby mee te nemen. De baby wordt in een zijden kleed gehuld en een in goud gezette robijn wordt eraan vastgemaakt met een lint. De dienstbode brengt de baby ver weg en laat haar achter in de takken van een es dicht bij een abdij. De abdis neemt het kind onder haar hoede, noemt haar Le Fresne, doet alsof het haar nicht is en voedt het meisje op. Le Fresne groeit op tot een wondermooie vrouw, waarop Heer Gurun verliefd wordt. Hij wordt een weldoener van de abdij. Gurun en het meisje worden geliefden en ze gaat bij hem wonen. Gurun wordt door anderen overhaald om te trouwen en hij stemt erin toe. Hij verlooft zich met een mooie edeldame, La Codre. ===== Bisclavret ===== (Zie ook de [[Gedichten uit de wereldliteratuur/Bisclavret|Nederlandse vertaling van een fragment uit Bisclavret]]).<br> Bisclavret vertelt het verhaal van een door de koning geliefde baron die drie keer per week zijn kasteel verlaat zonder aan zijn vrouw te willen zeggen wat hij gaat doen. Nieuwsgierig geworden, volgt de barones hem. Zij is er getuige van hoe hij zich buiten uitkleedt, zijn kleren in een holle steen verstopt en in een wolf verandert. Om te beletten dat hij nog terug kan komen naar haar, geeft zij haar minnaar, een ridder, de opdracht om de kleren van haar man te stelen. Op die manier blijft hij gevangen in zijn wolvengedaante en kan zij trouwen met haar minnaar. Wanneer de koning op jacht gaat met zijn gevolg, ontmoet hij Bisclavret en geraakt onder de indruk van de nobele wolf. Hij neemt hem mee naar zijn kasteel, en ze genieten lange tijd van elkaars gezelschap, tot de koning alle baronnen uitnodigt voor een feest. Onder hen bevindt zich ook de ridder die met Bisclavrets vrouw is getrouwd. Zodra Bisclavret de man ziet valt hij hem aan. De koning roept Bisclavret terug en bedreigt hem met zijn staf. Omdat de wolf zich nog nooit gewelddadig heeft getoond rijst het vermoeden dat de aangevallen ridder hem op de een of andere manier onrecht heeft aangedaan. Kort daarop bezoekt de koning met de weerwolf in zijn gezelschap het gebied waar de baron vroeger woonde. Wanneer Bisclavret zijn vrouw ziet, kan hij zich weer niet beheersen. Hij valt haar aan en bijt haar neus af. Een wijze man vertelt de koning dat zij de vrouw is van de ridder die Bisclavret onlangs aanviel, en dat zij ook gehuwd was met de baron die spoorloos verdween. Onder tortuur bekent de vrouw alles, ook waar ze de kleren van Bisclavret heeft verstopt. Op advies van de wijze man laat de koning Bisclavret alleen in de slaapkamer, met de kleren op het bed. Als zijn geliefde baron tevoorschijn komt, geeft de koning hem al zijn bezittingen terug en verbant de barones en haar ridder. Nog lang daarna worden in het nageslacht van Bisclavrets ex-vrouw kinderen geboren zonder neuzen. ===== Les Deus Amantz ===== De koning van Val de Pîtres heeft een heel mooie en hoffelijke dochter die zijn oogappel is. Als zij oud genoeg is om te worden uitgehuwelijkt, besluit hij om de vrijers aan een test te onderwerpen. Alleen hij die erin slaagt zijn dochter zonder uit te rusten van de stad naar de top van de berg te dragen, kan met haar trouwen. De vrijers komen samen voor de proef maar allen falen zij. Een jongeman wordt verliefd op het meisje en zij op hem, maar de jongeman is te zwak om in de test te kunnen slagen. Het meisje is echter niet bereid om met hem te vluchten. Zij vraagt ​​een familielid om een ​​drankje te bereiden om de jongeman de nodige energie te geven. Deze laatste weigert echter het drankje, neemt het meisje in zijn armen en klimt snel de helling op. Gedragen door zijn enthousiasme en zijn liefde, voelt hij zijn hart vol van kracht. Hij komt zonder te rusten op de top aan, maar sterft dan van uitputting. Het meisje gooit de toverdrank uit over het land, dat vruchtbaar wordt, en sterft dan naast haar geliefde. De twee geliefden liggen begraven op de top van de berg, die zijn naam geeft aan de Côte des Deux-Amants. ===== Laustic ===== ''Laustic'' of ''Laüstic'' ('Nachtegaal'), ook bekend onder de namen Le Rossignol, Le Laustic, Laostic en Aüstic, is een Bretonse lai van Marie de France. De nachtegaal in het verhaal verwijst op verschillende niveaus naar het verhaal van Philomela in Ovidius' Metamorfosen. Philomela borduurt haar verhaal in een wandtapijt net als de dame van Laustic; Philomela zelf verandert aan het einde van Ovidius' verhaal in een nachtegaal; en het gebroken lichaam van de nachtegaal, dat het einde van de communicatie van de geliefden betekent, staat symbool voor het uitsnijden van Philomela's tong, wat haar effectief het zwijgen oplegt. Het verhaal speelt zich af in Saint-Malo. Twee naburige baronnen hebben daar een grote reputatie. De een is getrouwd, de ander vrijgezel. De vrijgezel wordt verliefd op de vrouw van zijn buurman en hun liefde wordt wederkerig. Hun liefde blijft platonisch, aangezien de vrouw nauwlettend in de gaten wordt gehouden, maar elke nacht, wanneer de man slaapt, ontmoeten de twee geliefden elkaar bij het raam van haar torenkamer. Zo kunnen ze elkaar toch zien en met elkaar praten. Haar echtgenoot begint haar echter te verdenken en vraagt ​​haar waarom ze elke avond uit haar bed komt. Ze antwoordt dat het is om de nachtegaal te horen zingen. Wantrouwig geworden, laat de man vallen op zijn terrein plaatsen. Op een dag brengt hij de dode nachtegaal naar zijn vrouw en vertelt haar dat ze 's nachts geen reden meer zal hebben om op te staan. De vrouw houdt de nachtegaal en stuurt deze naar haar minnaar, zodat hij begrijpt dat als ze niet naar het raam verschijnt, dat komt doordat ze daartoe gedwongen wordt. De tweede baron laat een kleine gouden kist smeden, waarin hij het lichaam van de nachtegaal plaatst, een kist die hij altijd bij zich houdt. ===== Chaitivel ===== ''Chaitivel'' is een Bretonse lai geschreven door Marie de France in de 12e eeuw. Dit is de tiende in de collectie van Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Nantes, waar een voorbeeldige hoofse dame woont. De ridders maken haar dag en nacht het hof, maar ze weet niet met wie ze moet trouwen omdat de vier baronnen waartussen ze moet kiezen van gelijke waarde lijken. Er vindt dan een toernooi plaats voor het feest van Pasen. De vier kandidaat minnaars gaan daar een harde confrontatie aan met elkaar, want wie als winnaar uit het toernooi komt zal ook de dame winnen.In de strijd die losbarst, sterven drie van hen, en de vierde raakt ernstig gewond en wordt verlamd. De dame is bedroefd en organiseert de begrafenis van de drie ridders, en brengt haar dagen door met het troosten van de laatste overlevende ridder. De dame besluit dan om een ​​lai te schrijven met de titel Les Quatre Deuils (de vier betreurden, of de vier onfortuinlijken), maar de ridder antwoordt haar dat ze het beter Chaitivel (De arme ongelukkige) kan noemen, aangezien zijn impotentie hem, ondanks zijn overleving, ervan weerhoudt om met de dame te trouwen, en hem voor altijd veroordeelt tot ongelukkig zijn. ===== Lanval ===== Op een dag voelt Lanval zich zo droevig dat hij met zijn paard een tocht naar het platteland maakt om zijn zinnen te verzetten. Aan een stroom gekomen, schrikt zijn paard. Om het wat te laten kalmeren, stijgt Lanval af en gaat aan de oever van de stroom liggen mijmeren. Een tijdje later ziet hij twee mooie jonkvrouwen naderen, die hem vertellen dat hun meesteres hem wil zien. Ze begeleiden hem naar een prachtig versierde tent, en daar wordt hij verwelkomd door een verblindend mooie dame. Zij belooft hem al het geluk dat hij maar wensen kan, op voorwaarde dat hij nooit iets tegen iemand over haar bestaan zal zeggen. Lanval belooft het en geniet van het heerlijke eten, de prachtige kleren die hij krijgt en het gezelschap van de dames. Na een lange tijd zegt ze hem dat hij moet vertrekken. Wanneer hij haar opnieuw wil ontmoeten hoeft hij alleen maar aan een zuivere plaats te denken en zij zal verschijnen. Teruggekeerd aan het hof van koning Arthur, breekt de ridder echter zijn woord om aan de avances van de koningin (Guinevere, hoewel Marie de France haar niet noemt) te ontsnappen. Op een dag zitten de ridders van Arthur zich in de tuin samen met de dames te ontspannen. Lanval heeft zich afgezonderd om ongestoord over zijn fee te kunnen dromen. Guinevere ziet dat echter vanuit haar raam en besluit om hem te verleiden. Wanneer hij niet ingaat op haar avances, wreekt de koningin zich door Lanval ervan te beschuldigen haar te hebben willen verleiden. Lanval verdedigt zich door te zeggen dat hij veel mooiere dames kent dan de koningin. Door dit te verklappen laat zijn mooie vriendin zich echter niet meer zien, en Lanval zal na de beschuldiging van de koningin slechts aan zijn terechtstelling kunnen ontsnappen door aan de rechters te bewijzen dat zijn geliefde fee bestaat en dat zij mooier is dan de koningin. Op het laatste moment duikt de fee op, en levert zo het bewijs dat de rechters van de ridder eisen. Lanval verdwijnt met zijn geliefde en keert nooit meer terug. ===== Chevrefoil ===== Tristan wordt uit het koninkrijk van Marc verdreven en verblijft een jaar in Zuid-Wales. Hij keert terug naar Cornwall, waar de koningin woont, maar houdt zich verborgen in het bos. Met Pinksteren moeten de baronnen zich verzamelen bij Tintagel, aan de noordkust van het Engelse graafschap Cornwall. Op de dag van het vertrek van de koning gaat Tristan naar het bos, waar de stoet voorbij moet gaan. Hij krast zijn naam op een hazelaartak en laat een bericht achter voor Isolde. De boodschap is dat hij niet zonder haar kan leven, en dat ze lijken op de kamperfoelie die zich om de hazelaar wikkelt, zodat de een niet lang zonder de ander kan leven. De koningin merkt de tak op, laat haar gevolg halt houden, en gaat naar de stok kijken met haar dienares uit Brangien. Ze zoekt Tristan op en ze praten vrijuit met elkaar. Ze legt hem uit hoe je je kunt verzoenen met koning Marc. Tristan keert terug naar Wales totdat de koning hem terugroept. Ter herinnering aan zijn vreugde componeert Tristan de 'Lai du Chèvrefeuille' , de lai van de kamperfoelie. ===== Milun ===== Milun, of "Milon", is een Bretonse lai die in de loop van de twaalfde eeuw door Marie de France is geschreven. Het is de negende van de collectie Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Wales. Milun is een geweldige ridder met een grote faam . Hij wordt verliefd op de dochter van een baron, die op zijn beurt verliefd op hem wordt. Hij geeft haar als teken van liefde een gouden ring. Ze ontmoeten elkaar vaak, en na een tijdje wordt het jonge meisje zwanger. Omdat ze niet getrouwd zijn, besluiten ze het kind naar een zus van het meisje te laten brengen, die in Northumberland woont. De gouden ring hangt om de hals van het kind, vergezeld van een brief die het kind moet lezen als het volwassen wordt. De zus zorgt heel goed voor het kind. Milun voert oorlog in het buitenland, maar intussen zoekt de vader van het meisje een echtgenoot voor haar; een huwelijk zou echter aan het licht brengen dat zij geen maagd meer is zo zou ze haar eer verliezen. Op de trouwdag keert Milun toevallig terug van de oorlog. Hij stuurt zijn geliefde een brief die wordt bezorgd door een bevriende zwaan. Het meisje slaagt erin hem te antwoorden en de zwaan terug te sturen. Twintig jaar lang communiceren ze op deze manier, dankzij de zwaan als liefdesbode. Hun zoon, nu volwassen, leert van zijn afkomst en besluit naar het buitenland te gaan om zijn waarde te testen in oorlogen en toernooien. Algauw groeit zijn reputatie en bekendheid. Milun, die het nieuws heeft vernomen over de komst van deze beroemde jonge ridder, en niet wetende dat het zijn zoon is, steekt de zee over om met hem te vechten. Ze ontmoeten elkaar op een toernooi op Mont Saint Michel. De zoon legt Milun tijdens hun strijd op de grond. Als Milun opstaat, herkent hij de ring om de hals van de jonge ridder. De twee herkennen elkaar als vader en zoon. Ze steken allebei de zee weer over en komen aan bij Miluns geliefde en vernemen de dood van haar echtgenoot. Zonder advies van iemand in te winnen, trouwen Milun en zijn geliefde in het bijzijn van hun zoon. ===== Yonec ===== Deze lai vertelt het verhaal van een vrouw die probeert te ontsnappen uit een liefdeloos huwelijk, en van Yonec, het uit liefde geboren kind dat werd verwekt door haar minnaar. Het verhaal speelt zich af 'lang geleden in Bretagne'. Een rijke, oude man, een machtige heer van Caerwent, huwt een lieflijke jonge dame om erfgenamen voor zijn fortuin te krijgen, maar uit hartstocht en achterdocht behandelt hij haar slecht. Om zich van haar kuisheid te verzekeren sluit hij haar op in een toren. Daar komt hij haar af en toe bezoeken om te proberen een kind te verwekken, maar na zeven jaar heeft hij nog steeds geen erfgenamen. Zijn bejaarde zuster komt haar verzorgen, maar verder ziet ze niemand meer. De jonge dame verliest haar schoonheid en brengt haar leven door in verdriet, wenend en zuchtend, en hoopt op een genadige, snelle dood om aan dit erbarmelijke leven te ontsnappen. Op een dag, wanneer haar echtgenoot op jacht is, roept zij God aan om haar net als in de sprookjes een reddende ridder te zenden, en daarop vliegt er een grote valk door haar raampje naar binnen die in een ridder verandert. Hij verzekert haar dat hij altijd al van haar heeft gehouden, maar pas nu, na haar gebed, erin geslaagd is om haar te ontmoeten. Ze gaan naast elkaar liggen op het bed, maar zoals de hoofse liefde het gebiedt, omhelst en kust hij haar niet meteen. Hij zegt dat hij haar vorm en gezicht zal aannemen en dat zij de verzorgster moet roepen. Als de oude verzorgster binnenkomt, zegt de jonge dame dat ze ziek is en vreest te zullen sterven. In paniek rent de verzorgster buiten om een priester te zoeken. De priester komt met zijn Corpus Christi, waarna de ridder in haar plaats het sacrament ontvangt en de wijn uit de kelk drinkt. De geliefden zien elkaar nu zo vaak als ze kunnen, en elke keer vliegt de ridder terug naar zijn landgoed in vogelgedaante. Ze maken plezier en door al dat geluk herwint de dame al gauw haar schoonheid. Ze maken zich wel ongerust dat de zuster van haar echtgenoot het zal opmerken en hen zal verraden. De oude man wordt argwanend als hij ziet hoe zijn vrouw veranderd is, maar zijn zuster verzekert hem dat niemand ongezien de toren kan binnenkomen, zodat het uitgesloten is dat ze een minnaar zou hebben. Toch vraagt de man aan zijn zus om haar te bespieden. Wanneer hij weg is moet zij doen alsof ze ook vertrekt, en zich dan ergens verstoppen om te zien wat het precies is dat de jonge dame zo gelukkig maakt. Drie dagen later zegt de echtgenoot aan zijn vrouw dat de koning hem heeft ontboden en dat hij moet vertrekken. Zijn zuster verstopt zich achter het gordijn in de torenkamer en zal zo alles kunnen zien en horen. Zij ziet hoe de ridder aankomt in de gedaante van een valk, en later ook weer zo vertrekt. Als de oude man dit van haar verneemt, laat hij scheermesscherpe ijzeren spietsen vastmaken aan het raampje om de valk te doden als hij komt aanvliegen. Nog voor het licht wordt kondigt de echtgenoot aan dat hij op jacht vertrekt. De jonge dame wacht in spanning de komst van haar geliefde af. De valk komt aangevlogen, maar wordt dodelijk gekwetst en gaat in zijn riddergedaante bloedend op het bed zitten. Hij weet dat hij gaat sterven en vertrekt met zijn laatste krachten naar zijn eigen kasteel. De enige troost die zij heeft is dat ze zijn kind draagt. Haar verdriet is echter te groot en zij gooit zich door het raam. Als bij wonder overleeft ze de val en zij begint, slechts gekleed in een nachthemd, zijn bloedsporen op het pad te volgen. Uiteindelijk vindt ze de ingang van een heuvel, met een deur die vol bloed hangt. In het duister zoekt ze angstig maar vastberaden haar weg doorheen de heuvel tot ze aan de andere kant in een wei komt, waar ze ook weer bloedsporen ziet. Ze trekt verder langs de velden, tot ze aan een stad komt met zilveren muren en huizen. Rondom het kasteel vloeit er een brede rivier waar wel driehonderd zeilschepen aangemeerd liggen. Nog steeds het bloedspoor volgend, betreedt de jonge dame de stad. Er is geen levende ziel te bekennen. Ze steekt de binnenplaats van het paleis over en gaat een kamer binnen. Daar ligt een ridder te slapen, en wat verder in een andere kamer nog een. In de derde kamer vindt ze haar geliefde, rustend op een gouden bed. De ridder slaat zijn armen om haar heen, maar vraagt haar toch om zo snel mogelijk te vertrekken. Zijn volk weet immers dat zijn liefde voor haar hem zijn leven heeft gekost, en ze zullen zich op haar willen wreken. Zij zegt dat ze liever samen met hem sterft dan de confrontatie met haar echtgenoot aan te gaan. Daarom geeft hij haar een speciale ring. Zolang ze die aanhoudt, zal haar echtgenoot zich niets herinneren van wat er voordien gebeurde. Dan overhandigt hij haar zijn zwaard en laat haar beloven dat ze het nooit aan een andere man mag schenken. Ze moet het aan hun zoon geven, als die een volwassen, dapper ridder is geworden. Dan moet ze hem vertellen wie zijn echte vader was en wat hem overkomen is, zodat hij zich kan wreken. Op de terugweg hoort ze achter haar al de doodsklokken luiden in het kasteel van haar geliefde. Tussen haar en haar echtgenoot valt er nooit een woord over wat er gebeurd is, en haar zoon wordt geboren. Hij groeit op tot een dappere ridder zoals zijn vader voorspeld had. Tijdens het feest van Saint Aaron, dat in Caerleon wordt gevierd, wordt de landheer samen met zijn vrouw en zoon uitgenodigd op een kasteel. Binnen de muren bevindt zich een klooster, waar iedere gast een kamer krijgt om te logeren. Tijdens hun verblijf daar ontdekken ze een reusachtige tombe met brandende kaarsen eromheen. De dorpelingen vertellen dat het de dapperste ridder van allen was die daar ligt, en dat hij vermoord is omdat hij in Caerwent een dame had bemind. De moeder roept daarop haar zoon toe dat deze ridder zijn vader is, en dat de verachtelijke oude man naast hem zijn echte vader heeft gedood. Daarop bezwijkt ze en sterft. Haar zoon onthoofdt de oude man met het zwaard van zijn vader. Iedereen in de stad weet al snel wat er is gebeurd. Met veel eerbetoon wordt de dame naast haar geliefde ridder begraven. Van haar zoon Yonec maken ze hun heer. Sommigen die dit hoorden, zo eindigt Marie de France, maakten er een lai van die verhaalde over alle medelijden, verdriet en pijn die de twee minnaars voor hun liefde hadden geleden. ===== Eliduc ===== ''Eliduc'' is het twaalfde en laatste gedicht in de collectie die bekendstaat als de Lais van Marie de France. Het is opgenomen in het manuscript Harley 978 bij de British Library. Net als de andere gedichten in deze bundel is ‘Eliduc’ geschreven in het Anglo-Normandische dialect van het Oudfrans, in coupletten van acht lettergrepen. Met 1184 regels is het de langste van de lais die wordt toegeschreven aan Marie de France. De dichteres geeft in vers 22 de namen Guildeluec en Guilladon op als alternatieve titels van de lai, verwijzend naar de twee vrouwelijke personages. == Het verhaal == Eliduc is een dappere en Bretonse ridder, getrouwd met een heel mooi jong meisje, genaamd Guildeluec. Zijn heer is de koning van Klein Bretagne (het huidige Franse Bretagne). Jaloers op de voorkeursbehandeling die Eliduc aan het hof krijgt, belasteren sommige van de andere ridders hem bij de koning die hem zonder uitleg verbant. Eliduc die besluit naar het koninkrijk van Logres te vertrekken om zijn diensten in te huren,. Hij laat zijn vrouw achter, nadat hij haar gezworen heeft haar trouw te blijven. De ridder stelt zich ten dienste van een machtige man in de buurt van Exeter en door zijn moed wint deze de oorlog tegen zijn buurman. De koningsdochter, Guilladon wordt verliefd op Eliduc, die op zijn beurt op haar verliefd wordt. Guilladon stuurt Eliduc de volgende dag een ring en een riem die hij moet dragen als symbool van hun innige verbintenis. Eliduc worstelt echter met een moreel dilemma: zijn eed van trouw aan zijn vrouw is in strijd met zijn liefde voor het jonge meisje. Ondertussen probeert de koning van Klein Bretagne hem terug te halen, aangezien zijn koninkrijk aanzienlijke schade heeft geleden sinds het vertrek van zijn trouwe dienaar en beste strijder. Eliduc besluit daarom terug te keren om zijn heer te helpen, en vertelt de heer van Exeter dat hij later terug zal komen om hem in zijn oorlog bij te staan. Guilladon maakt echter een afspraak, waarna Eliduc moet terugkeren. Hij sluit snel vrede met de vijanden van zijn heer en keert vóór de beloofde termijn terug naar Exeter, niet zonder dat zijn vrouw zich vragen begint te stellen over zijn vreemde houding. Eliduc steekt opnieuw de zee over en ontvoert Guilladon, en ze vertrekken in het geheim naar Klein Bretagne. Onderweg met de boot barst een hevige storm los. Een zeeman beschuldigt Eliduc ervan de toorn van God te hebben uitgelokt door twee vrouwen tegelijk lief te hebben; zo komt Guilladon plots te weten dat haar minnaar al getrouwd is. Ze valt bewusteloos neer en Eliduc denkt dat ze dood is. Bedroefd besluit Eliduc haar te begraven in een kapel waar een kluizenaar woont die hij kent. Aangekomen bij de kapel blijkt dat de kluizenaar al acht dagen dood is. Hij legt zijn vriendin voor het altaar neer. Thuis gekomen voelt hij zich moe en gekweld, wat zijn vrouw van streek maakt. Elke dag keert hij terug om Guilladons lichaam in de kapel te zien; zij is levenloos, maar haar huidskleur blijft blozend. Zijn vrouw laat hem bespioneren en gaat naar de kapel. Ze begrijpt het verhaal en betreurt de dood van het meisje. Dan passeert een wezel, die een knecht met een stok doodslaat. Onmiddellijk verschijnt een andere wezel, die rouwt om de dood van zijn metgezel en een bloem gaat plukken die, in de mond van de dode wezel gelegd, haar weer tot leven wekt. Guildeluec ziet dit en plaatst de magische bloem in Guilladons mond. Het meisje ontwaakt en de twee vrouwen vertellen elkaar over hun belevenissen en hun relatie met Eliduc. Guideluec besluit non te worden, om Eliduc en Guilladon hun liefde te laten beleven; ze sticht een klooster in de buurt van de kluizenaarshut waar Guilladon sliep. === Ysopet === ''Ysopet'' is een verzameling fabels, vertaald van een Engels origineel dat Marie onterecht toeschreef aan Alfred de Grote, die het volgens haar uit het Latijn vertaald zou hebben. De collectie bevat veel fabels die van Phaedrus overgeleverd zijn, een aantal Oosterse verhalen, afkomstig uit joodse bronnen, met veel populaire, korte allegorische vertelsels, die tot de Reinaertcyclus behoren. Ze zijn veeleer bedoeld om te vermaken dan om te beleren. Marie beschrijft ook de ellende van de armen onder het feodale regime, maar ze predikt aanvaarding in plaats van verzet. De fabels werden volgens de Epilogue geschreven voor een zeker Count William, waarvan algemeen wordt aangenomen dat het William Longsword, earl of Salisbury is. De populariteit van de Ysopet blijkt uit de drieëntwintig manuscripten die er van overgebleven zijn. === L’Espurgatoire Seint Patriz === ''L’Espurgatoire Seint Patriz'' is een vertaling van de Tractatus de prugatorio S. Patricii (ca. 1185) van Henri de Salterey, wat de actieve periode van Marie de France situeert tegen het einde van de 12e eeuw. === La Vie Seinte d’ Audree === ''La Vie Seinte d’ Audree'' is een hagiografie van Sint Audrey, een heilige uit het Engelse Ely. De enige nog overblijvende kopie staat op een manuscript uit de vroege 14e eeuw, dat nu in het bezit is van de British Library. Onderzoekers situeren de compositie van het gedicht echter in de late 12e of vroege 13e eeuw. De lijnen waarin de auteur haar identiteit bekendmaakt hebben een treffende gelijkenis met wat we elders in het werk van Marie de France vinden. :''Ici escris mon non Marie'' :''Pur ce ke sois remembree'' ::– La Vie Seinte Audree, vers 4624-4625 :''Me numeral pur remembrance'' :''Marie ai nun, si sui de France'' ::– Les Fables de Marie de France, epiloog, vers 3-4 == Literatuur == * Blain, Virgina, et al. "Marie de France," The Feminist Companion to Literature in English (Yale UP, 1990, 714). == Bron == * {{Nl}} [https://www.mariedefrance.nl/ Marie de France], website over leven en werk van de Franse dichteres {{Sub}} 1ntcmkxqbpinydrx1et1fu7tbkze235 396752 396751 2025-06-14T15:37:55Z J.Grandgagnage 3610 overbodig 396752 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Marie de France illuminated.jpeg|thumb|Marie de France, illustratie uit een manuscript]] '''Marie de France''' (Frankrijk, late 12e eeuw) was de eerste Franse middeleeuwse dichteres. Ze was een veelzijdig schrijfster en hanteerde literaire vormen zoals fabels en lais. Haar oeuvre getuigt van een aanzienlijke charme en talent en werd waarschijnlijk in Engeland geschreven. Het weinige dat over haar bekend is, wordt afgeleid uit haar geschriften en uit enkele toespelingen van schrijvers uit haar tijd. == Biografie == Zoals vaak het geval is met middeleeuwse auteurs, identificeert de naam haar niet met een specifieke historische figuur, maar toont hij aan dat ze afkomstig was uit Frankrijk. In de epiloog van ''Ysopet'' schreef de auteur ''Marie ai num, si suis de France'', wat zoveel betekent als ''Ik kom uit Frankrijk, mijn naam is Marie''. "France" betekent hier: ''Île-de-France'', de streek waaruit zij afkomstig was. Dezelfde auteur identificeerde zich met naam in haar ''Lais'' en in ''Espurgatoire Seint Patriz''. Denis Pyramus, een Engelse monnik uit die tijd, spreekt in de inleiding van zijn gedicht ''Vie Seint Edmund le Rey'' (ca. 1240) over een zekere dame Marie, die verzen of lais schreef, die weliswaar niet op waarheid berustten, maar waarvoor zij nochtans zeer geprezen werd door graven, baronnen en ridders. Uit haar werk blijkt dat ze op een of andere manier te maken had met het hof van koning Hendrik II van Engeland, echtgenoot van de beroemde koningin Eleanor van Aquitanië. Marie kende waarschijnlijk Engels, Frans en Latijn. == Oeuvre == Er worden momenteel vier werken toegeschreven aan Marie de France. De manuscripten waarin haar gedichten bewaard zijn gebleven dateren uit de late 13e of zelfs de 14e eeuw, maar het taalgebruik plaatst de gedichten in de tweede helft van de 12e eeuw. === Lais de Marie de France === De ''Lais de Marie de France'' is een collectie van twaalf korte, verhalende gedichten in de Anglo-Normandische taal. Het zijn mogelijk verkorte versies van romances, opgedragen aan een onbekende koning, die geïdentificeerd werd als Hendrik II van Engeland. ===== Lai de Guigemar ===== Guigemar, de zoon van een trouwe vazal van de koning van Bretagne (Brittania minor), is een dappere en wijze ridder, maar ondanks zijn vele kwaliteiten heeft hij nog nooit liefgehad. Tijdens een jachtpartij probeert hij een witte hinde te doden, waarbij hij echter zelf gewond wordt. Voordat ze sterft spreekt de hinde een vloek over hem uit: zijn wonde kan slechts worden geheeld door een vrouw, die uit liefde voor hem zal lijden. Hij zal op zijn beurt evenveel afzien uit liefde voor haar. Guigemar komt terecht op een een mysterieus schip dat hem naar een land brengt waar een oude koning getrouwd is met een mooie jonge vrouw, die hij angstvallig bewaakt. De koningin stemt erin toe zijn wonde te verzorgen in haar 'gouden kooi' en ze worden verliefd. Ze wisselen een teken van trouw uit. De dame legt een knoop in zijn hemd, die zij alleen kan losmaken en Guigemar geeft haar een soort kuisheidsgordel. De geliefden worden betrapt en Guigemar moet terugkeren naar zijn land. Daar wordt hij als een held onthaald, maar hij kan alleen maar aan zijn geliefde denken. Die slaagt erin uit haar gevangenis te ontsnappen. Het mysterieuze schip brengt haar naar Brittanië, waar ze gevangen genomen wordt door Mériaduc, die verliefd op haar wordt. Dank zij haar kuisheidsgordel ontkomt ze aan zijn poging tot verkrachting. Tijdens een toernooi vinden de twee geliefden elkaar weer en herkennen elkaar aan de knoop en de gordel. Guigemar doodt Meriaduc en de geliefden worden herenigd. ===== Lai d’Equitan ===== De seneschalk van Equitan, de koning van Nanz, is getrouwd met een wondermooie vrouw. Koning Equitan wordt verliefd op haar, maar hij wordt verscheurd door die gevoelens en zijn loyaliteit ten opzichte van haar echtgenoot. Wanneer Equitan haar uiteindelijk zijn liefde verklaart, gelooft ze hem niet vanwege het verschil in stand tussen hen. Hij overtuigt haar dat zijn gevoelens voor haar oprecht zijn en ze worden minnaars. Naarmate de verhouding vordert, zetten de raadgevers van Equitan hem onder druk om te trouwen. Hij vertelt zijn geliefde dat zij de enige is waarvan hij houdt en dat hij met haar zou trouwen, moest haar echtgenoot er niet zijn. Daarop besluit zijn geliefde haar man uit de weg te ruimen door hem met de hulp van Equitan in een bad kokend water te gooien. De koning zou dan kunnen verklaren dat zijn seneschalk tijdens het baden gestorven was. Na een jachtpartij verblijven koning Equitan en zijn gevolg in het kasteel van de vazal, waar de door Equitan beminde dame dame twee badkuipen in de slaapkamer laat klaarzetten, een ervan gevuld met kokend water. Terwijl de heer van het kasteel er niet is, bereiden Equitan en zijn geliefde hun plan voor en bedrijven ze daarna de liefde. De seneschalk betrapt hen echter. Equitan probeert zich beschaamd te verbergen en springt daarbij per ongeluk in het bad met kokend water. De seneschalk, woedend door de ontrouw van zijn vrouw, gooit haar ook in de badkuip en het ontrouwe paar sterft een vreselijke dood. ===== Le Fresne ===== Een ridder en zijn vrouw krijgen een tweeling, twee zonen. Hun buurvrouw is jaloers en verspreidt het nieuws dat de vrouw een tweeling heeft, omdat ze met twee mannen geslapen heeft. De jaloerse vrouw wordt zelf zwanger en bevalt ook van een tweeling, twee meisjes. Ze wil een van haar dochtertjes doden, om niet in diskrediet gebracht te worden, maar een van de meiden van de vrouw stemt er in toe om de baby mee te nemen. De baby wordt in een zijden kleed gehuld en een in goud gezette robijn wordt eraan vastgemaakt met een lint. De dienstbode brengt de baby ver weg en laat haar achter in de takken van een es dicht bij een abdij. De abdis neemt het kind onder haar hoede, noemt haar Le Fresne, doet alsof het haar nicht is en voedt het meisje op. Le Fresne groeit op tot een wondermooie vrouw, waarop Heer Gurun verliefd wordt. Hij wordt een weldoener van de abdij. Gurun en het meisje worden geliefden en ze gaat bij hem wonen. Gurun wordt door anderen overhaald om te trouwen en hij stemt erin toe. Hij verlooft zich met een mooie edeldame, La Codre. ===== Bisclavret ===== (Zie ook de [[Gedichten uit de wereldliteratuur/Bisclavret|Nederlandse vertaling van een fragment uit Bisclavret]]).