Wikibooks nlwikibooks https://nl.wikibooks.org/wiki/Hoofdpagina MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Media Speciaal Overleg Gebruiker Overleg gebruiker Wikibooks Overleg Wikibooks Bestand Overleg bestand MediaWiki Overleg MediaWiki Sjabloon Overleg sjabloon Help Overleg help Categorie Overleg categorie Transwiki Overleg transwiki Wikijunior Overleg Wikijunior TimedText TimedText talk Module Overleg module 4 51 398168 398050 2025-07-03T23:12:32Z Erik Baas 2193 {{Archieflinks|vanaf=2014}} 398168 wikitext text/x-wiki {{TOC zonder automatische nummering}} == Uitleg == {{Te verwijderen pagina's}} <!--Niet verwijderd... een week laten staan--> == Archief == <div style="font-size: smaller; margin: 3px 0 5px 10px;"> {{Archieflinks|vanaf=2014}} </div> <!-- Voorbeeld: == Jaar == === Maand === ====Toegevoegd dd-mm, te verwijderen op of na dd-mm+1 ==== *[[Paginatitel]] - wiu --> == 2025 == === januari === ==== Toegevoegd 21-1, te verwijderen op of na 21-2 ==== *[[Wikijunior:Westerse filosofie]] en alle subpagina's en categorie. Motivatie: Dit boek ben ik een tijdje geleden begonnen, maar ik denk dat het heel eerlijk gezegd toch weinig toevoegt aan Wikibooks. Het is niet compleet en ik had geen motivatie meer om het verder te maken. Daarom denk ik dat het beter is als het geheel verwijderd wordt. [[Gebruiker:S. Perquin|S. Perquin]] ([[Overleg gebruiker:S. Perquin|overleg]]) 21 jan 2025 18:39 (CET) *:Ben het eens met dit verzoek, het boek heeft te weinig inhoud en er is geen kans op uitbreiding binnen afzienbare termijn. Met vriendelijke groet [[Gebruiker:Ellywa|Ellywa]] ([[Overleg gebruiker:Ellywa|overleg]]) 22 jan 2025 10:05 (CET) ::*{{Done|Verwijderd}} ===juni=== ====Toegevoegd 4 juni, te verwijderen op of na 4 juli==== *[[Sjabloon:Bouwkunst, Architectuur en Bouwen]] - Niet in gebruik sinds 2012, geen werkende links. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 3 jun 2025 23:31 (CEST) *:{{Done}} [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:11 (CEST) ====Toegevoegd 12 juni, te verwijderen op of na 12 juli==== * [[Kookboek/Gerechten]] - Dit zou een overzichtspagina moeten zijn/worden, maar er staat maar één link op. Sinds de start in 2007 zijn er geen inhoudelijke wijzigingen geweest. Via de [[:Categorie:Kookboek]] zijn al zoveel ingangen, dat deze pagina mij overbodig lijkt. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 12 jun 2025 17:43 (CEST) ::Bovendien is er de pagina [[Kookboek/Recepten]]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 16 jun 2025 01:53 (CEST) :{{Done}} - Er stond inderdaad een link naar één recept, daarmee had deze pagina geen enkele zinnige functie. In een heel andere vorm had dit misschien een zekere meerwaarde gehad, maar daar ga ik me niet verder mee bezighouden. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:10 (CEST) ====Toegevoegd 16 juni, te verwijderen op of na 16 juli==== * [[Tsjechisch/Woordenlijst Tsjechisch-Nederlands]] - Vrijwel geen inhoud sinds 2018. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 16 jun 2025 01:53 (CEST) *:Ik ben toch eerder geneigd dit te behouden, er is immers altijd kans dat het een keer door iemand verder wordt aangevuld. Er staat toch wel iets, zij het idd. niet veel. Op zich is dit puur inhoudelijk natuurlijk ook zinvol. Als je dit weggooit, heb je daarna dus helemáál niets wat dit betreft. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:16 (CEST) * [[Elektronische Bouwstenen voor Producten]] - Geen enkele inhoud, gestart in april 2024 --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 16 jun 2025 07:44 (CEST) *:[[gebruiker:Jelle Saldien]], gebeurt hier nog iets meer mee? Anders zal dit binnenkort verwijderd worden, want in de huidige vorm is het idd. totaal ongeschikt. Overigens is de titel hoe dan ook onjuist gespeld (hoofdletters). [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:31 (CEST) * [[Wikibooks:Infobox/Staatsrecht in Nederland]] - Beginnetje voor een Infobox (uit 2009) waarvoor geen Wikibook bestaat. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 16 jun 2025 08:12 (CEST) *:Jawel, dat is er wel maar staat momenteel buiten de hoofdnaamruimte, zie [[Wikibooks:Wachtruimte/Staatsrecht in Nederland]]. Alleen: wie gaat dit ooit nog afmaken? Ik iig niet, helaas. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:19 (CEST) *::Je hebt gelijk, had ik niet gezien. Ik ga dit ook niet afmaken. [[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 17 jun 2025 06:00 (CEST) * [[Michel de Montaigne/Nederlandse vertalingen van Essais: Livre I]] - Te weinig inhoud, slechts enkele vertalingen. Veel overmoedige ambitie en helaas te weinig tijd om het in mijn eentje verder uit te werken. Heeft dus niet veel zin, vind ik, om het te bewaren. De rest van het wikibook over Montaigne (de samenvattingen enz.) kan wel blijven. [[Gebruiker:J.Grandgagnage|J.G.G.]] ([[Overleg gebruiker:J.Grandgagnage|overleg]]) 16 jun 2025 09:46 (CEST) *:{{Done}} En meteen ook de drie subpagina's die hierin stonden mee verwijderd, omdat ze als zodanig integraal deel waren van deze hoofdmodule. Als dat laatste niet de bedoeling was, moet je de betreffende inhoud elders onderbrengen (door ze eerst te hernoemen). [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:42 (CEST) * [[BIM/Begrippenlijst]] - leeg sinds juni 2024. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 16 jun 2025 13:21 (CEST) *:{{Done}} - Hier had je idd. in deze vorm helemaal niets aan. Het hoorde op zich bij een bestaand boek, maar [[gebruiker:Joopzuur]] die hier vorig jaar aan werkte lijkt momenteel niet actief. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 16 jun 2025 23:21 (CEST) ====Toegevoegd 17 juni, te verwijderen op of na 17 juli==== * [[Atlas van Afrika]] - Dit is geen atlas. Dit is slechts één pagina die alleen een zeer globale kaart van Afrika bevat, zonder inhoud. Ook is er geen Wikibook waar de pagina bij hoort, geen categorie, helemaal niets. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 17 jun 2025 15:23 (CEST) ====Toegevoegd 19 juni, te verwijderen op of na 19 juli==== * [[Moet er meer gedaan worden om de privacy van Nederlandse burgers te beschermen]] - Dit lijkt mij "out of scope" zoals dat op Commons zou worden bestempeld: dit lijkt meer op een essay dan een leerboek, wat de scope op Wikibooks is. Bovendien is het op geen enkele manier ingebed in de structuur van Wikibooks: geen categorie, geen links naar deze pagina. Hoe zou het dan terug te vinden zijn? En bij welk boek zou het moeten horen? --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 19 jun 2025 11:15 (CEST) *:Lijkt inderdaad weinig meer dan een essay, hoewel het onderwerp op een bepaalde manier denk ik best interessant zou kunnen zijn (zie de [[Boekenplank:Samenleving]], waar dit bij zou kunnen passen). Ik neig dus in deze vorm toch maar naar verwijderen. Dat het nog niet ingebed is in de categorie-structuur is op zich niet het grootste probleem, wiki-technisch is dat vrij eenvoudig te verhelpen. Alleen: dat is natuurlijk ook weer verder zinloos als de inhoud als zodanig in deze vorm dus niet geschikt is een beter verwijderd kan worden. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 19 jun 2025 19:14 (CEST) ====Toegevoegd 23 juni vanwege mogelijke schending auteursrechten ==== Vermoedelijk zijn de volgende teksten schending van het auteursrecht: * [[Italiaans/Liedtekst-Volare]], zie [[Overleg:Italiaans/Liedtekst-Volare]] voor mijn toelichting. * [[Italiaans/Liedtekst-Per-amore]], zie [[Overleg:Italiaans/Liedtekst-Per-amore]] voor mijn toelichting. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 23 jun 2025 07:44 (CEST) *:Per direct verwijderd, alleen al bij een vermoeden van auteursrechtenschending dient het nadeel van de twijfel te worden gegeven. De oorspronkelijke auteur, Hans Muller, is sinds enkele maanden trouwens overal op de site van WMF geblokkeerd en kan dus hier dus nu ook geen toelichting meer geven. Jammer, maar niets aan te doen verder. Mocht hij hier ooit nog een keer kunnen terugkomen, da kan hij zelf eventueel alsnog een toelichting geven. [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 24 jun 2025 01:45 (CEST) ====Toegevoegd 26 juni, te verwijderen op of na 26 juli==== * [[Koken/Kookles]] mag wat mij betreft weg. Deze wordt niet meer gebruikt en is ook niet echt bruikbaar. {{Wg|Pbuddenberg}} ** Mee eens. Zie [[Overleg_gebruiker:Pbuddenberg#Over_de_pagina_Koken/Kookles]]. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 30 jun 2025 16:30 (CEST) **:{{done}} [[Gebruiker:De Wikischim|De Wikischim]] ([[Overleg gebruiker:De Wikischim|overleg]]) 30 jun 2025 21:10 (CEST) ====Toegevoegd 30 juni, te verwijderen op of na 30 juli==== * [[Boekbespreking: Het smelt (Lize Spit)]]: ** Op mij komt deze lofzang over als promotie/reclame, die niet thuis hoort op Wikimedia. De pagina is in 2019 geschreven door een anonieme auteur. Het lijkt mij geen objectief geschreven recensie/boekbespreking, die kritisch hoort te zijn. ** Het is een los artikel, dat bij geen enkel boek of categorie hoort. En ik zou ook niet weten waar het te plaatsen. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 30 jun 2025 06:08 (CEST) :Eens; direct verwijderd. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 30 jun 2025 11:35 (CEST) ===juli=== ====Toegevoegd 1 juli, te verwijderen op of na 1 augustus==== * [[Biologie/Schooltaalwoorden]]- Wie heeft hier iets aan? Het lijkt mij dat je meer hebt aan [[Verklarende woordenlijst biologie voor het secundair onderwijs]]. Bovendien lijken niet alle woorden specifiek voor biologie te zijn. De pagina is in 2019 gemaakt en er is sindsdien ook helemaal niets gedaan met de opmerking dat het artikel niet voldoet aan de opmaakconventies. --[[Gebruiker:JopkeB|JopkeB]] ([[Overleg gebruiker:JopkeB|overleg]]) 1 jul 2025 08:03 (CEST) ::Nutteloos in deze vorm. Kan voor gebruiker nog wel waarde hebben, daarom verplaatst naar [[Gebruiker:Pbuddenberg:Biologie/Schooltaalwoorden]]. - [[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] ([[Overleg gebruiker:Erik Baas|overleg]]) 1 jul 2025 15:40 (CEST) == Kandidaten voor directe verwijdering == <span style="font-size: small;">Hier worden maximaal 10 kandidaten voor directe verwijdering geplaatst.<br>Voor het volledige overzicht: [[:Categorie:Wikibooks:Nuweg|klik hier]].</span><br> <dynamicPageList> category = Wikibooks:Nuweg mode = ordered count = 10 redirects = include </dynamicPageList> satukw3wsaa676x2ll2830n2ezcv79l 0 151 398163 398147 2025-07-03T15:07:51Z JopkeB 18060 /* V */ Vla 398163 wikitext text/x-wiki '''Wikimedia Kookboek ~ Alfabetische index van recepten''' Dit is een index-pagina zoals er ook achterin kookboeken voorkomen. Voeg hier steeds zelf een nieuw recept op de juiste, alfabetische, plaats toe. A.u.b. alleen links naar recepten toevoegen die bestaan of die je meteen gaat toevoegen aan het Kookboek. Verzoek om een nieuw kan bij [[Kookboek/Gewenste recepten|gewenste recepten]]. Gebruik het [[Kookboek/Receptsjabloon|receptsjabloon]] voor het toevoegen van recepten. <div style="text-align: center;">'''[[Kookboek/Kruiden en specerijen|Kruiden en specerijen vind je in deze lijst.]]'''</div> {{Alfabet met ankers}} <div style="columns: 4 250px;"> ==A== *[[Kookboek/Aachener Printen|Aachener Printen]] *[[Kookboek/Gekookte aardappel|Aardappel (gekookt)]] *[[Kookboek/Aardappelen à la Bercy|Aardappelen à la Bercy]] *[[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]] *[[Kookboek/Aardappelgratin|Aardappelgratin]] *[[Kookboek/Aardappelpuree|Aardappelpuree]] *[[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]] *[[Kookboek/Aardappelsoesjes|Aardappelsoesjes]] *[[Kookboek/Aardbeienijs|Aardbeienijs]] *[[Kookboek/Aardbeientaart zonder oven|Aardbeientaart zonder oven]] *[[Kookboek/Advocaat|Advocaat]] *[[Kookboek/Advocaatbavarois|Advocaatbavarois]] *[[Kookboek/Alhambra|Alhambra]] *[[Kookboek/Alioli|Alioli]] *[[Kookboek/Aloo tikki|Aloo tikki]] *[[Kookboek/Älplermagronen|Älplermagronen]] *[[Kookboek/Andijvierolletjes met rookspek|Andijvierolletjes met rookspek]] *[[Kookboek/Andijviesalade|Andijviesalade]] *[[Kookboek/Appel-komkommersalade|Appel-komkommersalade]] *[[Kookboek/Appelbol|Appelbol]] *[[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]] *[[Kookboek/Appelmoes|Appelmoes]] *[[Kookboek/Appeltaart|Appeltaart]] *[[Kookboek/Appeltaart met rozijnen|Appeltaart met rozijnen]] *[[Kookboek/Arretjescake|Arretjescake]] *[[Kookboek/Asperges à la Flamande|Asperges à la Flamande]] *[[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]] (voorgerecht) *[[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]] *[[Kookboek/Avocadosoep|Avocadosoep]] *[[Kookboek/Ayran|Ayran]] (Turkse yoghurtdrank) ==B== *[[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]] *[[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]] *[[Kookboek/Balkenbrij|Balkenbrij]] *[[Kookboek/Balletjes in tomatensaus|Balletjes in tomatensaus]] *[[Kookboek/Balsamico-vinaigrette|Balsamico-vinaigrette]] *[[Kookboek/Bami|Bami]] *[[Kookboek/Bami goreng|Bami goreng]] *[[Kookboek/Banaan met ardennerham|Banaan met Ardennerham]] *[[Kookboek/Banaan op de barbecue|Banaan op de barbecue]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Banketbakkersroom]] *[[Kookboek/Barbecuerecept|Barbecuerecept]] *[[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]] *[[Kookboek/Barbecuespies|Barbecuespies]] *[[Kookboek/Barreado|Barreado]] *[[Kookboek/Bavarois|Bavarois]] *[[Kookboek/Berbere|Berbere]] *[[Kookboek/Berchemse boterkoekjes|Berchemse boterkoekjes]] *[[Kookboek/Beschuit met muisjes|Beschuit met muisjes]] *[[Kookboek/Beslagwafels|Beslagwafels]] *[[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]] *[[Kookboek/Bisschopswijn|Bisschopswijn]] *[[Kookboek/Bitterballen|Bitterballen]] *[[Kookboek/Bloemkool met kaas en prei|Bloemkool met kaas en prei]] *[[Kookboek/Bloemkool met witte saus|Bloemkool met witte saus]] *[[Kookboek/Bloemkoolprak|Bloemkoolprak]] *[[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]] *[[Kookboek/Bodding|Bodding]] *[[Kookboek/Boekweitkoek|Boekweitkoek]] *[[Kookboek/Boekweit met doperwten|Boekweit met doperwten]] *[[Kookboek/Boerenjongens|Boerenjongens]] *[[Kookboek/Boeuf Bourguignon|Boeuf Bourguignon]] *[[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]] *[[Kookboek/Boranija|Boranija]] *[[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]] *[[Kookboek/Borstplaat|Borstplaat]] *[[Kookboek/Bossche bol|Bossche bol]] *[[Kookboek/Bouillon|Bouillon]] *[[Kookboek/Bowl van Lievevrouwebedstro|Bowl van Lievevrouwebedstro]] *[[Kookboek/Bramensap|Bramensap]] *[[Kookboek/Gekookte broccoli|Broccoli (gekookte)]] *[[Kookboek/Brodo|Brodo]] *[[Kookboek/Broeder|Broeder]] *[[Kookboek/Broodpap|Broodpap]] *[[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]] *[[Kookboek/Broodschotel|Broodschotel]] *[[Kookboek/Bruinebonenprut|Bruine bonenprut]] *[[Kookboek/Bruinebonensoep|Bruine bonensoep]] *[[Kookboek/Bruinebonen-wortelsoep|Bruinebonen-wortelsoep]] *[[Kookboek/Burrito|Burrito]] *[[Kookboek/Butter en eek|Butter en eek]] ==C== *[[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]] *[[Kookboek/Cannelloni