<br> Bisclavret vertelt het verhaal van een door de koning geliefde baron die drie keer per week zijn kasteel verlaat zonder aan zijn vrouw te willen zeggen wat hij gaat doen. Nieuwsgierig geworden, volgt de barones hem. Zij is er getuige van hoe hij zich buiten uitkleedt, zijn kleren in een holle steen verstopt en in een wolf verandert. Om te beletten dat hij nog terug kan komen naar haar, geeft zij haar minnaar, een ridder, de opdracht om de kleren van haar man te stelen. Op die manier blijft hij gevangen in zijn wolvengedaante en kan zij trouwen met haar minnaar. Wanneer de koning op jacht gaat met zijn gevolg, ontmoet hij Bisclavret en geraakt onder de indruk van de nobele wolf. Hij neemt hem mee naar zijn kasteel, en ze genieten lange tijd van elkaars gezelschap, tot de koning alle baronnen uitnodigt voor een feest. Onder hen bevindt zich ook de ridder die met Bisclavrets vrouw is getrouwd. Zodra Bisclavret de man ziet valt hij hem aan. De koning roept Bisclavret terug en bedreigt hem met zijn staf. Omdat de wolf zich nog nooit gewelddadig heeft getoond rijst het vermoeden dat de aangevallen ridder hem op de een of andere manier onrecht heeft aangedaan. Kort daarop bezoekt de koning met de weerwolf in zijn gezelschap het gebied waar de baron vroeger woonde. Wanneer Bisclavret zijn vrouw ziet, kan hij zich weer niet beheersen. Hij valt haar aan en bijt haar neus af. Een wijze man vertelt de koning dat zij de vrouw is van de ridder die Bisclavret onlangs aanviel, en dat zij ook gehuwd was met de baron die spoorloos verdween. Onder tortuur bekent de vrouw alles, ook waar ze de kleren van Bisclavret heeft verstopt. Op advies van de wijze man laat de koning Bisclavret alleen in de slaapkamer, met de kleren op het bed. Als zijn geliefde baron tevoorschijn komt, geeft de koning hem al zijn bezittingen terug en verbant de barones en haar ridder. Nog lang daarna worden in het nageslacht van Bisclavrets ex-vrouw kinderen geboren zonder neuzen. ===== Les Deus Amantz ===== De koning van Val de Pîtres heeft een heel mooie en hoffelijke dochter die zijn oogappel is. Als zij oud genoeg is om te worden uitgehuwelijkt, besluit hij om de vrijers aan een test te onderwerpen. Alleen hij die erin slaagt zijn dochter zonder uit te rusten van de stad naar de top van de berg te dragen, kan met haar trouwen. De vrijers komen samen voor de proef maar allen falen zij. Een jongeman wordt verliefd op het meisje en zij op hem, maar de jongeman is te zwak om in de test te kunnen slagen. Het meisje is echter niet bereid om met hem te vluchten. Zij vraagt ​​een familielid om een ​​drankje te bereiden om de jongeman de nodige energie te geven. Deze laatste weigert echter het drankje, neemt het meisje in zijn armen en klimt snel de helling op. Gedragen door zijn enthousiasme en zijn liefde, voelt hij zijn hart vol van kracht. Hij komt zonder te rusten op de top aan, maar sterft dan van uitputting. Het meisje gooit de toverdrank uit over het land, dat vruchtbaar wordt, en sterft dan naast haar geliefde. De twee geliefden liggen begraven op de top van de berg, die zijn naam geeft aan de Côte des Deux-Amants. ===== Laustic ===== ''Laustic'' of ''Laüstic'' ('Nachtegaal'), ook bekend onder de namen Le Rossignol, Le Laustic, Laostic en Aüstic, is een Bretonse lai van Marie de France. De nachtegaal in het verhaal verwijst op verschillende niveaus naar het verhaal van Philomela in Ovidius' Metamorfosen. Philomela borduurt haar verhaal in een wandtapijt net als de dame van Laustic; Philomela zelf verandert aan het einde van Ovidius' verhaal in een nachtegaal; en het gebroken lichaam van de nachtegaal, dat het einde van de communicatie van de geliefden betekent, staat symbool voor het uitsnijden van Philomela's tong, wat haar effectief het zwijgen oplegt. Het verhaal speelt zich af in Saint-Malo. Twee naburige baronnen hebben daar een grote reputatie. De een is getrouwd, de ander vrijgezel. De vrijgezel wordt verliefd op de vrouw van zijn buurman en hun liefde wordt wederkerig. Hun liefde blijft platonisch, aangezien de vrouw nauwlettend in de gaten wordt gehouden, maar elke nacht, wanneer de man slaapt, ontmoeten de twee geliefden elkaar bij het raam van haar torenkamer. Zo kunnen ze elkaar toch zien en met elkaar praten. Haar echtgenoot begint haar echter te verdenken en vraagt ​​haar waarom ze elke avond uit haar bed komt. Ze antwoordt dat het is om de nachtegaal te horen zingen. Wantrouwig geworden, laat de man vallen op zijn terrein plaatsen. Op een dag brengt hij de dode nachtegaal naar zijn vrouw en vertelt haar dat ze 's nachts geen reden meer zal hebben om op te staan. De vrouw houdt de nachtegaal en stuurt deze naar haar minnaar, zodat hij begrijpt dat als ze niet naar het raam verschijnt, dat komt doordat ze daartoe gedwongen wordt. De tweede baron laat een kleine gouden kist smeden, waarin hij het lichaam van de nachtegaal plaatst, een kist die hij altijd bij zich houdt. ===== Chaitivel ===== ''Chaitivel'' is een Bretonse lai geschreven door Marie de France in de 12e eeuw. Dit is de tiende in de collectie van Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Nantes, waar een voorbeeldige hoofse dame woont. De ridders maken haar dag en nacht het hof, maar ze weet niet met wie ze moet trouwen omdat de vier baronnen waartussen ze moet kiezen van gelijke waarde lijken. Er vindt dan een toernooi plaats voor het feest van Pasen. De vier kandidaat minnaars gaan daar een harde confrontatie aan met elkaar, want wie als winnaar uit het toernooi komt zal ook de dame winnen.In de strijd die losbarst, sterven drie van hen, en de vierde raakt ernstig gewond en wordt verlamd. De dame is bedroefd en organiseert de begrafenis van de drie ridders, en brengt haar dagen door met het troosten van de laatste overlevende ridder. De dame besluit dan om een ​​lai te schrijven met de titel Les Quatre Deuils (de vier betreurden, of de vier onfortuinlijken), maar de ridder antwoordt haar dat ze het beter Chaitivel (De arme ongelukkige) kan noemen, aangezien zijn impotentie hem, ondanks zijn overleving, ervan weerhoudt om met de dame te trouwen, en hem voor altijd veroordeelt tot ongelukkig zijn. ===== Lanval ===== Op een dag voelt Lanval zich zo droevig dat hij met zijn paard een tocht naar het platteland maakt om zijn zinnen te verzetten. Aan een stroom gekomen, schrikt zijn paard. Om het wat te laten kalmeren, stijgt Lanval af en gaat aan de oever van de stroom liggen mijmeren. Een tijdje later ziet hij twee mooie jonkvrouwen naderen, die hem vertellen dat hun meesteres hem wil zien. Ze begeleiden hem naar een prachtig versierde tent, en daar wordt hij verwelkomd door een verblindend mooie dame. Zij belooft hem al het geluk dat hij maar wensen kan, op voorwaarde dat hij nooit iets tegen iemand over haar bestaan zal zeggen. Lanval belooft het en geniet van het heerlijke eten, de prachtige kleren die hij krijgt en het gezelschap van de dames. Na een lange tijd zegt ze hem dat hij moet vertrekken. Wanneer hij haar opnieuw wil ontmoeten hoeft hij alleen maar aan een zuivere plaats te denken en zij zal verschijnen. Teruggekeerd aan het hof van koning Arthur, breekt de ridder echter zijn woord om aan de avances van de koningin (Guinevere, hoewel Marie de France haar niet noemt) te ontsnappen. Op een dag zitten de ridders van Arthur zich in de tuin samen met de dames te ontspannen. Lanval heeft zich afgezonderd om ongestoord over zijn fee te kunnen dromen. Guinevere ziet dat echter vanuit haar raam en besluit om hem te verleiden. Wanneer hij niet ingaat op haar avances, wreekt de koningin zich door Lanval ervan te beschuldigen haar te hebben willen verleiden. Lanval verdedigt zich door te zeggen dat hij veel mooiere dames kent dan de koningin. Door dit te verklappen laat zijn mooie vriendin zich echter niet meer zien, en Lanval zal na de beschuldiging van de koningin slechts aan zijn terechtstelling kunnen ontsnappen door aan de rechters te bewijzen dat zijn geliefde fee bestaat en dat zij mooier is dan de koningin. Op het laatste moment duikt de fee op, en levert zo het bewijs dat de rechters van de ridder eisen. Lanval verdwijnt met zijn geliefde en keert nooit meer terug. ===== Chevrefoil ===== Tristan wordt uit het koninkrijk van Marc verdreven en verblijft een jaar in Zuid-Wales. Hij keert terug naar Cornwall, waar de koningin woont, maar houdt zich verborgen in het bos. Met Pinksteren moeten de baronnen zich verzamelen bij Tintagel, aan de noordkust van het Engelse graafschap Cornwall. Op de dag van het vertrek van de koning gaat Tristan naar het bos, waar de stoet voorbij moet gaan. Hij krast zijn naam op een hazelaartak en laat een bericht achter voor Isolde. De boodschap is dat hij niet zonder haar kan leven, en dat ze lijken op de kamperfoelie die zich om de hazelaar wikkelt, zodat de een niet lang zonder de ander kan leven. De koningin merkt de tak op, laat haar gevolg halt houden, en gaat naar de stok kijken met haar dienares uit Brangien. Ze zoekt Tristan op en ze praten vrijuit met elkaar. Ze legt hem uit hoe je je kunt verzoenen met koning Marc. Tristan keert terug naar Wales totdat de koning hem terugroept. Ter herinnering aan zijn vreugde componeert Tristan de 'Lai du Chèvrefeuille' , de lai van de kamperfoelie. ===== Milun ===== Milun, of "Milon", is een Bretonse lai die in de loop van de twaalfde eeuw door Marie de France is geschreven. Het is de negende van de collectie Lais van Marie de France. Het verhaal speelt zich af in Wales. Milun is een geweldige ridder met een grote faam . Hij wordt verliefd op de dochter van een baron, die op zijn beurt verliefd op hem wordt. Hij geeft haar als teken van liefde een gouden ring. Ze ontmoeten elkaar vaak, en na een tijdje wordt het jonge meisje zwanger. Omdat ze niet getrouwd zijn, besluiten ze het kind naar een zus van het meisje te laten brengen, die in Northumberland woont. De gouden ring hangt om de hals van het kind, vergezeld van een brief die het kind moet lezen als het volwassen wordt. De zus zorgt heel goed voor het kind. Milun voert oorlog in het buitenland, maar intussen zoekt de vader van het meisje een echtgenoot voor haar; een huwelijk zou echter aan het licht brengen dat zij geen maagd meer is zo zou ze haar eer verliezen. Op de trouwdag keert Milun toevallig terug van de oorlog. Hij stuurt zijn geliefde een brief die wordt bezorgd door een bevriende zwaan. Het meisje slaagt erin hem te antwoorden en de zwaan terug te sturen. Twintig jaar lang communiceren ze op deze manier, dankzij de zwaan als liefdesbode. Hun zoon, nu volwassen, leert van zijn afkomst en besluit naar het buitenland te gaan om zijn waarde te testen in oorlogen en toernooien. Algauw groeit zijn reputatie en bekendheid. Milun, die het nieuws heeft vernomen over de komst van deze beroemde jonge ridder, en niet wetende dat het zijn zoon is, steekt de zee over om met hem te vechten. Ze ontmoeten elkaar op een toernooi op Mont Saint Michel. De zoon legt Milun tijdens hun strijd op de grond. Als Milun opstaat, herkent hij de ring om de hals van de jonge ridder. De twee herkennen elkaar als vader en zoon. Ze steken allebei de zee weer over en komen aan bij Miluns geliefde en vernemen de dood van haar echtgenoot. Zonder advies van iemand in te winnen, trouwen Milun en zijn geliefde in het bijzijn van hun zoon. ===== Yonec ===== Deze lai vertelt het verhaal van een vrouw die probeert te ontsnappen uit een liefdeloos huwelijk, en van Yonec, het uit liefde geboren kind dat werd verwekt door haar minnaar. Het verhaal speelt zich af 'lang geleden in Bretagne'. Een rijke, oude man, een machtige heer van Caerwent, huwt een lieflijke jonge dame om erfgenamen voor zijn fortuin te krijgen, maar uit hartstocht en achterdocht behandelt hij haar slecht. Om zich van haar kuisheid te verzekeren sluit hij haar op in een toren. Daar komt hij haar af en toe bezoeken om te proberen een kind te verwekken, maar na zeven jaar heeft hij nog steeds geen erfgenamen. Zijn bejaarde zuster komt haar verzorgen, maar verder ziet ze niemand meer. De jonge dame verliest haar schoonheid en brengt haar leven door in verdriet, wenend en zuchtend, en hoopt op een genadige, snelle dood om aan dit erbarmelijke leven te ontsnappen. Op een dag, wanneer haar echtgenoot op jacht is, roept zij God aan om haar net als in de sprookjes een reddende ridder te zenden, en daarop vliegt er een grote valk door haar raampje naar binnen die in een ridder verandert. Hij verzekert haar dat hij altijd al van haar heeft gehouden, maar pas nu, na haar gebed, erin geslaagd is om haar te ontmoeten. Ze gaan naast elkaar liggen op het bed, maar zoals de hoofse liefde het gebiedt, omhelst en kust hij haar niet meteen. Hij zegt dat hij haar vorm en gezicht zal aannemen en dat zij de verzorgster moet roepen. Als de oude verzorgster binnenkomt, zegt de jonge dame dat ze ziek is en vreest te zullen sterven. In paniek rent de verzorgster buiten om een priester te zoeken. De priester komt met zijn Corpus Christi, waarna de ridder in haar plaats het sacrament ontvangt en de wijn uit de kelk drinkt. De geliefden zien elkaar nu zo vaak als ze kunnen, en elke keer vliegt de ridder terug naar zijn landgoed in vogelgedaante. Ze maken plezier en door al dat geluk herwint de dame al gauw haar schoonheid. Ze maken zich wel ongerust dat de zuster van haar echtgenoot het zal opmerken en hen zal verraden. De oude man wordt argwanend als hij ziet hoe zijn vrouw veranderd is, maar zijn zuster verzekert hem dat niemand ongezien de toren kan binnenkomen, zodat het uitgesloten is dat ze een minnaar zou hebben. Toch vraagt de man aan zijn zus om haar te bespieden. Wanneer hij weg is moet zij doen alsof ze ook vertrekt, en zich dan ergens verstoppen om te zien wat het precies is dat de jonge dame zo gelukkig maakt. Drie dagen later zegt de echtgenoot aan zijn vrouw dat de koning hem heeft ontboden en dat hij moet vertrekken. Zijn zuster verstopt zich achter het gordijn in de torenkamer en zal zo alles kunnen zien en horen. Zij ziet hoe de ridder aankomt in de gedaante van een valk, en later ook weer zo vertrekt. Als de oude man dit van haar verneemt, laat hij scheermesscherpe ijzeren spietsen vastmaken aan het raampje om de valk te doden als hij komt aanvliegen. Nog voor het licht wordt kondigt de echtgenoot aan dat hij op jacht vertrekt. De jonge dame wacht in spanning de komst van haar geliefde af. De valk komt aangevlogen, maar wordt dodelijk gekwetst en gaat in zijn riddergedaante bloedend op het bed zitten. Hij weet dat hij gaat sterven en vertrekt met zijn laatste krachten naar zijn eigen kasteel. De enige troost die zij heeft is dat ze zijn kind draagt. Haar verdriet is echter te groot en zij gooit zich door het raam. Als bij wonder overleeft ze de val en zij begint, slechts gekleed in een nachthemd, zijn bloedsporen op het pad te volgen. Uiteindelijk vindt ze de ingang van een heuvel, met een deur die vol bloed hangt. In het duister zoekt ze angstig maar vastberaden haar weg doorheen de heuvel tot ze aan de andere kant in een wei komt, waar ze ook weer bloedsporen ziet. Ze trekt verder langs de velden, tot ze aan een stad komt met zilveren muren en huizen. Rondom het kasteel vloeit er een brede rivier waar wel driehonderd zeilschepen aangemeerd liggen. Nog steeds het bloedspoor volgend, betreedt de jonge dame de stad. Er is geen levende ziel te bekennen. Ze steekt de binnenplaats van het paleis over en gaat een kamer binnen. Daar ligt een ridder te slapen, en wat verder in een andere kamer nog een. In de derde kamer vindt ze haar geliefde, rustend op een gouden bed. De ridder slaat zijn armen om haar heen, maar vraagt haar toch om zo snel mogelijk te vertrekken. Zijn volk weet immers dat zijn liefde voor haar hem zijn leven heeft gekost, en ze zullen zich op haar willen wreken. Zij zegt dat ze liever samen met hem sterft dan de confrontatie met haar echtgenoot aan te gaan. Daarom geeft hij haar een speciale ring. Zolang ze die aanhoudt, zal haar echtgenoot zich niets herinneren van wat er voordien gebeurde. Dan overhandigt hij haar zijn zwaard en laat haar beloven dat ze het nooit aan een andere man mag schenken. Ze moet het aan hun zoon geven, als die een volwassen, dapper ridder is geworden. Dan moet ze hem vertellen wie zijn echte vader was en wat hem overkomen is, zodat hij zich kan wreken. Op de terugweg hoort ze achter haar al de doodsklokken luiden in het kasteel van haar geliefde. Tussen haar en haar echtgenoot valt er nooit een woord over wat er gebeurd is, en haar zoon wordt geboren. Hij groeit op tot een dappere ridder zoals zijn vader voorspeld had. Tijdens het feest van Saint Aaron, dat in Caerleon wordt gevierd, wordt de landheer samen met zijn vrouw en zoon uitgenodigd op een kasteel. Binnen de muren bevindt zich een klooster, waar iedere gast een kamer krijgt om te logeren. Tijdens hun verblijf daar ontdekken ze een reusachtige tombe met brandende kaarsen eromheen. De dorpelingen vertellen dat het de dapperste ridder van allen was die daar ligt, en dat hij vermoord is omdat hij in Caerwent een dame had bemind. De moeder roept daarop haar zoon toe dat deze ridder zijn vader is, en dat de verachtelijke oude man naast hem zijn echte vader heeft gedood. Daarop bezwijkt ze en sterft. Haar zoon onthoofdt de oude man met het zwaard van zijn vader. Iedereen in de stad weet al snel wat er is gebeurd. Met veel eerbetoon wordt de dame naast haar geliefde ridder begraven. Van haar zoon Yonec maken ze hun heer. Sommigen die dit hoorden, zo eindigt Marie de France, maakten er een lai van die verhaalde over alle medelijden, verdriet en pijn die de twee minnaars voor hun liefde hadden geleden. ===== Eliduc ===== ''Eliduc'' is het twaalfde en laatste gedicht in de collectie die bekendstaat als de Lais van Marie de France. Het is opgenomen in het manuscript Harley 978 bij de British Library. Net als de andere gedichten in deze bundel is ‘Eliduc’ geschreven in het Anglo-Normandische dialect van het Oudfrans, in coupletten van acht lettergrepen. Met 1184 regels is het de langste van de lais die wordt toegeschreven aan Marie de France. De dichteres geeft in vers 22 de namen Guildeluec en Guilladon op als alternatieve titels van de lai, verwijzend naar de twee vrouwelijke personages. == Het verhaal == Eliduc is een dappere en Bretonse ridder, getrouwd met een heel mooi jong meisje, genaamd Guildeluec. Zijn heer is de koning van Klein Bretagne (het huidige Franse Bretagne). Jaloers op de voorkeursbehandeling die Eliduc aan het hof krijgt, belasteren sommige van de andere ridders hem bij de koning die hem zonder uitleg verbant. Eliduc die besluit naar het koninkrijk van Logres te vertrekken om zijn diensten in te huren,. Hij laat zijn vrouw achter, nadat hij haar gezworen heeft haar trouw te blijven. De ridder stelt zich ten dienste van een machtige man in de buurt van Exeter en door zijn moed wint deze de oorlog tegen zijn buurman. De koningsdochter, Guilladon wordt verliefd op Eliduc, die op zijn beurt op haar verliefd wordt. Guilladon stuurt Eliduc de volgende dag een ring en een riem die hij moet dragen als symbool van hun innige verbintenis. Eliduc worstelt echter met een moreel dilemma: zijn eed van trouw aan zijn vrouw is in strijd met zijn liefde voor het jonge meisje. Ondertussen probeert de koning van Klein Bretagne hem terug te halen, aangezien zijn koninkrijk aanzienlijke schade heeft geleden sinds het vertrek van zijn trouwe dienaar en beste strijder. Eliduc besluit daarom terug te keren om zijn heer te helpen, en vertelt de heer van Exeter dat hij later terug zal komen om hem in zijn oorlog bij te staan. Guilladon maakt echter een afspraak, waarna Eliduc moet terugkeren. Hij sluit snel vrede met de vijanden van zijn heer en keert vóór de beloofde termijn terug naar Exeter, niet zonder dat zijn vrouw zich vragen begint te stellen over zijn vreemde houding. Eliduc steekt opnieuw de zee over en ontvoert Guilladon, en ze vertrekken in het geheim naar Klein Bretagne. Onderweg met de boot barst een hevige storm los. Een zeeman beschuldigt Eliduc ervan de toorn van God te hebben uitgelokt door twee vrouwen tegelijk lief te hebben; zo komt Guilladon plots te weten dat haar minnaar al getrouwd is. Ze valt bewusteloos neer en Eliduc denkt dat ze dood is. Bedroefd besluit Eliduc haar te begraven in een kapel waar een kluizenaar woont die hij kent. Aangekomen bij de kapel blijkt dat de kluizenaar al acht dagen dood is. Hij legt zijn vriendin voor het altaar neer. Thuis gekomen voelt hij zich moe en gekweld, wat zijn vrouw van streek maakt. Elke dag keert hij terug om Guilladons lichaam in de kapel te zien; zij is levenloos, maar haar huidskleur blijft blozend. Zijn vrouw laat hem bespioneren en gaat naar de kapel. Ze begrijpt het verhaal en betreurt de dood van het meisje. Dan passeert een wezel, die een knecht met een stok doodslaat. Onmiddellijk verschijnt een andere wezel, die rouwt om de dood van zijn metgezel en een bloem gaat plukken die, in de mond van de dode wezel gelegd, haar weer tot leven wekt. Guildeluec ziet dit en plaatst de magische bloem in Guilladons mond. Het meisje ontwaakt en de twee vrouwen vertellen elkaar over hun belevenissen en hun relatie met Eliduc. Guideluec besluit non te worden, om Eliduc en Guilladon hun liefde te laten beleven; ze sticht een klooster in de buurt van de kluizenaarshut waar Guilladon sliep. === Ysopet === ''Ysopet'' is een verzameling fabels, vertaald van een Engels origineel dat Marie onterecht toeschreef aan Alfred de Grote, die het volgens haar uit het Latijn vertaald zou hebben. De collectie bevat veel fabels die van Phaedrus overgeleverd zijn, een aantal Oosterse verhalen, afkomstig uit joodse bronnen, met veel populaire, korte allegorische vertelsels, die tot de Reinaertcyclus behoren. Ze zijn veeleer bedoeld om te vermaken dan om te beleren. Marie beschrijft ook de ellende van de armen onder het feodale regime, maar ze predikt aanvaarding in plaats van verzet. De fabels werden volgens de Epilogue geschreven voor een zeker Count William, waarvan algemeen wordt aangenomen dat het William Longsword, earl of Salisbury is. De populariteit van de Ysopet blijkt uit de drieëntwintig manuscripten die er van overgebleven zijn. === L’Espurgatoire Seint Patriz === ''L’Espurgatoire Seint Patriz'' is een vertaling van de Tractatus de prugatorio S. Patricii (ca. 1185) van Henri de Salterey, wat de actieve periode van Marie de France situeert tegen het einde van de 12e eeuw. === La Vie Seinte d’ Audree === ''La Vie Seinte d’ Audree'' is een hagiografie van Sint Audrey, een heilige uit het Engelse Ely. De enige nog overblijvende kopie staat op een manuscript uit de vroege 14e eeuw, dat nu in het bezit is van de British Library. Onderzoekers situeren de compositie van het gedicht echter in de late 12e of vroege 13e eeuw. De lijnen waarin de auteur haar identiteit bekendmaakt hebben een treffende gelijkenis met wat we elders in het werk van Marie de France vinden. :''Ici escris mon non Marie'' :''Pur ce ke sois remembree'' ::– La Vie Seinte Audree, vers 4624-4625 :''Me numeral pur remembrance'' :''Marie ai nun, si sui de France'' ::– Les Fables de Marie de France, epiloog, vers 3-4 == Literatuur == * Blain, Virgina, et al. "Marie de France," The Feminist Companion to Literature in English (Yale UP, 1990, 714). == Bron == * {{Nl}} [https://www.mariedefrance.nl/ Marie de France], website over leven en werk van de Franse dichteres {{Sub}} 7v5jyvueacdhq20psv6ssc1rhqkrxi3 2 38173 396760 396741 2025-06-14T16:48:58Z JopkeB 18060 /* Huishouden */ Romige spaghetti met groenten 396760 wikitext text/x-wiki == Economie == Ik heb Economie gestudeerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ben in 1984 afgestudeerd in de Bedrijfseconomische afstudeerrichting. Daarna ben ik in andere sectoren terecht gekomen. Achteraf realiseerde ik me dat ik sommige vakken slecht (Methodologie), hap-snap (Geschiedenis van het Economisch Denken) of helemaal niet (Geschiedenis van het Economisch Leven, raakvlakken met andere disciplines) had gehad (en medestudenten, die wel als (bedrijfs-)econoom aan de slag zijn gegaan, dus idem dito). Bij wijze van hobby heb ik me daar in verdiept, om tot een completer beeld van de Economie te komen. Mijn kennis heb ik gedeeld in het Wikibook [[Economie]] (waarvan een beginnetje bestond dat ik sterk heb uitgebreid).<br> == Wikimedia Commons == Daarna ben ik vrijwilliger geworden bij [[c:Hoofdpagina|Wikimedia Commons]]. De aldaar opgedane kennis en ervaringen heb ik opgenomen in het door mij gestarte Wikibook [[Handboek Wikimedia Commons|Handboek Wikimedia Commons]]. <br> == Huishouden == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, heb ik in 2024 het Wikibook [[Huishouden]] geschreven. In het verlengde daarvan heb ik enkele hoofdstukken in het Kookboek gemaakt of uitgebreid, waaronder: * [[Kookboek/Maaltijden samenstellen|Maaltijden samenstellen]] * [[Kookboek/Tips en trucs|Tips en trucs]] (overzichtspagina waarin bestaande pagina's zijn opgenomen) * Recepten en beschrijvingen van ingrediënten: ** Beschrijvingen (inclusief primaire bereidingswijzen en/of voorbeelden van toepassingen/gebruik): [[Kookboek/Gerookte zalm|Gerookte zalm]], [[Kookboek/Ham|Ham]], [[Kookboek/Makreel|Makreel]], [[Kookboek/Zalm|Zalm]], [[Kookboek/Kikkererwt|Kikkererwt]], [[Kookboek/Koffie|Koffie]], [[Kookboek/Rundvlees|Rundvlees]], [[Kookboek/Kip|Kip]], [[Kookboek/Stokbrood|Stokbrood]], [[Kookboek/Rookworst|Rookworst]], [[Kookboek/Stroop|Stroop]], [[Kookboek/Pasta|Pasta]], [[Kookboek/Fondue|Fondue]], [[Kookboek/Salade|Salade]], [[Kookboek/Kwark|Kwark]], [[Kookboek/Cottage cheese|Cottage cheese]], [[Kookboek/Braam|Braam]], [[Kookboek/Zure room|Zure room]], [[Kookboek/Roomkaas|Roomkaas]], [[Kookboek/Ontbijtspek|Ontbijtspek]], [[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]], [[Kookboek/Pindakaas|Pindakaas]], [[Kookboek/Basterdsuiker|Basterdsuiker]], [[Kookboek/Abrikoos|Abrikoos]], [[Kookboek/Zuurkool|Zuurkool]], [[Kookboek/Varkensvlees|Varkensvlees]], [[Kookboek/Kalfsvlees|Kalfsvlees]], [[Kookboek/Boekweit|Boekweit]], [[Kookboek/Taugé|Taugé]], [[Kookboek/Lamsvlees|Lamsvlees]], [[Kookboek/Kabeljauw|Kabeljauw]], [[Kookboek/Forel|Forel]], [[Kookboek/Witte wijn|Witte wijn]], [[Kookboek/Tonijn|Tonijn]], [[Kookboek/Koolraap|Koolraap]], [[Kookboek/Meloen|Meloen]], [[Kookboek/Biscuit|Biscuit]], [[Kookboek/Tuinkers|Tuinkers]], [[Kookboek/Groene kool|Groene kool]], [[Kookboek/Postelein|Postelein]], [[Kookboek/Mierikswortel|Mierikswortel]], [[Kookboek/Sinaasappel|Sinaasappel]], [[Kookboek/Fruit|Fruit]], [[Kookboek/Noot|Noot]], [[Kookboek/Macaroni|Macaroni]] ** Kruidenmengsels: [[Kookboek/Nasikruiden|Nasikruiden]], [[Kookboek/Bamikruiden|Bamikruiden]], [[Kookboek/Kruidenmengsel voor Hollandse groente|Kruidenmengsel voor Hollandse groente]], [[Kookboek/Shoarmakruiden|Shoarmakruiden]], [[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] en [[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]]. ** Overige recepten: [[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]], [[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]], [[Kookboek/Tosti|Tosti]], [[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]], [[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]], [[Kookboek/Hamburger|Hamburger]], [[Kookboek/Hotdog|Hotdog]], [[Kookboek/Flensje|Flensje]], [[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]], [[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]], [[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]], [[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]], [[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]], [[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]], [[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]], [[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]], [[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]], [[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]], [[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]], [[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]], [[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]], [[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]], [[Kookboek/Bietensalade met kaas en noten|Bietensalade met kaas en noten]], [[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]], [[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]], [[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]], [[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]], [[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]], [[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]], [[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]], [[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]], [[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]], [[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]], [[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]], [[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]], [[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]], [[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]], [[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Pompoensoep gekruid en met groenten]], [[Kookboek/Preisoep|Preisoep]], [[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]], [[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]], [[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]], [[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]], [[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]], [[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]], [[Kookboek/Hachee|Hachee]], [[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]], [[Kookboek/Braadworst|Braadworst]], [[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]], [[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]], [[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]], [[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]], [[Kookboek/Taco|Taco]], [[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]], [[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]], [[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]], [[Kookboek/Shoarma|Shoarma]], [[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]], [[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]], [[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]], [[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]], [[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]], [[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]], [[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]], [[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]], [[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]], [[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]], [[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]], [[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]], [[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]], [[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]], [[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]], [[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groenten]], [[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]], [[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]], [[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]], [[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]], [[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Kookboek/Zuurkool met fruit en kip]], [[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]], [[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot), [[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]], [[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]], [[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]], [[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]], [[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]], [[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]], [[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]], [[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]], *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] ** Overig: [[Kookboek/Lunch|Lunch]] == Vakantiereizen == Losse artikelen in het Wikibook [[Vakantiereizen]]: * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/De reis|De reis (overzichtspagina met wegwijzers naar fietsroutes in Europa)]] (zeer sterk uitgebreid) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen langs de Loire|Fietsen langs de Loire]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen in het Zillertal|Fietsen in het Zillertal (Oostenrijk)]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietstocht Nederland - Waterland|Fietsroute Nederland - Waterland]] (gestart) == Internet == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, ben ik in februari 2025 het Wikibook [[Basisboek internet]] begonnen en heb ik vervolgens het Wikibook [[Veilig op het internet]] ge-update. == Tip == Alle genoemde Wikibooks staan uiteraard open voor correcties en aanvullingen. sn5z52cu6ixt1ey6w9d6kycxenarrn4 396784 396760 2025-06-15T09:48:26Z JopkeB 18060 /* Huishouden */ Ratatouille 396784 wikitext text/x-wiki == Economie == Ik heb Economie gestudeerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ben in 1984 afgestudeerd in de Bedrijfseconomische afstudeerrichting. Daarna ben ik in andere sectoren terecht gekomen. Achteraf realiseerde ik me dat ik sommige vakken slecht (Methodologie), hap-snap (Geschiedenis van het Economisch Denken) of helemaal niet (Geschiedenis van het Economisch Leven, raakvlakken met andere disciplines) had gehad (en medestudenten, die wel als (bedrijfs-)econoom aan de slag zijn gegaan, dus idem dito). Bij wijze van hobby heb ik me daar in verdiept, om tot een completer beeld van de Economie te komen. Mijn kennis heb ik gedeeld in het Wikibook [[Economie]] (waarvan een beginnetje bestond dat ik sterk heb uitgebreid).<br> == Wikimedia Commons == Daarna ben ik vrijwilliger geworden bij [[c:Hoofdpagina|Wikimedia Commons]]. De aldaar opgedane kennis en ervaringen heb ik opgenomen in het door mij gestarte Wikibook [[Handboek Wikimedia Commons|Handboek Wikimedia Commons]]. <br> == Huishouden == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, heb ik in 2024 het Wikibook [[Huishouden]] geschreven. In het verlengde daarvan heb ik enkele hoofdstukken in het Kookboek gemaakt of uitgebreid, waaronder: * [[Kookboek/Maaltijden samenstellen|Maaltijden samenstellen]] * [[Kookboek/Tips en trucs|Tips en trucs]] (overzichtspagina waarin bestaande pagina's zijn opgenomen) * Recepten en beschrijvingen van ingrediënten: ** Beschrijvingen (inclusief primaire bereidingswijzen en/of voorbeelden van toepassingen/gebruik): [[Kookboek/Gerookte zalm|Gerookte zalm]], [[Kookboek/Ham|Ham]], [[Kookboek/Makreel|Makreel]], [[Kookboek/Zalm|Zalm]], [[Kookboek/Kikkererwt|Kikkererwt]], [[Kookboek/Koffie|Koffie]], [[Kookboek/Rundvlees|Rundvlees]], [[Kookboek/Kip|Kip]], [[Kookboek/Stokbrood|Stokbrood]], [[Kookboek/Rookworst|Rookworst]], [[Kookboek/Stroop|Stroop]], [[Kookboek/Pasta|Pasta]], [[Kookboek/Fondue|Fondue]], [[Kookboek/Salade|Salade]], [[Kookboek/Kwark|Kwark]], [[Kookboek/Cottage cheese|Cottage cheese]], [[Kookboek/Braam|Braam]], [[Kookboek/Zure room|Zure room]], [[Kookboek/Roomkaas|Roomkaas]], [[Kookboek/Ontbijtspek|Ontbijtspek]], [[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]], [[Kookboek/Pindakaas|Pindakaas]], [[Kookboek/Basterdsuiker|Basterdsuiker]], [[Kookboek/Abrikoos|Abrikoos]], [[Kookboek/Zuurkool|Zuurkool]], [[Kookboek/Varkensvlees|Varkensvlees]], [[Kookboek/Kalfsvlees|Kalfsvlees]], [[Kookboek/Boekweit|Boekweit]], [[Kookboek/Taugé|Taugé]], [[Kookboek/Lamsvlees|Lamsvlees]], [[Kookboek/Kabeljauw|Kabeljauw]], [[Kookboek/Forel|Forel]], [[Kookboek/Witte wijn|Witte wijn]], [[Kookboek/Tonijn|Tonijn]], [[Kookboek/Koolraap|Koolraap]], [[Kookboek/Meloen|Meloen]], [[Kookboek/Biscuit|Biscuit]], [[Kookboek/Tuinkers|Tuinkers]], [[Kookboek/Groene kool|Groene kool]], [[Kookboek/Postelein|Postelein]], [[Kookboek/Mierikswortel|Mierikswortel]], [[Kookboek/Sinaasappel|Sinaasappel]], [[Kookboek/Fruit|Fruit]], [[Kookboek/Noot|Noot]], [[Kookboek/Macaroni|Macaroni]] ** Kruidenmengsels: [[Kookboek/Nasikruiden|Nasikruiden]], [[Kookboek/Bamikruiden|Bamikruiden]], [[Kookboek/Kruidenmengsel voor Hollandse groente|Kruidenmengsel voor Hollandse groente]], [[Kookboek/Shoarmakruiden|Shoarmakruiden]], [[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] en [[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]]. ** Overige recepten: [[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]], [[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]], [[Kookboek/Tosti|Tosti]], [[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]], [[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]], [[Kookboek/Hamburger|Hamburger]], [[Kookboek/Hotdog|Hotdog]], [[Kookboek/Flensje|Flensje]], [[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]], [[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]], [[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]], [[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]], [[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]], [[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]], [[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]], [[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]], [[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]], [[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]], [[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]], [[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]], [[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]], [[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]], [[Kookboek/Bietensalade met kaas en noten|Bietensalade met kaas en noten]], [[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]], [[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]], [[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]], [[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]], [[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]], [[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]], [[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]], [[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]], [[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]], [[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]], [[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]], [[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]], [[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]], [[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]], [[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Pompoensoep gekruid en met groenten]], [[Kookboek/Preisoep|Preisoep]], [[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]], [[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]], [[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]], [[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]], [[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]], [[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]], [[Kookboek/Hachee|Hachee]], [[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]], [[Kookboek/Braadworst|Braadworst]], [[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]], [[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]], [[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]], [[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]], [[Kookboek/Taco|Taco]], [[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]], [[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]], [[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]], [[Kookboek/Shoarma|Shoarma]], [[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]], [[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]], [[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]], [[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]], [[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]], [[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]], [[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]], [[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]], [[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]], [[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]], [[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]], [[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]], [[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]], [[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]], [[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]], [[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groenten]], [[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]], [[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]], [[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]], [[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]], [[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Kookboek/Zuurkool met fruit en kip]], [[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]], [[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot), [[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]], [[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]], [[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]], [[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]], [[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]], [[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]], [[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]], [[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]], *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]],[[Kookboek/Ratatouille|Ratatouille]] ** Overig: [[Kookboek/Lunch|Lunch]] == Vakantiereizen == Losse artikelen in het Wikibook [[Vakantiereizen]]: * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/De reis|De reis (overzichtspagina met wegwijzers naar fietsroutes in Europa)]] (zeer sterk uitgebreid) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen langs de Loire|Fietsen langs de Loire]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen in het Zillertal|Fietsen in het Zillertal (Oostenrijk)]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietstocht Nederland - Waterland|Fietsroute Nederland - Waterland]] (gestart) == Internet == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, ben ik in februari 2025 het Wikibook [[Basisboek internet]] begonnen en heb ik vervolgens het Wikibook [[Veilig op het internet]] ge-update. == Tip == Alle genoemde Wikibooks staan uiteraard open voor correcties en aanvullingen. fty1s09bvotlytowvrcfpxbm0ds379z 0 38941 396742 358699 2025-06-14T13:02:08Z Wikiklaas 5620 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Aquilegia caerulea 'alba' 1.jpg]] → [[File:Aquilegia coerulea 'alba' 1.jpg]] spelling error in scientific name 396742 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Aquilegia coerulea1JOST.jpg}} {{Tuinkalender-Tabelkop| |plaatje1= Flowers of mountain and plain (Plate 1) (8220457289).jpg |plaatje2= Aquilegia caerulea0.jpg |plaatje3= Aquilegia coerulea 'alba' 1.jpg |plaatje4= Aquilegia caerulea.jpg |plaatje5= Columbine (Aquilegia caerulea) - 26.JPG |divers= |familie= Ranonkel |latijn= Ranunculaceae |geslacht= Akelei |soort= Aquilegia caerulea |nlnaam= <!-- NLsoortnaam als in woordenboek voorkomt (kleine letters)--> |geschikt= Snijbloem. |roodlijst= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de rode lijst staat --> |beschermd= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de lijst staat van de beschermde gewassen --> |nieuw= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de (wacht)lijst staat van nieuwe gewassen --> |wortel= <!-- Omschrijving van de/het wortel/gestel --> |stengel= <!-- Idem over de stengel --> |blad= <!-- Idem over het blad --> |groenblijvend= <!--Vul in 'ja' als de plant winterhard/groenblijvend is --> |bloei= Half april tot half juli. |kleur= Grote langgespoorde bloemen in zachte tinten roze, geel en wit. |vrucht= <!-- Omschrijving van de vrucht of zaad --> |hoog= <!-- Hoogte van de plant --> |grond1= Takjes en rottende bladeren zijn een pré. |compost1= <!-- Hoeveelheid compost die bij grond1 moet worden toegevoegd: veel/matig/geen --> |kali1= <!-- Idem voor de hoeveelheid kali: veel/matig/geen --> |grond2= <!-- Hier de grondsoort waarin de plant verder ook groeit --> |compost2= <!-- Zie compost1 --> |kali2= <!-- Zie kali1 --> |zon= <span style="font-size: x-large; color:yellow;">●</span> - &#9681; |water= <span style="font-size: large; color: blue;">&#8764;</span> |goede buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant ondersteunen of mooi staan bij elkaar --> |slechte buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant belemmeren --> |weert= <!-- Dieren of ziektes die de door de plant worden geweerd --> |lokt= <!-- Dieren of ziektes die door de plant worden gelokt --> |keuken= <!--Omschrijving waar de plant eventueel voor wordt gebruikt (niet alleen in de keuken) --> |kookboek= <!-- Naam van de plant (hoofdletter) voor een eventuele link naar recepten in het kookboek --> |genees= <!-- Omschrijving van de event. geneeskracht van de plant. Er komt automatisch te staan 'Wordt als geneeskrachtig gezien bij' vul dit verder aan --> |vitamine= <!-- Omschrijving van vitamine in het gewas --> |waarschuwing= <!-- Omschrijving van bijvoorbeeld de giftigheid van de plant --> |zaaimaand= |zaaiomschrijf= <!-- Maand(en) waarin gezaaid wordt en een omschrijving daarvan --> |kk= <!-- Kiemkracht --> |kt= <!-- Kiemtijd --> |lt= <!-- Leeftijd --> |zd= <!-- Zaaidiepte --> |plantmaand= Eind najaar of begin voorjaar. |plantomschrijf= ? |pa= ? |ra= <!-- Rijafstand --> |verzorgmaand= |verzorgomschrijf= <!-- Maand(en) van verzorging en omschrijving --> |oogstmaand= |oogstomschrijf= <!-- Maand(en) van het oogsten en omschrijving (ook hoe te bewaren) --> |vermeermaand= |vermeeromschrijf= <!-- Maand(en) voor het vermeerderen van de plant en de omschrijving --> |vw= <!-- Vermeerderwijze (A=afleggen, S=scheuren of stekken, Z=zaaien of planten, E=enten) --> }} {{sub}} 0pmo0rrev6mgyz7jwozxssp6eyd8xlt 396744 396742 2025-06-14T13:11:41Z Wikiklaas 5620 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Aquilegia caerulea0.jpg]] → [[File:Aquilegia coerulea 0.jpg]] spelling error in scientific name 396744 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Aquilegia coerulea1JOST.jpg}} {{Tuinkalender-Tabelkop| |plaatje1= Flowers of mountain and plain (Plate 1) (8220457289).jpg |plaatje2= Aquilegia coerulea 0.jpg |plaatje3= Aquilegia coerulea 'alba' 1.jpg |plaatje4= Aquilegia caerulea.jpg |plaatje5= Columbine (Aquilegia caerulea) - 26.JPG |divers= |familie= Ranonkel |latijn= Ranunculaceae |geslacht= Akelei |soort= Aquilegia caerulea |nlnaam= <!-- NLsoortnaam als in woordenboek voorkomt (kleine letters)--> |geschikt= Snijbloem. |roodlijst= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de rode lijst staat --> |beschermd= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de lijst staat van de beschermde gewassen --> |nieuw= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de (wacht)lijst staat van nieuwe gewassen --> |wortel= <!-- Omschrijving van de/het wortel/gestel --> |stengel= <!-- Idem over de stengel --> |blad= <!-- Idem over het blad --> |groenblijvend= <!--Vul in 'ja' als de plant winterhard/groenblijvend is --> |bloei= Half april tot half juli. |kleur= Grote langgespoorde bloemen in zachte tinten roze, geel en wit. |vrucht= <!-- Omschrijving van de vrucht of zaad --> |hoog= <!-- Hoogte van de plant --> |grond1= Takjes en rottende bladeren zijn een pré. |compost1= <!-- Hoeveelheid compost die bij grond1 moet worden toegevoegd: veel/matig/geen --> |kali1= <!-- Idem voor de hoeveelheid kali: veel/matig/geen --> |grond2= <!-- Hier de grondsoort waarin de plant verder ook groeit --> |compost2= <!-- Zie compost1 --> |kali2= <!-- Zie kali1 --> |zon= <span style="font-size: x-large; color:yellow;">●</span> - &#9681; |water= <span style="font-size: large; color: blue;">&#8764;</span> |goede buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant ondersteunen of mooi staan bij elkaar --> |slechte buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant belemmeren --> |weert= <!-- Dieren of ziektes die de door de plant worden geweerd --> |lokt= <!-- Dieren of ziektes die door de plant worden gelokt --> |keuken= <!--Omschrijving waar de plant eventueel voor wordt gebruikt (niet alleen in de keuken) --> |kookboek= <!-- Naam van de plant (hoofdletter) voor een eventuele link naar recepten in het kookboek --> |genees= <!-- Omschrijving van de event. geneeskracht van de plant. Er komt automatisch te staan 'Wordt als geneeskrachtig gezien bij' vul dit verder aan --> |vitamine= <!-- Omschrijving van vitamine in het gewas --> |waarschuwing= <!-- Omschrijving van bijvoorbeeld de giftigheid van de plant --> |zaaimaand= |zaaiomschrijf= <!-- Maand(en) waarin gezaaid wordt en een omschrijving daarvan --> |kk= <!-- Kiemkracht --> |kt= <!-- Kiemtijd --> |lt= <!-- Leeftijd --> |zd= <!-- Zaaidiepte --> |plantmaand= Eind najaar of begin voorjaar. |plantomschrijf= ? |pa= ? |ra= <!-- Rijafstand --> |verzorgmaand= |verzorgomschrijf= <!-- Maand(en) van verzorging en omschrijving --> |oogstmaand= |oogstomschrijf= <!-- Maand(en) van het oogsten en omschrijving (ook hoe te bewaren) --> |vermeermaand= |vermeeromschrijf= <!-- Maand(en) voor het vermeerderen van de plant en de omschrijving --> |vw= <!-- Vermeerderwijze (A=afleggen, S=scheuren of stekken, Z=zaaien of planten, E=enten) --> }} {{sub}} lm1ww1csiznaynkjabw1m7c9kbw2ef5 396745 396744 2025-06-14T14:30:54Z CommonsDelinker 1053 Replacing Aquilegia_caerulea.jpg with [[File:Aquilegia_coerulea.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: spelling error in scientific name). 396745 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {{Leer jezelf ecologisch tuinieren|Afbeelding=Aquilegia coerulea1JOST.jpg}} {{Tuinkalender-Tabelkop| |plaatje1= Flowers of mountain and plain (Plate 1) (8220457289).jpg |plaatje2= Aquilegia coerulea 0.jpg |plaatje3= Aquilegia coerulea 'alba' 1.jpg |plaatje4= Aquilegia coerulea.jpg |plaatje5= Columbine (Aquilegia caerulea) - 26.JPG |divers= |familie= Ranonkel |latijn= Ranunculaceae |geslacht= Akelei |soort= Aquilegia caerulea |nlnaam= <!-- NLsoortnaam als in woordenboek voorkomt (kleine letters)--> |geschikt= Snijbloem. |roodlijst= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de rode lijst staat --> |beschermd= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de lijst staat van de beschermde gewassen --> |nieuw= <!-- Vul in 'ja' als het gewas op de (wacht)lijst staat van nieuwe gewassen --> |wortel= <!-- Omschrijving van de/het wortel/gestel --> |stengel= <!-- Idem over de stengel --> |blad= <!-- Idem over het blad --> |groenblijvend= <!--Vul in 'ja' als de plant winterhard/groenblijvend is --> |bloei= Half april tot half juli. |kleur= Grote langgespoorde bloemen in zachte tinten roze, geel en wit. |vrucht= <!-- Omschrijving van de vrucht of zaad --> |hoog= <!-- Hoogte van de plant --> |grond1= Takjes en rottende bladeren zijn een pré. |compost1= <!-- Hoeveelheid compost die bij grond1 moet worden toegevoegd: veel/matig/geen --> |kali1= <!-- Idem voor de hoeveelheid kali: veel/matig/geen --> |grond2= <!-- Hier de grondsoort waarin de plant verder ook groeit --> |compost2= <!-- Zie compost1 --> |kali2= <!-- Zie kali1 --> |zon= <span style="font-size: x-large; color:yellow;">●</span> - &#9681; |water= <span style="font-size: large; color: blue;">&#8764;</span> |goede buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant ondersteunen of mooi staan bij elkaar --> |slechte buren= <!-- Gewassen die de (groei van de) plant belemmeren --> |weert= <!-- Dieren of ziektes die de door de plant worden geweerd --> |lokt= <!-- Dieren of ziektes die door de plant worden gelokt --> |keuken= <!--Omschrijving waar de plant eventueel voor wordt gebruikt (niet alleen in de keuken) --> |kookboek= <!-- Naam van de plant (hoofdletter) voor een eventuele link naar recepten in het kookboek --> |genees= <!-- Omschrijving van de event. geneeskracht van de plant. Er komt automatisch te staan 'Wordt als geneeskrachtig gezien bij' vul dit verder aan --> |vitamine= <!-- Omschrijving van vitamine in het gewas --> |waarschuwing= <!-- Omschrijving van bijvoorbeeld de giftigheid van de plant --> |zaaimaand= |zaaiomschrijf= <!-- Maand(en) waarin gezaaid wordt en een omschrijving daarvan --> |kk= <!-- Kiemkracht --> |kt= <!-- Kiemtijd --> |lt= <!-- Leeftijd --> |zd= <!-- Zaaidiepte --> |plantmaand= Eind najaar of begin voorjaar. |plantomschrijf= ? |pa= ? |ra= <!-- Rijafstand --> |verzorgmaand= |verzorgomschrijf= <!-- Maand(en) van verzorging en omschrijving --> |oogstmaand= |oogstomschrijf= <!