met ricotta spinazievulling|Cannelloni met ricotta spinazievulling]] *[[Kookboek/Caesarsalade|Caesarsalade]] *[[Kookboek/Champignonsaus|Champignonsaus]] *[[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]] *[[Kookboek/Chili con carne|Chili con carne]] *[[Kookboek/Chimarrão|Chimarrão]] *[[Kookboek/Chimichurri|Chimichurri]] *[[Kookboek/Chinese tomatensoep|Chinese tomatensoep]] *[[Kookboek/Choco|Choco (chocoladepasta)]] *[[Kookboek/Bossche bol|Chocoladebol]] *[[kookboek/Chocoladefondue|Chocoladefondue]] *[[Kookboek/Chocoladeletter|Chocoladeletter]] *[[Kookboek/Chocolademelk|Chocolademelk]] *[[Kookboek/Chocolademousse|Chocolademousse]] *[[Kookboek/Chocoladetaart|Chocoladetaart]] *[[Kookboek/Koude chocoladetaart|Koude chocoladetaart]] *[[Kookboek/Citroenjenever|Citroenjenever]] *[[Kookboek/Citroensap|Citroensap]] *[[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]] *[[Kookboek/Cola|Cola]] *[[Kookboek/Confituur|Confituur]] *[[Kookboek/Cosmopolitan|Cosmopolitan]] *[[Kookboek/Courgette op de barbecue|Courgette op de barbecue]] *[[Kookboek/Couscous|Couscous]] *[[Kookboek/Couscous met bloemkool|Couscous met bloemkool]] *[[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]] *[[Kookboek/Couscousschotel|Couscousschotel]] *[[Kookboek/Crème au beurre-taart|Crème au beurre-taart]] *[[Kookboek/Crème fraîche|Crème fraîche]] *[[Kookboek/Banketbakkersroom|Crème patissière]] *[[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]] *[[Kookboek/Croutons|Croutons]] *[[Kookboek/Curryworst op de barbecue|Curryworst op de barbecue]] <div style="break-inside: avoid;"> ==D== *[[Kookboek/Dikke koek|Dikke koek]] *[[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]] *[[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]] *[[Kookboek/Gember|Djahé]] *[[Kookboek/Komijnzaad|Djinten]] *[[Kookboek/Dobos-taart|Dobos-taart]] </div> ==E== *[[Kookboek/Gestoofde eend met sinaasappel|Eend (gestoofd) met sinaasappel]] *[[Kookboek/Ei-banaanpannenkoekjes|Ei-banaanpannenkoekjes]] *[[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]] *[[Kookboek/Enchilada|Enchilada]] *[[Kookboek/Erwtensoep|Erwtensoep]] <div style="break-inside: avoid;"> ==F== *[[Kookboek/Fazant à la Brabançonne|Fazant à la Brabançonne]] *[[Kookboek/Filosoof|Filosoof]] *[[Kookboek/Flensje|Flensje]] *[[Kookboek/Forel Beauséjour|Forel Beauséjour]] *[[Kookboek/Fornello|Fornello]] *[[Kookboek/Patat|Friet]] *[[Kookboek/friet-ei|Friet-ei]] *[[Kookboek/Frikandelbroodjes|Frikandelbroodjes]] *[[Kookboek/Fryske_dúmkes|Fryske dúmkes]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==G== *[[Kookboek/Gado gado|Gado gado]] *[[Kookboek/Garnaalkroketten|Garnaalkroketten]] *[[Kookboek/Gâteau du Vully|Gâteau du Vully]] *[[Kookboek/Gazpacho|Gazpacho]] *[[Kookboek/Gehaktbal|Gehaktballen]] *[[Kookboek/Gehaktballetjes_met_ananas_en_paprika|Gehaktballetjes met ananas en paprika]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Gehaktbrood]] *[[Kookboek/Gekookte spruitjes|Gekookte spruitjes]] *[[Chillipepers.NL/Goong pad pong garee|Goong pad pong garee (Thais)]] *[[Kookboek/Goulash|Goulash]] *[[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] *[[Kookboek/Griekse herderschotel|Griekse herderschotel]] *[[Kookboek/Griekse salade|Griekse salade]] *[[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]] *[[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]] *[[Kookboek/Guacamole|Guacamole]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==H== *[[Kookboek/Hachee|Hachee]] *[[Kookboek/Hamburger|Hamburger]] *[[Kookboek/Hartige taart|Hartige taart]] *[[Kookboek/Havermoutkoekjes|Havermoutkoekjes]] *[[Kookboek/Hazelnootpasta|Hazelnootpasta]] *[[Kookboek/Hemelse modder|Hemelse modder]] *[[Kookboek/Herinnering aan het bos|Herinnering aan het bos]] *[[Kookboek/Hongaarse cocktail|Hongaarse cocktail]] *[[Kookboek/Hongaarse Goulash (vegetarisch)|Hongaarse goulash (vegetarisch)]] *[[Kookboek/Hotdog|Hotdog]] *[[Kookboek/Hummus|Hummus]] *[[Kookboek/Hutsepot|Hutsepot]] (Vlaamse versie) *[[Kookboek/Hutspot|Hutspot]] (Nederlandse versie) *[[Kookboek/Hutspot met pastinaak|Hutspot met pastinaak]] </div> ==I== *[[Kookboek/Indzjera|Indzjera]] *[[Kookboek/Italiaanse boerenschotel|Italiaanse boerenschotel]] ==J== *[[Kookboek/Jachtschotel|Jachtschotel]] *[[Kookboek/Jam|Jam]] *[[Kookboek/Jambalaya|Jambalaya]] *[[Kookboek/Jus|Jus]] ==K== *[[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]] *[[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]] *[[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]] *[[Kookboek/Kaastaart met frambozen|Kaastaart met frambozen]] *[[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]] *[[Kookboek/Kandeel|Kandeel]] *[[Kookboek/Kapsalon|Kapsalon]] (snack) *[[Kookboek/Karnemelkse pap|Karnemelkse pap]] *[[Kookboek/Kavarma|Kavarma]] *[[Khao_man_kai|Khao man kai (Thais)]] *[[Khao_moo_daeng|Khao moo daeng (Thais)]] *[[Kookboek/Gevulde kipfilet met spinazie|Gevulde kipfilet met spinazie]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Kip Tandoori]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (kerrie)|Kip in de hoed (kerrie)]] *[[Kookboek/Kip in de hoed (prei en rijst)|Kip in de hoed (prei en rijst)]] *[[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]] *[[Kookboek/Stevige kippensoep|Stevige kippensoep]] *[[Kookboek/Kippenvleugels met sesamzaad|Kippenvleugels met sesamzaad]] *[[Kookboek/Kleefrijst met klapper en gula djawa|Kleefrijst met klapper en gula djawa]] *[[Kookboek/Kniepertie|Kniepertie]] *[[Kookboek/Knoflooksaus|Knoflooksaus]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op kwarkbasis|Knoflooksaus op kwarkbasis]] *[[Kookboek/Knoflooksaus op yoghurtbasis|Knoflooksaus op yoghurtbasis]] *[[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]] *[[Kookboek/Komkommersalade|Komkommersalade]] *[[Kookboek/Konijn met pruimen|Konijn met pruimen]] *[[Kookboek/Stoofschotel met koolraap|Stoofschotel met koolraap]] *[[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]] *[[Kookboek/Koolsla|Koolsla]] *[[Kookboek/Gekookte kreeft|Kreeft (gekookt)]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Krentjebrij]] (watergruwel) *[[Kookboek/Kroketten en bitterballen|Kroketten en bitterballen]] *[[Kookboek/Kruidenboter|Kruidenboter]] *[[Kookboek/Kruidnoten|Kruidnoten]] *[[Kookboek/Kruudmoes|Kruudmoes]] *[[Kookboek/Kwast|Kwast]] *[[Kookboek/Kweeperengelei|Kweeperengelei]] <div style="break-inside: avoid;"> ==L== *[[Laap_Mu|Laap Mu (Thais)]] *[[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]] *[[Kookboek/Lasagne Bolognese|Lasagne Bolognese]] *[[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]] *[[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]] *[[Kookboek/Linzenschotel met rijst|Linzenschotel met rijst]] *[[Kookboek/Linzensoep|Linzensoep]] *[[Kookboek/Kruidige_loempiaatjes_met_zalm_en_garnaal|Loempiaatjes (kruidig) met zalm en garnaal]] *[[Kookboek/Luikse wafel|Luikse wafel]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==M== *[[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]] *[[Kookboek/Maïssoep|Maïssoep]] *[[Kookboek/Maitrank|Maitrank]] *[[Kookboek/Mangochutney|Mangochutney]] *[[Kookboek/Marsepein|Marsepein]] *[[Kookboek/Marshmallow|Marshmallow]] *[[Kookboek/Mayonaise|Mayonaise]] *[[Kookboek/Mediterrane witte bonensoep|Mediterrane witte bonensoep]] *[[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]] *[[Kookboek/Meringue|Meringue]] *[[Kookboek/Mexicaanse bonenschotel|Mexicaanse bonenschotel]] *[[Kookboek/Milkshake|Milkshake]] *[[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]] *[[Kookboek/Mojito|Mojito]] *[[Kookboek/Gebakken mosselen|Gebakken mosselen]] *[[Kookboek/Mosterd|Mosterd]] *[[Kookboek/Mosterdsaus|Mosterdsaus]] *[[Kookboek/Mosterdsoep|Mosterdsoep]] *[[Kookboek/Moussaka|Moussaka]] *[[Kookboek/Mozzarella met tomaten|Mozzarella met tomaten]] </div> ==N== * [[Kookboek/Nasi goreng|Nasi goreng]] * [[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] * [[Kookboek/Vegetarische nasi|Vegetarische nasi]] * [[Kookboek/Niter kibbeh|Niter kibbeh]] <div style="break-inside: avoid;"> ==O== *[[Kookboek/Oer Nasi Goreng|Oer Nasi Goreng]] *[[Kookboek/Oesterveloutésoep|Oesterveloutésoep]] *[[Kookboek/Oliebollen|Oliebollen]] *[[Kookboek/Øllebrød|Øllebrød]] *[[Kookboek/Omelet|Omelet]] *[[Kookboek/Oost-Indische kerssoep|Oost-Indische kerssoep]] *[[Kookboek/Oost-Vlaamse vlaai|Oost-Vlaamse vlaai]] *[[Kookboek/Ossenstaartsoep|Ossenstaartsoep]] *[[Kookboek/Ovenschotel van fusili en kaas|Ovenschotel van fusili en kaas]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==P== *[[Kookboek/Paddenstoelenragout|Paddenstoelenragout]] *[[Kookboek/Paella|Paella]] *[[Kookboek/Paling in kervelsoep|Paling in kervelsoep]] *[[Kookboek/Paneermeel|Paneermeel]] *[[Kookboek/Panna cotta|Panna cotta]] *[[Kookboek/Pannenkoeken|Pannenkoeken]] *[[Kookboek/Pão de queijo|Pão de queijo]] (deegbolletjes) *[[Kookboek/Gevulde paprika (vlees-groente)|Gevulde paprika (vlees-groente)]] *[[Kookboek/Gevulde paprika (mediterraans)|Gevulde paprika (mediterraans)]] *[[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]] *[[Kookboek/Pasta met budgetbolognese|Pasta met budgetbolognese]] *[[Kookboek/Pasta met kip|Pasta met kip]] *[[Kookboek/Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum|Pasta met mozzarella, tomaten en basilicum]] *[[Kookboek/Pasta met parmaham|Pasta met parmaham]] *[[Kookboek/Pasta met rijst en gehakt|Pasta met rijst en gehakt]] *[[Kookboek/Pasta met romige tomatensaus|Pasta met romige tomatensaus]] *[[Kookboek/Pasta met simpele groentensaus|Pasta met simpele groentensaus]] *[[Kookboek/Pasta met spinazie en roomkaas|Pasta met spinazie en roomkaas]] *[[Kookboek/Pasta met tonijn en appel|Pasta met tonijn en appel]] *[[Kookboek/Pasta met venkel|Pasta met venkel]] *[[Kookboek/Pastinaak gestoofd in pompoen|Pastinaak gestoofd in pompoen]] *[[Kookboek/Patat|Patat]] *[[Kookboek/Patátes me skórtho|Patátes me skórtho]] *[[Kookboek/Paté|Paté]] *[[Kookboek/Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap|Peentjes geglaceerd in sinaasappelsap]] *[[Kookboek/Gestoomde peentjes|Peentjes (gestoomd)]] *[[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]] *[[Kookboek/Pesto|Pesto]] *[[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]] *[[Kookboek/Pina Colada|Pina Colada]] *[[Kookboek/Pindasoep (eenvoudige)|Pindasoep (eenvoudige)]] *[[Kookboek/Pindasoep (Surinaamse)|Pindasoep (Surinaamse)]] *[[Kookboek/Pizza|Pizza]] *[[Kookboek/Poestasaus|Poestasaus]] *[[Kookboek/Poffert|Poffert]] *[[Kookboek/Poffertjes|Poffertjes]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Pompoenbrood, volkoren]] *[[Kookboek/Pompoenpuree|Pompoenpuree]] *[[Kookboek/Pompoensoep met appel|Pompoensoep met appel]] *[[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Gekruide pompoensoep met groenten]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Pompoentaart, zoete]] *[[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]] (Franse stoofpot) *[[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot) *[[Kookboek/Preisoep|Preisoep]] *[[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]] *[[Kookboek/Preitaart|Preitaart]] </div> ==Q== <div style="break-inside: avoid;"> ==R== *[[Kookboek/Rabarbermoes|Rabarbermoes]] *[[Kookboek/Raclette (gerecht)|Raclette]] *[[Kookboek/Ragoût|Ragoût]] *[[Kookboek/Ratatouille|Ratatouille]] *[[Kookboek/Rijst met gehakt en groenten|Rijst met gehakt en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]] *[[Kookboek/Rijst met kokos en mango chutney|Rijst met kokos en mango chutney]] *[[Kookboek/Rijst met paksoi|Rijst met paksoi]] *[[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groente]] *[[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]] *[[Kookboek/Rijstebrij|Rijstebrij]] *[[Kookboek/Rijstsalade|Rijstsalade]] *[[Kookboek/Rodebietensoep|Rodebietensoep]] *[[Kookboek/Rodebietjessalade|Rodebietjessalade]] *[[Kookboek/Rode biet-paprikasalade|Rode biet-paprikasalade]] *[[Kookboek/Warme bietensalade|Warme bietensalade]] *[[Kookboek/Rodekool-gehakttaart|Rodekool-gehakttaart]] *[[Kookboek/Rodekool met appel|Rodekool met appel]] *[[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]] *[[Kookboek/Rodekoolsalade|Rodekoolsalade]] *[[Kookboek/Vegetarische rodekoolstamppot|Vegetarische rodekoolstamppot]] *[[Kookboek/Rodelinzensoep|Rodelinzensoep]] *[[Kookboek/Romige kerriesoep|Romige kerriesoep]] *[[Kookboek/Boter|Roomboter]] *[[Kookboek/Roomijs|Roomijs]] *[[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]] *[[Kookboek/Rösti|Rösti]] *[[Kookboek/Roux|Roux]] </div> <div style="break-inside: avoid;"> ==S== *[[Kookboek/Sabayon|Sabayon]] *[[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]] *[[Kookboek/Sandwichrol|Sandwichrol]] *[[Kookboek/Sangria|Sangria]] (drank) *[[Kookboek/Saté Teriyaki op de barbecue|Saté Teriyaki op de barbecue]] *[[Kookboek/Satésaus|Satésaus]] *[[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]] *[[Kookboek/Schnitzel-roomsaus|Schnitzel-roomsaus]] *[[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]] *[[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]] *[[Kookboek/Scones|Scones]] *[[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]] *[[Kookboek/Shoarma|Shoarma]] *[[Kookboek/Siciliaanse spaghetti|Siciliaanse spaghetti]] *[[Kookboek/Sieuw mai|Sieuw mai]] *[[Kookboek/Gegratineerde Sint Jacobsschelp|Sint Jacobsschelp (gegratineerd)]] *[[Kookboek/Gepocheerde Sint Jacobsschelp met kaassaus|Sint Jacobsschelp (gepocheerd) met kaassaus]] *[[Kookboek/Slagroom|Slagroom]] *[[Kookboek/Smoske|Smoske]] *[[Kookboek/Snickerbroodje|Snickerbroodje]] *[[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]] *[[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]] *[[Kookboek/Soezen|Soezen]] *[[Kookboek/Sorbetijs|Sorbetijs]] *[[Kookboek/Soufflé|Soufflé]] *[[Kookboek/Souvlaki|Souvlaki]] *[[Kookboek/Spaanse tortilla|Spaanse tortilla]] *[[Kookboek/Spaghetti Bolognese|Spaghetti Bolognese]] *[[Kookboek/Spaghetti met herfstpaddenstoelen‎|Spaghetti met herfstpaddenstoelen]] *[[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]] *[[Kookboek/Spanakópita|Spanakópita]] *[[Kookboek/Spekdik|Spekdik]] *[[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]] *[[Kookboek/Sperzieboontjes met knoflook|Sperzieboontjes met knoflook]] *[[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]] *[[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]] *[[Kookboek/Spruitjes met spek en ui|Spruitjes met spek en ui]] *[[Kookboek/Stamppot|Stamppot]] *[[Kookboek/Stamppot rauwe andijvie|Stamppot rauwe andijvie]] *[[Kookboek/Stamppot boerenkool|Stamppot boerenkool]] *[[Kookboek/Stamppot zuurkool|Stamppot zuurkool]] *[[Kookboek/Stifádo|Stifádo]] *[[Kookboek/Stoofperen (recept)|Stoofperen]] *[[Kookboek/Stoofpot|Stoofpot]] *[[Kookboek/Sudderlapjes|Sudderlapjes]] *[[Kookboek/Sushi|Sushi]] </div> ==T== *[[Kookboek/Taco|Taco]] *[[Kookboek/Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen | Taco's met zoete aardappel en zwarte bonen]] *[[Kookboek/Tandoorikip|Tandoorikip]] *[[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]] *[[Kookboek/Tante Wieskoek|Tante Wieskoek]] *[[Kookboek/Tequila