-- Maand(en) van het oogsten en omschrijving (ook hoe te bewaren) --> |vermeermaand= |vermeeromschrijf= <!-- Maand(en) voor het vermeerderen van de plant en de omschrijving --> |vw= <!-- Vermeerderwijze (A=afleggen, S=scheuren of stekken, Z=zaaien of planten, E=enten) --> }} {{sub}} jcdsfabwefxbge2hy9aqu9ollnp0abg 0 40193 396781 396242 2025-06-15T09:00:57Z Mattias.Campe 572 /* Visie */ 396781 wikitext text/x-wiki Via een internationale gemeenschap is een doel vastgelegd in het Klimaatakkoord van Parijs: de toename van de wereldgemiddelde temperatuur houden tot ruim onder 2°C boven het pre-industriële niveau. Zonder twijfel is hiervoor een '''[[w:Energietransitie|energietransitie]]''' nodig: fossiele brandstof moet grotendeels vervangen worden door duurzame energiebronnen, met de nodige aandacht voor energiebesparing en energieopslag. Door de aard van deze energiebronnen is de energievoorziening decentraler georganiseerd. Je vindt heel wat inspiratie en discussies op het internet, maar voor een eerste kennismaking kan dat te overweldigend zijn. Dit Wikibook wil deze energietransitie zo concreet als mogelijk maken, met vooral de '''Vlaamse''' '''huishoudens''' als doelgroep, '''elektriciteit''' als middel en het Klimaatakkoord van Parijs in het achterhoofd: * Hoe wordt de elektriciteitsprijs op dit moment bepaald? * Wat zijn de problemen met die aanpak? * Hoe kan de elektriciteitsprijs in de toekomst bepaald worden? * Wat is een interessante aanpak op het niveau van de burger (micro) en overheid (meso/macro)? Bij dat laatste gaat jouw aandacht best uit van de achterliggende principes en wat in de toekomst op ons afkomt. Als je vertrekt vanuit de huidige regelgeving, zal je mogelijks investeringen uitstellen en/of ontgoocheld zijn in veranderende regels. Vergelijk het met de investering in een (elektrische) fiets. Je kan vinden dat de BTW zou moeten verlagen naar 6 % om de verkoop aan te zwengelen en merken dat je daardoor de fietsaankoop uitstelt, omdat je blijft wachten op die Btw-verlaging. Stel dat je het tóch doet en de politiek beslist een paar dagen later om alsnog de BTW te verlagen, dan voel je je bedrogen. Als je echter beslist om – los van de geldende BTW – een fiets te kopen, omdat dit goed is voor de gezondheid en het klimaat, om het hoofd leeg te maken en om files te vermijden, dan is de kans een pak kleiner dat je met deze ''mindset'' ontgoocheld zal zijn. Een oproep om bij aanvullingen het zo algemeen als mogelijk te houden, omdat het anders snel te technisch wordt en/of verzandt in uitgebreide discussies. Er kunnen wel subpagina’s aangemaakt worden om zaken meer in detail uit te werken. = Huidige factuur = == De componenten == In Vlaanderen krijg je één factuur van jouw energieleverancier ([[w:Engie|Engie]], [[w:Ecopower|Ecopower]], …), maar deze moet sowieso enkele zaken doorstorten naar anderen. Zoals aangehaald door de [[w:Vlaamse Regulator van de Elektriciteits- en Gasmarkt|VREG]]<ref>Meer info over de componenten van de elektriciteitsprijs: zie [https://www.vreg.be/nl/energieprijs energieprijspagina van de VREG].</ref> zijn er drie belangrijke componenten die de elektriciteitsprijs bepalen (zoals ook zichtbaar in [https://vtest.vreg.be/ de V-test]). * '''Energiekost''': het deel van uw factuur dat voor een groot stuk rechtstreeks naar jouw gekozen energieleverancier gaat. Het is meestal opgesplitst in een jaarlijkse vergoeding, een energiecomponent en kosten voor groene stroom+WKK. De leveranciers bepalen wat en hoe ze iets doorrekenen aan de klant, waarbij ze o.a. rekening moeten houden met het Vlaamse energiedecreet van 2012 dat ze verplicht om voldoende groene energie aan te kopen. Het is vooral op dit deel van de factuur dat er (grondige) verschillen zijn van leverancier tot leverancier (bv. een leverancier die de jaarlijkse vergoeding op 0 EUR zet). * '''Netwerkkosten''' of nettarieven: de tarieven die u betaalt om energie tot bij u thuis te krijgen (o.a. de kabels). Denk aan tarief databeheer<ref>VREG.be: [https://www.vreg.be/nl/veelgestelde-vragen/wat-het-tarief-databeheer-en-waarom-het-hoger-dan-het-vroegere-meet-en-teltarief Wat is het tarief databeheer en waarom is het hoger dan het vroegere meet- en teltarief?]</ref>, distributiekosten en transportkosten. De bedragen verschillen van regio tot regio. Een belangrijke speler in Vlaanderen is [[w:Fluvius|Fluvius]] die netten voor elektriciteit, aardgas en warmte bouwt en beheert, maar ook andere diensten aanbiedt.<ref>Zie bv. [https://www.fluvius.be/sites/fluvius/files/2020-03/spitsdagen-2020.pdf Spitsdagen 2020 van Fluvius]</ref> * '''Heffingen''': de federale overheid en de Vlaamse overheid heffen ook een aantal belastingen: naast de BTW ook de energiebijdrage, de federale bijdrage en de bijdrage energiefonds. De Vlaamse regering besliste wel dat vanaf 2022 de kost voor het onderhoud van de openbare verlichting verdwijnt uit de elektriciteitsfactuur.<ref>DeMorgen.be: [https://www.demorgen.be/nieuws/kosten-openbare-verlichting-verdwijnen-in-2022-uit-elektriciteitsfactuur~bb43d947/ Kosten openbare verlichting verdwijnen in 2022 uit elektriciteitsfactuur]</ref> Om misverstanden te vermijden is de globale elektriciteitsprijs als e-PRIJS geschreven en zijn de drie componenten met kleine letters geschreven. == Verbruik == Dankzij een meter/teller wordt jouw verbruik bijgehouden in kWh (niet kW/h!!). Een ouderwetse gloeilamp van 60 watt die je een half uur gebruikt zal een verbruik opleveren van 60 watt x 0,5 uur = 60W x 0,5h = 30 Wh = 0,030 kWh. Bij de meeste gezinnen geef je eenmaal per jaar de tellerstand door en dat bepaalt jouw factuur. Enkele opmerkingen: * Stel dat je een maand niet thuis bent, dan is de kans groot dat je toch een verbruik hebt. Heel wat elektronica heeft namelijk een sluipverbruik door gewoon met de stekker in het stopcontact te zitten. Tijdens een ‘energiejacht’ zoek je naar manieren om zo’n sluipverbruik te vermijden, bv. via een schakelaar. De groenste en goedkoopste kWh is diegene die je niet verbruikt. * Stel dat je een jaar niet thuis bent, maar ook álles uitschakelt. De teller verandert dus een jaar niet. Het kan dat je toch een kostprijs aangerekend krijgt als er abonnementsgeld wordt gerekend. Sommige leveranciers rekenen énkel een vaste prijs per kWh: in dat geval hoef je niets te betalen. * De meeste energieleveranciers rekenen een (behoorlijk) vaste prijs aan per verbruikte kWh, maar achter de schermen verloopt dit helemaal niet zo. Zie verder bij de wet van vraag en aanbod. * Met zonnepanelen kun je je verbruik naar beneden halen, tot zelfs 0. En met 0 kWh verbruik, moet de factuur zo goed als 0 euro zijn... toch? Helaas: zie verder bij de wet van vraag en aanbod. == Prijzen vergelijken == Als je voor brood een andere aanbieder wil, moet je fysiek naar een andere winkel. Veranderen van energieleverancier is op dat vlak gemakkelijker voor de consument: het is puur een administratief iets, want de meter en de kabels blijven hetzelfde. Het kan dus lonen om heel regelmatig te kijken of het niet beter is op een ander (met PV-panelen verander je best rond de meteropname).<ref>VRT NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/12/15/meer-dan-1-miljoen-gezinnen-betalen-elk-jaar-500-euro-te-veel-vo/ Meer dan 1 miljoen gezinnen betalen elk jaar 500 euro te veel voor hun energie]</ref> Om je te helpen bestaan er heel wat prijsvergelijkers: * De Vreg is de gewestelijke energieregulator, die met hun V-test de prijzen tussen verschillende aanbieders laat vergelijken. * Mijnenergie.be is een commercieel initiatief van [[w:DPG Media|DPG Media]], waarbij enkel energieleveranciers worden opgenomen die een commissie betalen. * Via groepsaankopen kan soms een nog betere prijs worden bedongen. * Bij Gaele en June gaan zij in de markt op zoek naar de beste energieprijs, waardoor je zelf niet met prijsvergelijkers aan de slag moet. Als je in bovenstaande eenzelfde energieabonnement met verschillende prijzen tegenkomt, dan kan dit komen door kortingen die wel of niet worden meegenomen. Naast de prijs kan je als consument nog extra eisen hebben: moet de stroom duurzaam zijn geproduceerd, wil ik mede-eigenaar zijn van het bedrijf, moeten ze hoog scoren op klantvriendelijkheid, … == De wet van vraag en aanbod == Het ideale zou zijn dat de vraag constant is: dat iedereen op elk moment evenveel elektriciteit nodig heeft. Je bouwt dan bv. gasturbines en slaat een voorraad gas in. Deze gasturbines kunnen vervolgens altijd op hun optimaal maximum draaien om elektriciteit te maken, waardoor deze investering maximaal kan renderen. Maar de vraag is helemaal niet constant: zo is er ‘s nachts en in het weekend vaak een kleinere elektriciteitsvraag (vandaar ook de piek- en daltarieven). Ook het aanbod is niet constant: er is meer aanbod als er veel zon en wind is. Vanuit de economie weten we dat [[w:Vraag en aanbod|vraag en aanbod]] op elkaar wordt afgestemd door de prijzen. Dat is ook zo voor elektriciteit, maar wel “achter de schermen” op de groothandel.<ref>Voor een voorbeeld van zo'n groothandelsprijs: zie [https://www.demorgen.be/nieuws/elektriciteit-maandagavond-opnieuw-peperduur~b1aefbaf/ Elektriciteit maandagavond opnieuw peperduur] in DeMorgen van 21 september 2020</ref> De wetmatigheid is dat het aanbod en de vraag van elektriciteit altijd in evenwicht moet zijn en dat is best een huzarenstukje. Via een [[w:Hydraulische analogie|hydraulische analogie]] kunnen we ons elektriciteitsnet vergelijken met een waternet. We verwachten een bepaalde waterdruk (“spanning”), omdat onze apparaten gebouwd zijn om met die waterdruk (“spanning”) om te gaan. Als er te veel vraag is en te weinig aanbod, dan daalt de spanning op het netwerk. Dit kan leiden tot een [[w:Brown-out (elektriciteit)|brownout]], zelfs tot een [[w:Stroomuitval|blackout]] (wat dan weer chaos en paniek zal creëren<ref>Panorama.nl: [https://panorama.nl/artikel/461365/chaos-en-paniek-dit-gebeurt-er-in-nederland-bij-een-totale-black-out Chaos en paniek: dit gebeurt er in Nederland bij een totale black-out]</ref>). Als er te veel aanbod is en te weinig vraag, dan stijgt de spanning op het netwerk. Ook dit kan tot een blackout leiden. Enkele voorbeelden: * Als in jouw buurt de mensen omstreeks 18 uur thuiskomen, hun elektrische auto in het stopcontact stoppen en iets koken op hun elektrisch fornuis (de vraag), dan moet ergens een elektriciteitscentrale wat harder werken (het aanbod). * Stel dat de hemel eensklaps opklaart, waardoor zonnepanelen in jouw buurt plots heel wat meer elektriciteit kunnen creëren (het aanbod). Dat klinkt heel positief, maar als de vraag niet kan volgen, dan stijgt de spanning. Om het evenwicht te herstellen kan je de vraag laten stijgen (jouw boiler laten werken, een diepvriesbedrijf in de buurt dat extra vriest, …) of het aanbod laten dalen (een andere elektriciteitscentrale die wat minder hard draait). * Toen we nog meer lineair TV keken, waarbij een volledig land dus op een vast tijdstip naar programma’s keek kon er plots een grote piek zijn in de vraag. In het Verenigd Koninkrijk staat dit bekend als [[w:en:TV pickup|TV pickup]]: in het reclameblok gingen er velen thee zetten met hun waterkoker. Dat zorgde voor een kortstondige piek (de vraag), waar het aanbod deze piek wel moest mee volgen of er volgde een black-out. Kunnen we elektriciteit net zoals gas niet gewoon opslaan bij een te groot aanbod, en terug vrijgeven bij een grote vraag? Dat kan, maar slechts een héél klein beetje. Ja, er zijn grote stappen vooruit gezet zijn bij de accu’s voor smartphones, laptops, elektrische fietsen en auto’s. Maar voor grote opslag is de investering gewoon véél te groot: een paar dagen is al moeilijk, laat staan een opslag van zomer naar herfst/winter. Het elektriciteitsnet is dus niet zoals een bank werkt: je krijgt een loon/zakgeld gestort op jouw bankrekening en alles wat je niet “verbruikt” blijft daar staan. Als je later een grote investering hebt, kan je dit opgespaarde geld hiervoor gebruiken. In perceptie denken sommige dat hun extra opgewekte energie van de zonnepanelen in de zomer op het net gezet wordt, om deze dan in de winter opnieuw te gebruiken. Maar het net is geen bank!<ref>Zie [https://www.treehugger.com/problem-net-zero-grid-not-bank-4856628 The Problem With Net Zero: The Grid Is Not a Bank], een artikel op Treehugger.com.</ref> Dus vraag en aanbod moeten in evenwicht zijn en opslag is moeilijk. Maar de zon schijnt altijd ergens op de wereld. Kunnen we dan een overschot aan de ene kant, niet gewoon doorsturen naar waar een tekort is? Dat kan, maar net zoals bij opslag, vergt dit grote investeringen. Hoe groter de door te sturen piek, hoe dikker en duurder zo’n kabel zal zijn. Als je in een dichtbebouwd land woont, is zo’n hoogspanningskabel niet gemakkelijk om vergund te krijgen. Bij deze ‘wet van vraag van aanbod’ hebben velen een verkeerd beeld. Vaak is dit omdat op de factuur een relatief vaste elektriciteitskost per verbruikte kWh staat. Deze geeft helaas de werkelijkheid niet weer. Hiervoor moeten we terug naar de verschillende componenten van de e-PRIJS: * Als het aanbod groot is, zal de '''energiekost''' voor de elektriciteitsleverancier laag zijn: je moet immers de vraag omhoog krijgen, zodat er een evenwicht blijft. Als er een grote vraag is, maar een beperkt aanbod zal het net omgekeerd zijn. Als de elektriciteitsleverancier een vaste e-PRIJS aanrekent, wordt de consument niet gestimuleerd om te verbruiken als de prijs laag is en om verbruik uit te stellen als de prijs hoog is. Het gevolg is dat we vraag en aanbod niet optimaal op elkaar afstemmen, waardoor de uiteindelijke prijs op de factuur hoger is dan het zou kunnen zijn. * Als we vlot elektriciteit doorheen het land, tussen landen of tussen continenten willen transporteren, dan is een investering in het elektriciteitsnet nodig. Dat betekent dat de '''nettarieven''' moeten stijgen om dit te kunnen betalen. Als we maximaal lokaal verbruiken als het aanbod er is en onze piek zo laag mogelijk houden, dan hoeft deze investering minder groot te zijn. * Bij de '''heffingen''' zit BTW maar ook enkele energieheffingen. Worden deze heffingen wel optimaal ingezet om de energietransitie te bewerkstelligen? * Misschien heb je nog recht op een '''terugdraaiende teller''': als deze in de zomer 4000 kWh terugdraait, mag deze in de winter 4000 kWh verder draaien, zonder dat dit een impact heeft op je factuur. Dat is eigenlijk niet logisch: in de zomer is het dagaanbod groot en is de elektriciteit eigenlijk minder waard dan in de winter. In Vlaanderen wordt dit deels gecorrigeerd door een '''prosumententarief''', een vast tarief gekoppeld aan het maximum vermogen van de omvormer. Het moeten afstemmen van vraag en aanbod zorgt ervoor dat de ePRIJS op de groothandelsmarkt eigenlijk variabel is. Zo’n systeem kennen we van heel wat andere zaken: * Als je wil reizen is dat duur als anderen óók op dat moment op reis willen. Vandaar hebben we een hoog- en laagseizoen, met verschillende prijzen. * Bij solden willen winkels van een oude(re) collectie af, omdat er al een nieuwere collectie op komst is. Om mensen te stimuleren uit die oudere collectie te kopen, moeten ze de prijs laag houden. * Parkeertarieven in een centrum zijn duurder dan aan de rand (verschil in plaats) en vaak bepaalt het tijdstip ook de prijs. * Als iedereen op hetzelfde moment de trein neemt om op school of het werk te geraken, zijn er veel treinen, sporen, machinisten, … nodig. Allemaal kostenposten die de rest van de dag voor een groot deel niet gebruikt worden. Als we de spits kunnen spreiden, hebben we minder treinen etc. nodig en dalen de kosten.<ref>Bron treinvergelijking: intellisol.be, met [https://intellisol.be/capaciteitstarief-2022/ Capaciteitstarief vanaf 2022]</ref> Zo kan een Senior Ticket bij de [[w:National Railway Company of Belgium|NMBS]] pas gebruikt worden vanaf 9 uur. Elektriciteitsvraag en -aanbod op elkaar afstemmen lijkt dus de weg om in te slaan. Bij energie is het helaas wel een stukje complexer, omdat iemand die investeert daar ook wel terecht rendement wil uit halen en omdat energie een basisbehoefte is. = Toekomstige factuur = Er worden enkele mogelijke vernieuwende tarieven besproken (nog meer staan op ''[[w:en:Electricity pricing|Electricity pricing]]''). Heel wat mensen vergelijken met hun huidige situatie om te weten of het een verbetering is of niet. Alhoewel dit logisch is (je kent die situatie), is het de foute vergelijking. Of we het nu willen of niet: de toekomst ziet er sowieso anders uit dan vandaag. Dat de maatschappij bv. verder zal [[w:Elektrificatie|elektrificeren]] is duidelijk. Heel wat investeringen (auto, warmtepomp, …) zijn er voor de komende 10 tot 20 jaar. Dan moet je zoeken naar de best mogelijke oplossing, die ook nog werkbaar is in die toekomst. Met een ''business as usual'' zal bijna iedereen verliezen (hogere tarieven die door de juiste investeringen hadden vermeden kunnen worden), met een vernieuwende aanpak kan het eerlijker (de vervuiler/gebruiker betaalt). Er zijn trouwens nu al energieleveranciers met dynamische tarieven. In België is er Yuso (voor zakelijke klanten), [https://www.engie.be/nl/dynamic-tarief/ Engie Dynamic], Eneco, Ebem, OCTA+ en Frank Energie.<ref>Zie VREG.be: [https://www.vreg.be/nl/dynamische-energieprijzen Dynamische energieprijzen] en DeMorgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/de-elektriciteitsprijs-wordt-per-uur-berekend-en-de-gasprijs-per-dag-9-vragen-over-dynamische-elektriciteitscontracten~be12cd83/ 9 vragen over dynamische elektriciteitscontracten ]</ref> In Nederland is er bv. NieuweStroom, EasyEnergy,...<ref>Zie ook Tweakers.net: [https://gathering.tweakers.net/forum/list_messages/2049754/0 Het grote day ahead energie prijzen topic] </ref> In Groot-Brittanië is er Octopus Agile van [[w:en:Octopus Energy|Octopus Energy]]. In Duitsland is er [[w:en:Sonnen GmbH|Sonnen.de]] (energieopslag en -gemeenschap) en aWATTar.<ref>Zie filmpje "[https://www.youtube.com/watch?v=aYVnEgJTqhg aWATTar - energy in sync with nature]"</ref> In Australië is er [https://www.amber.com.au/ Amber Electric]. Het VREG-artikel "[https://www.vlaamsenutsregulator.be/nl/veelgestelde-vragen/een-dynamisch-elektriciteitscontract-interessant-voor-mij Is een dynamisch elektriciteitscontract interessant voor mij?]" is een goed vertrekpunt. Er zijn er ook die een 'tussenslag' kiezen zoals het Empower Flextime van Engie. Dit contract voert drie vaste tijdzones in, met drie verschillende tarieven: een hoger tijdens de ochtend- en de avondpiek, een lager overdag en tijdens de ochtend- en avondpiek in het weekend, en een “superlaag” ’s nachts en overdag tijdens het weekend. Op bepaalde momenten wil Engie elektriciteit zelfs gratis maken voor de gebruikers.<ref>De Standaard: [https://www.standaard.be/economie/dag-en-nachttarieven-keren-terug-in-een-hernieuwbaar-jasje/69617193.html Dag- en nachttarieven keren terug in een hernieuwbaar jasje.]</ref> == Visie == Dat de politiek te weinig inzet op een stabiele, langetermijnvisie blijkt een heel vaak terugkerend pijnpunt te zijn. Aangehaalde problemen in het verleden blijken niet te worden aangepakt. We sommen er enkele op: * Juni 2025. In 2022 keerde de federale overheid 17,9 miljard euro uit aan directe en indirecte subsidies voor fossiele brandstoffen. De auteurs van dit nieuwe overzicht benadrukken dat het weliswaar "urgent" is dat de fossiele subsidies afgebouwd worden, maar dat ze ook hun functie hebben. Ze zijn vaak in het leven geroepen als sociale maatregel of om de concurrentiekracht van bedrijven te garanderen. De uitdaging weg van fossiele brandstoffen is dan om het zo te doen dat de sociale doelstellingen hand in hand gaan met de klimaatdoelstellingen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door een tax shift die belastingen verschuift van elektriciteit naar aardgas.<ref>VRTNWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/06/04/fossiele-subsidies-staatssteun-brandstoffen-belgie-2022/ Energiecrisis duwde fossiele subsidies omhoog: in 2022 gaf België 17,9 miljard euro steun aan brandstoffen].</ref> * Mei 2025. In een DeStandaard-artikel wijzen ze er op dat anno 2025 het verwarmen met aardgas meestal goedkoper is dan met een warmtepomp. Niet in energiekost, maar wel als de investering erbij gerekend wordt. Vanaf 2027 komt er echter een uitbreiding van de Europese koolstofuitstootrechten tot onder meer gebouwen en transport aan. Daar je een investering in verwarming voor de komende 15 tot 20 jaar doet, zou een warmtepomp vanaf 2027 voordeliger kunnen zijn. Bovendien is er een tendens dat de warmtepomp het nu al beter begint te doen dan verwarming met propaan of stookolie. Zeker in goed en gemiddeld geïsoleerde woningen. <ref>De Standaard: [https://www.standaard.be/economie/wie-met-aardgas-verwarmt-is-nog-altijd-goedkoper-af-dan-met-een-warmtepomp.-maar-vanaf-2027-zou-dat-kunnen-keren/68098142.html Wie met aardgas verwarmt, is nog altijd goedkoper af dan met een warmtepomp. Maar vanaf 2027 zou dat kunnen keren]</ref> * Februari 2025. “''Als de verbruikskost even hoog is als bij een fossiele oplossing, is de motivatie om voor een warmtepomp te kiezen nul''”, zegt Patrick O van Climafed.<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/van-duurzame-droom-naar-dure-rekening-waarom-belgen-de-warmtepomp-de-rug-toekeren~b7e5aadc/ Van duurzame droom naar dure rekening: waarom Belgen de warmtepomp de rug toekeren]</ref> * Januari 2025. Het gaat niet goed met de warmtepomp, vooral door het prijsverschil gas-elektriciteit en beleid dat teveel schippert.<ref>VRT NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/01/16/verkoop-warmtepompen-valt-met-de-helft-terug/ Vorig jaar bijna de helft minder warmtepompen verkocht]</ref> Wie nog investeert in verwarming met fossiele brandstoffen ''zou'' (want beleid schippert) bedrogen kunnen uitkomen door de Vlaamse regering die werk wil maken van een betere verhouding. Op het Europese niveau treedt vanaf 2027 ETS2 in werking: nu moeten de industrie en de elektriciteitssector al uitstootrechten voor CO2 kopen, maar later moet dat ook voor de uitstoot door auto’s en verwarming.<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/liefde-voor-warmtepomp-bekoelt-en-toch-ik-raad-niemand-aan-nog-een-gasketel-te-installeren~baf20bdd/ Liefde voor warmtepomp bekoelt.]</ref> * September 2024. In een DeMorgen-artikel bekijken ze waarom in een jaar tijd de verkoop van zonnepanelen, warmtepompen en thuisbatterijen daalde met meer dan de helft. De inleiding start met '‘De overheid is een onbetrouwbare partner.<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/verkoop-van-zonnepalen-warmtepompen-en-thuisbatterijen-stuikt-in-elkaar-waarom-slabakt-de-groene-economie~b8b53aba/ Verkoop van zonnepalen, warmtepompen en thuisbatterijen stuikt in elkaar: waarom slabakt de groene economie?]</ref> * September 2024. In een DeMorgen-artikel wordt nog maar eens het grote prijsverschil tussen elektriciteit en aardgas aangekaart (''De verkoop viel dus met de helft terug in vergelijking met een jaar geleden. (...) In België ligt de prijs van elektriciteit volgens Laveyne zo’n vier à vijf keer hoger dan de gasprijs. De prijzen omlaag kan volgens de CREG door de accijnzen op elektriciteit fors te verlagen. Ter compensatie zouden de accijnzen op fossiele brandstoffen omhoog moeten.'')<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/snelnieuws/waarom-de-warmtepomp-op-dit-moment-geen-rendabele-investering-is~b757a039/ Waarom de warmtepomp op dit moment geen rendabele investering is]</ref> * Juli 2024. In een DeMorgen-artikel wordt nog maar eens het grote prijsverschil tussen elektriciteit en aardgas aangekaart (''bijna vier keer duurder, louter gevolg van beleid''), waardoor de terugverdientijd voor een warmtepomp bij ons veel hoger ligt dan bijvoorbeeld in Nederland. Daarom pleiten experts al langer voor aan lastenverschuiving van elektriciteit naar gas.<ref>DeMorgen [https://www.demorgen.be/nieuws/is-groene-koop-ook-goede-koop-er-is-geen-scenario-denkbaar-waarin-zonnepanelen-niet-rendabel-zijn~b64a704d/ Is groene koop ook goede koop?]</ref> * April 2024. In een opinieartikel roept Angelos Koutsis (woordvoerder en beleidsexpert energie bij Bond Beter Leefmilieu) op aan Vlaams minister van Energie Zuhal Demir om een taxshift door te voeren. Er wordt gehamerd op het grote prijsverschil tussen elektriciteit en gas, waarbij voor die laatste de VREG zelfs nog een daling van de gasnettarieven voorstelt.<ref>Standaard.be [https://www.standaard.be/cnt/dmf20240411_98007530 Zuhal Demir kan de elektriciteitsfactuur makkelijk doen zakken met een groene taxshift]</ref><ref>BBL: [https://www.bondbeterleefmilieu.be/artikel/minister-demir-kan-de-elektriciteitsfactuur-alsnog-doen-zakken-met-een-groene-taxshift Minister Demir kan de elektriciteitsfactuur alsnog doen zakken met een groene taxshift]</ref> * Januari 2024. HLN kopt wat in het verleden al vaak aan bod kwam nl. dat duurzaam verwarmen in België enkel aantrekkelijk kan worden als de verhouding van de kostprijs opschuift. Nu is elektriciteit nl. 3,8 keer zo duur als gas.<ref>HLN.be: [https://www.hln.be/woon/duurzaam-verwarmen-blijft-onaantrekkelijk-in-belgie-elektriciteit-is-3-8-keer-zo-duur-als-gas-die-verhouding-moet-opschuiven~a57c5d629/ Duurzaam verwarmen blijft onaantrekkelijk in België: “Elektriciteit is 3,8 keer zo duur als gas, die verhouding moet opschuiven”]</ref> * Januari 2024. N.a.v. een advies van [[w:Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen|SERV]] wil Vlaams minister van Energie Zuhal Demir (N-VA) herbekijken of er tegen 2029 wel bij iedereen digitale energiemeters moeten worden geplaatst.<ref>VRT NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/01/11/minister-demir-stelt-volledige-uitrol-van-digitale-meters-in-vra/ Minister Demir stelt volledige uitrol van digitale meters in vraag]</ref> Daar komt weerwerk op door de voordelen van de digitale meter te onderstrepen<ref>De Standard [https://www.standaard.be/cnt/dmf20240117_97101267 Kosten digitale meter zijn voor vandaag, de baten voor overmorgen]</ref> en een paar dagen later blijkt de ophef van korte duur, aldus een nieuw interview met Demir.<ref>HLN.be [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/01/11/minister-demir-stelt-volledige-uitrol-van-digitale-meters-in-vra/ Ophef van korte duur? Digitale meter lijkt er toch voor iedereen te komen]</ref> * December 2023. Door de hoge heffingen op energie is het momenteel in België vaak financieel niet interessant om ene warmtepomp te plaatsen door te hoge heffingen op elektriciteit. T.o.v. Finland en Noorwegen plaatst men in België in 2022 vijf keer minder warmtepompen.<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/wie-een-nieuwbouw-zet-hoeft-niet-te-twijfelen-maar-voor-bestaande-woningen-is-een-warmtepomp-plots-niet-meer-zo-interessant~bd756110/ Wie een nieuwbouw zet, hoeft niet te twijfelen. Maar voor bestaande woningen is een warmtepomp plots niet meer zo interessant ]</ref><ref>VRT NWS:[https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/12/23/warmtepomp-momenteel-niet-zo-interessant-in-minder-goed-geisolee/ Warmtepomp momenteel niet zo interessant in slecht geïsoleerd huis: "Taksen moeten verschuiven van stroom naar gas"]</ref> * December 2023. Vlaanderen start met subsidies voor e-auto's, maar is bv. elektriciteit goedkoper maken (t.o.v. fossiele brandstoffen) niet de betere visie?