Sunrise|Tequila Sunrise]] *[[Kookboek/Thousand Island Dressing|Thousand Island Dressing]] *[[Kookboek/Tiramisu|Tiramisu]] *[[Kookboek/Toastjes|Toastjes]] *[[Kookboek/Tom kha kai|Tom kha kai]] *[[Kookboek/Tomaten op de barbecue|Tomaten op de barbecue]] *[[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]] *[[Kookboek/Tomatenketchup|Tomatenketchup]] *[[Kookboek/Tomatensalade|Tomatensalade]] *[[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]] *[[Kookboek/Tomatensoep|Tomatensoep]] *[[Kookboek/Hollandse tomatensoep|Hollandse tomatensoep]] *[[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]] *[[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]] *[[Kookboek/Tosti|Tosti]] *[[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]] *[[Kookboek/Tzatziki|Tzatziki]] ==U== *[[Kookboek/Uitsmijter#Varianten|Uitsmijter]] ==V== *[[Kookboek/Vanillesuiker|Vanillesuiker]] *[[Kookboek/Vanillewafels|Vanillewafels]] *[[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]] *[[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]] *[[Kookboek/Varkensvlees in zoetzure saus|Varkensvlees in zoetzure saus]] *[[Kookboek/Vegetarische shoarma|Vegetarische shoarma]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésaus]] *[[Kookboek/Veloutésaus|Veloutésoep]] *[[Kookboek/Venkel uit de oven|Venkel uit de oven]] *[[Kookboek/Venkel-appelsalade|Venkel-appel salade]] *[[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]] *[[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]] *[[Kookboek/Vla|Vla]] *[[Kookboek/Vlaai|Vlaai]] *[[Kookboek/Vlaamse stoofkarbonaden|Vlaamse stoofkarbonaden]] *[[Kookboek/Vlaflip|Vlaflip]] *[[Kookboek/Vleesbrood|Vleesbrood]] *[[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]] *[[Kookboek/Vliegenzwammen|Vliegenzwammen]] *[[Kookboek/Volkoren pompoenbrood|Volkoren pompoenbrood]] *[[Kookboek/Vriendschapskoek|Vriendschapskoek]] *[[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]] *[[Kookboek/Vruchtensalade|Vruchtensalade]] ==W== *[[Kookboek/Waldorfsalade|Waldorfsalade]] *[[Kookboek/Krentjebrij|Watergruwel]] (krentjebrij) *[[Kookboek/Waterkers-aardappelsoep|Waterkers-aardappelsoep]] *[[Kookboek/Wentelteefje|Wentelteefje]] *[[Kookboek/Witlof uit de oven|Witlof uit de oven]] *[[Kookboek/Witlofsalade|Witlofsalade]] *[[Kookboek/Witlofsalade van de nonnen|Witlofsalade van de nonnen]] *[[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]] *[[Kookboek/Witlofsoep|Witlofsoep]] *[[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]] *[[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]] *[[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]] *[[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]] *[[Kookboek/Wortelsalade|Wortelsalade]] *[[Kookboek/Wortelsoep|Wortelsoep]] ==X== ==Y== *[[Kookboek/Yoghurt met appelmoes en noten|Yoghurt met appelmoes en noten]] *[[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]] *[[Kookboek/Yoghurtsoep|Yoghurtsoep]] *[[Kookboek/Yoghurttaart met kersen|Yoghurttaart met kersen]] *[[Kookboek/Yogonaise|Yogonaise]] ==Z== *[[Kookboek/Zaadjestaart|Zaadjestaart]] *[[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]] *[[Kookboek/Zalmmousse|Zalmmousse]] (opgestijfd) *[[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]] *[[Kookboek/Zandkoekjes|Zandkoekjes]] *[[Kookboek/Zoete pompoentaart|Zoete pompoentaart]] *[[Kookboek/Zomerse erwtensoep|Zomerse erwtensoep]] *[[Kookboek/Zootje van paling|Zootje van paling]] *[[Kookboek/Zürcher geschnetzeltes|Zürcher geschnetzeltes]] *[[Kookboek/Zuurkoolsalade|Zuurkoolsalade]] *[[Kookboek/Zoetzure zuurkoolschotel met kip|Zoetzure zuurkoolschotel met kip]] *[[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]] *[[Kookboek/Stamppot zuurkool|Zuurkoolstamppot]] *[[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Zuurkool met fruit en kip]] *[[Kookboek/Zweedse Gehaktballetjes|Zweedse gehaktballetjes]] </div> [[Categorie:Kookboek|Recepten]] [[Categorie:Kookboek - inhoud| Recepten]] {{Sub}} 33z5h8y7xqcxm3l2v72l414ixmzi9j6 10 1618 398159 397784 2025-07-03T13:36:45Z Erik Baas 2193 + param "Onderschrift" 398159 wikitext text/x-wiki {| class="vatop" style="margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; border: 1px solid rgb(200, 204, 209);" cellspacing="0" align="right" cellpadding="3" width="300" |- height="30" ! colspan="2" bgcolor="#d8d8d8" | {{SUBPAGENAME}} {{#If:{{{Afbeelding|}}}|<tr><td colspan="2" align="center" style="padding: 0;">{{{Afbeelding}}} {{#If:{{{Onderschrift|}}}|<span style="font-size: smaller;">{{{Onderschrift}}}</span>}} </td></tr>}} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Categorie|}}}| {{!}} Categorie {{!}} [[:Categorie:{{{Categorie}}}|{{{Categorie}}}]] }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Porties|}}}| {{!}} Aantal porties {{!}} {{{Porties}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Energie|}}}| {{!}} Energie {{!}} {{{Energie}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Tijd|}}}| {{!}} Bereidingstijd {{!}} {{{Tijd}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Stippen|}}}| {{!}} Moeilijkheidsgraad {{!}} {{KookboekNiveau{{{Stippen}}}}} }} |}<noinclude><br style="clear: both;">{{Sjablooninfo|1= '''Gebruik''' *kopieer onderstaande tekst en plak deze in het doelartikel *categorie invullen zonder blokhaken; categorie verschijnt niet in de tabel, maar werkt op de gewone manier *figuur dient een breedte van 300px te hebben<!-- ; vul alleen de bestandsnaam in --> '''Nota'''<br> Wanneer geen waarde wordt opgegeven in een veld zal dit niet worden getoond in de uiteindelijke tabel. <pre><nowiki> {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:xxx.xxx|300px]] | Onderschrift = | Categorie = | Porties = | Energie = | Tijd = | Stippen = }} </nowiki></pre> }} * Vul bij "Stippen" de moeilijkheidsgraad in, met een getal van 1 t/m 5 (zie de beschrijving bij [[:Categorie:Recepten naar niveau]] voor een indicatie). * Eventuele standaard kopjes om toe te voegen (deze vormen geen onderdeel van het sjabloon): <nowiki>==Benodigdheden==</nowiki><br> <nowiki>===Ingrediënten===</nowiki><br> NB Het format van ingrediënten is: * [hoeveelheid] ''<nowiki>{{Kb|p=Naam ingrediënt|ingrediënten}}</nowiki>'', bijvoorbeeld: ''<nowiki>1 kilo {{Kb|p=aardappel|aardappelen}}</nowiki>''. Zie [[Sjabloon:Kb]] voor meer uitleg. Dit zorgt ervoor dat ingrediënten automatisch worden opgenomen in lijsten van recepten met die ingrediënten en in verborgen categorieën<br> <nowiki>===Keukengereedschap===</nowiki><br> <nowiki>==Bereidingswijze==</nowiki><br> <nowiki>==Varianten==</nowiki><br> * Voeg onderaan toe: ** ''<nowiki>{{Recepten}}</nowiki>'' (met twee witregels tussen de laatste regel daarvóór) ** Ten minste één (andere) categorie, zie [[:Categorie:Kookboek]] voor een overzicht. NB Klik op de categorieën "Nationale en etnische keukens" en "Recept" voor de juiste subcategorie. Het format is: ''<nowiki>[[Categorie:Naam categorie|Naam recept (zonder "Kookboek/")]]</nowiki>''. * <nowiki> {{Sub}}</nowiki> Zie verder op [[Kookboek/Welkom!#Zelf_een_recept_toevoegen|Zelf een recept toevoegen]], voor meer handelingen en toelichtingen. [[Categorie:Kookboeksjablonen]] </noinclude> 7tczxrktpio01ppjrb3a7y8t3854a00 398166 398159 2025-07-03T15:31:49Z JopkeB 18060 Toelichting Onderschrift 398166 wikitext text/x-wiki {| class="vatop" style="margin-left: 1em; margin-bottom: 1em; border: 1px solid rgb(200, 204, 209);" cellspacing="0" align="right" cellpadding="3" width="300" |- height="30" ! colspan="2" bgcolor="#d8d8d8" | {{SUBPAGENAME}} {{#If:{{{Afbeelding|}}}|<tr><td colspan="2" align="center" style="padding: 0;">{{{Afbeelding}}} {{#If:{{{Onderschrift|}}}|<span style="font-size: smaller;">{{{Onderschrift}}}</span>}} </td></tr>}} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Categorie|}}}| {{!}} Categorie {{!}} [[:Categorie:{{{Categorie}}}|{{{Categorie}}}]] }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Porties|}}}| {{!}} Aantal porties {{!}} {{{Porties}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Energie|}}}| {{!}} Energie {{!}} {{{Energie}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Tijd|}}}| {{!}} Bereidingstijd {{!}} {{{Tijd}}} }} |- bgcolor="#ffffdd" {{#If:{{{Stippen|}}}| {{!}} Moeilijkheidsgraad {{!}} {{KookboekNiveau{{{Stippen}}}}} }} |}<noinclude><br style="clear: both;">{{Sjablooninfo|1= '''Gebruik''' *kopieer onderstaande tekst en plak deze in het doelartikel *categorie invullen zonder blokhaken; categorie verschijnt niet in de tabel, maar werkt op de gewone manier *figuur dient een breedte van 300px te hebben<!-- ; vul alleen de bestandsnaam in --> '''Nota'''<br> Wanneer geen waarde wordt opgegeven in een veld zal dit niet worden getoond in de uiteindelijke tabel. <pre><nowiki> {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:xxx.xxx|300px]] | Onderschrift = | Categorie = | Porties = | Energie = | Tijd = | Stippen = }} </nowiki></pre> }} * Vul het ''Onderschrift'' alleen in als dat afwijkt van de naam van het recept. * Vul bij "Stippen" de moeilijkheidsgraad in, met een getal van 1 t/m 5 (zie de beschrijving bij [[:Categorie:Recepten naar niveau]] voor een indicatie). * Eventuele standaard kopjes om toe te voegen (deze vormen geen onderdeel van het sjabloon): <nowiki>==Benodigdheden==</nowiki><br> <nowiki>===Ingrediënten===</nowiki><br> NB Het format van ingrediënten is: * [hoeveelheid] ''<nowiki>{{Kb|p=Naam ingrediënt|ingrediënten}}</nowiki>'', bijvoorbeeld: ''<nowiki>1 kilo {{Kb|p=aardappel|aardappelen}}</nowiki>''. Zie [[Sjabloon:Kb]] voor meer uitleg. Dit zorgt ervoor dat ingrediënten automatisch worden opgenomen in lijsten van recepten met die ingrediënten en in verborgen categorieën<br> <nowiki>===Keukengereedschap===</nowiki><br> <nowiki>==Bereidingswijze==</nowiki><br> <nowiki>==Varianten==</nowiki><br> * Voeg onderaan toe: ** ''<nowiki>{{Recepten}}</nowiki>'' (met twee witregels tussen de laatste regel daarvóór) ** Ten minste één (andere) categorie, zie [[:Categorie:Kookboek]] voor een overzicht. NB Klik op de categorieën "Nationale en etnische keukens" en "Recept" voor de juiste subcategorie. Het format is: ''<nowiki>[[Categorie:Naam categorie|Naam recept (zonder "Kookboek/")]]</nowiki>''. * <nowiki> {{Sub}}</nowiki> Zie verder op [[Kookboek/Welkom!#Zelf_een_recept_toevoegen|Zelf een recept toevoegen]], voor meer handelingen en toelichtingen. [[Categorie:Kookboeksjablonen]] </noinclude> e0ny7uccatyhznhj2ake4asebj8nvyt 0 1669 398182 398156 2025-07-04T05:54:38Z JopkeB 18060 Aanvullingen 398182 wikitext text/x-wiki [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]] Een '''nagerecht''', '''dessert''' of '''toetje''', is een gerecht dat na de hoofdmaaltijd wordt gegeten. Vaak is een nagerecht iets zoetigs en kouds, maar er zijn ook hartige en warme nagerechten. Een nagerecht moet bij de rest van de warme maaltijd passen, waarbij elk deel van de (Nederlandse) [[Huishouden/Voeding#De_Schijf_van_Vijf_(voedingsmiddelen)|schijf van Vijf]] aan bod komt. Vaak zal een toetje dan uit een zuivelproduct bestaan. Hiervan kan worden afgeweken als de warme maaltijd al kaas of een andere zuivelproduct bevat. Bij kaas als vleesvervanger is het beter om fruit met een hoog ijzergehalte als dessert te geven, zoals bessen, frambozen, abrikozen, aardbeien, kersen of perziken. == Voorbeelden van nagerechten == * Voor gezonde nagerechten, met weinig verzadigd vet en zonder suiker, die passen binnen de Schijf van Vijf: zie [https://www.voedingscentrum.nl/nl/zoek.aspx?categorie=recept Recepten voor nagerechten van Voedingscentrum], klik op "Verfijn recepten","Eetmoment" en "Nagerecht". Overige suggesties (niet allemaal even gezond!): === Met zuivel === * {{Kb|Yoghurt}} met fruit, bijvoorbeeld: ** per persoon: 1/2 geraspte appel of 2 eetlepels appelmoes, 2 dl yoghurt, kaneelpoeder en eventueel suiker naar smaak ** smoothie met yoghurt en rijp fruit, bijvoorbeeld met banaan, aardbeien, bessen, frambozen en/of kersen zonder pit; voeg een beetje melk of vruchtensap toe om de smoothie vloeibaarder te maken; gebruik een blender of prak de vruchten fijn in een diep bord; voeg eventueel wat honing toe om de smoothie iets zoeter te maken * {{Kb|Vla}} - vanillevla, chocoladevla, hopjesvla, blanke vla, frambozenvla, etc, of een combinatie ** yoghurt met vla, eventueel met plakjes banaan en hagelslag of chocoladevlokken ** [[Kookboek/Vlaflip|vlaflip]] * {{Kb|Kwark}} met vruchten * Kaasplankje met verschillende soorten {{Kb|kaas}} naar keuze: Hollandse, Belgische en buitenlandse. Voor een chic gerecht: serveer er port, vijgenbrood of appelstroop bij. * Pudding op basis van melk, bijvoorbeeld: ** Warme of koude {{Kb|p=custard|custardpudding}} met bijvoorbeeld p.p. een halve gesnipperde appel of halve banaan in stukjes *** (voor volwassenen:) leg in elk dessertschaaltje een of meer [[Kookboek/Lange vingers|lange vingers]], besprenkel die met {{Kb|Kirsch}} en giet daaroverheen warme custardpudding. ** {{Kb|p=griesmeel|griesmeelpudding}} met bessensap * Consumptie-ijs ** [[Kookboek/Milkshake|Milkshake]] (mix van consumptie-ijs met melk/yoghurt en vruchten) * Andere garneringen: hagelslag, hagelvlokken, vruchtenhagel. NB Kiwi met zuivel is een slechte combinatie, dus gebruik geen kiwi in combinatie met yoghurt of melk. === Overige === * [[Kookboek/Vruchtensalade|Vruchtensalade]] * [[Kookboek/Rabarbermoes|Rabarbermoes]] * Alleen na een lichte warme maaltijd met weinig koolhydraten: ** Flensjes met stukjes fruit of warme appelmoes. ** Gebak; versier het gebak met bijvoorbeeld vanille-ijs en/of slagroom. ** [[Kookboek/Wentelteefje|Wentelteefje]] met bijvoorbeeld een bolletje ijs en/of [[Kookboek/Advocaat|advocaat]], of met verse frambozen en poedersuiker. * Koffie met een mini-glaasje likeur en chocolade. == Recepten voor nagerechten == {{Kolommen automatisch|inhoud= <DynamicPageList> category=Dessert mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> }} [[Categorie:Dessert| ]] {{Sub}} al8due7dbl2vx3y07guy9ob4st9i14b 4 2769 398167 379289 2025-07-03T23:08:12Z Erik Baas 2193 /* Kookboek */ ++ 398167 wikitext text/x-wiki {{Sjabloonpagina's}} Hier vindt u een overzicht van alle sjablonen die door één van de vrijwilligers op Wikibooks gevonden en gerangschikt zijn. Aangezien Wikibooks een dynamisch systeem is, kan dit overzicht incompleet zijn. Het systeem kan ook een [https://nl.wikibooks.org/w/index.php?title=Speciaal:Allpages&from=&namespace=10 alfabetisch overzicht] van de hele sjabloonnaamruimte genereren. Dat is wel compleet, maar slechts alfabetisch geordend. ==Algemene sjablonen== *[[Sjabloon:Abc|Abc]] ===Ontwikkelingsvoortgang van boeken=== {{Kolommen3 |Kolom1= [[Sjabloon:Ontwikkelingsvoortgang|Ontwikkelingsvoortgang]] *[[Sjabloon:00%|00%]] *[[Sjabloon:25%|25%]] *[[Sjabloon:50%|50%]] *[[Sjabloon:75%|75%]] *[[Sjabloon:100%|100%]] |Kolom2= Alternatief: *[[Sjabloon:Fase0|Fase0]] *[[Sjabloon:Fase1|Fase1]] *[[Sjabloon:Fase2|Fase2]] *[[Sjabloon:Fase3|Fase3]] *[[Sjabloon:Fase4|Fase4]] }} Dit zijn servicesjablonen gebruikt op de titelpagina van het boek, waardoor automatische lijsten gegenereerd kunnen worden met DynamicPageList, welk boek in welk stadium is. ===Overzicht beschikbare