<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/als-duitsland-premies-voor-elektrische-wagens-afschaft-waarom-voert-vlaanderen-ze-dan-juist-in~b2ba558ff/ Als Duitsland premies voor elektrische wagens afschaft, waarom voert Vlaanderen ze dan juist in? ]</ref> * November 2023. De gasuitstap zadelt de Vlaming op met een factuur van 2,2 miljard euro, wat de politiek grotendeels aan zichzelf te danken heeft. In 2007 nog legde de Vlaamse regering op dat de aansluitbaarheid van woningen op het gasnet moest verhogen tot 95 procent. Pas in 2018 werd die doelstelling losgelaten. Ondertussen hadden wel veel uitbreidingsinvesteringen plaatsgevonden, die nog 50 jaar moeten worden afbetaald. Terwijl andere landen en steden hun uitfasering voor gas al hebben ingezet, telt Vlaanderen nog altijd jaarlijks 35.000 nieuwe gasaansluitingen. Vanaf 2025 gaat een algemeen verbod in om nog nieuwbouwwoningen op het gasnet aan te sluiten.<ref>De Tijd: [https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/gasuitstap-zadelt-vlaming-op-met-factuur-van-2-2-miljard-euro/10503592.html Gasuitstap zadelt Vlaming op met factuur van 2,2 miljard euro]</ref> * November 2023. Amper een kwart van de nieuwbouwwoningen in Vlaanderen krijgt een warmtepomp, de grote meerderheid blijft op gas. Elders in Europa gaat de uitrol van warmtepompen sneller (bv. in Noorwegen<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/bijna-zo-straf-als-het-wonder-van-jezus-met-de-vissen-waarom-de-noren-overschakelen-op-de-warmtepomp~bda8d6e9/ Waarom de Noren overschakelen op de warmtepomp: ‘Bijna zo straf als het wonder van Jezus met de vissen’]</ref>). Dat komt doordat Vlaanderen tal van heffingen op de elektriciteitsfactuur schoof, waardoor stroom hier duurder is dan in de buurlanden.<ref>De Standaard: [https://www.standaard.be/cnt/dmf20231104_92478176 Amper kwart nieuwbouwwoningen krijgt een warmtepomp, grote meerderheid blijft op gas]</ref> * Oktober 2023. De federale regering behoudt de verlaagde btw (6% i.p.v. 21%) op warmtepompen, maar de verbruikskosten van elektriciteit t.o.v. gas blijven te hoog (meer dan vier keer duurder). De verlaagde btw is - voor een klein deel - gecompenseerd door accijnzen. Het voordeel van die accijnzen is dat de regering er mee kan ‘spelen’. Helaas zoetjesaan: tussen 2028 en 2032 moeten de accijnzen op elektriciteit halveren, terwijl de accijnzen op stookolie en steenkool onaangeroerd blijven.<ref>De Morgen: [https://www.demorgen.be/nieuws/vivaldi-maakt-warmtepomp-kopen-minder-duur-helaas-het-probleem-blijkt-elders-te-zitten~b48b3280/ Vivaldi maakt warmtepomp kopen minder duur. Helaas, het probleem blijkt elders te zitten]</ref> * Juli 2023. Foute afrekeningen en geblokkeerde meetgegevens, terwijl zowel de energieleveranciers als netbeheerder Fluvius begin mei de problemen beloofden aan te pakken. Wat er precies fout loopt bij het nieuwe dataplatform Atrias blijft onduidelijk. Net als onder wiens politieke bevoegdheid het systeem valt. Twee zaken die dus heel problematisch zijn.<ref>VRTNWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/07/14/foute-afrekeningen-en-problematische-leverancierswissels-blijven/ Foute afrekeningen en geblokkeerde meetgegevens: ondanks beloftes raken problemen met energiecontracten niet opgelost]</ref> * April 2023. Hogere accijnzen op gas en elektriciteit zouden kunnen helpen om de energietransitie te bevorderen, maar doen het bij invoering niet. Op elektriciteit zijn de accijnzen zes keer hoger dan op gas.<ref>VRTNWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/03/31/vanad-vandaag-accijnsverhoging-op-onze-energiefacturen-wat-bete/ Vanaf vandaag hogere accijnzen op gas en elektriciteit: wat betekent dat voor jouw energiefactuur?]</ref> * Juli 2022. Door de elektrificatie (bv. door een toenemend aantal elektrische auto's) zullen de pieken op ons net groter worden. Dan kan je investeren in een zwaarder net en/of zorgen dat de verbruikers hun verbruik spreiden in de tijd (die auto 's nachts laten opladen). Voor dat laatste wil de Vlaamse energieregulator VREG voor de berekening van de netkosten een verschuiving van ''verbruik'' naar ''piekvermogen''. Vlaams minister van Energie Zuhal Demir trekt naar de rechter om dit capaciteitstarief aan te vechten.<ref>Knack: [https://www.knack.be/nieuws/belgie/energieminister-zuhal-demir-naar-rechtbank-tegen-energieregulator-vreg-voor-geplande-invoering-capaciteitstarief/ Zuhal Demir naar rechtbank tegen energieregulator VREG voor invoering capaciteitstarief]</ref> * April 2022. Het [[w:nl:IEA|Internationaal Energieagentschap]] IEA brengt een vijfjaarlijks rapport uit over België. Naast lof voor de Belgische offshore windindustrie zijn er ook werkpunten: verdere elektrificatie, aanpassen tariefstructuur (taksen schrappen die er niet thuishoren, maximumprijzen benzine schrappen, ...), vergunningenduur inkorten, aangescherpt klimaatplan, ... <ref>De Standaard: [https://www.standaard.be/cnt/dmf20220420_93497785 Internationaal Energieagentschap vindt Belgische maximumprijzen voor benzine ‘nutteloos’] en IEA: [https://www.iea.org/reports/belgium-2022 Belgium 2022 - Energy Policy Review]</ref> * Maart 2022. VRT NWS overloopt het jarenlange bochtenwerk i.v.m. de kernuitstap.<ref>VRT NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/09/10/kernuitstap-terugblik/ Ontwart regering vandaag knoop kernuitstap? Van "ja" naar "nee" tot "misschien": terugblik op jarenlang bochtenparcours]</ref> * Februari 2022. VRT NWS ontleedt de energiefactuur.<ref>VRT NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/01/26/uw-energiefactuur-ontleed-wie-steekt-wat-in-die-factuur-en-waar/ Jouw energiefactuur ontleed: wie steekt wat in die factuur en waarvoor dient het?]</ref> "''De discussie leeft of die kosten niet beter moeten worden verdeeld tussen de elektriciteitsfactuur en de gasfactuur. Tenslotte wil de overheid zo veel mogelijk weg van fossiele brandstoffen (zoals aardgas) en stimuleert ze de elektrificatie van bijvoorbeeld verwarming of transport. Dan is het niet logisch dat je elektriciteit meer belast dan aardgas. Daarnaast leeft de bredere discussie of je de kosten voor allerlei beleidsmaatregelen niet sowieso uit de energiefactuur moet halen, of dat nu de elektriciteitsfactuur of de aardgasfactuur is. Je zou die beleidskeuzes dan kunnen financieren via de algemene middelen van de overheid. Maar dat zijn politieke beslissingen waar vaak over gepraat wordt, maar waar voorlopig nog maar kleine stappen worden gezet.''" * November 2021. Een longread van DeMorgen '19 jaar start, stop, pauze, rewind: de absurde geschiedenis van de Belgische kernuitstap'.<ref>DeMorgen: [https://dossiers.demorgen.be/longreads/kernuitstap/ 19 jaar start, stop, pauze, rewind: de absurde geschiedenis van de Belgische kernuitstap]</ref> * Januari 2021. Recent is de regeling van een 15 jaar terugdraaiende teller vernietigt door het Grondwettelijk Hof. De Vlaamse regering had iets uitgewerkt waarvoor ze eigenlijk niet bevoegd waren, terwijl experts aangaven dat ze op glad ijs zaten.<ref>Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/01/15/zonnepanelen-devos/ Politicoloog Devos over zonnepanelen: "Interessant voor verkiezingen, maar regering toen al bewust van juridische problemen"]</ref> November 2023. De Brusselse rechtbank van eerste aanleg tikt ministers Bart Tommelein (Open VLD) en Lydia Peeters (Open VLD) op de vingers voor misleidende beloftes over en de terugdraaiende teller. Er moeten wel geen schadevergoedingen worden betaald.<ref>[https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/11/03/rechter-tikt-tommelein-peeters-op-de-vingers-terugdraaiende-tell Rechter tikt ministers Tommelein en Peeters op de vingers voor misleidende beloftes over zonnepanelen]</ref> * Januari 2021. Ruben Baetens (3E nv) kaart aan dat de Vlaamse regering 400 tot 550 miljoen kan reserveren voor eenmalige vergoedingen ter compensatie van het abrupte einde van de terugdraaiende teller (zie eerder). Het probleem is dat deze vergoeding zich kunstmatig richt op zelfverbruik en dat er niets wordt gedaan aan de scheeftrekking door (ODV-)kosten in de elektriciteitsfactuur. Hij roept dan ook op om werk te maken van een CO2-heffing.<ref>Zie LinkedIn: [https://www.linkedin.com/pulse/voorbij-de-compensatie-ruben-baetens/ Voorbij de compensatie].</ref> * Februari 2021. Dirk Van Evercooren van [[w:Organisatie Duurzame Energie (Vlaanderen)|ODE]] kaart het volgende aan: "''Er is zoiets als het principe de vervuiler betaalt. Als je op dit moment merkt dat vervuilende manieren van verwarmen goedkoper gemaakt worden dan schone manieren van verwarmen, dan zit er iets scheef. En dan is het aan de politiek om dit recht te trekken.''".<ref>Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/02/09/eigenaars-warmtepomp-grote-verliezers-van-stopzetten-terugdraaie/ Eigenaars warmtepomp grote verliezers van stopzetten terugdraaiende teller]</ref> * Maart 2021. Vlaams minister van Energie Zuhal Demir (N-VA) pleit voor een uitstel van de nieuwe nettarieven (bekend als het capaciteitstarief).<ref>Zie Standaard.be: [https://www.standaard.be/cnt/dmf20210305_96014352 Demir vraagt Vreg uitstel van de nieuwe nettarieven]</ref> Het kan een debat waard zijn, maar dat deze oproep in maart 2021 verschijnt, voor iets dat in 2022 zou moeten ingaan wijst opnieuw op een gebrek aan een stabiele, langetermijnvisie. * Juni 2021. In een column 'Van Turteltaks tot chantage' bekijkt Rik Van Cauwelaert het energiebeleid.<ref>De Tijd: [https://www.tijd.be/opinie/paleis/paleis-der-natie-van-turteltaks-tot-chantage/10316123.html Paleis der Natie | Van Turteltaks tot chantage]</ref> * Oktober 2020. Test Aankoop kaart aan dat de kosten die de gemeenten aanrekenen voor elektriciteit enorm uiteen lopen, zelfs al gebruiken gezinnen evenveel stroom. <ref>Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/10/19/vaste-kosten-in-stroomfactuur-verschillen-sterk-tussen-intercomm/ Waarom in dezelfde straat het ene gezin tot 220 euro meer betaalt dan het andere, voor evenveel elektriciteit]</ref> * Augustus 2019. Het VRT-artikel “U betaalt elk jaar 300 euro aan elektriciteit voor kosten die niets te maken hebben met elektriciteit” kaart een groot gebrek van transparantie en evenwicht aan.<ref>Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/08/29/vlaamse-energieregulator-vreg-wijst-op-kosten-op-stroomfactuur/ U betaalt elk jaar 300 euro "aan elektriciteit" voor kosten die niets te maken hebben met elektriciteit]</ref>. * September 2014. De Tijd schrijft over 'Tien jaar spanning, maar geen energiebeleid'.<ref>De Tijd: [https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/tien-jaar-spanning-maar-geen-energiebeleid/9542223.html Tien jaar spanning, maar geen energiebeleid]</ref> * 2012. Biogasinstallaties krijgen niet langer 20 jaar, maar maximaal 10 jaar certificaten. Eventueel te verlengen met nog eens 2 x 5 jaar. Heel opmerkelijk: de regeling gold met terugwerkende kracht.<ref>Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/09/27/biogas-een-alternatief-voor-poeitngas/ Het alternatief voor gas uit Rusland zit misschien in... frieten (en biogas)]</ref> * 2011. De vorige artikels zijn recent, maar al in 2011 was er de Panorama-reportage “Watt een kluwen” waar o.a. wordt gewezen op een mogelijk stroomtekort in de toekomst (ondertussen het heden) en een falend energiebeleid.<ref> Zie VRT.NWS: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/09/26/panorama-6-maart-2011-watt-een-kluwen/ Watt een kluwen]</ref> De overheid en zijn organen (VREG, CREG, …) moeten heel helder zijn in hun communicatie, met een duidelijk stappenplan voor de lange termijn, waarbij er voldoende voordelen voor burger en bedrijven moeten zijn. Dat blijkt nu zéker niet het geval: * De geïnteresseerde burger bijt zijn tanden stuk op regels die door de verschillende organen niet duidelijk worden gecommuniceerd of door elkaar worden tegengesproken. Dat is al ontgoochelend, laat staan als regels al na een paar jaar opnieuw veranderen. Dit blijkt uit heel wat reacties op het forum van Zonstraal. * De niet-geïnteresseerde burger (door tijd, kennis, goesting) weet niet hoe de energiemarkt er achter de schermen aan toegaat en heeft dus ook weinig begrip voor een energietransitie. Alles werkt toch? Ook dit blijkt uit reacties op fora en uit gesprekken met de gewone man/vrouw. Van een stabiele, langetermijnvisie is nog niet echt sprake, maar toch een opsomming van wat wel al beslist is: * Juli 2022: invoering van het '''capaciteitstarief''', een nieuwe aanpak voor het aanrekenen van de nettarieven. Daardoor zal een deel van uw factuur vanaf midden 2022 niet langer berekend worden op basis van de hoeveelheid elektriciteit die u afneemt van het net (kWh) maar op basis van de pieken die u veroorzaakt (kW). Voor een doorsnee gezin gaat dit over zo’n 15% van de totale factuur. Op hetzelfde moment verdwijnt ook het onderscheid tussen het duurdere dag- en het goedkopere nachttarief. De nettarieven die u betaalt zullen hierdoor niet langer afhangen van het moment van de dag waarop u verbruikt.<ref>Vlaanderen.be: [https://www.vlaanderen.be/energiefactuur-voor-elektriciteit-of-aardgas/toekomst-nettarieven-capaciteitstarief-voor-gezinnen-en-kleine-bedrijvenToekomst nettarieven (capaciteitstarief) voor gezinnen en kleine bedrijven]</ref> * Januari 2022 e.v.: gefaseerde invoering '''energiedelen'''<ref>Solarmagazine.nl: [https://solarmagazine.nl/nieuws-zonne-energie/i24888/vlaanderen-burgers-mogen-van-2022-stroom-van-zonnepanelen-delen-met-buren-of-familie Vlaanderen: burgers mogen van 2022 stroom van zonnepanelen delen met buren of familie]</ref> ** April 2023. In een opiniestuk krijgt energiedelen twee punten van kritiek: het jaagt leveranciers op kosten en het is een vorm van btw-ontwijking (mogelijk gemaakt door de Vlaamse overheid t.a.v. federale overheid). Een alternatief is een dynamisch tarief nemen. <ref>De Standaard: [https://www.standaard.be/cnt/dmf20230403_97236549 Energiedelen is een nobel idee, maar andere energiegebruikers betalen het gelag]</ref> ** Januari 2022: bewoners van een appartementsgebouw kunnen zonnedelen. De opgewekte zonne-energie op het gebouw kan verdeeld worden onder alle bewoners van het appartementsgebouw. ** Juli 2022: niet alleen bewoners van een appartementsgebouw kunnen zonnedelen, maar iedereen – van burgers tot lokale besturen en bedrijven – kunnen groenestroomleverancier worden. Zo zal iemand met zonnepanelen de stroom die hij niet zelf verbruikt, kunnen verkopen aan iemand anders: een familielid, vriend, collega, ondernemer, buur, et cetera. De rechtstreekse verkoop van persoon aan persoon heet peer-to-peer. Afnemers van die verkoop hoeven dat alleen te melden aan netbeheerder Fluvius. Die neemt de praktische regeling dan op zich en zorgt ervoor dat de informatie doorstroomt naar de leveranciers, zodat de elektriciteitsfactuur automatisch wordt aangepast. ** 2023: het energiedelen wordt verder uitgebreid naar échte energiegemeenschappen. Wie zich verenigt in een energiegemeenschap, kan dan in groepsverbonden investeren in een installatie voor groene energie, isolatie, een buurtbatterij, gemeenschappelijk laadpalen voor elektrische auto’s … De kosten van de investering en de voordelen die eruit voortvloeien, worden in dat geval verdeeld onder de leden van de energiegemeenschap of worden besteed aan andere ecologische of sociale projecten. ** 2024: vele beperkingen (om het beheersbaar en haalbaar te houden) rond energiedelen vallen weg. * Juli 2029: uitrol van de '''digitale meter''' moet volledig klaar zijn (tegen eind 2024 minstens 80% van alle gezinnen en kmo's).<ref>Vreg.be: [https://www.vreg.be/nl/digitale-meter Digitale meter]</ref> Wie zonnepanelen heeft en nog werkt met een analoge meter, kan tot begin 2025 aan netbeheerder Fluvius laten weten nog geen digitale meter te willen.<ref>Vrt.be: [https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/02/14/zonnepanelen-meter/ Zonnepaneleneigenaars kunnen tot 2025 uitstel vragen voor digitale meter]</ref> De verdere uitleg bij de andere kopjes bespreekt mogelijke tarieven wat uitgebreider, bv. het capaciteitstarief. == Capaciteitstarief == Om dit uit te leggen gebruiken we een [[w:Hydraulische analogie|hydraulische analogie]]. Stel je een wijk voor met één centrale waterleiding, waar de verschillende afzonderlijke huizen van aftappen en een aparte meter hebben. Nu wil diegene op het einde van de straat een zwembad aanleggen dat héél snel gevuld moet geraken met water. De watermaatschappij belegt een vergadering om het over de centen te hebben. * De watermaatschappij wil de kost niet dragen, want voor gewoon waterverbruik voldoen de buizen in de straat. * Diegene met zijn zwembad vindt niet dat hij dat moet betalen, omdat de andere van de grotere buis in de straat ook meeprofiteren. Bovendien zal hij door het hoge waterverbruik ook een grotere factuur hebben en helpt hij sowieso al meebetalen. Om nog te zwijgen van de BTW die hij moet afdragen door de aanleg van het zwembad. * De anderen willen niet betalen, want zij hebben dit niet aangevraagd en geven aan het niet nodig te hebben. Hmm, een moeilijke kwestie. De watermaatschappij besluit om het uit te voeren, maar ook om de waterdistributiekost te wijzigen. De waterteller houdt bij hoeveel water per kwartier door de meter passeert: hoe groter de piek, hoe groter de kost. Stel nu twee gezinnen met een zwembad van 25000 liter. Het ene gezin zet de kraan hélemaal open, terwijl het andere gezin het druppelsgewijs vult. Alhoewel het gaat om dezelfde hoeveelheid water, zou het laatste gezin toch minder moeten betalen, omdat hun piek minder groot is. Hetzelfde principe heb je bij elektriciteit: o.a. de dikte van de kabel bepaalt mee hoeveel elektriciteit er in één keer door kan. Stel dat die persoon met zijn zwembad een feestje geeft. De vrienden komen toe met hun elektrische auto en pluggen deze in om bij te laden. Ze springen in het door het door de warmtepomp verwarmde zwembad en als het ze even te warm wordt, gaan ze in het aircogekoelde huis om af te koelen. Daarna volgen frietjes à volonté. Je voelt aan dat dit alles samen voor een grote piek op het netwerk bezorgt. Dankzij een capaciteitstarief (piekvermogenstarief) zal die gebruiker een factuur hebben die meer overeenkomt met de effectieve kostprijs van het netwerk. Dit kan hem aanzetten om de kost te vermijden: * Het zwembad kan hij vooraf op temperatuur brengen: water behoudt relatief goed zijn warmte en doet dat nog beter met een geïsoleerd rolluik op het water bij niet-gebruik. * Hij voorziet domotica waarbij het laden van auto’s trager gaat als er ook ander verbruik op het netwerk is. * Door het investeren in zonnepanelen kan hij zijn zelfverbruik verhogen. Hopelijk snap je het achterliggend idee. De VREG zelf heeft het over “''Met het oog op de energietransitie worden de ‘netkosten’ (de kosten voor het aanleggen, beheren en onderhouden van de elektriciteitsnetten en het vervoer van elektriciteit) vanaf 2022 grotendeels op basis van capaciteit aangerekend.''” <ref>Zie VREG.be: [https://www.vreg.be/nl/toekomst-nettarieven-capaciteitstarief Toekomstige nettarieven via een capaciteitstarief].</ref> Dit tarief zal worden berekend op basis van de gemiddelde maandpiek’ (kW), die wordt bepaald door het hoogste kwartiervermogen (ofwel ‘piekvermogen’) dat u in een maand hebt gebruikt. Meer details in [[Energietransitie/Capaciteitstarief | de subpagina over capaciteitstarief]]. Dit tarief is dus een onderdeel van de netkosten. Het achterliggend idee van het tarief is logisch, maar er zijn toch ook nadelen: * Er is een ondergrens van 2,5 kW, waardoor je zelfs bij een nulverbruik een capaciteitstarief zal moeten betalen. Helemaal onlogisch is dit niet, omdat het gaat om een netwerkkost: je betaalt mee om het net te kúnnen gebruiken, zelfs al gebruik je het die maand niet. Vanaf deze ondergrens neemt de kost lineair toe met een grotere maandpiek. * Eén enkele piek bepaalt jouw maandpiek. Stel dat je een tweede verblijf niet gebruikt van 1 tot 30 december, maar op oudejaarsavond trek je er heen voor een feestje. Die ene dag zal jouw maandpiek bepalen! Opnieuw niet helemaal onlogisch, want er is een netwerk aangelegd moeten worden, om dit verblijf te kunnen aansluiten. Toch is het wel wat zuur. * Het houdt geen rekening met tijd of plaats. In een wijk met veel zonnepanelen help je het net ontlasten door bij een zonnige dag veel verbruikers aan te zetten. Alleen kan je daardoor boven een bepaalde piek uitkomen en word je gestraft om het net te ontlasten. Ook als je in een wijk woont waar bijna iedereen een 9 to 5 job op locatie heeft, dan lijkt de kans eerder klein dat je het netwerk overbelast door om 12 uur nog wat te strijken, een vaatwas + wasmachine aan te zetten en de aardappelen te koken + vlees te bakken. == Aansluitingsvermogenstarief == Bij het vorige tarief kan je zo’n piek over het hoofd zien. Als we terug naar het voorbeeld gaan van het zwembad, dan zou je eigenlijk aan de watermaatschappij kunnen vragen om hun kraan aan de meter voor jou wat meer dicht te draaien, zodat je sowieso niet meer zo’n hoge piek hebt. Je kan dan niets meer over het hoofd zien. Dat kan ook bij een aansluitingsvermogentarief: jouw teller knijpt de maatschappij wat meer dicht, zodat het elektrisch vermogen dat je op een bepaald moment kan opnemen sowieso begrensd is. Hoe kleiner je dit neemt, hoe goedkoper dit deeltje van de nettarieven. Dit tarief is dus een onderdeel van de netkosten. Het achterliggend idee van het tarief is logisch, maar: * Als je een situatie hebt waarbij je toch wat meer verbruikers hebt, dan kan de zekering zich snel uitschakelen. Dit kan je tegengaan door bv. te investeren in een batterij of door een hoger aansluitingsvermogen te nemen. Beide betekenen extra kosten. * Het houdt geen rekening met tijdstip of plaats. Als er in de buurt heel wat zonnepanelen zijn en er is veel wind, dan is elektriciteit in principe heel goedkoop. Dat moment is dan interessant om de elektrische auto of het sanitair warm water te verwarmen. Alleen haal je door de dichtgeknepen aansluiting niet het onderste uit de kan. Merk op dat er voor Vlaanderen geen plannen zijn om dit tarief in te voeren. In Spanje kan je wel de "zwaarte van jouw aansluiting" kiezen. Het goedkoopste is ongeveer 3 kW en hoe hoger je dit neemt, hoe hoger het aansluitingsvermogenstarief. Deze instelling wordt op afstand gedaan via de digitale meter en als het gevraagde vermogen over de ingestelde drempel gaat, dan slaat hij af. == Time of use == Bij de vorige twee tarieven kwam het al aan bod: elektriciteit kost door het tijdstip en de plaats niet altijd evenveel. Als elektriciteit goedkoop is, zou je mensen zoveel mogelijk moeten aanzetten elektriciteit te verbruiken. Dat heeft twee voordelen: * Goedkoop wil zeggen dat het aanbod (te) groot is en vraag en aanbod moeten nu eenmaal in evenwicht zijn. Een goedkopere prijs stimuleert mensen om te verbruiken, wat dan weer helpt om het evenwicht te herstellen. * Alles wat de mensen verbruiken tijdens een goedkoop tarief (elektrische auto laden, vaatwas, …), moet later (bv. in de avondpiek) niet meer verbruikt worden. Daar er in de avondpiek dan minder verbruikers zullen zijn, kan de kostprijs eigenlijk lager gehouden worden. Zo'n ''time of use'' (TOU) tarief is dus een onderdeel van de energiekosten. Het achterliggend idee van het tarief is logisch, maar: * Als je een vaatwas of wasmachine start omdat er veel zon is, dan kan je dit programma niet zomaar onderbreken als er plots bewolking is en tarieven duurder worden. * Als dit tarief heel goed werkt, dan neemt met een stijgend aanbod automatisch ook de vraag toe. Maar dat laat de prijs dan in principe ook meestijgen. Conclusie? De prijs moet toch ietwat te voorspellen zijn en mag niet té variabel zijn. In Vlaanderen bestaat al een tijdsgebonden piek- en daltarief, maar dat zou in 2022 verdwijnen. Voor de nettarieven in Vlaanderen zou een echt TOU-tarief ''niet onmiddellijk vanaf 2022'' zijn.<ref>Zie [https://www.vreg.be/sites/default/files/Tariefmethodologie/2021-2024/publieke_toelichting_consultatie_tm_21-24.pdf VREG.be: Nieuwe tariefstructuur vanaf 2022], dia 59-60</ref> == Prosumenten == Een prosument is een verbruiker (consument) die zelf ook energie produceert (producent). Bijvoorbeeld via [[w:Zonnepaneel|zonnepanelen]], wind- of waterkrachtinstallaties of [[w:Warmte-krachtkoppeling#Micro-warmte-krachtkoppeling|micro-WKK]]. Voor een burger zijn zonnepanelen de meest gekozen optie. Bij een analoge Ferraristeller gaat de teller vooruit bij afname (je verbruikt meer dan je eigen productie produceert) en achteruit bij injectie (je produceert zelf meer dan dat je kan verbruiken). Stel dat je teller ‘s ochtends op 2000 kWh staat en de dag erna nog steeds. Veel kan je daar niet uit besluiten, want onderstaande scenario’s zijn allemaal mogelijk: * Er was geen verbruik en geen productie. * Er was verbruik, maar net voldoende eigen productie zodat niets van het net moest afgenomen worden en niets moest geïnjecteerd worden. * Er is 3 kWh afgenomen van het net (bv. ‘s nachts), maar ook 3 kWh geïnjecteerd (bv. overdag). Je hebt dus tweemaal het openbaar elektriciteitsnet gebruikt. Het kan dat er ook 1 kWh van de zonnepanelen direct zelf verbruikt is, waarvoor het net dus niet nodig was. De uitdaging is om een tariefstructuur uit te dokteren die op lange termijn houdbaar is. Enkele mogelijkheden, toegepast op bovenstaande. * Er wordt niets aangerekend, alhoewel je misschien het net gebruikt hebt. Het probleem is dat de netkosten dan moeten verdeeld worden over minder consumenten, waardoor voor hen de kost stijgt. Op lange termijn is dit dus niet houdbaar. * Er wordt een forfaitair bedrag aangerekend, bv. op basis van het vermogen van de omvormer. Het voordeel is dat ook prosumenten bijdragen aan de netkosten, maar het nadeel is dat het geen rekening houdt met de echte situatie. Stel dat je twee prosumenten hebt met dezelfde PV-installatie. De ene doet zijn best om wat hij zelf produceert maximaal te verbruiken en de andere doet dat niet, dan zullen ze toch evenveel moeten betalen voor het gebruik van het net. Zowel voor de netkost (de kost zou evenredig moeten zijn volgens het gebruik van het net), als de energiekost (elektriciteit ‘s avonds en in de winter is duurder dan overdag en in de zomer) is dit niet logisch. * De Ferraristeller wordt vervangen door een digitale meter die afname en injectie apart registreert via oplopende tellers. Nu is het mogelijk om het effectief gebruik van het elektriciteitsnet te factureren. Hoe beter je erin slaagt om verbruik af te stemmen op de eigen productie, hoe lager deze kost zal zijn. Dat je moet betalen voor gebruik van het net lijkt fair, maar afnemen of injecteren maakt hier wel een groot verschil. Bij die laatste gebruik je weliswaar het net, maar je biedt ook elektriciteit aan. Hier verwacht je dus eerder een [[w:Terugleververgoeding|injectie''vergoeding'']] (om de investering in jouw zonnepanelen terug te verdienen), dan een net''kost''. Stel dat je voor de afname een vast tarief hebt van 0,30 EUR/kWh, dan lijkt het logisch dat jouw injectievergoeding ook 0,30 EUR/kWh bedraagt. In de feiten is dat zo met een Ferraristeller, omdat deze niet apart afname en injectie kan meter (zie verder bij '[[Energietransitie#Van_meten_tot_weten|Van meten tot weten]]'). Toch is het geen logisch tarief, omdat we o.a. te maken hebben met vraag en aanbod. Zo zullen in de zomer PV-panelen vaak te veel produceren voor eigen gebruik en hoe groter het aanbod, hoe lager de waarde. In de winter zal je meer moeten afnemen van het net en hoe lager het aanbod, hoe hoger de waarde. <gallery> As solar firmengebaude.jpg|Zonnepanelen Kilowattuurmeter dubbel tarief.jpg|Analoge Ferrarismeter Intelligenter zaehler- Smart meter.jpg|Digitale meter </gallery> Voor de prosument moeten dus tarieven bedacht worden waarbij hij betaalt voor het gebruik van het net en dus gestimuleerd wordt om zijn zelfconsumptie te maximaliseren. Op vlak van energiekosten moet hij een billijke injectievergoeding ontvangen. We gaan er dieper op in bij de subpagina '[[Energietransitie/Eigen productie|Eigen productie]]'. Het achterliggend idee is logisch, maar: * De netkost moet voldoende laag zijn en de injectievergoeding voldoende hoog om te zorgen dat mensen nog willen investeren in eigen productie. * Om het netwerk minder te belasten zou je een netwerk met je buren kunnen opzetten (bv. iemand die een anders georiënteerd dak heeft). De wetgever laat dit echter (nog?) niet toe. == Afsluiter == Dus ‘langetermijnvisie’ + ‘(combinatie van) tarief’ en de energietransitie is een feit? Er werden al enkele “maren” opgesomd, maar dan is er ook nog onderstaande. * Recent was er de [[w:Protestbeweging van de gele hesjes|protestbeweging van de gele hesjes]] (gilets jaunes), die o.a. was ontstaan in Frankrijk naar aanleiding van de verhoging van de brandstofaccijns. In het kader van ‘de vervuiler betaalt’ lijkt dit een goed idee om zo het gebruik van fossiele brandstof te ontmoedigen. Maar iemand die het minder breed heeft, heeft minder mogelijkheden om over te stappen naar een alternatief. Er is dan sprake van (stijgende) energiearmoede. Vandaar ook de uitspraak: “een rechtvaardig klimaatbeleid zal sociaal of niet zijn”. Deze uitspraak geldt ook voor de energietransitie. * In theorie kunnen we veel van ons gedrag aanpassen, maar in praktijk blijkt dat best lastig te zijn (de wil is sterk, het vlees is zwak). Het is wel zo dat diegene die het ook doen, er ook wel mogen voor beloond worden. Waar een wil is, is een weg. * Het is niet voor iedereen mogelijk om het gedrag aan te passen. Gezinnen waar ouders moeten gaan werken en kinderen naar school moeten zullen wellicht in de ochtend een piekvermogen hebben door de koffiezet, haardrogers, douche (warmtepomp), ... * Er is ook een groep die vindt dat ze hard werken en weinig zin hebben in extra belastingen die hun gedrag sturen. Als de politiek de voordelen onvoldoende kan uitleggen (of erger: de beloofde voordelen zijn er niet), dan zal de bereidheid bij de bevolking snel weg zijn. * Het aangaan van een contract met een energieleverancier of het maken van een investering is met een relatief vast tarief even relatief eenvoudig. Het vergelijken van leveranciers onderling is dan gemakkelijk en van investeringen kan je een terugverdieneffect berekenen. Met variabele tarieven is dat veel moeilijker. * Energieleveranciers zullen je ongetwijfeld diensten aanbieden om de factuur naar beneden te krijgen, maar de vraag is in hoeverre de beloftes ingelost worden. Heb je de tijd en de kennis om zoiets na te gaan? * De groenste kWh is diegene die je niet verbruikt en dat is ook nog eens financieel heel erg interessant! Dat was een uitspraak die met de oude tarieven als een paal boven water stond. Met de nieuwe tarieven verliest die wat aan kracht. Als je veel zonnepanelen hebt, kan het interessanter zijn om te investeren in een airco, dan in zonnewering. Maar die airco is een blijvende energievreter. In het globale plaatje is het beter dat jouw elektriciteit naar de fabriek in de buurt gaat en dat je investeert in zonnewering, maar door een te lage injectievergoeding ben je eerder geneigd alsnog voor de airco te gaan. Bovenstaande opsomming lijkt een oproep om het dan maar allemaal bij het oude te laten, omdat dit dan geen extra kosten met zich zou meebrengen. Dat is in de verste verte de bedoeling niet! De huidige situatie is nu eenmaal op lange termijn helemaal niet houdbaar! Blijven bij het oude zál namelijk zéker zorgen voor extra kosten voor huidige en toekomstige generaties. = Oplossingen (micro) = Via welke oplossingen kan je zelf tegemoet komen aan de benodigde energietransitie? Dit gaat vooral over manieren om het verbruik maximaal af te stemmen op het aanbod. Maar ook (des)investeren behoort tot de mogelijkheden. == Van meten tot weten == Cruciaal in de energietransitie is vastleggen wat je moet meten en hoe je dit zal meten. Voor '''het wat meten''' (uitgedrukt in kWh of Wh): * E_h is wat jouw apparaten in huis verbruiken. Dit kan komen van jouw eigen productie (E_p) en/of worden geïmporteerd van het net (E_i). * E_i is wat je importeert van het openbare elektriciteitsnetwerk. * E_p is wat je zelf produceert, bv. door PV-panelen. * E_e is wat je exporteert naar het openbare elektriciteitsnetwerk. Het is dus het deel van je productie dat je zelf niet direct kan verbruiken. * E_d is wat je zelf direct verbruikt (''zelfconsumptie'') van de productie E_p en dus niet injecteert op het elektriciteitsnetwerk. Er gelden volgende verbanden: * <code>E_h = E_i + E_p – E_e</code> * <code>E_d = E_p - E_e</code> Voor '''het hoe meten''': * De analoge Ferrarismeter kan terugdraaien en daarmee kan je het verschil tussen afname en injectie bepalen (nl. Ei - Ee), maar niet de afzonderlijke waarden (nl. Ei en Ee apart). Met een aparte productieteller kan je Ep en dus ook Eh bepalen. Het bepalen van Ed kan niet, omdat je Ee niet apart weet. Als je bv. ‘s ochtends een meterstand noteert en ‘s avonds opnieuw, dan weet je niet hoeveel je effectief van het net hebt afgenomen (import) en hoeveel je hebt geïnjecteerd (export). Merk op dat een Ferrarismeter geen interface heeft waarmee je gedetailleerde meetgegevens kan opvragen. * De [[w:Slimme meter|digitale meter]] meet afname/import (Ei) en injectie/export (Ee) apart, waarbij deze enkel optellen (en dus nooit terugdraaien). Dit is gesplitst in een dal- en piekteller, waardoor de digitale meter vier tellers heeft. Je hebt apart nog een productieteller nodig om Ep te bepalen. Hier heb je wel voldoende om ook Ed te bepalen. Je kan ook gedetailleerde meetgegevens opvragen: zie verder. * Er bestaat ook aparte apparatuur om metingen uit te voeren. Zie verder bij domotica. Naast de metingen heb je nog software die alles grafisch voorstelt. Dat kan via [https://mijn.fluvius.be/ Mijn Fluvius], via de eerder vermelde projecten en/of losstaand zoals bij [https://www.energieid.be/ EnergieId] en zijn integraties. Ideaal is ook als die software verbruikers kan aansturen. M.b.t. de digitale meter is er een afleesscherm, een P1-poort (voor verbruiksinformatie) en een S1-poort (voor geavanceerde detectie- en regeltoepassingen). Via het scherm kan je 16 gegevens aflezen door het drukken op de groene knop, waaronder de onderstaande (zie ook de animatieafbeelding).<ref>[https://www.fluvius.be/digitalemeter Fluvius: de digitale meter]</ref> * 1.8.1 = afname onder piektarief (dag) * 2.8.1 = injectie onder piektarief (dag) * 1.8.2 = afname onder daltarief (nacht) * 2.8.2 = injectie onder daltarief (nacht, maar in de praktijk vooral het weekend) * 1.8.0 = som van afname/import onder piek- en daltarief, dus Ei * 2.8.0 = som van injectie/export onder piek- en daltarief, dus Ee * 1.7.0 = het afgenomen vermogen in kW (als je P+ ziet staan, zal dit groter dan 0 zijn) * 2.7.0 = het geïnjecteerde vermogen in kW (als je P- ziet staan, zal dit groter dan 0 zijn) * 32.7.0 = hoeveel spanning in V er op het net staat (ideaal is dit 230 V) * 31.7.0 = hoeveel stroom in A er doorheen de meter gaat Als je nog geen digitale meter hebt, kan je controleren wanneer ze deze komen installeren.<ref>Zie fluvius.be: [https://www.fluvius.be/nl/thema/meters-en-meterstanden/digitale-meter/wanneer-krijg-ik-digitale-meters Wanneer krijg ik digitale meters?].</ref> Je kan het ook zelf aanvragen (dit kost 72,54 euro exclusief btw), maar sowieso zou uiterlijk 1 juli 2029 alle gezinnen en kmo's een digitale meter moeten hebben.<ref>Zie vreg.be: [https://www.vreg.be/nl/digitale-meter digitale meter]</ref> <gallery> Kilowattuurmeter dubbel tarief.jpg|Analoge Ferrarismeter Plug-in power and energy monitor in socket.jpg|Energiemeter Digitale_meter_Sagemcom.gif|Animatie scherm digitale meter Uitrol slimme meter.webm|Digitale meter </gallery> == Domotica == Door de energietransitie zal de factuur er in de toekomst anders uitzien dan nu. Mogelijke nieuwe tarieven zijn capaciteitstarief, aansluitingsvermogentarief, TOU-tarief (time of use) en injectievergoeding. Om het onderste uit de (financiële) kan te halen en de energietransitie te laten slagen is het helaas niet zomaar de verbruikers aanzetten, als de zon schijnt (of de wind waait): * Als je de vaatwas aanzet, én kookt én de wasmachine gebruikt én de auto oplaadt én én, dan zou het kunnen zijn dat je alsnog afneemt van het net. Zeker als er plots wolken voor de zon komen, waardoor je misschien zelfs een piek op het netwerk veroorzaakt (wat je capaciteitstarief omhoog kan sturen). * Door de [[w:Paradox van Jevons|paradox van Jevons]] zou het kunnen dat er wordt geïnvesteerd in airco’s en een verwarmd zwembad. Toevallig twee zaken die het goed doen als ook de zon schijnt. Helaas ook twee zaken die de (energie)consumptie laten toenemen, wat voor het persoonlijk comfort goed is, maar niet voor de energietransitie. Hopelijk kiezen mensen dus nog steeds voor goede isolatie en zonnewering. De manier waarop hoeft niet noodzakelijk hightech te zijn. Zie bv. [https://www.lowtechmagazine.be/ lowtechmagazine.be], een online magazine dat zich vragen stelt bij een blind geloof in vooruitgang en hoogtechnologische oplossingen. Ondertussen is dit magazine trouwens verhuisd naar een webserver in Barcelona die werkt op zonne-energie en een kleine accu: zie [https://lowtech.be lowtech.be]. Dat magazine is bijzonder inspirerend, maar toch gaat veel meer aandacht naar domotica. Dankzij die elektronica kan je jouw elektriciteitsbalans aansturen om verbruik te beperken en te verbruiken als de prijzen laag zijn (o.a. je eigen productie maximaal zelf gebruiken en/of jouw eigen opslag optimaal in te zetten). Merk wel op dat het niet gaat om twee kampen in de energietransitie die met getrokken messen tegenover elkaar staan. Het kan dat je jouw warmtepomp automatisch aanstuurt als er veel zon is, maar liever een droogrekje dan een droogkast gebruikt (prijs, energie, kledij ziet minder af, ...). Het kan jij een elektrische auto hebt met een slimme laadpaal, maar jouw partner liever de (elektrische) fiets neemt (gezondheid, klimaat, hoofd leegmaken, files vermijden, ...). De combinatie energietransitie, domotica en foolproofness staat nog in de kinderschoenen. Wat je kan tegenkomen tijdens jouw zoektocht: * Meetapparatuur: naast de digitale meter zijn er ook projecten zoals [https://openenergymonitor.org OpenEnergyMonitor], [https://www.flukso.net/ Flukso], [https://www.smappee.com/nl/ Smappee] of [https://www.plugwise.com Plugwise]. Je kan er vaak niet alleen eigen metingen mee uitvoeren, maar ook de waarden uitlezen die komen van de digitale meter en jouw eigen productie. Hiermee kan je nog extra verbruikers meten, zodat je een nog gedetailleerder overzicht hebt. Denk bv. aan het verbruik van een warmtepomp. * Het laden van elektrische voertuigen met slimme laadpalen of je thuisbatterij optimaal benutten (zoals [https://guide.openenergymonitor.org/integrations/ev-charging/ EmonEVSE, OpenEVSE] [https://www.smartevse.nl/ Smart EVSE], [https://evcc.io/en/ evcc - Solar Charging], [https://go-e.co/products/go-echarger-home/?lang=en go-eCharger], [https://openwb.de/ openWB], [https://v2g-liberty.eu V2G Liberty] of [https://www.lifepowr.io FlexiO]). * Het opslaan van warmte (warmtepomp) of koeling (koelkast, diepvries). * Shelly of Sonoff, met hun relays, sensoren en accessoires.<ref>YT: [https://www.youtube.com/watch?v=zFIPrJybt94 Vergelijking Shelly versus Sonoff]</ref> * SmartGrid-ready (SG-ready) apparaten: kan de moeite zijn om bij aanschaf al rekening hiermee te houden, alhoewel je misschien nu nog niet de domotica hebt om er optimaal gebruik van te maken. * [[w:ZigBee|ZigBee]] als protocol om draadloos sensorgegevens door te sturen (bv. licht, beweging, temperatuur, contact) en voor (proces)besturing (monitoring & control). * [[w:Domotica|Domotica]], bv. [[w:en:Home Assistant|Home Assistant]] (of [[w:en:List of home automation software|vele andere]]). Als je met iemand of iets in zee gaat, dan zijn volgende zaken erg belangrijk: [[Bestand:Handcuffs01_2003-06-03.jpg|thumb|Let op voor een vendor lock-in]] * Sommige zullen benadrukken dat je allerlei soorten domotica bij hen kunt afnemen. Het voordeel is dat je één aanspreekpunt hebt en dat alles netjes integreert. Maar als je niet oplet kan het dat je bij ieder extra afgenomen apparaat/dienst, je meer gebonden geraakt aan die ene fabrikant/dienstverlener. Veranderen (bv. als je merkt dat hun prijzen toenemen, hun service slechter wordt of zelfs dat ze ophouden te bestaan) lukt dan niet zomaar. Een vendor lock-in dus. Anderen zullen benadrukken dat ze open zijn en dat je hun apparaat kan afschaffen met een bijhorende dienst. Maar evengoed dat je de dienst bij een andere partij kan afnemen, of zelf iets maken. Daarvoor maken ze hun API ([[w:Application programming interface|Application Programming Interface]]) beschikbaar, waardoor vrije integratie met verbruikssturing mogelijk is. Zo kan je dit integreren met andere IoT ([[w:Internet der dingen|internet of things]]) oplossingen. Wetgeving (best vanuit Europa) kan hier helpen om de vendor lock-in zo klein mogelijk te maken, bv. door een open API of [[w:Open standaard|open standaarden]] aan te moedigen/verplichten. Het verdienmodel wordt dan een afgenomen dienst of hardware en niet de vendor lock-in. * Het zelf uitvoeren zal niet voor iedereen weggelegd zijn (tijd, kennis, goesting). Net als bij een verwarmingssysteem of zonnepanelen ga je dan op zoek naar een installateur. Die heeft een heel belangrijke rol om zaken uit te leggen, na te meten, te visualiseren, … Ga bij jouw keuze van installateur zeker niet over één nacht ijs. Vele investeringen zijn er namelijk gemakkelijk voor de komende 10 à 20 jaar. Aan het begin van deze energietransitie zijn er helaas nog niet veel te vinden. == Verbruik beperken == [[Bestand:Energy label 2010.svg|miniatuur|Energielabel koelkast]] Volgens de eerste stap van [[w:Trias energetica|Trias energetica]] moeten we het energieverbruik beperken, door verspilling tegen te gaan. Dat de groenste kWh diegene is die je niet verbruikt is al lang een slogan. Daarover bestaan dus al heel wat websites. Onderstaande kleine opsomming schiet dan duidelijk tekort. * Vermijd omzettingen: werk rechtstreeks op gelijkstroom.<ref>Zie lowtechmagazine.be: [https://www.lowtechmagazine.be/2016/02/zonne-energie-installatie-op-dc-gelijkstroom.html Een huishouden op gelijkstroom?]</ref> * Vermijd [[w:Sluipverbruik|sluipverbruik]]: sommige toestellen verbruiken elektriciteit zonder dat je er voordeel van hebt. * Laat je niet alleen leiden door de aanschafprijs, maar bekijk ook de zuinigheid van apparaten. Je energieverbruik kan je ook laten dalen, door je elektriciteitsverbruik te laten toenemen. Dit klinkt paradoxaal, maar denk bv. aan elektrisch vervoer: een [[w:Elektrische auto|elektrische auto]] gaat efficiënter om met energie, dan een auto met brandstofmotor. Een auto vervangen door een elektrische fiets of speedpedelec is natuurlijk nog heel veel beter. == Eigen productie == [[Bestand:As solar firmengebaude.jpg|miniatuur|Zonnepanelen]] Het afstemmen van de [[w:Zonnepaneel|PV]]-installatie betekent het bekijken van het aantal panelen, de oriëntatie en de helling. Is hoe meer opbrengst, hoe beter? Het is complexer dan dat en o.a. kennis van de volgende begrippen<ref>Meer technische info over zelfconsumptie- en zelfvoorzieningsgraad staat op [https://www2.howest.be/d3o/ deze pagina van Howest].</ref> is handig: * De zelfconsumptiegraad Z_c bepaalt hoeveel van je eigen productie je onmiddellijk zelf kan verbruiken. Een Z_c van 100 % betekent dat je nooit injecteert in het elektriciteitsnetwerk. Bij een digitale meter zou je injectieteller op nul blijven staan. * De zelfvoorzieningsgraad Z_v bepaalt hoeveel je van het net nog moet afnemen. Een Z_v van 100 % betekent dat je nooit iets afneemt van het elektriciteitsnetwerk. Bij een digitale meter zou de afnameteller op nul blijven staan. Je kan dus eigenlijk alles doen met jouw eigen productie en je zou dus eigenlijk volledig [[w:Off-grid|off-grid]] kunnen werken. Een Z_c van 100 % is vaak geen goed uitgangspunt, want de kans is groot dat je op een superkleine productie komt: enkel dan is de kans groot genoeg dat je nooit injecteert. Ook een Z_v van 100 % is vaak geen goed uitgangspunt, want de kans is groot dat je op een supergrote productie komt: enkel dan is de kans groot genoeg dat je nooit iets moet afnemen. Er zullen dus andere uitgangspunten zijn die bepaald zijn door milieu- en klimaateisen, financiële draagkracht of terugverdientijd (niet gemakkelijk als er geen stabiele langetermijnvisie is). Eens de grootte van jouw productie vastligt, doe je er goed aan om Z_c en Z_v te maximaliseren door het aansturen van verbruik of energie op te slaan. De VREG biedt een simulator aan voor de mate van zelfconsumptie<ref>VREG: [https://simulatordigitalemeter.vreg.be/ Simulator digitale meter]</ref>, maar het zal nog juister zijn als je zelf gegevens hebt van afname, injectie en productie. We bekijken nog even de drie extremen met de '''seizoenen''', waar je de begrippen zelfconsumptiegraad en zelfvoorzieningsgraad kan op toepassen: * Je kijkt wat je jaarlijks verbruikt en stemt daar jouw PV op af. Op jaarbasis gezien heb je dan ongeveer een nulverbruik, maar het is duidelijk dat je in de zomer een overschot hebt, dat op het net gedumpt wordt en dat je in de winter een tekort hebt dat moet aangevuld worden met andere bronnen. Zeker als je elektrische verwarming hebt. Een thuisbatterij die seizoenen overbrugt is onbetaalbaar. * Je kijkt wat je in de zomer zelf kan verbruiken en stemt daar jouw PV-installatie op af. In de zomer moet je minder op het net dumpen, maar in de winter zal je meer dan in de vorige situatie jouw eigen opwek moeten aanvullen. De installatie is namelijk kleiner. * Je kijkt wat je in de winter zelf kan verbruiken en stemt daar jouw PV-installatie op af. In de zomer heb je véél teveel. Als er dan in de buurt veel PV-panelen zijn, dan moet je vermijden dat je omvormer zichzelf uitschakelt! Modulerende omvormers, die in stapjes terugschakelen, zullen dan nodig zijn. In de winter heb je een kleiner tekort dan bij de eerste en zeker dan bij de tweede situatie. Een ander uitgangspunt is het feit dat de meeste gezinnen '''doorheen de dag''' het meeste verbruik ‘s ochtends en ‘s avonds hebben. ‘s Ochtends omdat er bv. wordt gedoucht en ontbeten, ‘s avonds omdat er nog een warme maaltijd wordt gekookt, de vaatwas wordt gebruikt en TV wordt gekeken. Als er over de middag (wanneer de zon het hoogst staat) niemand thuis is, zal er ook zoveel thuisverbruik niet zijn. Dit kan pleiten voor een PV-installatie op het oosten (zon staat op) en het westen (zon gaat onder).<ref>Meer info op zonnepanelen.net: [https://www.zonnepanelen.net/oost-west-zonnepanelen/ Zonnepanelen oost-west opgesteld, 5 weetjes]</ref> Zo maximaliseer je gemakkelijker jouw zelfconsumptie. Daar de installatie verdeeld is over twee windrichtingen, zal de piek van opwek zal ook lager zijn, waardoor de omvormer kleiner kan. Hou er wel rekening mee dat dit enkel in de zomer een betere verdeling zal geven: in de winter is het ‘s ochtends en ‘s avonds donker. Vandaar kan een zuidgerichte installatie alsnog de betere keus zijn, vooral als je dankzij een thuisbatterij de opwek van ‘s middags nog ‘s avonds kan gebruiken. PV is het meest bekend voor ‘eigen verbruik’, maar ook [[w:Microwarmte-krachtkoppeling|microwarmte-krachtkoppeling]] (die warmte én elektriciteit maakt) of een hybrinator behoren tot de mogelijkheden. Waar PV in de winter lagere opbrengst heeft en in de zomer hoger is dit bij microwarmte-krachtkoppeling vaak net omgekeerd. Meer details over dit item staan in [[Energietransitie/Eigen productie|de subpagina over eigen productie]]. == Eigen opslag == [[Bestand:Johnstone 000178 172617 517894 4578 (36736411886).jpg|miniatuur|Tesla Powerwall]] Dankzij [[w:Energieopslagtechniek|energieopslagtechnieken]] kan je jouw kost bij de mogelijk nieuwe tarieven zoals capaciteitstarief, aansluitingsvermogentarief, TOU-tarief (time of use) en injectievergoeding zo laag mogelijk houden. Voor de burger zijn de bekendste het sanitair warm water, de batterij van een elektrische auto en een thuisbatterij (bv. IKEA<ref>Zie Tweakers.net: [https://tweakers.net/nieuws/183192/ikea-gaat-in-belgie-thuisaccus-verkopen.html IKEA gaat in België thuisaccu's verkopen]</ref>, Tesla Powerwall, ...). Door dalende prijzen worden die laatste twee interessanter met de jaren, maar helaas vergen ze nog steeds een aanzienlijke investering. Bovendien is er domotica nodig om deze elektriciteitsbalans optimaal aan te sturen. Met de huidige batterijprijzen blijkt de terugverdientijd te lang te zijn<ref>HLN.be: [https://www.hln.be/woon/zo-rendabel-is-een-thuisbatterij-vandaag-een-terugverdientijd-onder-15-jaar-blijkt-moeilijk~ab4d440f/ Zo rendabel is een thuisbatterij vandaag: "een terugverdientijd onder 15 jaar blijkt moeilijk”]</ref><ref>HLN.be: [https://www.hln.be/geld/is-een-thuisbatterij-de-moeite-waard-zoveel-geld-bespaar-je-per-kilowattuur-energie-die-je-opslaat~ad40a908/ Is een thuisbatterij de moeite waard? Zoveel geld bespaar je per kilowattuur energie die je opslaat]</ref><ref>Electricien.pmg.be: [https://electricien.pmg.be/nl/dossier/EELbe2020W00%2003?project=EELbe2241E01 Domoticahuis: is batterijopslag al haalbaar?]</ref><ref>Zonstraal.be: [https://www.zonstraal.be/forum/viewtopic.php?p=307267 Tariferen met de digitale meter opvangen met batterij]</ref> en door een gebrek aan langetermijnvisie ook onzeker. Enkele sites waarmee je beter kan inschatten of het voor jou de moeite waard is: * Via [https://thuisbatterij-simulator.be thuisbatterij-simulator.be] kan je via een export van je Fluvius-gegevens meer inzicht krijgen of eigen opslag interessant is. * Via [https://mijn-thuisbatterij.be/ mijn-thuisbatterij.be] kan je via de gegevens van jouw digitale meter de opbrengst van batterijopslag bepalen. * [https://www.flexicap.be/ Flexicap], een simulatie- en dimensioneringstool (Universiteit van Gent, Onderzoeksgroep EELAB – Lemcko, Prof. dr. ir. Jan Desmet). * De [https://www.volker-quaschning.de/software/unabhaengig/index_e.php Solarstromspeicher-Unabhängigkeitsrechner] (van volker-quaschning.de). * Bij [https://re.jrc.ec.europa.eu/pvg_tools/en/tools.html Photovoltaic Geographical Information System] kan je - nadat je de locatie hebt ingesteld - kiezen voor OFF-GRID. * Als je Duits goed is: [https://solar.htw-berlin.de/rechner/unabhaengigkeitsrechner/ Unabhängigkeits­rechner] (de "onafhankelijkheid rekenmachine" van solar.htw-berlin.de), waarbij ze bij [https://solar.htw-berlin.de/studien/speicher-inspektion-2022/ hun studies] extra uitleg geven. In de studie [https://solar.htw-berlin.de/wp-content/uploads/HTW-Stromspeicher-Inspektion-2022.pdf Stromspeicher-Inspektion 2022] staat op pagina 28 een grafiek met een aanbevolen bovengrens bruikbare opslagcapaciteit in eengezinswoningen al naargelang de grootte van het PV-systeem en het jaarlijkse verbruik. De belangrijkste denkfouten: * Voordat je er aan kan verdienen, moet je eerst je investering zien terug te verdienen. * Elektriciteit die afkomstig is van je eigen productie is niet gratis! Je kan namelijk beslissen om elektriciteit niet te verbruiken of op te slaan, maar om deze te injecteren. Je ontvangt dan een injectievergoeding, bv. 5 cent per kWh. Als je dan 40 cent betaalt voor afname, dan is er een verschil van 35 cent. * Als je 100 W kan opslaan, dan zal je er geen 100 W uit kunnen halen, door de verliezen bij de omvormer.<ref>I.v.m. het verlies van omvormers: zie bv. [https://www.mastervolt.nl/veelgestelde-vragen-over-omvormers de veelgestelde vragen bij Mastervolt] > Wat is rendement?</ref> I.p.v. 35 cent, blijft er misschien nog zo'n 30 cent over. * De kans is groot dat energieprijzen nog zullen stijgen, maar je winst van opslag wordt bepaald door het verschil tussen injectievergoeding en afnamekost. Dus niet door de energieprijs ''an sich''. Hopelijk daalt de kostprijs voor eigen opslag, want het belang kunnen we wel duiden met een hydraulische vergelijking. Stel dat geen enkele particulier regenwater stockeert en dat watermaatschappijen dat maar moeten doen. Bij een fikse regenbui geraken waterbuizen snel overbelast en krijgen we overstromingen. Water dat wel tot bij de watermaatschappij geraakt vult ook daar de buffers… tot ook deze kunnen bezwijken. Bovendien hebben burgers bij droogte geen buffer en zijn die waterbuizen opnieuw nodig, ditmaal om water aan te voeren. Het is duidelijk dat een regenwaterput voor een ontlasting van het waternet zorgt, net zoals een thuisbatterij dit kan voor het elektriciteitsnet. Alleen moet er op (middel)langetermijn wel een duidelijk voordeel tegenover staan, wat nu meestal nog niet het geval is. == (Des-)investeren == Ditmaal een overzicht van investeringen zonder een fysiek product bij je thuis. En bij investeren hoort ook [[w:Desinvesteren|desinvesteren]]. Als je akkoord gaat met de inleiding van dit Wikibook, dan gaat het dus om ''put your money where your mouth is'' en ''walk the talk''. Onderstaande items zijn ook interessant als je niet de mogelijkheid hebt om fysieke investeringen te doen (bv. bij een huurhuis). * Binnen maatschappelijk verantwoord ondernemen bestaat een [[w:Eerlijke Geldwijzer|eerlijke geldwijzer]], waar je o.a. kan bekijken hoe ze de klimaatverandering tegengaan. Niet tevreden? ''[[w:en:Bank Transfer Day|Move your money]]''. * Bekijk of je kan investeren in [[w:Energiecoöperatie|energiecoöperaties]]. Geld ''an sich'' doet niet zoveel: als je geld stockeert, zonder concrete investering daartegenover, wordt er ook geen actie ondernomen. Vandaar bieden sommige coöperaties jou te mogelijkheid om in te schrijven op een mailinglijst, zodat je op de hoogte gehouden wordt van hun projecten. Bv.: ** … voor PV-panelen op iemand anders zijn dak. ** … voor windturbines. ** … voor [[w:Warmte-krachtkoppeling|warmte-krachtkoppeling]], waar warmte wordt opgewekt en bijhorende elektriciteit handig meegenomen is. * Investeren met tijd en/of geld in verenigingen die deze elektrische energietransitie een handje toesteken. Of help medeburgers met hun vragen op een forum zoals [https://www.zonstraal.be/forum/ dit van zonstraal.be]. = Oplossingen (meso/macro) = Voor deze oplossingen zullen de verschillende overheden en hun organen aan het werk moeten. == Digitale meter, slim net == Als je leest over een [[w:Slimme meter|slimme meter]], dan is deze niet echt slim, maar vooral digitaal! Het slimste dat die vaak kan is nl. het doorsturen van de meterstanden. Trouwens een van de aangebrachte voordelen, omdat dan geen meteropnemers meer moeten langskomen. Het nieuwe centrale datasysteem voor de Belgische energiemarkt werd echter na aanhoudende problemen weer uitgesteld. De oplopende factuur, die nu al geschat wordt op 200 miljoen euro, is voor de consument.<ref>Zie De Tijd: [https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/energiedatabank-voor-slimme-meters-flopt/10078478.html Energiedatabank voor slimme meters flopt]</ref> Omdat de meter digitaal zal worden, maar uit zichzelf niet slim, zullen dus anders apparaten en diensten moeten uitgewerkt worden. Dus niet alleen het aantal geplaatste digitale meters is van belang, maar ook wat ermee wordt gedaan.<ref>Zie het [https://dashboard.vreg.be/report/DMR_Digitale%20meter.html 'digitale meter'-dashboard van de VREG], met niet alleen het aantal geplaatste meters, maar ook als de communicatiepoort openstaat en als ze al dan niet maandelijkse afrekeningen hebben.