boeken op onderwerp=== *[[Sjabloon:Diversen|Diversen]] *[[Sjabloon:Exacte wetenschap|Exacte wetenschap]] *[[Sjabloon:Multimediale wetenschappen|Multimediale wetenschappen]] *[[Sjabloon:Talen|Talen]] ===Navigatie=== *[[Sjabloon:Navigatie|Navigatie]] *[[Sjabloon:Bladeren4|Bladeren4]] ===Categorisatie=== *[[Sjabloon:Sub|Sub]] - een servicesjabloon, wordt gebruikt voor elk hoofdstuk in een boek. Dit sjabloon zorgt ervoor dat het hoofdstuk bij het boek gecategoriseerd wordt en deze categorie wordt gebruikt voor het tellen van het aantal hoofdstukken, zie ook [[Wikibooks:Infobox]] *[[Sjabloon:Boek|Boek]] - een servicesjabloon, wordt gebruikt op de titelpagina van het boek, waardoor het aantal boeken in Wikibooks automatisch geteld wordt. *[[Sjabloon:Juniorsub|Juniorsub]] - een servicesjabloon, wordt gebruikt voor elk hoofdstuk in een juniorboek. Dit sjabloon zorgt ervoor dat het hoofdstuk bij het boek gecategoriseerd wordt en deze categorie wordt gebruikt voor het tellen van het aantal hoofdstukken. *[[Sjabloon:Juniorboek|Juniorboek]] - een servicesjabloon, wordt gebruikt op de titelpagina van het juniorboek, waardoor het aantal juniorboeken in Wikibooks automatisch geteld wordt. ==Licentiestatus van media== *[[Sjabloon:Cc-by-sa|CC-BY-SA]] *[[Sjabloon:GFDL|GFDL]] *[[Sjabloon:Geeninfo|Geeninfo]] *[[Sjabloon:Dubbel|Dubbel]] *<s>[[Sjabloon:GFDL-oud|GFDL-oud]]</s> *<s>[[Sjabloon:GFDL-Wikipedia|GFDL-Wikipedia]]</s> ==Zakelijke pagina's== *[[Sjabloon:Beheerpagina's|Beheerpagina's]] *[[Sjabloon:Dp|Dp]] ==Boeken== === Algemeen === *[[Sjabloon:Formule|Formule]] *[[Sjabloon:Info|Info]] *[[Sjabloon:Bericht|Bericht]] *[[Sjabloon:Link|Link]] *[[Sjabloon:Vragen|Vragen]] *[[Sjabloon:Wet|Wet]] *[[Sjabloon:Wikipedia|Wikipedia]] === Zakelijk === *[[Sjabloon:Auteur|Auteur]] *[[Sjabloon:Begin|Begin]] *[[Sjabloon:Commons|Commons]] *[[Sjabloon:Lerarenkamer|Lerarenkamer]] *[[Sjabloon:Nuweg|Nuweg]] *[[Sjabloon:Sjabloonpagina's|Sjabloonpagina's]] *[[Sjabloon:Te verwijderen pagina's|Te verwijderen pagina's]] *[[Sjabloon:Weg|Weg]] *[[Sjabloon:Wikibookstalen|Wikibookstalen]] *[[Sjabloon:Wiu|Wiu]] *[[Sjabloon:Zandbakbericht|Zandbakbericht]] ===Kookboek=== *[[Sjabloon:Bereidingstechniek|Bereidingstechniek]] *[[Sjabloon:Groente|Groente]] *[[Sjabloon:Ingrediënt|Ingrediënt]] *[[Sjabloon:Kruid|Kruid]] *[[Sjabloon:Recept|Recept]] *[[Sjabloon:Recepten|Recepten]] *[[Sjabloon:Vis|Vis]] ===Informaticaboeken=== *[[Sjabloon:Informatica|Informatica]] *[[Sjabloon:Code]] ====Mark-uptalen==== *[[Sjabloon:HTML inhoud|HTML inhoud]] *[[Sjabloon:HTML tags|HTML tags]] *[[Sjabloon:HTML attributen|HTML attributen]] *[[Sjabloon:HTML-standaardattributen|HTML-standaardattributen]] *[[Sjabloon:LaTeX inhoud|LaTeX inhoud]] ====Programmeertalen==== *[[Sjabloon:Programmeren in C|Programmeren in C]] *[[Sjabloon:Programmeren in C++|Programmeren in C++]] *[[Sjabloon:Programmeren in COBOL|Programmeren in COBOL]] *[[Sjabloon:Programmeren in Java|Programmeren in Java]] ====Scripttalen==== *[[Sjabloon:Programmeren in ASP.NET|Programmeren in ASP.NET]] *[[Sjabloon:PiPHP|PiPHP]] ====Software==== *[[Sjabloon:Firefox|Firefox]] *[[Sjabloon:Maple|Maple]] *[[Sjabloon:Werken met MKVToolnix|Werken met MKVToolnix]] ===Fysicaboeken=== *[[Sjabloon:Proef|Proef]] ===Taalboeken=== *[[Sjabloon:Talen|Talen]] *[[Sjabloon:Frans|Frans]] ===Vruchtbrengend woordenboek=== *[[Sjabloon:Vruchtbrengend Woordenboek Index|Vruchtbrengend Woordenboek Index]] *[[Sjabloon:Vruchtbrengend Woordenboek Inleidende pagina's|Vruchtbrengend Woordenboek Inleidende pagina's]] ==Overlegpagina's van gebruikers== *[[Sjabloon:Waarschuwing|Waarschuwing]] of [[Sjabloon:Ws|Ws]] *[[Sjabloon:Welkom|Welkom]] *[[Sjabloon:Zandbak|Zandbak]] [[Categorie:Sjablonen| ]] a189669chwp6jkjhybblhuuht621193 0 4929 398171 398146 2025-07-03T23:56:13Z Erik Baas 2193 fix "niet-numerieke formatnum-argumenten" 398171 wikitext text/x-wiki {{Handboek MediaWiki}} Magische woorden (Engels: magic words) zijn woorden die een specifiek effect hebben wanneer ze binnen het bewerkingsscherm worden opgeschreven. Het magische woord wordt geschreven met twee underscores voor en na het woord of met twee <nowiki>{{</nowiki> voor en <nowiki>}}</nowiki> na het woord. De meeste woorden zijn hoofdlettergevoelig en kunnen dus alleen op de beschreven wijze gebruikt worden. Op deze pagina staan alle magische woorden van de MediaWiki-software. Daar waar vet geschreven '''[MWX.X+]''' staat, betekent dit dat het pas werkt vanaf die versie van de software. Wikibooks en alle andere Wikimediaprojecten werken met MediaWiki versie '''{{CURRENTVERSION}}'''. == Inhoudsopgave == De inhoudsopgave (TOC, table of contents) wordt normaliter zichtbaar gemaakt wanneer er meer dan drie afzonderlijke secties in de pagina bestaan. {| class="datatable" ! Woord ! Uitleg |- | <nowiki>__NOTOC__</nowiki> | Verbergt de inhoudsopgave op de pagina. |- |<nowiki>__FORCETOC__</nowiki> | Dwingt de software altijd een inhoudsopgave te laten zien. |- | <nowiki>__TOC__</nowiki> | Plaatst een inhoudsopgave (en negeert daarbij de geplaatste <nowiki>__NOTOC__</nowiki>). |}<br style="clear: left;"> == Verdere functies == {| class="datatable" ! Woord ! Uitleg |- | <nowiki>__NOEDITSECTION__</nowiki> | Deze opdracht verbergt de ''[bewerk]''-links bij de secties. |- | <nowiki>__NEWSECTIONLINK__</nowiki> | '''[MW1.7+]''' Dit bevel geeft een "+"-knop naast de ''bewerk''knop. Hierdoor wordt een nieuwe sectie onderaan het artikel toegevoegd. Deze knop is nu overigens standaard aangezet in de wiki-software voor overlegpagina's. |- | <nowiki>__NONEWSECTIONLINK__</nowiki> | '''[MW1.15+]''' Verwijdert de "+"-knop waarmee een nieuwe sectie toegevoegd kan worden. (vanaf r47522) |- | <nowiki>__NOCONTENTCONVERT__</nowiki><br><nowiki>__NOCC__</nowiki> | Dit bevel zorgt ervoor dat er geen conversie van karakters wordt gedaan binnen het artikel; bijvoorbeeld bij het Chinees (zh met zh_cn, zh_tw, zh_sg, zh_hk). |- | <nowiki>__NOTITLECONVERT__</nowiki><br><nowiki>__NOTC__</nowiki> | Werkt hetzelfde als <nowiki>__NOCC__</nowiki>, maar alleen met de artikeltitel. |- | <nowiki>__NOGALLERY__</nowiki> | Dit magische woord zorgt ervoor dat er geen gallery wordt weergegeven bij een categorie met afbeeldingen, maar dat afbeeldingen gewoon in de lijst worden opgenomen. |- |<nowiki> __HIDDENCAT__ </nowiki> | Dit magische woord geplaatst op [[:Categorie:X]] zorgt ervoor dat deze niet aan iedereen getoond wordt in de lijst met categorieën onderaan een artikel die in categorie:X zijn geplaatst. NB.: Gebruik bij voorkeur {{Tl|Hiddencat}}, vanwege de gegeven info. |- |<nowiki>__NOINDEX__</nowiki> |Voorkomt dat zoekmachines op het internet de inhoud van de pagina tonen. |}<br style="clear: left;"> == Formattering == {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{!}}</nowiki> | <nowiki>{{!}}</nowiki> = <code>&#124;</code> | Dient om een verticale balk (<code>&#124;</code>) in een parameter te kunnen plaatsen, zonder dat deze beschouwd wordt als het einde van de parameter. Dit kan b.v. nodig zijn wanneer elementen van een tabel worden opgenomen in een functie. |- | <nowiki>{{=}}</nowiki> | <nowiki>{{=}}</nowiki> = <code>=</code> | Dient om een isgelijkteken (<code>=</code>) in een parameter te kunnen plaatsen, zonder dat deze beschouwd wordt als het isgelijkteken dat aangeeft wanneer het variabele gedeelte van het sjabloon ingevuld kan worden. Dit kan b.v. nodig zijn wanneer elementen van een tabel worden opgenomen in een functie |- | <nowiki>{{#language:xx}}</nowiki> | <nowiki>{{#language:es}}</nowiki> = <code>{{#language:es}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft de naam van de taal die als afkorting wordt ingevoegd op de plaats xx. Bijvoorbeeld "español". |- | <nowiki>{{LC:}}</nowiki> | <nowiki>{{LC:AbC dEf}}</nowiki> = <code>{{LC:AbC dEf}}</code> | '''[MW1.5+]''' Converteert de tekst naar kleine letters. |- | <nowiki>{{UC:}}</nowiki> | <nowiki>{{UC:aBc DeF}}</nowiki> = <code>{{UC:aBc DeF}}</code> | '''[MW1.5+]''' Converteert de tekst naar hoofdletters. |- | <nowiki>{{LCFIRST:}}</nowiki> | <nowiki>{{LCFIRST:Ab Cd}}</nowiki> = <code>{{LCFIRST:Ab Cd}}</code> | '''[MW1.5+]''' Maakt van de eerste letter een kleine letter. |- | <nowiki>{{UCFIRST:}}</nowiki> | <nowiki>{{UCFIRST:aB cD}}</nowiki> = <code>{{UCFIRST:aB cD}}</code> | '''[MW1.5+]''' Maakt van de eerste letter een hoofdletter. |- | <nowiki>{{Formatnum:}}</nowiki> | <nowiki>{{Formatnum:12345.67}}</nowiki> = <code>{{Formatnum:12345.67}}</code> | '''[MW1.7+]''' Voegt de scheidingstekens toe volgens de standaardinstelling van de lokale wiki. |- | <nowiki>{{Padleft:}}</nowiki><br><nowiki>{{Padright:}}</nowiki> | <nowiki>{{Padleft:123|8|0}}</nowiki> = <code>{{Padleft:123|8|0}}</code><br> <nowiki>{{Padright:123|8|0}}</nowiki> = <code>{{Padright:123|8|0}}</code> | '''[MW1.8+]''' Vult een string links of rechts op met een teken tot een bepaalde lengte. |} == Sjabloon == Een sjabloon binnen zijn haakjes kan worden voorafgegaan door een magisch woord met een dubbele punt erachter. Dit bewerkt dan een aantal dingen. {| class="datatable" ! Gebruik ! Uitleg |- | <nowiki>{{:xyz}}</nowiki> | Een dubbele punt voor het sjabloon voegt het artikel ''xyz'' (dus zónder Sjabloon:) in als een sjabloon. |- | <nowiki>{{Int:xyz}}</nowiki> | Voegt de inhoud van <nowiki>{{MediaWiki:xyz}}</nowiki> in, of, als deze niet bestaat, &lt;xyz&gt; . Voorbeelden: {&#123;int:edit&#125;} = {{Int:edit}}; {&#123;int:UTC&#125;} = {{Int:UTC}}; {&#123;MediaWiki:UTC&#125;} = {{MediaWiki:UTC}}. |- | <nowiki>{{Msg:xyz}}</nowiki> | Indien er een magisch woord bestaat met dezelfde naam als het sjabloon dan wordt met de toevoeging ''msg'' bereikt dat het <nowiki>{{Sjabloon:xyz}}</nowiki> gebruikt wordt in plaats van het magisch woord ''xyz''. Zonder de toevoeging ''msg'' wordt altijd het magische woord genomen. Bestaat geen sjabloon met de naam van een magisch woord, dan heeft het opnemen van ''msg'' binnen de sjabloonhaken geen enkele invloed. |- | <nowiki>{{Msgnw:xyz}}</nowiki> | De wikitekst in het sjabloon wordt weergegeven zoals deze te zien is in de bewerkmodus. Ook de tekst tussen de <nowiki><noinclude>-tags wordt weergegeven. </nowiki> |- | <nowiki>{{Raw:xyz}}</nowiki> | '''[MW1.6+]''' Niet duidelijk wat dit doet. [https://svn.wikimedia.org/viewvc/mediawiki?view=rev&revision=12925] Wanneer ''subst:'' niet wordt gebruikt zorgt ''raw:'' voor een ruwe transclusie (????). |- | <nowiki>{{Subst:xyz}}</nowiki> | De inhoud van het sjabloon wordt in zijn geheel in het artikel geplaatst. Wanneer het artikel bewerkt wordt, is dus de inhoud van het sjabloon in het bewerkingsvenster zichtbaar, niet de <nowiki>{{...}}</nowiki>-notatie |} == Tijd == === Tijd in UTC === Huidige tijd in [[w:UTC|UTC]]. {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{CURRENTDAY}}</nowiki> | <code>{{CURRENTDAY}}</code> | Geeft de dag van vandaag weer (als cijfer). |- | <nowiki>{{CURRENTDAY2}}</nowiki> | <code>{{CURRENTDAY2}}</code> | '''[MW1.5+]''' Net als <nowiki>{{CURRENTDAY}}</nowiki> maar met een voorloop door een nul 01 .. 31. |- | <nowiki>{{CURRENTDAYNAME}}</nowiki> | <code>{{CURRENTDAYNAME}}</code> | Geeft de dag van de week weer (als woord) in de standaardtaal van de wiki (maandag, dinsdag...). |- | <nowiki>{{CURRENTDOW}}</nowiki> | <code>{{CURRENTDOW}}</code> | Geeft de dag van de week weer als nummer (0=zondag, 1=maandag ...). |- | <nowiki>{{CURRENTMONTH}}</nowiki> | <code>{{CURRENTMONTH}}</code> | Geeft de huidige maand weer in 2 cijfers (01-12) |- | <nowiki>{{CURRENTMONTH1}}</nowiki> | <code>{{CURRENTMONTH1}}</code> | '''[r50811]''' Geeft de huidige maand weer zonder voorlopende nul (1-12) |- | <nowiki>{{CURRENTMONTH2}}</nowiki> | <code>{{CURRENTMONTH2}}</code> | '''[r50811]''' Geeft de huidige maand weer in 2 cijfers (01-12) |- | <nowiki>{{CURRENTMONTHABBREV}}</nowiki> | <code>{{CURRENTMONTHABBREV}}</code> | '''[MW1.5+]''' Geeft de huidige maand weer als afkorting in de standaardtaal van de wiki (jan .. dec). |- | <nowiki>{{CURRENTMONTHNAME}}</nowiki> | <code>{{CURRENTMONTHNAME}}</code> | Geeft de huidige maand volledig uitgeschreven weer in de standaardtaal van de wiki (januari .. december). |- | <nowiki>{{CURRENTTIME}}</nowiki> | <code>{{CURRENTTIME}}</code> | Geeft de huidige tijd weer in (00:00 .. 23:59). |- | <nowiki>{{CURRENTWEEK}}</nowiki> | <code>{{CURRENTWEEK}}</code> | Geeft het huidige weeknummer weer (1-53) volgens ISO 8601 zonder voorlopende 0. |- | <nowiki>{{CURRENTYEAR}}</nowiki> | <code>{{CURRENTYEAR}}</code> | Geeft het huidige jaartal weer in Westerse jaartelling. |- | <nowiki>{{CURRENTHOUR}}</nowiki> | <code>{{CURRENTHOUR}}</code> | Geeft het huidige uur weer (00 .. 23). |- | <nowiki>{{CURRENTTIMESTAMP}}</nowiki> | <code>{{CURRENTTIMESTAMP}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft de huidige tijdcode weer (bestaande uit jaar+maandnummer+dagnummer+uur+minuut+seconde). |} === Lokale tijd === Lokale tijd van de wiki. (alles '''[MW1.8+]''') {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{LOCALDAY}}</nowiki> | <code>{{LOCALDAY}}</code> | Geeft de dag van vandaag weer (als cijfer). |- | <nowiki>{{LOCALDAY2}}</nowiki> | <code>{{LOCALDAY2}}</code> | Net als <nowiki>{{LOCALDAY}}</nowiki> maar met een voorloop door een nul 01 .. 31. |- | <nowiki>{{LOCALDAYNAME}}</nowiki> | <code>{{LOCALDAYNAME}}</code> | Geeft de dag van de week weer (als woord) in de standaardtaal van de wiki (maandag, dinsdag...). |- | <nowiki>{{LOCALDOW}}</nowiki> | <code>{{LOCALDOW}}</code> | Geeft de dag van de week weer als nummer (0=zondag, 1=maandag ...). |- | <nowiki>{{LOCALMONTH}}</nowiki> | <code>{{LOCALMONTH}}</code> | Geeft de huidige maand weer in 2 cijfers (01-12) |- | <nowiki>{{LOCALMONTH1}}</nowiki> | <code>{{LOCALMONTH1}}</code> | '''[r50811]''' Geeft de huidige maand weer zonder voorlopende nul (1-12) |- | <nowiki>{{LOCALMONTH2}}</nowiki> | <code>{{LOCALMONTH2}}</code> | '''[r50811]''' Geeft de huidige maand weer in 2 cijfers (01-12) |- | <nowiki>{{LOCALMONTHABBREV}}</nowiki> | <code>{{LOCALMONTHABBREV}}</code> | Geeft de huidige maand weer als afkorting in de standaardtaal van de wiki (jan .. dec). |- | <nowiki>{{LOCALMONTHNAME}}</nowiki> | <code>{{LOCALMONTHNAME}}</code> | Geeft de huidige maand volledig uitgeschreven weer in de standaardtaal van de wiki (januari .. december). |- | <nowiki>{{LOCALTIME}}</nowiki> | <code>{{LOCALTIME}}</code> | Geeft de huidige tijd weer in (00:00 .. 23:59). |- | <nowiki>{{LOCALWEEK}}</nowiki> | <code>{{LOCALWEEK}}</code> | Geeft het huidige weeknummer weer (1-53) volgens ISO 8601 zonder voorlopende 0. |- | <nowiki>{{LOCALYEAR}}</nowiki> | <code>{{LOCALYEAR}}</code> | Geeft het huidige jaartal weer in Westerse jaartelling. |- | <nowiki>{{LOCALHOUR}}</nowiki> | <code>{{LOCALHOUR}}</code> | Geeft het huidige uur weer (00 .. 23) |- | <nowiki>{{LOCALTIMESTAMP}}</nowiki> | <code>{{LOCALTIMESTAMP}}</code> | Geeft de huidige tijdcode weer (bestaande uit jaar+maandnummer+dagnummer+uur+minuut+seconde) |} == Paginanaam, plaats en URL's == Magische woorden voor namen en URL's van pagina's. De varianten op -E zijn gecodeerd voor (externe) links. ''Als voorbeeld wordt de pagina ''Wikibooks:Zandbak/één/Café'' genomen.'' {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{PAGENAME}}</nowiki> | <code>Zandbak/één/Café</code> | Geeft de naam van de huidige pagina weer, ''zonder de naamruimte''. |- | <nowiki>{{PAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Zandbak/%C3%A9%C3%A9n/Caf%C3%A9</code> | Zelfde als <nowiki>{{PAGENAME}}</nowiki>, maar de naam wordt gecodeerd voor URL's. |- | <nowiki>{{SUBPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{SUBPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Café<br>Caf%C3%A9</code> | '''[MW1.6+]''' Geeft de naam van de huidige pagina weer, maar zonder de moederpagina. Werkt ook bij sub-subpagina's. (Bij niet-subpagina's geeft dit hetzelfde als <nowiki>{{PAGENAME}}</nowiki>.) |- | <nowiki>{{BASEPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{BASEPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Zandbak/één<br>Zandbak/%C3%A9%C3%A9n</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft de naam van de moederpagina weer ("Titel/Subtitel" wordt "Titel"). |- | <nowiki>{{NAMESPACE}}</nowiki><br><nowiki>{{NAMESPACEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks<br>Wikibooks</code> | Geeft de naam van de naamruimte weer. |- | <nowiki>{{FULLPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{FULLPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks:Zandbak/één/Café<br>Wikibooks:Zandbak/%C3%A9%C3%A9n/Caf%C3%A9</code> | '''[MW1.6+]''' Geeft de naamruite + de paginanaam (≈<nowiki>{{NAMESPACE}}{{PAGENAME}}</nowiki>). |- | <nowiki>{{REVISIONID}}</nowiki> | <code>{{REVISIONID}}</code> | '''[MW1.5+]''' Het unieke nummer van de pagina (waarbij de verschillende paginaversies (te zien in de geschiedenis) elk een eigen nummer hebben. |- | <nowiki>{{REVISIONUSER}}</nowiki> | <code>{{REVISIONUSER}}</code> | '''[MW1.13+]?''' De gebruikersnaam van de gebruiker die het laatst deze pagina heeft bewerkt. Als de pagina op dat moment bewerkt wordt, dan zal de naam van degene die bewerkt, worden weergegeven. |- | <nowiki>{{SITENAME}}</nowiki> | <code>{{SITENAME}}</code> | Waarde van $wgSitename (De naam van de website). |- | <nowiki>{{NS:}}</nowiki> | <nowiki>{{NS:4}}</nowiki> = <code>{{NS:4}}</code><br><nowiki>{{NS:PROJECT}}</nowiki> = <code>{{NS:PROJECT}}</code> | Geeft weer hoe de naamruimte met dat nummer heet. (Overleg, gebruiker ...) |- | <nowiki>{{LOCALURL:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</nowiki><br><nowiki>{{LOCALURLE:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</nowiki> | <code>{{Localurl:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}<br>{{Localurle:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</code> | Geeft het laatste deel van de URL van de pagina achter de dubbele punt weer, waarbij de pagina niet hoeft te bestaan. De combinatie <nowiki>{{SERVER}}{{LOCALURL:x y}}</nowiki> geeft de volledige URL. ({{SERVER}}{{LOCALURL:x y}}) |- | <nowiki>{{URLENCODE: x y %@ }}</nowiki> | {{URLENCODE: x y %@ }} | '''[MW1.7+]''' Codeert een tekst voor gebruik in een (externe) url. |- | <nowiki>{{ANCHORENCODE: x y %@ }}</nowiki> | {{ANCHORENCODE: x y %@ }} | '''[MW1.8+]''' Codeert een tekst voor gebruik als anchor. |- | <nowiki>{{SERVER}}</nowiki> | <span style='font-size: small;'>{{SERVER}}</span> | Waarde van de [[mw:Help:$wgServer|$wgServer]] (het eerste deel van de URL). |- | <nowiki>{{FULLURL:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</nowiki><br><nowiki>{{FULLURLE:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</nowiki> | <span style='font-size: small;'>{{Fullurl:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}<br>{{Fullurle:Wikibooks:Zandbak/één/Café}}</span> | '''[MW1.5+]''' Geeft de volledige URL van een pagina weer (≈<nowiki>{{SERVER}}{{LOCALURL:</nowiki>''pagina''}}). |- | <nowiki>{{SCRIPTPATH}}</nowiki> | <code>{{SCRIPTPATH}}</code> | '''[MW1.5+]''' [[mw:Help:$wgScriptPath|$wgScriptPath]]. |- | <nowiki>{{SERVERNAME}}</nowiki> | <code>{{SERVERNAME}}</code> | '''[MW1.5+]''' Waarde van de $wgServerName (servernaam). |- | <nowiki>{{TALKSPACE}}</nowiki><br><nowiki>{{TALKSPACEE}}</nowiki> | <code>Overleg Wikibooks<br>Overleg_Wikibooks</code> | '''[MW1.7+]''' Naam van de volgende oneven naamruimte (=bijbehorende overlegpagina, bijv. ''Wikibooks'' =&gt; ''Overleg Wikibooks'', ''Overleg categorie'' =&gt; ''Overleg categorie''). |- | <nowiki>{{SUBJECTSPACE}}</nowiki><br><nowiki>{{SUBJECTSPACEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks<br>Wikibooks</code> | '''[MW1.7+]''' Naam van de vorige even naamruimte (=pagina die bij overlegpagina hoort, bijv. ''Overleg Wikibooks'' -&gt; ''Wikibooks'', ''Categorie'' =&gt; ''Categorie''). |- | <nowiki>{{ARTICLESPACE}}</nowiki><br><nowiki>{{ARTICLESPACEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks<br>Wikibooks</code> | '''[MW1.7+]''' Een alias voor SUBJECTSPACE(E). |- | <nowiki>{{TALKPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{TALKPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Overleg Wikibooks:Zandbak/één/Café<br>Overleg_Wikibooks:Zandbak/%C3%A9%C3%A9n/Caf%C3%A9</code> | '''[MW1.7+]''' FULLPAGENAME (volledige paginanaam) in de TALKSPACE (overleg). |- | <nowiki>{{SUBJECTPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{SUBJECTPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks:Zandbak/één/Café<br>Wikibooks:Zandbak/%C3%A9%C3%A9n/Caf%C3%A9</code> | '''[MW1.7+]''' FULLPAGENAME (volledige paginanaam) in de SUBJECTSPACE (artikelnaamruimte). |- | <nowiki>{{ARTICLEPAGENAME}}</nowiki><br><nowiki>{{ARTICLEPAGENAMEE}}</nowiki> | <code>Wikibooks:Zandbak/één/Café<br>Wikibooks:Zandbak/%C3%A9%C3%A9n/Caf%C3%A9</code> | '''[MW1.7+]''' Een alias voor SUBJECTPAGENAME(E). |} == Afbeeldingen == Afbeeldingen kunnen bepaalde parameters worden meegegeven: zie [[Help:Gebruik van afbeeldingen|afbeelding]]. Een afbeelding wordt als volgt gemaakt/gelinkt <code><nowiki>[[Image:titel.ext|parameter|...|parameter]]</nowiki></code>. Wanneer parameters elkaar uitsluiten, wint de laatst opgegeven parameter. === Grootte van de afbeelding === De laatste niet-herkende parameter zal de '''tekst''' zijn voor de ingekaderde (''geframede'') afbeeldingen of samen met de ''thumbnail''s. Het wordt ook gebruikt als pop-up beschrijving <code>alt=</code>''text''. {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | framed<br>frame<br>enframed | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|framed]]</nowiki> | Plaatst de afbeelding in een kader (''frame'') met een beschrijving en met behoud van de originele grootte. |- | thumbnail<br>thumb | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|thumbnail]]</nowiki> | Verandert de afbeeldingsgrootte naar de grootte die in de voorkeuren door de gebruiker is gedefinieerd (let wel: de opmaak kan er daardoor totaal anders uitzien voor iemand die de afbeelding bekijkt met een andere definitie van de grootte). |- | thumb=''xyz'' | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|thumb=image.gif]]</nowiki> | Hier wordt er gelinkt naar Mediawiki.png, maar wordt image.gif getoond in de thumb. Bijvoorbeeld als de eerste een filmpje is, kan bij de tweede het eerste plaatje ervan worden getoond.<!--euh? Niet begrepen--> |- | ''width'' px | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|40px]]</nowiki> | Verandert de afbeelding naar een bepaalde ''breedte''&#160; in pixels. |- | page=''nr''<br>page ''nr'' | <nowiki>[[Image:Book.djvu|page=40]]</nowiki> | '''[MW1.8+]''' Geef pagina 40 weer van [[w:en:DjVu|DjVu]]-boek Book.djvu. |} === Plaats === De gekozen plaats van de afbeelding is exclusief. Worden er meerdere posities gedefinieerd, dan wint de laatste. {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | right | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|right]]</nowiki> | Plaatst de afbeelding aan de rechterzijde van het artikel. |- | <nowiki>left</nowiki> | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|left]]</nowiki> | Plaatst de afbeelding aan de linkerzijde van het artikel. |- | <nowiki>none</nowiki> | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|none]]</nowiki> | Zorgt ervoor dat de afbeelding niet wegdrijft (''float''). |- | center<br>centre | <nowiki>[[Image:Mediawiki.png|center]]</nowiki> | Net als bij ''none'', maar dan gecentreerd. |} ==Statistiek== {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{CURRENTVERSION}}</nowiki> | <code>{{CURRENTVERSION}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft de huidige versie van de software weer. [https://mail.wikipedia.org/pipermail/mediawiki-i18n/2006-May/000026.html] |- |<nowiki>{{NUMBEROFEDITS}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFEDITS:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFEDITS}}</code><br><code>{{NUMBEROFEDITS:R}}</code> | '''[r21377+]''' Geeft het aantal bewerkingen sinds MediaWiki, de software waar deze site op werkt, geïnstalleerd werd. |- | <nowiki>{{NUMBEROFARTICLES}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFARTICLES:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFARTICLES}}</code><br><code>{{NUMBEROFARTICLES:R}}</code> | Een variabele welke het aantal pagina's in de hoofdnaamruimte op de wiki weergeeft (met aftrek van redirects). De toevoeging ''R'' zorgt ervoor dat u een 'ruw' cijfer krijgt, zonder punten bij duizendtallen, voor in formules. |- | <nowiki>{{NUMBEROFPAGES}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFPAGES:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFPAGES}}</code><br><code>{{NUMBEROFPAGES:R}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft het aantal pagina's in de wiki weer (uit alle naamruimtes, dus inclusief overlegpagina's, redirects, help- en gebruikpagina's etcetera). |- | <nowiki>{{NUMBEROFFILES}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFFILES:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFFILES}}</code><br><code>{{NUMBEROFFILES:R}}</code> | '''[MW1.5+]''' Geeft het aantal geüploade bestanden weer (afbeeldingen, geluidsfragmenten, etcetera). |- | <nowiki>{{NUMBEROFUSERS}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFUSERS:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFUSERS}}</code><br><code>{{NUMBEROFUSERS:R}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft het aantal geregistreerde gebruikers weer. |- | <nowiki>{{NUMBEROFADMINS}}</nowiki><br><nowiki>{{NUMBEROFADMINS:R}}</nowiki> | <code>{{NUMBEROFADMINS}}</code><br><code>{{NUMBEROFADMINS:R}}</code> | '''[MW1.7+]''' Geeft het aantal administratoren/moderators/sysops weer. |- | <nowiki>{{PAGESINNAMESPACE}}</nowiki> | &#160;{{#If:{{#IfExpr:{{PAGESINNS:0|R}}}}|<span style="color: red;">'''functie hier uitgezet'''</span>}} | Verlengde PAGESINNS. |- | <nowiki>{{PAGESINNS:ns}}</nowiki><br><nowiki>{{PAGESINNS:ns:R}}</nowiki> | <nowiki>{{PAGESINNS:2}}</nowiki>&#160;{{#If:{{#IfExpr:{{PAGESINNS:0|R}}}}||=&#160;<code>{{PAGESINNS:2}}</code>}}<br><nowiki>{{PAGESINNS:2|R}}</nowiki>&#160;{{#If:{{#IfExpr:{{PAGESINNS:0|R}}}}|<br><span style="color: red;">'''functie hier uitgezet'''</span>|=&#160;<code>{{PAGESINNS:2|R}}</code>}} | '''[MW1.7+]''' Laat het aantal pagina's in de aangegeven naamruimte zien. Standaard is deze functie uitgezet, maar deze kan aangezet worden met [[mw:Help:AllowSlowParserFunctions|AllowSlowParserFunctions]]. |} == Overige mogelijkheden == {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | <nowiki>{{DISPLAYTITLE|''titel''}}</nowiki> | <code><nowiki>{{DISPLAYTITLE|vv Emmen}}</nowiki></code> voor [[w:VV Emmen|VV Emmen]] | '''[MW 1.7+]''' Hiermee kun je de titel van de pagina instellen, bijvoorbeeld met kleine letters als de wiki [[mw:Help:$wgCapitalLinks|$wgCapitalLinks]] heeft ingeschakeld. Deze functie is standaard [[mw:Help:$wgAllowDisplayTitle|uitgeschakeld]] en bevat nog [[bugzilla:6253|bugs]]. |- | <nowiki>#redirect</nowiki> | <code>#REDIRECT&#160;[&#91;naam doelpagina&#93;]</code><br>bovenaan de pagina | Maakt een [[Help:Redirect|redirect]] aan naar een andere pagina. De overige tekst wordt niet getoond, ook niet wanneer de redirectpagina wordt geopend met een redirect=no . De tekst blijft wel beschikbaar in het bewerkingsvenster. |- | <nowiki>{{DIRMARK}}</nowiki><br><nowiki>{{DIRECTIONMARK}}</nowiki> | <code>{{DIRMARK}}</code><br><code>{{DIRECTIONMARK}}</code> | '''[MW1.7+]''' u+200E links naar rechts of u+200D rechts van de linker markering. <!-- geen idee wat dit doet, op bugzilla.mediawiki.org is dit nav bug 6099 --> |- | <nowiki>{{CONTENTLANGUAGE}}</nowiki> | <code>{{CONTENTLANGUAGE}}</code> | '''[MW1.7+]''' De standaard taalinstelling van de inhoud [[mw:Help:$wgLanguageCode|LanguageCode]] |- | <nowiki>{{PAGESINCATEGORY:categorie}}</nowiki><br><nowiki>{{PAGESINCATEGORY:categorie|R}}</nowiki> | <code><nowiki>{{PAGESINCATEGORY:Wikibooks}}</nowiki></code><code>{{PAGESINCATEGORY:Wikibooks}}</code><br><code><nowiki>{{PAGESINCATEGORY:Wikibooks|R}}</nowiki></code> <code>{{PAGESINCATEGORY:Wikibooks|R}}</code> | '''[MW1.13+]''' Geeft het aantal pagina's in een categorie, inclusief de categorieën in deze categorie. |- | <nowiki>{{PAGESINCAT:categorie}}</nowiki><br><nowiki>{{PAGESINCAT:categorie|R}}</nowiki> | <code><nowiki>{{PAGESINCAT:Wikibooks}}</nowiki><code>{{PAGESINCAT:Wikibooks}}</code></code><br><code><nowiki>{{PAGESINCAT:Wikibooks|R}}</nowiki></code> <code>{{PAGESINCAT:Wikibooks|R}}</code> | '''[MW1.13+]''' Alternatieve voor PAGESINCATEGORY. |- | <nowiki>{{PAGESIZE:pagina}}</nowiki><br><nowiki>{{PAGESIZE:pagina|R}}</nowiki> | <code><nowiki>{{PAGESIZE:Handboek MediaWiki/Magische woorden}}</nowiki></code><br>{{PAGESIZE:Handboek MediaWiki/Magische woorden}}<br><code><nowiki>{{PAGESIZE:Handboek MediaWiki/Magische woorden|R}}</nowiki></code><br> {{PAGESIZE:Handboek MediaWiki/Magische woorden|R}} | '''[MW1.13+ r33551]''' Geeft het aantal bytes van een bepaalde pagina. <!-- |- | <nowiki>{{USERLANGUAGE}}</nowiki> | <code><nowiki>{{USERLANGUAGE}}</nowiki></code> geeft <code>{{USERLANGUAGE}}</code> | Geeft de door de gebruiker ingestelde voorkeurstaal. --> |} == Taalafhankelijke woordconversies == {| class="datatable" ! Woord ! Voorbeeld ! Uitleg |- | {&#123;CURRENTMONTHNAMEGEN&#125;} | <code>{{CURRENTMONTHNAMEGEN}}</code> | Geeft de genitief van CURRENTMONTHNAME die in bepaalde talen wordt gebruikt. |- | {&#123;LOCALMONTHNAMEGEN&#125;} | <code>{{LOCALMONTHNAMEGEN}}</code> | '''[MW1.8+]''' Geeft de genitief van LOCALMONTHNAME die in bepaalde talen wordt gebruikt. |- | {&#123;grammar:''variant'' &#124; ''woord'' &#125;} | <nowiki>{{Grammar:7sg|Wikipedie}}</nowiki><br>op [[:cs:|Tsjechisch Wikipedia]] geeft <code>Wikipedií</code>. | Speciale woordvervoeging bij bepaalde talen (bijv. [[w:Tsjechisch|Tsjechisch]]). |- | {&#123;plural:''getal'' &#124; ''enkelvoudsvorm'' &#124; ''meervoudsvorm'' &#125;}<br>{&#123;plural:''getal'' &#124; ''enkelvoudsvorm'' &#124; ''meervoudsvorm'' &#124; ''vorm3'' &#125;} | <nowiki>{{Plural: 2 | is | zijn }}</nowiki><br>geeft <code>{{Plural: 2 | is | zijn}}</code><br><nowiki>{{Plural: 0 | artikel | artikelen }}</nowiki><br>geeft <code>{{Plural: 0 | artikel | artikelen }}</code> | In het Nederlands/Engels: ''getal'' '''1''' geeft ''enkelvoudsvorm'', anders ''meervoudsvorm''. ''vorm3'' heeft geen effect bij deze talen. Zie bijvoorbeeld [[MediaWiki:Nmembers]] waar staat <nowiki>$1 {{PLURAL:$1|artikel of subcategorie|artikelen en subcategorieën}}</nowiki>. |} ==Externe links== * Dit is hoofdzakelijk gebaseerd op een vertaling van https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Magic_words * Deze pagina kan gebruikt worden om de naamruimtes op een Wiki te vinden: https://nl.wikibooks.org/w/api.php?action=query&meta=siteinfo&siprop=namespaces {{Sub}} k1y1w1pewzfjv17j9to5g435rd9a09t 4 4970 398177 379768 2025-07-04T00:51:10Z Erik Baas 2193 (Verwijdersessie 24-08-2023) 398177 wikitext text/x-wiki '''Wikibooks''' is de internet-bibliotheek bij uitstek voor informatieve boeken. In deze lijst vindt u een alfabetisch overzicht van alle '''{{PAGESINCATEGORY:Boeken in Wikibooks}}''' boeken die beschikbaar zijn in de Nederlandstalige Wikibooks. Veel van deze boeken zijn echter nog in volle ontwikkeling, daar Wikibooks NL nog een erg jong project is. Voel u vrij om mee te schrijven aan bestaande Wikibooks of om zelf een boek te starten.