</ref> Het is aan de overheid om voor dit [[w:Smart grid|smart grid]] wetgeving te voorzien, zodat bedrijven het zien zitten om te investeren én om consumenten te beschermen. == CO₂-belasting == Als je productgroep A duurder maakt, worden andere productgroepen relatief gezien goedkoper. Een [[w:CO2-belasting|CO₂-belasting]] zou hernieuwbare energie zo goedkoper kunnen maken t.o.v. fossiele energie. Het moeilijkste is om die zo evenwichtig als mogelijk te maken én om de opbrengsten nuttig te investeren in de maatschappij. == Subsidies == Als je productgroep B of dienst C subsidies geeft, dan worden andere productgroepen relatief gezien duurder. Subsidies worden uiteindelijk betaald door belastingen bij burgers (personenbelasting, BTW, ...). Het is belangrijk om niet over één nacht ijs te gaan. Complexe materie dus, te complex voor dit Wikibook. == Energiecoöperaties == Onder de paraplu van [[w:REScoop.eu|REScoop.eu]] ken je mogelijk al enkele energiecoöperaties of lokale energiegemeenschappen (LEC, local energy community). Dit zijn gewone burgers die zich verenigen om samen windturbines en zonnepanelen te plaatsen of om thuis de samen opgewekte groene stroom of warmte aan een faire prijs geleverd te krijgen. Voor zo’n zaken is al wetgeving uitgewerkt. Er is echter nog geen wetgeving uitgewerkt om in zo’n energiegemeenschap met de buurt zoiets op te zetten. De Vlaamse regering maakt nu wel de weg vrij voor de rechtstreekse verkoop van zonnestroom tussen particulieren. Buurtbewoners zullen ook gezamenlijk zonnepanelen of wijkbatterijen kunnen plaatsen.<ref>Zie het artikel bij De Tijd: [https://www.tijd.be/ondernemen/milieu-energie/vlaming-mag-straks-zonne-energie-verkopen-aan-buren/10262042.html Vlaming mag straks zonne-energie verkopen aan buren]. Of de forumpost bij ecobouwers [https://www.ecobouwers.be/forum/ik-ben-op-zoek-naar-informatie-ivm-creatie-van-een-energiegemeenschap Ik ben op zoek naar informatie ivm creatie van een energiegemeenschap]. Of [https://pionierkraft.de/produkt/ het product van PIONIERKRAFT].</ref> = Externe links = * [https://www.zonstraal.be/forum https://www.zonstraal.be/forum] * [https://www.wattisduurzaam.nl/ https://www.wattisduurzaam.nl/] * [https://www.hoogspanningsnet.com/ https://www.hoogspanningsnet.com/] {{Appendix}} bfmld6bq0h1pwv2ur44hpwtpaczm6x7 0 41244 396788 395033 2025-06-15T10:25:36Z Erik Baas 2193 Wijzigingen door [[Speciaal:Contributions/Д.Ильин|Д.Ильин]] hersteld tot de versie na de laatste wijziging door T.vanschaik 375065 wikitext text/x-wiki {{Paginalink | Inhoud = Basiskennis chemie 4/Inhoud | Index = Basiskennis chemie 4/Index | VorigePagina = Basiskennis chemie 4/Organische chemie/Alkynen Opgaven | VolgendePagina = Basiskennis chemie 4/Organische chemie/Aromaten opgaven }} {{Kolommen2 (variabel) | Header = 1 | Anker = Aromaten | Kop = Aromatische verbindingen | KopLevel = 1 | Kol1 = In de vorige hoofdstukken zijn de [[Basiskennis chemie 3/Organische chemie/Cyclische Alkanen Namen#koolstof in ringen{{!}}cycloalkanen]] en de [[Basiskennis chemie 4/Organische chemie/Alkenen{{!}}alkenen]] besproken en bij die laatste groep ook een paar cyclische alkenen. Dit hoofdstuk gaat over het speciale geval van de verbinding die in eerste instantie als '''cyclohexa-1,3,5-triëen''' benoemd kan worden.<br> De verbinding is sinds 1825 bekend onder de naam [[w:Benzeen{{!}}benzeen]]. Ze werd geïsoleerd uit [[W:Benzoë|benzoë]], een vanaf de 16e eeuw in Europa bekend product uit Zuidoost Azië.<br> De structuur van benzeen kan op onderstaande manier worden weergegeven: | Formule = [[bestand:Benzene-Kekule-2D-skeletal.png{{!}}60px]] | Nummer = fig. 1 | Kol2 = Aromaten }} {{Kolommen2 (variabel) | Kol1 = Realiseer je, wanneer je naar bovenstaande figuur kijkt dat er maar drie bindingen aan koolstof zijn aangegeven. Niet aangegeven bindingen zijn waterstof!<br> Deze verbinding van deze naam voorzien wekt de indruk dat je met een alkeen te doen hebt dat toevallig in een cirkel loopt. Zolang je alleen naar benzeen kijkt en er geen reacties mee uitvoert of naar benzeen met substituenten gaat kijken klopt dat. Kijk je ook naar reacties dan blijkt dat benzeen zich totaal anders gedraagt en ook gesubstitueerde benzenen hebben iets speciaals. | Kol2 = raadsel }} {{Kolommen2 (variabel) | Anker = Benzeen bromeren | Kop = Reactie | KopLevel = 2 | Kol1 = De reactie van benzeen met broom verloopt volgens onderstaande vergelijking: {{{!}} width="100%" {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Benzene-Kekule-2D-skeletal.png{{!}}60px]] {{!}} width="30px" {{!}} + {{!}} width="30px" {{!}} <chem>Br2</chem> {{!}} width="30px" {{!}} <chem>-></chem> {{!}} [[bestand:Bromobenzene 200.svg{{!}}90px]] {{!}} width="30px" {{!}} + {{!}} width="30px" {{!}} <chem>HBr</chem> {{!}} width="300px"align="right" {{!}} '''fig. 2''' {{!}}- align="center" {{!}} Benzeen {{!}} plus {{!}} Broom {{!}} geeft {{!}} Broombenzeen {{!}} plus {{!}}Waterstofbromide {{!}}} Het hele dubbele binding-systeem van de verbinding blijft bestaan. In plaats van dat beide broom-atomen gekoppeld worden, vertrekt er weer een met medeneming van een waterstof-atoom. Dit is een voorbeeldreactie, ook in andere reacties gedraagt benzeen zich voor een alkeen erg vreemd. | Kol2 = Reactie met halogenen }} {{Kolommen2 (variabel) | Anker = 1,2-dimethylbenzeen en 1,6-dimethylbenzeen | Kop = 1,2-dimethylbenzeen en 1,6-dimethylbenzeen | KopLevel = 2 | Kol1 = Vanaf de ontdekking van de stof stelde deze chemici voor raadsels. Gedurende de 40 jaar die op de eerste beschrijving ervan volgde werd benzeen door verschillende chemici bestudeerd. In 1865 kon [[w:Friedrich Kekulé{{!}}Kekulé]] daardoor de correcte structuur van de verbinding opstellen. Wat nog een aantal jaren een probleem bleef was het feit dat er maar één soort dimethyl-verbinding gevonden werd waarbij de methylgroepen direct naast elkaar aan de ring zaten. In onderstaande figuur is het probleem weergegeven: | Formule = [[bestand:共鳴を知らない場合のO-キシレンの想定.svg{{!}}400px]] | Nummer = fig. 3 | Kol2 = Benzeen }} {{Kolommen2 (variabel) | Kol1 = De structuren lijken niet veel van elkaar te verschillen, maar in de linker structuur zit er een dubbele band tussen de twee koolstof-atomen met de methylgroepen en in de rechter een enkele binding. De linker verbinding krijgt als naam: 1,2-dimethylbenzeen, de rechter zou 1,6-dimethylbenzeen moeten heten.<br> Pas in de loop va de 20e eeuw, met de ontwikkeling van de [[w:Kwantummechanica{{!}}kwantummechanica]], kon het probleem echt opgelost worden. Onderstaande beschrijving is geen kwantummechanica, maar helpt wel een beeld te krijgen hoe je in het benzeenmolecuul naar het gedrag van de elektronen kunt kijken. | Kol2 = }} {{Kolommen2 (variabel) | Kol1 = In figuur 3 zijn de elektronen netjes tussen de koolstof-atomen verdeeld en elk koolstof-atoom "ziet" vier bindingen. Elektronen bewegen echter en het is mogelijk om de twee structuren in figuur 3 in elkaar over te laten gaan. De beweging van elektronen is heel snel en te vergelijken met de steen in onderstaand voorbeeld. Je kent het effect van een steen die aan een touw rond geslingerd wordt. Zolang de draaisnelheid laag is kun je precies zien waar de steen is, en zelfs eventjes binnen de draaicirkel komen. De steen is dan aan de andere kant. Als de steen sneller rond geslingerd wordt, kun je steeds moeilijker zien waar de steen precies is. Binnen de draaicirkel ervan gaan staan betekent dat je de steen tegen je aan krijgt. Je WEET dat er maar één steen in de rondte gaat, maar je moet er eigenlijk rekening mee houden dat de steen overal tegelijk is. Jij beweegt gewoon te traag.<br> Voor de elektronen in benzeen geldt hetzelfde: ze bewegen zo snel, dat je er eigenlijk van uit kunt gaan dat ze op meer plekken tegelijk zijn. Om de verdeling van de elektronen in de ring aan te geven worden de dubbele bindingen heel vaak niet apart getekend, maar worden ze samen aangegeven met een cirkel, zoals in figuur 4. | Formule = [[bestand:Benzene circle.svg{{!}}100px]] | Nummer = fig. 4 | Kol2 = De steen aan een touw<br><br>Elektronen in benzeen }} {{Kolommen2 (variabel) | Anker = Aromatische verbindingen | Kop = Aromaten | KopLevel = 1 | Kol1 = Het vreemde gedrag van benzeen treedt steeds op als een zesring met drie dubbele bindingen in het molecuul aanwezig is. Dat maakt deze verbindingen duidelijk herkenbaar. Bovendien zijn veel verbindingen makkelijk te bestuderen: ze reageren niet snel met vocht of zuurstof, zijn vaste stoffen of vloeistoffen met een redelijk hoog kookpunt (je bent ze niet 'zomaar' kwijt als de fles even open staat) en, zeker de eerste bekende verbindingen uit deze groep, hadden allemaal een "luchtje". Een mooi woord voor "luchtje" is "aroma" al wordt dat meestal met een lekker luchtje geassocieerd, wat niet van alle aromaten gezegd kan worden.<br> Al deze aspecten van benzeen en benzeenachtige verbindingen hebben ertoe geleid dat benzeen niet als cyclohexatrieen benoemd wordt, maar als benzeen. Er zijn meer soorten verbindingen die deze eigenschappen vertonen. Deze zullen in latere hoofdstukken aan de orde komen. Dit hoofdstuk beperkt zich tot de aromaten waarin de <chem>C6H6</chem>-structuur duidelijk herkenbaar aanwezig is. Hooguit zijn een of meer waterstof-atomen vervangen door andere atomen of groepen. | Kol2 = Aromaten }} {{Kolommen2 (variabel) | Anker = Aromaten naamgeving | Kop = Naamgeving van aromaten | KopLevel = 1 | Kol1 = De naamgeving van aromaten verloopt parallel aan die van de cycloalkanen: * Is er geen substituent dan is de naam alleen benzeen * Zijn er substituenten, dan worden deze alfabetisch gerangschikt * De nummering (bij meerdere substituenten) wordt zo gedaan dat een zo laag mogelijk nummer zo vroeg mogelijk in de naam verschijnt. * Als er maar twee substituenten zijn wordt nog vaak gebruik gemaakt van de oudere aanduidingen ** ''ortho'' voor 1,2-substitutie ** ''meta'' voor 1,3-substitutie en ** ''para'' voor 1,4-substitutie. | Kol2 = Naamgeving }} {{Kolommen2 (variabel) | Anker = Aromaten en alkeen | Kop = Aromaten, alkenen en alkynen | KopLevel = 1 | Kol1 = De aromaatkern heeft in de naamgeving voorrang boven het alkeen en het alkyn. Deze groepen worden, als ze een een aromaat gekoppeld zijn als substituent behandeld. De naam van het alkeen of alkyn wordt dan ~'''enyl''' of ~'''ynyl'''. De laatste regel laat een voorbeeld zien. | Kol2 = Aromaat, alkeen en alkyn }} {{Kolommen2 (variabel) | Footer = 2 | Anker = Aromaten voorbeelden | Kop = Aromaten, alkenen en alkynen | KopLevel = 1 | Kol1 = In de tabel met voorbeelden staan deze namen in de kolom "IUPAC". De lange geschiedenis van de verbindingen heeft er ook voor gezorgd dat er een groot aantal triviale namen in omloop is. Deze staan vermeld in de kolom "Triviaal".<br> In onderstaande tabel zijn de eigenschappen en het voorkomen van een aantal aromaten weergegeven. {{{!}} class = "wikitable vatop" {{!}}- align="center" ! Structuur !! IUPAC !! Triviaal !! Molaire<br>massa !! Smelt<br>punt<br>(°C) {{!!}} Kook<br>punt<br>(°C) {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Benzene circle.svg{{!}}40px]] {{!!}} [[w:Benzeen{{!}}Benzeen]] {{!!}} Benzeen {{!!}} 78,11 {{!!}} 5,5 {{!!}} 80,1 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Toluene topo.svg{{!}}45px]] {{!!}} [[w:Tolueen{{!}}Methylbenzeen]] {{!!}} Tolueen {{!!}} 92,14 {{!!}} -93 {{!!}} 111 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:O-xylene topo.svg{{!}}60px]] {{!!}} [[w:Xyleen{{!}}1,2-Dimethylbenzeen]] {{!!}} ''ortho''-Xyleen {{!!}} 106,16 {{!!}} -25 {{!!}} 144 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:M-xylene topo.svg{{!}}60px]] {{!!}} [[w:Xyleen{{!}}1,3-Dimethylbenzeen]] {{!!}} ''meta''-Xyleen {{!!}} 106,16 {{!!}} -48 {{!!}} 139 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:P-xylene topo.svg{{!}}40px]] {{!!}} [[w:Xyleen{{!}}1,4-Dimethylbenzeen]] {{!!}} ''para''-Xyleen {{!!}} 106,16 {{!!}} 13 {{!!}} 138 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Hemellitol.svg{{!}}60px]] {{!!}} [[w:1,2,3-trimethylbenzeen{{!}}1,2,3-Trimethylbenzeen]] {{!!}} Hemimelliteen {{!!}} 120,19 {{!!}} -25 {{!!}} 176 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Pseudocumene.svg{{!}}70px]] {{!!}} [[w:1,2,4-trimethylbenzeen{{!}}1,2,4-Trimethylbenzeen]] {{!!}} Pseudocumeen {{!!}} 120,19 {{!!}} -43,8 {{!!}} 169-171 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Hexamethylbenzene.svg{{!}}120px]] {{!!}} [[w:Hexamethylbenzeen{{!}}Hexamethylbenzeen]] {{!!}} Melliteen {{!!}} 162,276 {{!!}} 165,6 {{!!}} 265,2 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Brombenzol - Bromobenzene.svg{{!}}50px]] {{!!}} [[w:Broombenzeen{{!}}Broombenzeen]] {{!!}} - {{!!}} 157,02 {{!!}} -31 {{!!}} 156,2 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:1,2-dibromobenzene 200.svg{{!}}80px]] {{!!}} [[w:Dibroombenzeen{{!}}1,2-Dibroombenzeen]] {{!!}} ''ortho''-Dibroombenzeen {{!!}} 235,92 {{!!}} 5 {{!!}} 224 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:1,3-dibromobenzene 200.svg{{!}}120px]] {{!!}} [[w:Dibroombenzeen{{!}}1,3-Dibroombenzeen]] {{!!}} ''meta''-Dibroombenzeen {{!!}} 235,92 {{!!}} -7 {{!!}} 218 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:1,4-dibromobenzene 200.svg{{!}}120px]] {{!!}} [[w:Dibroombenzeen{{!}}1,4-Dibroombenzeen]] {{!!}} ''para''-Dibroombenzeen {{!!}} 235,92 {{!!}} 85 {{!!}} 219 {{!}}- align="center" {{!}} [[bestand:Styrene acsv.svg{{!}}120px]] {{!!}} [[w:Styreen{{!}}Ethenylbenzeen]] {{!!}} Styreen {{!!}} 104,149 {{!!}} -30,6 {{!!}} 145 {{!}}} | Kol2 = Voorbeelden }} {{Paginalink | Inhoud = Basiskennis chemie 4/Inhoud | Index = Basiskennis chemie 4/Index | VorigePagina = Basiskennis chemie 4/Organische chemie/Alkynen Opgaven | VolgendePagina = Basiskennis chemie 4/Organische chemie/Aromaten opgaven }} {{Sub}} r2u29imix9khrdh9lk7bwoc9dkrheiu 0 42498 396746 396662 2025-06-14T15:14:38Z J.Grandgagnage 3610 De volledige vertaling is niet meer openbaar toegankelijk 396746 wikitext text/x-wiki {{Engelse literatuur}} [[Bestand:Thomas Stearns Eliot by Lady Ottoline Morrell (1934).jpg|miniatuur|links|Thomas Stearns Eliot in 1934]] '''''The Waste Land''''' is een gedicht van [[Engelse literatuur/T.S. Eliot|T.S. Eliot]], voor het eerst gepubliceerd in 1922. Het wordt beschouwd als een van de meest invloedrijke gedichten van de 20e eeuw en een sleutelwerk in de modernistische literaire beweging. ''The Waste Land'' is een uitdagend en complex werk, dat zorgvuldige aandacht en interpretatie vereist. Het wordt algemeen beschouwd als een meesterwerk van modernistische poëzie en een baanbrekend werk van de 20e-eeuwse literatuur. Het gedicht is verdeeld in vijf secties en staat bekend om zijn fragmentatie, vele toespelingen op literaire en culturele bronnen, en zijn verkenning van de desillusie en wanhoop van de moderne tijd. Het gedicht begint met de beroemde versregel ''"April is the cruellest month"'' (April is de wreedste maand), en presenteert vervolgens een reeks gefragmenteerde en onsamenhangende scènes en beelden, variërend van oude mythen en legenden tot het hedendaagse stadsleven. De thema's van het gedicht zijn onder meer het verlies van geloof en de ineenstorting van traditionele culturele waarden, de fragmentatie van de samenleving, de leegte en zinloosheid van het moderne leven, en de zoektocht naar spirituele vernieuwing en verlossing. == Stijl == In het lange gedicht gebruikt Eliot een breed scala aan literaire en culturele toespelingen, waarbij hij put uit uiteenlopende bronnen als Shakespeare, Dante, de Bijbel, de Upanishads en de hedendaagse populaire cultuur. == Inhoud en structuur == De complexe structuur en zinspelende stijl van het gedicht hebben tot een enorme hoeveelheid kritische interpretatie en analyse geleid. Het gedicht bestaat uit vijf secties, die elk hun eigen unieke stem en stijl hebben. ''The Waste Land'' is een complex werk, vol verwijzingen naar literatuur, mythologie en religie. #Het eerste deel, getiteld '''The Burial of the Dead''', begint met de beroemde regel 'April is the cruellest month'. De sectie beschrijft de desolate toestand van de moderne wereld, gekenmerkt door een gevoel van wanhoop en hopeloosheid. De sectie introduceert ook het personage van Tiresias, een blinde profeet uit de Griekse mythologie die in het hele gedicht voorkomt. ::::''APRIL is the cruellest month, breeding'' ::::''Lilacs out of the dead land, mixing'' ::::''Memory and desire, stirring'' ::::''Dull roots with spring rain.'' ::::APRIL is de wreedste maand, seringen ::::broedend uit het dode land, herinnering ::::en verlangen mengend, verdoofde wortels ::::prikkelend met lenteregen. ::::::(vertaling: J. Grandgagnage) #Het tweede deel, '''A Game of Chess''', is geschreven in de vorm van een dialoog tussen twee sprekers. De sectie onderzoekt de thema's verlangen en eenzaamheid, en het is gevuld met toespelingen op Shakespeares toneelstuk "Antony and Cleopatra:" #Het derde deel, '''The Fire Sermon''', is een meditatie over het thema verlangen. Het is gestructureerd rond het beeld van een rivier, die de stroom van de tijd en de vergankelijkheid van het menselijk bestaan vertegenwoordigt. #Het vierde deel, '''Death by Water''', is een kort en raadselachtig deel dat de verdrinking van een zeeman beschrijft. #Het laatste deel, '''What the Thunder Said''', is een hoogtepunt van de thema's en verbeeldingen van de voorgaande delen. Het bevat een reeks apocalyptische beelden en wordt afgesloten met een gebed om verlossing. == Nederlandse vertalingen == *[[w:Theo van Baaren|Theo van Baaren]]: ''Braakland'' (G.A. van Oorschot, 1949) *[[w:Wim Bronzwaer|Wilhelmus Jozef Maria Bronzwaer]]: ''T.S. Eliot: gedichten: keuze uit zijn poëzie'', met medewerking van Kees Fens en Johan Kuin. Baarn 1983 (Ambo) *[[w:Paul Claes|Paul Claes]]: ''Het barre land'', met commentaar en nawoord, tweetalige editie (de Bezige Bij, 2007; herziene editie 2022) *[[w:Julien Georges Grandgagnage|Jules Grandgagnage]]: ''Het Braakland'', tweetalige editie, ingeleid en uitvoerig geannoteerd (Brave New Books, 2024) ;Online vertaling * [[w:Jos Houtsma|Jos Houtsma]]: [https://nl.eliot.wikia.com/wiki/De_woestenij#De_woestenij ''De woestenij'' (met summier commentaar)](2013-2018) == Noten == {{References}} {{Sub}} 6ac1824ppf2ec0y1igthqko7sgx1091 0 43687 396775 394368 2025-06-15T06:48:27Z JopkeB 18060 /* Hoofdmaaltijd */ Links 396775 wikitext text/x-wiki In dit hoofdstuk gaat het over het samenstellen van evenwichtige en gezonde maaltijden en menu's. Zie [[Huishouden/Voeding#Maaltijden samenstellen|Maaltijden samenstellen]] in het Wikibook ''Huishouden'' voor de basis en achtergrondinformatie, met onder andere de (Nederlandse) [[Huishouden/Voeding#De_Schijf_van_Vijf_(voedingsmiddelen)|schijf van Vijf]] en aanbevolen hoeveelheden. == De basis: drie maaltijden per dag en tussendoortjes == Met drie maaltijden per dag en enkele tussendoortjes wordt de inname van voeding goed gespreid over de dag. Gebruikelijk is ontbijt, (lichte) lunch en 's avonds de hoofdmaaltijd. Maar lunch en hoofdmaaltijd kunnen gerust worden omgewisseld, als u liever tussen de middag warm eet. === Ontbijt === [[File:Ontbijt Ibishotel Bochum.JPG|thumb|Ontbijt in een hotel]] Een goed ontbijt bevat een combinatie van: * Fruit en/of rauwkost * Volkoren granen, zoals volkoren brood, havermout en/of muesli zonder suiker * Melkproduct: yoghurt, melk, karnemelk, kwark en/of kaas * Noten of notenpasta zoals 100% pindakaas. Eventueel aangevuld met een ei.<br> Meer inspiratie: [https://www.gezondleven.be/themas/voeding/evenwichtige-gezonde-maaltijd/gezond-ontbijt ''Gezond ontbijt'' van Gezondleven.be] en [https://www.voedingscentrum.nl/nl/gezonde-recepten/gezond-ontbijt-recepten.aspx ''Gezond ontbijt'' van Voedingscentrum] === Lunch === [[File:School lunch tray MyPlate 20210810-FNS-UNC-0015.jpg|thumb|Schoollunch]] Een (lichte) lunch kan op talloze manieren bereid zijn: met een koude salade, een warme kop goed gevulde soep, brood, wraps, maar altijd met: * Volkoren graanproducten, zoals volkoren brood, volkoren wraps, zilvervliesrijst, couscous of quinoa. * Fruit, rauwkost en/of groentesoep; denk ook aan kerstomaatjes, plakjes tomaat, komkommer en radijsjes. * Zuivel, zoals kaas, melk, karnemelk of yoghurt. * Voedingsmiddelen met eiwitten, zoals magere vleeswaren, een kleine portie vette vis (zoals zalm, sardines, makreel of haring), peulvruchten (zoals humus of kikkererwten/linzen in de groentesoep) of een gekookt ei. Meer inspiratie: [https://www.gezondleven.be/themas/voeding/evenwichtige-gezonde-maaltijd/gezond-middageten ''Gezond middageten'' van Gezondleven.be] en [https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voeding-en-voedingsstoffen/wat-is-een-gezonde-lunch-.aspx ''Gezonde lunch'' van Voedingscentrum]. === Hoofdmaaltijd === Vaak zal een hoofdmaaltijd bestaan uit een warme maaltijd met een toetje/dessert, en dat is prima. Als standaard kan een warme maaltijd bestaan uit aardappels, vlees en groente, en variaties daarop: * ''Aardappels'' kunnen worden vervangen door zilvervliesrijst, volkoren pasta (zoals macaroni, spaghetti en lasagna), boekweit, quinoa, bulgur of andere volkoren graanproducten inclusief volkoren brood en roggebrood. * ''Vlees'' kan worden vervangen door vis, vegaproducten, noten, eieren; of peulvruchten in combinatie met volkorenproducten en een zuivelproduct. * ''Groenten'', d.w.z. verse groente. Ze kunnen gekookt (bijvoorbeeld als bijgerecht, maar ook in soep, saus of stamppot) of rauw gegeten worden. Een 'warme' maaltijd kan overigens ook bestaan uit een koude maaltijdsalade, het belangrijkste is dat alle drie de ingrediënten er in zitten. Ook is het belangrijk dat er veel variatie in warme maaltijden is. Dan eet je steeds verschillende soorten bouwstoffen, zoals verschillende vitamines en mineralen. En als er schadelijke stoffen in bepaalde voedingsmiddelen zitten, krijg je die niet elke dag binnen. Dus elke dag andere groenten, andere vleessoorten en vleesvervangers, en niet elke dag aardappelen. <br> Let op '''nitraat''': Veel groenten bevatten nitraat, zoals spinazie, andijvie, sla, rode bieten, bleekselderij en spitskool. Op zich is nitraat niet schadelijk, maar het kan worden omgezet in nitriet en nitrosamines, die wel schadelijk zijn. Eet daarom deze groente niet achter elkaar, zorg dat er steeds een of meer dagen tussen zitten. Wissel af met andere groenten, zoals knolgewassen, kool en sperziebonen. Zie [https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/nitraat.aspx Nitraat van Voedingscentrum] voor meer informatie. * Een toetje zal in de regel uit een zuivelproduct bestaan, een essentieel onderdeel van de Schijf van Vijf. Hiervan kan worden afgeweken als de warme maaltijd al kaas of een andere zuivelproduct bevat. Bij een toetje wordt vaak aan iets zoets gedacht. Maar het is beter om zo min mogelijk suiker te gebruiken. Vervang suiker door fruit, bijvoorbeeld halfvolle yoghurt met peer, rood fruit en/of appel. Een kaasplankje kan een hartig toetje zijn. Voorbeelden van maaltijden: * [[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Peulvruchtensoep]] (zoals [[Kookboek/Erwtensoep|erwtensoep]], [[Kookboek/Bruinebonensoep|bruine bonensoep]] en [[Kookboek/Linzensoep|linzensoep]]) die goed gevuld is met groente (minstens zo'n 200 g per persoon) en anders een rauwkostsalade vooraf, opgediend met volkorenbrood of roggebrood, belegd met kaas of magere vleeswaren, en een glas melk of karnemelk. Een toetje is niet nodig. * Volkoren macaroni, spaghetti of een andere [[Kookboek/Pastagerecht|pasta]], groentensaus met veel groente (minstens zo'n 200 g per persoon) en anders een rauwkostsalade vooraf, met ham en kaas of gehakt. Een toetje is niet nodig als er kaas in het gerecht is. * Zilvervliesrijst met een goed gevulde groentesaus (minstens zo'n 200 g per persoon) en kip, vlees of vegaproduct naar keuze. Toetje met halfvolle yoghurt, hangop of kwark met vruchten. * [[Kookboek/Koolvis à la Suisse|Koolvis à la Suisse]] met zilvervliesrijst en sperziebonen of worteltjes. Geef een kaasplankje toe. * [https://www.voedingscentrum.nl/recepten/gezond-recept/andijviestamppot-met-champignons-en-tofu-notenkruim.aspx Veganistische andijviestamppot]. Dessert: vruchtensalade. <gallery widths="200" heights="160"> Simple Dutch meal.JPG|Aardappelen, vlees en groente Hutspot met stooflap op bord.JPG|Hutspot met stoofvlees Erwtensoep roggebrood katenspek.jpg|Erwtensoep met roggebrood Whole Wheat Spaghetti with Peanut Sauce (3117323152).jpg|Spaghetti met groentensaus Arroz con pollo tico.jpg|Rijst met kip en groente RatatouilleWithBuckwheat.jpg|Boekweit met ratatouille Four cheese plates on the haven.jpg|Kaasplankje Hangop bord.jpg|Hangop met stoofpeertjes (dessert) </gallery> Meer inspiratie: [https://www.gezondleven.be/themas/voeding/evenwichtige-gezonde-maaltijd/gezonde-warme-maaltijd ''Warme maaltijd'' van Gezondleven.be] en [https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voeding-en-voedingsstoffen/wat-is-gezond-avondeten-warme-maaltijd.aspx Avondeten van Voedingscentrum] === Tussendoortjes === Voorbeelden van gezonde tussendoortjes: * Portie fruit, zoals een appel of peer, schaaltje rood fruit, trosje druiven, banaan. * Portie rauwkost (bijvoorbeeld een restje van gisteren of van de lunch) * Kopje groentesoep met een cracker of een volkoren boterham * Handje ongezouten noten. * Schaaltje yoghurt of kwark zonder suiker. * Volkoren cracker met een plakje kaas of smeerkaas. Meer inspiratie: [https://www.gezondleven.be/themas/voeding/evenwichtige-gezonde-maaltijd/gezond-tussendoortje ''Tussendoortje'' van Gezondleven.be] en [https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voeding-en-voedingsstoffen/wat-zijn-gezonde-tussendoortjes-.aspx ''Tussendoortjes'' van Voedingscentrum] == Menu's voor bijzondere gelegenheden == Bij bijzondere gelegenheden kan er groter worden uitgepakt. === Brunch === Een brunch is een combinatie van ontbijt ('''br'''eakfast) en l'''unch''', waar ook luxere gerechten worden geserveerd, met een mix van zoet en hartig. Hij wordt meestal gehouden tussen half 11 's morgens en 1 uur 's middags. Er staan typische ontbijt- en lunchgerechten op tafel (zoals eiergerechten, muesli, allerlei soorten brood, krenten- en notenbollen en diverse soorten broodbeleg), maar ook vruchtensalades, wentelteefjes, pannenkoeken, quiches, ragoût, rauwkostsalades en warme vleesgerechten. Dranken zijn vaak (verse) vruchtensappen, melk, karnemelk, water, koffie en thee, maar ook wijn en cocktails met alcohol komen voor. === High tea === Een high tea in Nederland is een lichte maaltijd rond 4 uur 's middags, waarbij allerlei lekkers wordt geserveerd. Hij bestaat uit zo'n acht tot tien zoete en hartige hapjes per persoon, waaronder [[Kookboek/Scones|scones]] met clotted cream en jam, muffins, kleine komkommer- en zalmsandwiches, mini-quiches en mini-gebakjes, en daarnaast kunnen er brownies, plakjes cake, lemon bars en koekjes zijn. En natuurlijk steeds verse potten [[Kookboek/Thee|thee]]. <gallery widths="180" heights="140"> Brunch da America Graffiti.jpg|Brunch (voorbeeld) French Orangery - High Tea.jpg|High Tea (voorbeeld) </gallery> === Feestelijke diners === [[File:Hôtel de l'Europe Spijskaart 16 Mei 1897 Cuypershuis 0387 q.jpg|thumb|300px|Spijskaart uit 1897 t.g.v. P.J.H. Cuypers' 70e verjaardag]] Een feestelijk dinner kan meer dan drie gangen bevatten. De officiële volgorde in een meergangen-menu is<ref>Ontleend aan het [[w:nl:Gang (maaltijd)|Wikipedia-artikel ''Gang (maaltijd)'']]</ref>: Voorgerechten # Aperitief (drankje direct voor het eten, meestal niet aan tafel) # Amuse (klein voorgerechtje, hapje, kan aan tafel maar hoeft niet) # Koud voorgerecht # Soep # Warm voorgerecht Hoofd- en tussengerechten # Visgerecht # Vleesgerecht # Warm tussengerecht (klein warm hapje) # Koud tussengerecht (klein koud hapje) # Groenteschotel (kan ook als bijgerecht bij een vis- of vleesgerecht) # [[w:nl:Spoom|Spoom]] # Gebraad van wild of gevogelte Nagerechten # Kaasplankje # Warm zoet nagerecht # Koud zoet nagerecht # IJs # Gebak (kan ook bij de koffie worden geserveerd) # Fruit # Koffie met iets eetbaars Maak per onderdeel steeds een keuze van maximaal drie gerechten (één of twee is ook goed)! En hoe meer gangen er zijn, hoe kleiner de porties moeten zijn. In plaats van losse nagerechten kan een dessertbuffet worden aangeboden, dan kan iedereen kiezen. Koffie is na afloop nog wel een aparte gang. == Meer informatie == * [https://www.gezondleven.be/themas/voeding/evenwichtige-gezonde-maaltijd Gezondleven.be] * [[Huishouden/Voeding#Aan_tafel|Aan tafel]] in het Wikibook ''Huishouden'' over tafel dekken == Bronnen, noten en/of referenties == {{sub}} [[Categorie:Kookboek/Tips en tricks]] 3ooa0oksld71vnzwii9zo48xv0ijfnv 0 43699 396757 393801 2025-06-14T16:36:52Z Pbuddenberg 15132 396757 wikitext text/x-wiki <h3 style="padding:20px;background-color:#6b9ff3;color:white;font-weight:bold;"> In een rechtsstaat worden burgers beschermd tegen willekeur en machtsmisbruik van de overheid.