<br> [[Wikibooks:Gewenste artikelen|Inspiratie kan u ook vinden op de '''lijst met gewenste artikels'''.]] Zoekt u liever op onderwerp, klik dan naar de [[hoofdpagina]]. ==Portalen== Portalen zijn pagina's die verwijzen naar boeken in een bepaald vakgebied: {|width=90% align=center |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P globe.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Atlas]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P chemistry.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Scheikunde|Chemie]]||width=10% align=center|[[afbeelding:Arimaa esb74.png|60px]]||width=23% align=left|[[Dierengids]] |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P biology.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Huisdierengids]]||width=10% align=center| ||width=23% align=left| ||width=10% align=center|[[afbeelding:P literature.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Literatuurstudie|Literatuur]] |- |width=10% align=center|[[Afbeelding:P computing.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Microsoft Office]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P linguistics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Windows]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P mathematics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Wiskunde]] |} ==Boekenoverzicht== Dit overzicht is het laatst bijgewerkt op 30 april 2015. {{Alfabet met ankers}} {| width = 100% {{Wikitable}} class="wikitable sortable" !align=left width = 30%|Boek!!fase!!hfdst!!align=left|Boeken-<br>plank!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste<br>schrijvers!!align=left|Start!!Licentie!!Boek<br>type!!Status |- |id="A"|[[Aan de slag met BitTorrent]] ||align=center|3 ||align=center|1 ||Informatica ||align=center|nl- ||Anoniem||12-08-06 ||GFDL||Hobby ||Af |- |[[Ab Urbe Condita|''Ab Urbe Condita.'' Een geschiedenis van Rome.]]||align=center|3||align=center| 15 ||Geschiedenis||align=center|nl-||[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]]||17-11-05||GFDL||Instructie ||Inactief |- |[[Algemeen Beschaafd Chinees]] ||align=center|2 ||align=center|3 ||Talen ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Lie-Hap-Po|Lie-Hap-Po]]||14-10-04 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Alternatieve energie]] ||align=center|2 ||align=center|5 ||Divers ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]||12-03-07 ||Dubbel || Naslag||Actief |- |[[Analyse]] ||align=center|3 ||align=center|13 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]]<br>[[Gebruiker:Robert Zboray|Robert Zboray]]||17-01-06 ||GFDL ||Instructie ||Actief? |- |[[Analytische chemie]] ||align=center|2 ||align=center|11 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]||27-12-06 ||Dubbel ||Instructie ||Actief |- |[[Analytische meetkunde]] ||align=center|0 ||align=center|3 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:MathWhiz|MathWhiz]]||25-11-05 ||GFDL ||Instructie ||Inactief |- |[[Anorganische chemie]] ||align=center|1 ||align=center|2 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]||24-07-06 ||Dubbel ||Instructie ||Inactief |- |[[Aquaristiek]] |align=center|2 |align=center| 12 | Divers |align=center|nl- <!--WSBN (wordt nog niet ingevuld)--> |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 13-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Atlas van Europa]] |align=center|1 |align=center| 7 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 10-06-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Atlas van Noord-Amerika]] |align=center|1 |align=center| 4 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:DimiTalen|DimiTalen]] | 13-01-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Audacity]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica<br>Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 26-07-06 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Autisme]] |align=center|3/4 |align=center| 13 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tintoretto|Tintoretto]] | 17-08-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[AutoCAD]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 27-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="B"|[[Basiskennis informatica]] |align=center|3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 24-08-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Basisvaardigheden wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 6 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 15-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Biochemie]] |align=center|1 |align=center| 3 | Chemie<br>Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]] | 25.01.05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Bronsgieten voor beeldhouwers]] |align=center|3 |align=center| 6 | Hobby |align=center|nl- |Geen | 15-10-04 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Cascading Style Sheets]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 02-02-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Celbiologie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]]<br>[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]]<br>[[Gebruiker:Roeleboel|Roeleboel]] | 26-10-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemie Centraal]] |align=center|2 |align=center| 21 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 08-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemisch rekenen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 31-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="D"|[[Datacommunicatie in informatica]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 08-09-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Deens]] |align=center|1 |align=center| 4 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>Anoniem | 08-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Dierengids bij]] |align=center|1 |align=center| 1 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Dierengids rat]] |align=center|1 |align=center| 3 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Discrete Kansrekening]] |align=center|3 |align=center| 33 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 11-10-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Duits]] |align=center|2 |align=center| 22 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]]<br>[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 01-02-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |id="E"|[[Economie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Economie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Germanator|Germanator]] | 06-04-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Elektronica]] |align=center|1 |align=center| 6 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pittaman|Pittaman]]<br>[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Engels]] |align=center|1 |align=center| 10 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]] | 02-02-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Esperanto]] |align=center|1 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:195.35.129.175|195.35.129.175]] | 19-02-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Evolutie]] |align=center|2 |align=center| 3 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jos Punie|Jos Punie]] | 25-02-07 | Dubbel | Naslag | Actief |- |id="F"|[[Farmacologie]] |align=center|2 |align=center| 18 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Firefox]] |align=center|3 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 04-03-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Fourieranalyse]] |align=center|2 |align=center| 4 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 21-03-06 | Dubbel | Instructie | Actief? |- |[[Frans]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mtcv|Mtcv]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Cars en travel|Cars en travel]]<br>[[Gebruiker:Algont|Algont]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 24-07-04 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Fries]] |align=center|2 |align=center| 13 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Fysica]] |align=center|3 |align=center| 20 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]]<br>[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] | 09-03-05 | GFDL | Instructie | Af |- |id="G"|[[Gender en diversiteit]] |align=center|2 |align=center| 8 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Arwen|Arwen]] | 27-04-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geneeskunde]] |align=center|1 |align=center| 2 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex |Inge Habex ]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geo-visualisatie|Handboek Geo-visualisatie]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geografie<br> Informatica |align=center|nl-3-04-009-00001 |[[Gebruiker:Nijeholt|Nijeholt]] | 01-03-07 | Dubbel | Handboek | Af |- |[[Gitaar]] |align=center| 1 |align=center| 1l | Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:RageArtworks|RageArtworks]] | 24-05-07 | GFDL | Hobby | Actief? |- |[[Gotisch]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:BrahnTelpefin|BrahnTelpefin]] | 03-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Gronings]] |align=center|2 |align=center| 7 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:GOS|GOS]]<br>[[Gebruiker:81.205.234.85|81.205.234.85]] | 28-11-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Guido Gezelle]] |align=center|2 |align=center| 6 | Literatuur |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 21-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="H"|[[HTML]] |align=center|2 |align=center| 46 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:-Lars-|-Lars-]] | 21-02-05 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handboek MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 12 | Informatica<br>Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:JePe|JePe]]<br>[[Gebruiker:WebBoy|WebBoy]] | 31-05-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Handboek practica onderwijs]] |align=center|1 |align=center| 4 | Onderwijs |align=center|nl- |Anoniem | 26-11-04 | GFDL | Verzamelboek | Inactief |- |[[Handige Harry]] |align=center|2 |align=center| 34 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 02-07-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handleiding moderatoren]] |align=center|2 |align=center| 21 | Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Siebrand|Siebrand]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 24-01-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Hengelsport]] |align=center|1 |align=center| 4 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jerre|Jerre]]<br>[[Gebruiker:Jelle Molenaar|Jelle Molenaar]] | 28-09-06 | GFDL | Hobby | Actief |- |[[Historische atlas]] |align=center|2 |align=center| 4 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 11-09-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hamster]] |align=center|2 |align=center| 6 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hond]] |align=center|2 |align=center| 3 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 04-12-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids kip]] |align=center|2 |align=center| 5 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 07-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids rat]] |align=center|3 |align=center| 19 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 25-05-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Huisdierengids terrariumdieren]] |align=center|2 |align=center| 1 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:B kimmel|B kimmel]] | 17-06-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="I"|[[Ido]] |align=center|1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vaganto|Vaganto]] | 27-01-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[In mensentaal]] |align=center|2 |align=center| 20 | Verzameling |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 03-06-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Inbraakpreventie]] |align=center|? |align=center|3 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]] | 10-09-10 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Inleiding MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 24 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Marjon|Marjon]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 13-08-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Italiaans]] |align=center|3 |align=center|27 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:NielsF|NielsF]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Dion|Dion]] | 04-02-08 | GFDL | Instructie | Actief (bijna af) |- |id="K"|[[Kantoorsoftware]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 03-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Koningen aan de Nijl]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 30-04-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Kookboek]] |align=center|2 |align=center| 146 | Hobby |align=center|nl- |Velen | 11-09-04 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Kunstgeschiedenis]] |align=center|2 |align=center| 9 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 02-08-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |id="L"|[[LaTeX]] |align=center|2/3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nikolai1983|Nikolai1983]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 03-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Latijn]] |align=center|3 |align=center| 23 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pkniest|Pkniest]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Leer jezelf ecologisch tuinieren]] |align=center|2 |align=center| 105 | Divers |align=center|nl-2-27-000-00001 |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 24-04-08 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Limburgs]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 24-11-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Lineaire algebra]] |align=center|3 |align=center| 18 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 07-15-05 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Magische wetenschap]] |align=center|1 |align=center|3 |Divers |align=center|nl- |Anoniem |04-11-05 |GFDL |Verzamelboek |Inactief |- |[[Maple]] |align=center|2/3 |align=center|9 |Informatica<br>Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |26-05-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Mechanica van materialen]] |align=center|2 |align=center|8 |Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |18-03-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Excel]] |align=center|1 |align=center|3 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Postbus183|Postbus183]]<br>Anoniem |23-07-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Word]] |align=center|2 |align=center|11 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] |04-11-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Moodle]] |align=center|1 |align=center|4 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |30-09-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[MPeye in Linux]] |align=center|3 |align=center|1 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jeroenvrp|Jeroenvrp]] |10-07-05 |GFDL |Instructie |Af |- |id="N"|[[Nederlands]] |align=center|2 |align=center| 21 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]]<br>[[Gebruiker:Vincentsc|Vincentsc]] | 17-02-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Nederlandse geschiedenis]] |align=center|2/3 |align=center| 16 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:CE|CE]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 08-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Nieuwgrieks]] |align=center|3 |align=center| 44 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 27-12-06 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="O"|[[Omrekenen van eenheden]] |align=center|3 |align=center| 16 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 25-03-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[OpenOffice.org]] |align=center|2 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bernard van der Wees|Bernard van der Wees]]<br>[[Gebruiker:TeunSpaans|TeunSpaans]]<br>[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 29-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Oracle]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Peresko|Peresko]]<br>[[Gebruiker:Elvisleegwater|Elvisleegwater]] | 27-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Organische chemie]] |align=center|2 |align=center| 11 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]<br>[[Gebruiker:Janmeut|Janmeut]] | 03-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Oudgrieks]] |align=center|2 |align=center| 48 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Teentje|Teentje]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Over beroemde personen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 22-01-07 | GFDL | Naslag | Actief? |- |id="P"|[[PCLinuxOS/Installeren op een laptop/Packard Bell Easy Note SC]] |align=center|2 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 11-11-06 | GFDL | Instructie) | Inactief |- |[[Papiamento]] |align=center|0 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 21-04-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Papier]] |align=center|3 |align=center| 26 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 06-02-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Periodiek systeem]] |align=center|1 |align=center| 10 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 24-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Personenzorg I]] |align=center|1 |align=center| 10 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Perzisch]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 01-03-06 |GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Pinnacle Studio]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 12-08-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Plantkunde]] |align=center|1 |align=center| 5 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]] | 15-11-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Platbodemzeilen op een Volendammer Kwak]] (Vaartraining Kwak) |align=center|3 |align=center| 8 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vd172hb|Vd172hb]] | 01-01-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Pools]] |align=center|2 |align=center| 16 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 06-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in ASP.NET]] |align=center|3 |align=center| 37 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jbib|Jbib]] | 19-02-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |[[Programmeren in ASP.net 2.0 N-Tier Tutorial]] ||align=center|3 ||align=center|12 ||Informatica ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Ketelsb|Ketelsb]]||16-01-07 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Programmeren in Alice]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 28-01-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Programmeren in BASIC]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Warddr|Warddr]] | 01-04-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C]] |align=center|3 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nielius|Nielius]]<br>[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>Anoniem | 14-02-05 | GFDL | Instructie | Af? |- |[[Programmeren in C++]] |align=center|2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>[[Gebruiker:Brecht|Brecht]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C Sharp]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Programmeren in COBOL]] |align=center| 2/3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker: Sephiroth|Sephiroth]] | 13-06-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in Java]] |align=center|2 |align=center| 9 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]]<br>[[Gebruiker:JeroenvB|JeroenvB]]<br>Anoniem | 01-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in PHP]] |align=center|3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:PrisonerOfPain|PrisonerOfPain]]<br>[[Gebruiker:Gabadubo|Gabadubo]]<br>[[Gebruiker:Klaas1978|Klaas1978]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie |Af |- |[[Programmeren in Pascal]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]]<br>[[Gebruiker:DanielM|DanielM]] | 28-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Python]] |align=center|1/2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jsoeterbroek|Jsoeterbroek]] | 09-10-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Ruby]] |align=center|1/2 |align=center| 6 | Informatica |align=center|nl- | Anoniem | 18-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in TI-83+ Assembly]] |align=center|1/2 |align=center| 48 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Willem1|Willem1]] | 24-11-08 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- |[[Programmeren in TI-Basic]] |align=center|3 |align=center| 76 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Thexa4|Thexa4]] | 12-05-07 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- | [[Programmeren in VB/VBA]] | align=center|1 | align=center| 1 | Informatica | align=center|nl- | Anoniem | 19-08-05 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |id="Q"|[[Quenya]] |align=center|3 |align=center| 36 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 09-10-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |id="R"|[[Rekenen]] |align=center|3 |align=center| 23 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 15-09-05 | GFDL | Instructie,Naslag | Af |- |[[Russisch]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 11-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="S"|[[Save Our Future Today, a SOFT revolution]] |align=center|2 |align=center| 11 | Duurzaamheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 07-04-08 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Saterfries]] |align=center|0/1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Scalable Vector Graphics]] |align=center| 2 |align=center| 14 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker:Pietn|Pietn]]<br>[[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] | 09-01-08 | GFDL | Instructie/naslag | Actief |- |[[Schaken]] |align=center|3 |align=center| 7 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]]<br>[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 21-10-06 | GFDL | Instructie, Naslag, | Af? |- |[[Spaans]] |align=center|2 |align=center| 19 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:JorisvS|JorisvS]] | 22-01-06 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[SQL/MySQL]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bvansimpsen|Bvansimpsen]] | 24-03-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Studielessen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 06-10-06 | GFDL | Instructie | Af? |- |id="T"|[[Tekstverwerker]] |align=center|2 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 16-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Tengwar]] |align=center|3 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 25-12-06 | Dubbel | Encyclopedisch artikel | Af |- |[[Tijdrekening]] |align=center|2/3 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 25-08-06 | GFDL | Naslag, Wikijunior? | Inactief |- |[[Tips en trucs/Loss of session data in MediaWiki|Tips en trucs]] |align=center|2 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dobrego|Dobrego]] | 12/02/07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Toetsenbank]] |align=center|2 |align=center| 40 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 30-09-06 | GFDL | ?? | Actief |- |[[Transmissielijnen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 13-09-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Trotski voor beginners]] |align=center|3 |align=center| 1 | Maatschappij |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vitruvius|Vitruvius]] | 22-10-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Turks]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen | align=center|nl- | Anoniem | 28-09-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="V"|[[Vakantiereizen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Hobby | align=center|nl- | [[Gebruiker:GeeKaa|GeeKaa]]<br> [[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 03-04-06 | GFDL | Hobby | Soms actief |- |[[Veilig op het internet]] |align=center|3 |align=center| 13 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 07-02-06 | licentie (GFDL of Dubbel) | Naslag | Af |- |[[Verpleegkundige technieken]] |align=center|1 |align=center| 3 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 01-06-07 | Dubbel | Onbekend | Actief |- |[[Verteltechnieken]] |align=center|2 |align=center| 5 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Roelvermeulen|Roelvermeulen]] | 13-11-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vloeistofmechanica]] |align=center|1 |align=center| 1 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 23-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vruchtbrengend woordenboek]] |align=center|3 |align=center| 30 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Gitaarfreak|Gitaarfreak]] | 23-07-04 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |id="W"|[[Welsh]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 28-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[West-Vlaams]] |align=center|2 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Windows XP]] |align=center|1 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 10-02-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Windows Vista]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 05-02-07 |GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 16 | Wiskunde |align=center|nl- |velen | 24-08-05 | GFDL | instructie | Actief |- |id="Z"|[[Zweeds]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 14-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief <!-- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase |align=center|aantal hoofdstukken | boekenplank |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | soort boek (Instructie, Portaal, Hobby, Naslag of Divers) | Actief of Inactief --> |} ===<span style="font-size: small;">Aantal boeken</span>=== {|class="wikitable" |- |A = 15||B = 4||C = 4||D = 6||E = 5||F = 6||G = 6||H = 12||I = 6||J = 1||K = 4||L = 4||M = 6 |- |N = 3||O = 6||P = 23||Q = 1||R = 2||S = 5||T = 8||U = 0||V = 6||W = 5||X = 0||Y = 0||Z = 1 |- |colspan="13"|Totaal = 138 |} ==[[Wikijunior]]-boeken== Er zijn 8 Wikijunior-boeken. <templatestyles src="TableStyles.css" /> {| {{Wikitable|class=sortable vatop|left|right|right}} style="width: 100%;" <!-- sortable en vatop werken zo niet --> !Boek!!fase!!hfdst!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste schrijvers!!Start!!Licentie!!Status |- |[[Wikijunior:Aardrijkskunde|Aardrijkskunde]] |align=center|2 | 13 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 14-01-07 | GFDL | Actief |- |[[Wikijunior:Bus en trein|Bus en trein]] |align=center|3 | 11 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 26-08-06 | GFDL | Af |- |data-sort-value="Kriebelbeestjes"|[[Wikijunior:Kriebelbeestjes|Kriebelbeestjes]] |align=center|2 | 3 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-04-07 | Dubbel | Actief |- |data-sort-value="Lichaam, Het"|[[Wikijunior:Het lichaam|Het lichaam]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-03-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Natuurkunde|Natuurkunde]] |align=center|3 | 17 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 13-08-06 | GFDL | Af |- |[[Wikijunior:Tijdreizen|Tijdreizen]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |data-sort-value="Tijdreizen door V"|[[Wikijunior:Tijdreizen door Vlaardingen|Tijdreizen door Vlaardingen]] |align=center|2 | 9 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Secar one|Secar one]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Zonnestelsel|Zonnestelsel]] |align=center|3 | 19 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]], [[Gebruiker:Lodestevens|Lodestevens]], [[Gebruiker:Hajo|Hajo]] | 13-08-06 | GFDL | Inactief<!-- --><!-- template voor nieuw boek: -- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase | aantal hoofdstukken |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | Actief Af Inactief --> |} [[en:Wikibooks:Alphabetical classification]] [[fr:Wikilivres:Liste de tous les livres]] ns1onohgus7ec1kl4d0474puv6bb9hv 398178 398177 2025-07-04T01:02:18Z Erik Baas 2193 verouderd!! 398178 wikitext text/x-wiki '''Wikibooks''' is de internet-bibliotheek bij uitstek voor informatieve boeken. In deze lijst vindt u een alfabetisch overzicht van alle '''{{PAGESINCATEGORY:Boeken in Wikibooks}}''' boeken die beschikbaar zijn in de Nederlandstalige Wikibooks. Veel van deze boeken zijn echter nog in volle ontwikkeling, daar Wikibooks NL nog een erg jong project is. Voel u vrij om mee te schrijven aan bestaande Wikibooks of om zelf een boek te starten.