</h3> [[File:Magaud-Law.jpg|thumb|[[w:allegorie_(beeldende_kunst)|Allegorie]] van de wet tussen geweld en gerechtigheid]] [[w:Nederland|Nederland]] is een [[w:democratie|democratische]] [[Maatschappijleer/Rechtsstaat|rechtsstaat]]. Burgers hebben [[w:grondrechten|grondrechten]] en kunnen ook deelnemen aan [[w:vrije_verkiezingen|vrije verkiezingen]]. Landen waar burgers minder vrij zijn en een kleine groep mensen de regels bepaalt, noemen we [[w:autoritarisme_(politicologie)|autoritaire staten]]. In onze [[w:grondwet|grondwet]] staan de basisregels van onze samenleving en [[w:grondrechten|grondrechten]] van burgers. Bovendien moet de [[w:overheid|overheid]] zich bij het nemen van beslissingen ook aan de geldende [[w:wet|wetten]] houden. Het [[w:legaliteitsbeginsel|legaliteitsbeginsel]] stelt dat alles wat de overheid doet, gebaseerd moet zijn op een wet. En om te voorkomen dat de overheidsmacht te groot wordt, is deze [[w:macht|macht]] opgedeeld in drie machten. Dit [[w:principe|principe]] noemen we de [[w:trias_politica|trias politica]]. Via het [[w:strafrecht|strafrecht]] kunnen mensen worden aangepakt die zich [[w:schuld_(strafrecht)|schuldig]] maken aan een [[w:overtreding_(strafrecht)|overtreding]] of [[w:misdrijf|misdrijf]]. Overtredingen worden [[w:boete|beboet]] en bij het plegen van een misdrijf spreken we van [[w:criminaliteit|crimineel]] gedrag. == Begrippen == ; 51. democratische rechtsstaat : burgers kiezen vertegenwoordigers die wetten maken waar iedereen zich aan moet houden ; 52. autoritaire staat : een land waarin een kleine groep mensen de macht heeft en de regels bepaalt ; 53. grondwet : de belangrijkste rechten en plichten van burgers en overheid ; 54. grondrechten : basisrechten die iedere inwoner van Nederland heeft ; 55. legaliteitsbeginsel : iedere handeling van de overheid moet gebaseerd zijn op een wet ; 56. trias politica : de politieke macht is verdeeld over de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht ; 57. strafrecht : de manier waarop gedrag wordt aangepakt wat volgens de overheid verboden is ; 58. overtreding : strafbare feiten die als minder ernstig wordt gezien ; 59. misdrijf : strafbare feiten die als (zeer) ernstig worden gezien ; 60. criminaliteit : alle misdrijven zoals die in de wet staan beschreven == Doelen == &#9744; Leg uit wat we bedoelen met een rechtsstaat <br> &#9744; Benoem een aantal doelen van de rechtsstaat <br> &#9744; Noem belangrijke kenmerken van een rechtsstaat <br> &#9744; Geef een beschrijving van de grondbeginselen van een rechtsstaat <br> &#9744; Benoem en beschrijf wanneer we spreken van een rechtsstaat <br> &#9744; Leg uit wat de rechtsstaat betekent voor de burgers en overheid <br> &#9744; Geef een voorbeelden van onderwerpen die bij het thema rechtsstaat horen <br> &#9744; Leg uit wie er rechten en plichten hebben in een rechtsstaat <br> &#9744; Geef voorbeelden van een recht en een plicht van burgers <br> &#9744; Geef voorbeelden van een recht en een plicht van de overheid <br> &#9744; Leg uit waarom veel westerse landen China geen rechtsstaat vinden <br> &#9744; Benoem uitdagingen die te maken hebben met onze rechtsstaat <br> <br> &#9744; Benoem en beschrijf wat we bedoelen met een autoritair regime <br> &#9744; Leg uit wat we bedoelen met een dictatuur <br> &#9744; Noem voorbeelden van dictaturen <br> &#9744; Leg uit wat de rol is van de politie en het leger in een dictatuur <br> &#9744; Beschrijf de werkwijze van de politiek en de rechtspraak in een dictatuur <br> &#9744; Geef voorbeelden van verschillen tussen een democratie en een autoritair regime <br> &#9744; Noem verschillen tussen een ideologische, religieuze en militaire dictatuur <br> &#9744; Noem belangrijke kenmerken van een autoritair regime <br> &#9744; Leg uit wat we bedoelen met fascisme <br> <br> &#9744; Benoem en beschrijf wat er in de grondwet staat <br> &#9744; Leg aan de hand van een voorbeeld uit wat er in de grondwet staat <br> &#9744; Noem belangrijke waarden die je in de grondwet tegenkomt <br> &#9744; Geef voorbeelden van grondrechten of mensenrechten <br> &#9744; Geef voorbeelden van grondwettelijke plichten die je als Nederlander hebt <br> &#9744; Leg uit wat de rol van de overheid is als het gaat om sociale grondrechten <br> &#9744; Beschrijf het verschil in de rol van de overheid bij klassieke- en sociale grondrechten <br> &#9744; Geef voorbeelden van klassieke grondrechten <br> &#9744; Geef voorbeelden van sociale grondrechten <br> &#9744; Benoem en beschrijf uit wat er nodig is voor een grondwetswijziging <br> <br> &#9744; Geef een voorbeeld van een voorbeeld van een regel waaraan de politie zich moet houden <br> &#9744; Leg uit wat we bedoelen met onafhankelijke rechtspraak &#9744; Beschrijf de rol van de rechter in een rechtsproces &#9744; Beschrijf de rol van de officier van justitie in een rechtsproces &#9744; Leg uit in welk geval een officier van justitie kan vervolgen &#9744; Leg uit in welk geval een officier van justitie kan seponeren &#9744; Leg uit in welk geval een officier van justitie een schikking kan aanbieden == Zie ook == * [https://prodemos.nl/kennis/informatie-over-politiek/wat-is-een-rechtsstaat/ Wat is een rechtsstaat? op ProDemos] * [https://www.montesquieu-instituut.nl/id/vhnnmt7lidzx/trias_politica_machtenscheiding_en/ Trias politica: machtenscheiding en machtenspreiding op montesquieu-instituut.nl] nurhbzgpzfhgwc2d78lzbhd1i0v6dws 0 43740 396747 396672 2025-06-14T15:22:28Z J.Grandgagnage 3610 La Pléiade 396747 wikitext text/x-wiki {{Franse literatuurgeschiedenis}} [[Bestand:Portrait de Ronsard par Benjamin Foulon.jpg|miniatuur|center|Portret van Ronsard door Benjamin Foulon]] '''Pierre de Ronsard''' (geboren 11 september 1524 in Couture-sur-Loir, overleden 27 december 1585) was een Franse dichter uit de [[Renaissance]] en de "prins der dichters" (Prince des poètes), zoals zijn eigen Franse generatie hem noemde. Hij was een van de sterren van de humanistische jonge dichtersgroep La Pléiade<ref>De '''''Pléiade''''' was een groep 16e-eeuwse Franse dichters, waaronder Pierre de Ronsard, Joachim du Bellay, Jean-Antoine de Baïf, Étienne Jodelle, Rémy Belleau, Jean Dorat, Jacques Peletier du Mans en Pontus de Tyard. Hun ambitie was om met hun literaire werken en theoretische teksten de Franse taal te vernieuwen en te perfectioneren en bij te dragen aan de emancipatie ervan van het Latijn. Hun politieke doel, in de context van de Renaissance, was om bij te dragen aan de eenwording van Frankrijk door middel van de Franse taal, gemodelleerd naar, maar ook in rivaliteit met, het Italiaans, dat iets eerder een soortgelijk proces was begonnen.</ref>, die, geïnspireerd door de klassieken, Franstalige literatuur wilde creëren. Ronsard verwierf vooral bekendheid om zijn liefdespoëzie, met name zijn sonnetten en odes, die vaak thema's van schoonheid, tijd en vluchtige jeugd uitdrukken. Ronsard leverde een bijdrage aan de ontwikkeling van een normatieve Franse schrijftaal, maar vooral aan de uitbreiding van de Franse woordenschat. Tijdens Ronsards leven werd hij een zeer bekende dichter, maar na zijn dood raakte hij snel vergeten. De belangstelling voor de poëzie van Ronsard herleefde tijdens de Romantiek. Zijn beroemde regel "Mignonne, allons voir si la rose..." uit Ode à Cassandre is een van de meest gevierde verzen uit de Franse literatuur, waarin een jonge vrouw wordt aangespoord om de dag te plukken (carpe diem). Eerste strofe van dit gedicht: :"Mignonne, allons voir si la rose :Qui ce matin avoit desclose :Sa robe de pourpre au Soleil, :A point perdu ceste vesprée :Les plis de sa robe pourprée, :Et son teint au vostre pareil." Vertaling: :''"Schatje, laten we eens kijken of de roos die deze ochtend haar paarse jurk voor de zon heeft geopend,'' :''deze avond de plooien van haar paarse jurk niet is verloren en haar teint die lijkt op die van jou."'' == Werk == * ''Les Odes'' (1550–54) * ''Les Amours de Cassandre'' (1552) * ''Les Livret des folâtries'' (1553) * ''Les Bocages'' (1554) * ''Mélanges'' (1554) * ''Les Amours de Marie'' (1555-56) * ''Les Hymnes'' (1555-56) * ''Églogues'' (1560–67) * ''La Franciade'' (1572) * ''La Mort de Marie'' (1578) * ''Sonnets pour Hélène'' (1578) == Nederlandse vertalingen == * ''Enkele gedichten uit Les amours''. Vertaald door [[Jef Last]], Sijthoff, Leiden, 1948. * ''Pluk toch vooral vandaag de rozen van het leven!'' Samengesteld en vertaald door [[Ernst van Altena]], Ambo, Baarn, 1992. Tekst in het Frans en het Nederlands. == Noten == {{References}} {{Sub}} odhjkomdc5yswiij2cqkgwqejp2k594 2 43768 396771 396151 2025-06-15T06:14:37Z JopkeB 18060 Categorie:Sjablonen 396771 wikitext text/x-wiki Zie: * [[:Categorie:Help]] * [[:Categorie:Sjablonen boodschap]] o.a. voor discussie (voor, tegen, etc.) * [[Wikibooks:Conventies]] voor naamgeving en verplichte sjablonen * [[Help:Boekstructuur]] voor standaarden zoals inhoudsopgaven + Infobox + WSBN; met rechts meer links naar handige Help-pagina's Overige: * Nieuwe sjabloon voor '''werk in uitvoering''': ''<nowiki>{{Sjabloon:Wiu2}}</nowiki>''; of ''<nowiki>{{Sjabloon:Wiu3|JopkeB|Eventuele reden}}</nowiki>'' * [[Sjabloon:Wikipedia]] * ''<nowiki>{{Sjabloon:Commons|Category:XXX}}</nowiki>'' - Sjabloon voor Wikibooks, voor link naar Commons-category<br> * Purge: klik op "bewerken", verander "action=edit" in de URL naar "action=purge", en "Enter". * Pagina laten verwijderen: voeg <code><nowiki>{{Nuweg}}</nowiki></code> toe aan de pagina. * Afbeelding in Recept-sjabloon: met "thumb" in de file kun je een onderschrift meegeven. * [[:Categorie:Sjablonen]] voor overige sjablonen Voor [[Kookboek]]: * [[Kookboek/Welkom!]] * [[:Categorie:Kookboek]] - hoofdcategorie * [[Sjabloon:Recept]] * [[Sjabloon:Kb]] * [[:Categorie:Kookboeksjablonen]] - meer sjablonen * https://www.soeprecepten.eu/ * [[:Categorie:Wikibooks:Pagina's die DynamicPageList gebruiken]] tdycsjek38al7tri8njs6009vwahjq8 0 43982 396773 394156 2025-06-15T06:34:32Z JopkeB 18060 Foto toegevoegd 396773 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[File:Asparagus with salmon.jpg|300px]] | Categorie = Groenterecept | Porties = 4 | Energie = | Tijd = 45 minuten asperges koken + 15 minuten gerecht bereiden | Stippen = 2 }} ==Ingrediënten== * 8-12 stuks witte {{Kb|p=asperge|asperges}} * 2 eetlepels verse {{Kb|dille}}, gesneden * 125 ml {{Kb|zure room}} (klein bekertje) * 200 g gerookte {{Kb|zalm}} * 1 {{Kb|citroen}} * peper ==Bereidingswijze== # Bereid de asperges volgens de instructie op [[Kookboek/Asperge#Bereiden_van_witte_asperges|Kookboek/Asperge]]. Laat ze uitlekken en afkoelen. Gebruik voor dit recept alleen asperges met de punten er aan (dus niet de uiteinden die werden afgesneden omdat de asperges te lang voor de pan waren). # Roer 1½ eetlepel dille door de zure room en breng het sausje op smaak met peper. # Rol om twee of drie asperges een plakje zalm (afhankelijk van de gekozen aantallen asperges) en verdeel de asperges over vier bordjes. Of drapeer de zalm op de bordjes, naast de asperges. # Strooi de rest van de dille eroverheen. # Snijd de citroen in partjes en leg op elk bordje een partje citroen. # Schep op elk bordje een beetje saus, naast de overige ingrediënten (verdeel de saus over de bordjes). ==Varianten== * Vervang de zure room door 100 ml yoghurt, 1 eetlepel mayonaise en 1 eetlepel {{Kb|roomkaas}} en roer daar een sausje van voordat de dille erbij gaat. * Roer 1 theelepel mosterd door de saus. {{Recepten}} [[Categorie:Groentenrecept|Asperges]] [[Categorie:Voorgerecht|Asperges]] {{Sub}} m1hq44ogshglzyg8drt9ecepfm7h9co 0 44048 396766 395076 2025-06-15T03:34:49Z JopkeB 18060 Link 396766 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Plaza Het Station Kapsalon, Deventer (2023) 01 (cropped).jpg|300px]] | Categorie = Snack | Porties = 4 | Energie = | Tijd = | Stippen = }} Een '''kapsalon''' is een Nederlands gerecht dat bestaat uit patat friet, shoarmavlees, kaas en rauwkost. Het is een (ongezonde, calorierijke) vervanger van de warme maaltijd. ==Ingrediënten== * 4 porties [[Kookboek/Friet|patat friet]] * 100 g Goudse belegen {{Kb|kaas}} * 100 g {{Kb|p=sla|ijsbergsla}} * 300-400 g [[Kookboek/Shoarma|shoarmavlees]] * Koude {{Kb|saus}} naar keuze, bijvoorbeeld [[Kookboek/Knoflooksaus|knoflooksaus]], pittige tomatenketchup en/of sambal == Keukengereedschap == * Zie [[Kookboek/Friet]] voor de patat friet en [[Kookboek/Shoarma]] voor het shoarmavlees. * 4 ovenvaste grote borden (borden die onder een grill gezet kunnen worden). * Grill. ==Bereidingswijze== # Bereid de patat volgens het recept op [[Kookboek/Friet]]. Bereid onderwijl de rest van het gerecht: # Rasp de kaas. # Was de ijsbergsla en snijd hem in reepjes. Zet afgedekt in de koelkast tot gebruik. # Bereid het shoarmavlees volgens het recept op [[Kookboek/Shoarma]]. # Verdeel de friet over vier ovenvaste borden, schep daarop de shoarma en strooi er kaas overheen. # Zet de borden onder de grill totdat de kaas is gesmolten. # Leg de sla bovenop het gerecht. # Serveer met de sauzen. ==Varianten== * Om tijd te besparen: Maak de patat niet helemaal zelf, maar gebruik voorgebakken friet of ovenfriet en bereid ze volgens de aanwijzingen op de verpakking. * Vervang shoarma door kebab, döner, gyros, kip of falafel. * Voeg schijfjes komkommer en partjes tomaat aan de sla toe of serveer het gerecht met een rauwkostsalade. * De patat kan enigszins slap worden van de kaas en de sla. Als je dat niet wilt: strooi de kaas niet over de patat en zet het bord niet onder de grill, maar serveer de geraspte kaas in een schaaltje met een opscheplepeltje erbij, zodat iedereen zelf naar smaak kan nemen; en leg het shoarmavlees en de sla naast de patat op het bord, in plaats van erop. == Bewaren == * Overgebleven bereid shoarmavlees kan 2 dagen in de koelkast worden bewaard en 3 maanden in de vriezer, mits afgedekt en het kort (maximaal 2 uur, maar liever veel korter) buiten de koelkast is geweest. Bij hergebruik ten minste 10 minuten verhitten (bakken). * Overgebleven ijsbergsla kan twee dagen in de koelkast worden bewaard, mits goed afgedekt. Bruine/oranje randen er af snijden. * Overgebleven kaas kan twee weken in de koelkast worden bewaard, mits afgedekt. Weggooien als de kaas beschimmeld is. * Gebakken patat kan niet worden bewaard. {{Recepten}} [[Categorie:Nederlandse keuken|Kapsalon]] [[Categorie:Snack|Kapsalon]] [[Categorie:KB-friet|Friet]] {{Sub}} hj3nnl78e4gxv3x8ejv8q4g7t5y2fk9 0 44140 396768 395826 2025-06-15T04:18:00Z JopkeB 18060 Aanvullingen 396768 wikitext text/x-wiki {{Groente | Naam = Groene kool | Afb1 = [[Bestand:Cabbage and cross section on white.jpg|300px|Cabbage and cross section on white]] | Afb1Omschr = Groene kool | Oorsprong = Middellandse Zeegebied | Latijnsenaam = Brassica oleracea convar. capitata var. sabauda | Altnaam = Savooiekool | Meekoken = ja | Invriezen = ja, mits geblancheerd | Wikipedialink = Savooiekool }} Groene kool, of savooiekool, is een koolsoort die het hele jaar door wordt aangeboden. == In de keuken == De hele kool is eetbaar, zowel de bladeren als de nerven en de kern. Groene kool kan op allerlei manieren worden bereid: * Soep * Stomen * Stoven * Roerbakken * Stamppot * Rollade Kook groene kool maximaal 12 minuten, anders ontstaat er een zwavelgeur. Als de kool minder knapperig moet zijn, kan een stuk beschuit of wat olie worden meegekookt om dat te voorkomen. Kruid groene kool met knoflook, gember, komijn, kerrie, tijm, rozemarijn, chilipeper of sambal, karwijzaad, gemalen koriander(zaad), lavas en/of venkelzaad.<br> Groene kool past goed bij gehakt, rundvlees, lamsworstjes, hamblokjes, spek en kaas; aardappelen en rijst. === Bewaren === * Rauw kan groene kool tot 4 weken in de koelkast worden bewaard. == Fotogalerij == <gallery widths="250" heights="180"> Game sausages, Niederauroff.jpg|Groene kool met puree en saucijzen Lammkotelett mit wirsing 01.12.2011 21-02-18.JPG|Lamskoteletten met gekookte groene kool Wirsingkohlrouladen-01.jpg|Groenekool-rolletjes met gehakt Wirsing mit Hackbaellchen (4348936525).jpg|Gestoofde groene kool met gehaktballetjes Wirsing-Quiche mit Schinken (5468921701).jpg|Quiche met groene kool en ham </gallery> == Recepten met groene/savooiekool == <DynamicPageList> category= KB-groene kool mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> [[Categorie:Kookboek/Ingrediënt/Groente|Groene kool]] {{Sub}} 9vqrxqk43wmdq906hu597zev4pykoh0 0 44202 396758 2025-06-14T16:45:52Z JopkeB 18060 Nieuwe pagina aangemaakt met '{{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Maitake mushroom, bacon, broccoli spaghetti (5356923051).jpg|300px]] | Categorie = Pastarecept | Porties = 2 | Energie = | Tijd = | Stippen = 2 }} Spaghetti met een romige saus, groenten naar keuze, ham en kaas. ==Benodigdheden== ===Ingrediënten=== * 170-200 g {{Kb|spaghetti}} * 1 middelgrote {{Kb|ui}} * 2 eetlepels plantaardige olie * 2 teentjes knoflook * 2 eetlepels verse tuinkruiden, zoals tijm, rozemarijn, salie en…' 396758 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Maitake mushroom, bacon, broccoli spaghetti (5356923051).jpg|300px]] | Categorie = Pastarecept | Porties = 2 | Energie = | Tijd = | Stippen = 2 }} Spaghetti met een romige saus, groenten naar keuze, ham en kaas. ==Benodigdheden== ===Ingrediënten=== * 170-200 g {{Kb|spaghetti}} * 1 middelgrote {{Kb|ui}} * 2 eetlepels plantaardige olie * 2 teentjes knoflook * 2 eetlepels verse tuinkruiden, zoals tijm, rozemarijn, salie en oregano (Italiaanse kruidenmix) * 1 theelepel paprikapoeder * 300 g {{Kb|witlof}} * 200 g champignons * 50 g {{Kb|roomkaas}} * 100 g {{Kb|ham}} * 50 g Parmezaanse en/of pecorino {{Kb|kaas}} * peper [[File:Spaghetti-cooking.jpg|thumb|Spaghetti koken]] ===Keukengereedschap=== * Grote kookpan (voor de spaghetti) * Braadpan of een kookpan met dikke bodem voor de saus ==Bereidingswijze== # Zet een kookpan met ruim water op voor de spaghetti, op een laag vuur. # Giet de olie in de braadpan en laat die op een laag vuur warm worden. # Snijd de ui in kleine stukjes en fruit die in de braadpan op een laag vuur. # Snijd de knoflook fijn of gebruik daarvoor een knoflookknijper. Fruit ze mee met de ui. # Ris de tijm en/of rozemarijn, gooi de steeltjes weg. Snijd de tuinkruiden fijn en voeg ze samen met de paprikapoeder bij de ui. Roer goed. # Maak de witlof schoon en snijd ze in stukken. Doe ze bij de ui. Roer goed. Doe het deksel op de pan en stoof de witlof op een zacht vuur gaar. # Doe de spaghetti in de pan met heet water en kook ze volgens de verpakking gaar. # Maak de champignons schoon en snijd ze in plakjes. Doe ze in de pan en stoof ze in ± 2 minuten gaar. # Snijd de ham in blokjes of snippers en rasp de kaas. # Voeg de ham toe aan de braadpan en laat die in ± 1 minuut warm worden. # Giet de spaghetti af. # Zet het vuur van de braadpan uit. Roer de peper, roomkaas en gemalen kaas er doorheen. # Meng de spaghetti met de groente-roomsaus en serveer het gerecht direct. ==Varianten== * Vervang de witlof door broccoli, maar kook die dan apart of samen met de spaghetti. * Vervang de spaghetti door tagliatelle. {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept|Romige spaghetti]] {{Sub}} ro8xiqhh86l1r86p7fddps95r7skg6o 396764 396758 2025-06-14T18:39:10Z JopkeB 18060 Tijd 396764 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Maitake mushroom, bacon, broccoli spaghetti (5356923051).jpg|300px]] | Categorie = Pastarecept | Porties = 2 | Energie = | Tijd = 25 minuten | Stippen = 2 }} Spaghetti met een romige saus, groenten naar keuze, ham en kaas. ==Benodigdheden== ===Ingrediënten=== * 170-200 g {{Kb|spaghetti}} * 1 middelgrote {{Kb|ui}} * 2 eetlepels plantaardige olie * 2 teentjes knoflook * 2 eetlepels verse tuinkruiden, zoals tijm, rozemarijn, salie en oregano (Italiaanse kruidenmix) * 1 theelepel paprikapoeder * 300 g {{Kb|witlof}} * 200 g champignons * 50 g {{Kb|roomkaas}} * 100 g {{Kb|ham}} * 50 g Parmezaanse en/of pecorino {{Kb|kaas}} * peper [[File:Spaghetti-cooking.jpg|thumb|Spaghetti koken]] ===Keukengereedschap=== * Grote kookpan (voor de spaghetti) * Braadpan of een kookpan met dikke bodem voor de saus ==Bereidingswijze== # Zet een kookpan met ruim water op voor de spaghetti, op een laag vuur. # Giet de olie in de braadpan en laat die op een laag vuur warm worden. # Snijd de ui in kleine stukjes en fruit die in de braadpan op een laag vuur. # Snijd de knoflook fijn of gebruik daarvoor een knoflookknijper. Fruit ze mee met de ui. # Ris de tijm en/of rozemarijn, gooi de steeltjes weg. Snijd de tuinkruiden fijn en voeg ze samen met de paprikapoeder bij de ui. Roer goed. # Maak de witlof schoon en snijd ze in stukken. Doe ze bij de ui. Roer goed. Doe het deksel op de pan en stoof de witlof op een zacht vuur in ± 10 minuten gaar. # Doe de spaghetti in de pan met heet water en kook ze volgens de verpakking gaar. # Maak de champignons schoon en snijd ze in plakjes. Doe ze in de pan en stoof ze in ± 2 minuten gaar. # Snijd de ham in blokjes of snippers en rasp de kaas. # Voeg de ham toe aan de braadpan en laat die in ± 1 minuut warm worden. # Giet de spaghetti af. # Zet het vuur van de braadpan uit. Roer de peper, roomkaas en gemalen kaas er doorheen. # Meng de spaghetti met de groente-roomsaus en serveer het gerecht direct. ==Varianten== * Vervang de witlof door broccoli, maar kook die dan apart of samen met de spaghetti. * Vervang de spaghetti door tagliatelle. {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept|Romige spaghetti]] {{Sub}} 9m2odvlnxm6c0ef4qg7urmisuc93393 396765 396764 2025-06-14T18:40:59Z JopkeB 18060 sortering 396765 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Maitake mushroom, bacon, broccoli spaghetti (5356923051).jpg|300px]] | Categorie = Pastarecept | Porties = 2 | Energie = | Tijd = 25 minuten | Stippen = 2 }} Spaghetti met een romige saus, groenten naar keuze, ham en kaas. ==Benodigdheden== ===Ingrediënten=== * 170-200 g {{Kb|spaghetti}} * 1 middelgrote {{Kb|ui}} * 2 eetlepels plantaardige olie * 2 teentjes knoflook * 2 eetlepels verse tuinkruiden, zoals tijm, rozemarijn, salie en oregano (Italiaanse kruidenmix) * 1 theelepel paprikapoeder * 300 g {{Kb|witlof}} * 200 g champignons * 50 g {{Kb|roomkaas}} * 100 g {{Kb|ham}} * 50 g Parmezaanse en/of pecorino {{Kb|kaas}} * peper [[File:Spaghetti-cooking.jpg|thumb|Spaghetti koken]] ===Keukengereedschap=== * Grote kookpan (voor de spaghetti) * Braadpan of een kookpan met dikke bodem voor de saus ==Bereidingswijze== # Zet een kookpan met ruim water op voor de spaghetti, op een laag vuur. # Giet de olie in de braadpan en laat die op een laag vuur warm worden. # Snijd de ui in kleine stukjes en fruit die in de braadpan op een laag vuur. # Snijd de knoflook fijn of gebruik daarvoor een knoflookknijper. Fruit ze mee met de ui. # Ris de tijm en/of rozemarijn, gooi de steeltjes weg. Snijd de tuinkruiden fijn en voeg ze samen met de paprikapoeder bij de ui. Roer goed. # Maak de witlof schoon en snijd ze in stukken. Doe ze bij de ui. Roer goed. Doe het deksel op de pan en stoof de witlof op een zacht vuur in ± 10 minuten gaar. # Doe de spaghetti in de pan met heet water en kook ze volgens de verpakking gaar. # Maak de champignons schoon en snijd ze in plakjes. Doe ze in de pan en stoof ze in ± 2 minuten gaar. # Snijd de ham in blokjes of snippers en rasp de kaas. # Voeg de ham toe aan de braadpan en laat die in ± 1 minuut warm worden. # Giet de spaghetti af. # Zet het vuur van de braadpan uit. Roer de peper, roomkaas en gemalen kaas er doorheen. # Meng de spaghetti met de groente-roomsaus en serveer het gerecht direct. ==Varianten== * Vervang de witlof door broccoli, maar kook die dan apart of samen met de spaghetti. * Vervang de spaghetti door tagliatelle. {{Recepten}} [[Categorie:Pastarecept|Spaghetti]] {{Sub}} r88jd7qwlk8i68jk9nwp9zg91ajzcc6 2 44203 396777 2025-06-15T08:23:42Z RacheleD04 28960 Nieuwe pagina aangemaakt met 'custom logo pilates socks [listen to this podcast]' 396777 wikitext text/x-wiki custom logo pilates socks [listen to this podcast] 2w407t6wqn51neq6jhwetfosgceabr3 0 44204 396782 2025-06-15T09:44:44Z JopkeB 18060 Nieuwe pagina aangemaakt met '{{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Ratatouille auf weissem teller.jpg|300px]] | Categorie = Groentenrecept | Porties = ± 10 | Energie = | Tijd = ruim 1,5 uur | Stippen = 2 }} '''Ratatouille''' is een groentengerecht afkomstig uit de Franse regio Provence. Er bestaat geen vast recept, maar er zijn wel richtlijnen. Zo zijn er twee mogelijke methoden voor ratatouille: alle groenten tegelijk koken of elke groente apart koken. Hier wordt de eerste methode gevolg…' 396782 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Ratatouille auf weissem teller.jpg|300px]] | Categorie = Groentenrecept | Porties = ± 10 | Energie = | Tijd = ruim 1,5 uur | Stippen = 2 }} '''Ratatouille''' is een groentengerecht afkomstig uit de Franse regio Provence. Er bestaat geen vast recept, maar er zijn wel richtlijnen. Zo zijn er twee mogelijke methoden voor ratatouille: alle groenten tegelijk koken of elke groente apart koken. Hier wordt de eerste methode gevolgd. ==Ingrediënten== * 3 middelgrote {{Kb|p=ui|uien}}, fijngehakt * 5 teentjes {{Kb|knoflook}}, fijngehakt of geperst in de knoflookpers * 2 {{Kb|p=aubergine|aubergines}}, in blokjes van 2 cm gesneden * 3 {{Kb|p=courgette|courgettes}}, in blokjes van 2 cm gesneden * 4 {{Kb|p=paprika|paprika's}} (2 gele en 2 groene), zaadjes verwijderd en in kleine stukjes gesneden * 4 {{Kb|p=tomaat|tomaten}}, in kleine stukjes gesneden * 6 eetlepels {{Kb|olijfolie}} * 1 takje {{Kb|rozemarijn}}, 1 laurierblad, 1 takje {{Kb|tijm}} * zout, peper ==Bereidingswijze== # Maak de groenten schoon en snijd ze in stukjes, zoals vermeld in de ingrediëntenlijst. # Verhit de olijfolie in een braadpan en bak de knoflook en ui lichtbruin. # Voeg alle groenten toe en bak ze 20 minuten op middelhoog vuur, af en toe roerend. Zet het vuur vervolgens 20 minuten laag en doe het deksel op de pan. # Voeg de tuinkruiden toe en breng op smaak met zout en peper. Laat het gerecht 45 minuten op laag vuur sudderen, met het deksel op de pan. # Voor een volledige maaltijd: serveer dit groentengerecht met: ## stokbrood, rijst, pasta of couscous; èn ## kip, gehakt, gegrilde vis of een gepocheerd ei. == Opmerkingen == * De aubergine kan direct na het snijden gezouten worden. De bittere smaak verdwijnt dan en hij wordt beter verteerbaar: snijd hem hiervoor in de lengte doormidden en doe hem in een kom met een flinke snuf fijn zout om uit te lekken. Snijd hem vervolgens in dunne plakjes. ==Varianten== * Zie [[b:fr:Livre de cuisine/Ratatouille|Livre de cuisine/Ratatouille]] voor de variant waarbij de groenten apart worden bereid. == Bronnen en referenties == Deze pagina is een vertaling van het (2e) [[b:fr:Livre de cuisine/Ratatouille2|Ratatouille-recept]] uit het Franse Wikibook ''Livre de cuisine'', wat vervolgens is aangepast naar inzichten van de auteur(s). {{Recepten}} [[Categorie:Groentenrecept|Ratatouille]] [[Categorie:Franse keuken|Ratatouille]] [[Categorie:Stoofpot|Ratatouille]] {{Sub}} 3cojja6cjy1oo9qje7ktund0g2roozi