<br> [[Wikibooks:Gewenste artikelen|Inspiratie kan u ook vinden op de '''lijst met gewenste artikels'''.]] Zoekt u liever op onderwerp, klik dan naar de [[hoofdpagina]]. ==Portalen== Portalen zijn pagina's die verwijzen naar boeken in een bepaald vakgebied: {|width=90% align=center |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P globe.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Atlas]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P chemistry.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Scheikunde|Chemie]]||width=10% align=center|[[afbeelding:Arimaa esb74.png|60px]]||width=23% align=left|[[Dierengids]] |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P biology.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Huisdierengids]]||width=10% align=center| ||width=23% align=left| ||width=10% align=center|[[afbeelding:P literature.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Literatuurstudie|Literatuur]] |- |width=10% align=center|[[Afbeelding:P computing.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Microsoft Office]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P linguistics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Windows]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P mathematics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Wiskunde]] |} ==Boekenoverzicht== Dit overzicht is het laatst bijgewerkt op 30 april 2015. {{Alfabet met ankers}} {| width = 100% {{Wikitable}} class="wikitable sortable" !align=left width = 30%|Boek!!fase!!hfdst!!align=left|Boeken-<br>plank!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste<br>schrijvers!!align=left|Start!!Licentie!!Boek<br>type!!Status |- |id="A"|[[Aan de slag met BitTorrent]] ||align=center|3 ||align=center|1 ||Informatica ||align=center|nl- ||Anoniem||12-08-06 ||GFDL||Hobby ||Af |- |[[Ab Urbe Condita|''Ab Urbe Condita.'' Een geschiedenis van Rome.]]||align=center|3||align=center| 15 ||Geschiedenis||align=center|nl-||[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]]||17-11-05||GFDL||Instructie ||Inactief |- |[[Algemeen Beschaafd Chinees]] ||align=center|2 ||align=center|3 ||Talen ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Lie-Hap-Po|Lie-Hap-Po]]||14-10-04 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Alternatieve energie]] ||align=center|2 ||align=center|5 ||Divers ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]||12-03-07 ||Dubbel || Naslag||Actief |- |[[Analyse]] ||align=center|3 ||align=center|13 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]]<br>[[Gebruiker:Robert Zboray|Robert Zboray]]||17-01-06 ||GFDL ||Instructie ||Actief? |- |[[Analytische chemie]] ||align=center|2 ||align=center|11 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]||27-12-06 ||Dubbel ||Instructie ||Actief |- |[[Analytische meetkunde]] ||align=center|0 ||align=center|3 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:MathWhiz|MathWhiz]]||25-11-05 ||GFDL ||Instructie ||Inactief |- |[[Anorganische chemie]] ||align=center|1 ||align=center|2 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]||24-07-06 ||Dubbel ||Instructie ||Inactief |- |[[Aquaristiek]] |align=center|2 |align=center| 12 | Divers |align=center|nl- <!--WSBN (wordt nog niet ingevuld)--> |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 13-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Atlas van Europa]] |align=center|1 |align=center| 7 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 10-06-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Atlas van Noord-Amerika]] |align=center|1 |align=center| 4 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:DimiTalen|DimiTalen]] | 13-01-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Audacity]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica<br>Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 26-07-06 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Autisme]] |align=center|3/4 |align=center| 13 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tintoretto|Tintoretto]] | 17-08-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[AutoCAD]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 27-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="B"|[[Basiskennis informatica]] |align=center|3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 24-08-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Basisvaardigheden wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 6 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 15-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Biochemie]] |align=center|1 |align=center| 3 | Chemie<br>Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]] | 25.01.05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Bronsgieten voor beeldhouwers]] |align=center|3 |align=center| 6 | Hobby |align=center|nl- |Geen | 15-10-04 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Cascading Style Sheets]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 02-02-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Celbiologie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]]<br>[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]]<br>[[Gebruiker:Roeleboel|Roeleboel]] | 26-10-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemie Centraal]] |align=center|2 |align=center| 21 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 08-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemisch rekenen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 31-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="D"|[[Datacommunicatie in informatica]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 08-09-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Deens]] |align=center|1 |align=center| 4 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>Anoniem | 08-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Dierengids bij]] |align=center|1 |align=center| 1 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Dierengids rat]] |align=center|1 |align=center| 3 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Discrete Kansrekening]] |align=center|3 |align=center| 33 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 11-10-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Duits]] |align=center|2 |align=center| 22 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]]<br>[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 01-02-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |id="E"|[[Economie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Economie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Germanator|Germanator]] | 06-04-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Elektronica]] |align=center|1 |align=center| 6 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pittaman|Pittaman]]<br>[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Engels]] |align=center|1 |align=center| 10 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]] | 02-02-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Esperanto]] |align=center|1 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:195.35.129.175|195.35.129.175]] | 19-02-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Evolutie]] |align=center|2 |align=center| 3 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jos Punie|Jos Punie]] | 25-02-07 | Dubbel | Naslag | Actief |- |id="F"|[[Farmacologie]] |align=center|2 |align=center| 18 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Firefox]] |align=center|3 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 04-03-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Fourieranalyse]] |align=center|2 |align=center| 4 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 21-03-06 | Dubbel | Instructie | Actief? |- |[[Frans]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mtcv|Mtcv]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Cars en travel|Cars en travel]]<br>[[Gebruiker:Algont|Algont]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 24-07-04 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Fries]] |align=center|2 |align=center| 13 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Fysica]] |align=center|3 |align=center| 20 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]]<br>[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] | 09-03-05 | GFDL | Instructie | Af |- |id="G"|[[Gender en diversiteit]] |align=center|2 |align=center| 8 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Arwen|Arwen]] | 27-04-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geneeskunde]] |align=center|1 |align=center| 2 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex |Inge Habex ]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geo-visualisatie|Handboek Geo-visualisatie]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geografie<br> Informatica |align=center|nl-3-04-009-00001 |[[Gebruiker:Nijeholt|Nijeholt]] | 01-03-07 | Dubbel | Handboek | Af |- |[[Gitaar]] |align=center| 1 |align=center| 1l | Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:RageArtworks|RageArtworks]] | 24-05-07 | GFDL | Hobby | Actief? |- |[[Gotisch]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:BrahnTelpefin|BrahnTelpefin]] | 03-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Gronings]] |align=center|2 |align=center| 7 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:GOS|GOS]]<br>[[Gebruiker:81.205.234.85|81.205.234.85]] | 28-11-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Guido Gezelle]] |align=center|2 |align=center| 6 | Literatuur |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 21-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="H"|[[HTML]] |align=center|2 |align=center| 46 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:-Lars-|-Lars-]] | 21-02-05 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handboek MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 12 | Informatica<br>Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:JePe|JePe]]<br>[[Gebruiker:WebBoy|WebBoy]] | 31-05-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Handboek practica onderwijs]] |align=center|1 |align=center| 4 | Onderwijs |align=center|nl- |Anoniem | 26-11-04 | GFDL | Verzamelboek | Inactief |- |[[Handige Harry]] |align=center|2 |align=center| 34 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 02-07-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handleiding moderatoren]] |align=center|2 |align=center| 21 | Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Siebrand|Siebrand]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 24-01-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Hengelsport]] |align=center|1 |align=center| 4 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jerre|Jerre]]<br>[[Gebruiker:Jelle Molenaar|Jelle Molenaar]] | 28-09-06 | GFDL | Hobby | Actief |- |[[Historische atlas]] |align=center|2 |align=center| 4 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 11-09-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hamster]] |align=center|2 |align=center| 6 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hond]] |align=center|2 |align=center| 3 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 04-12-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids kip]] |align=center|2 |align=center| 5 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 07-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids rat]] |align=center|3 |align=center| 19 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 25-05-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Huisdierengids terrariumdieren]] |align=center|2 |align=center| 1 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:B kimmel|B kimmel]] | 17-06-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="I"|[[Ido]] |align=center|1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vaganto|Vaganto]] | 27-01-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[In mensentaal]] |align=center|2 |align=center| 20 | Verzameling |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 03-06-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Inbraakpreventie]] |align=center|? |align=center|3 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]] | 10-09-10 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Inleiding MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 24 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Marjon|Marjon]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 13-08-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Italiaans]] |align=center|3 |align=center|27 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:NielsF|NielsF]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Dion|Dion]] | 04-02-08 | GFDL | Instructie | Actief (bijna af) |- |id="K"|[[Kantoorsoftware]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 03-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Koningen aan de Nijl]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 30-04-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Kookboek]] |align=center|2 |align=center| 146 | Hobby |align=center|nl- |Velen | 11-09-04 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Kunstgeschiedenis]] |align=center|2 |align=center| 9 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 02-08-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |id="L"|[[LaTeX]] |align=center|2/3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nikolai1983|Nikolai1983]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 03-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Latijn]] |align=center|3 |align=center| 23 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pkniest|Pkniest]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Leer jezelf ecologisch tuinieren]] |align=center|2 |align=center| 105 | Divers |align=center|nl-2-27-000-00001 |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 24-04-08 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Limburgs]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 24-11-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Lineaire algebra]] |align=center|3 |align=center| 18 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 07-15-05 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Magische wetenschap]] |align=center|1 |align=center|3 |Divers |align=center|nl- |Anoniem |04-11-05 |GFDL |Verzamelboek |Inactief |- |[[Maple]] |align=center|2/3 |align=center|9 |Informatica<br>Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |26-05-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Mechanica van materialen]] |align=center|2 |align=center|8 |Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |18-03-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Excel]] |align=center|1 |align=center|3 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Postbus183|Postbus183]]<br>Anoniem |23-07-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Word]] |align=center|2 |align=center|11 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] |04-11-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Moodle]] |align=center|1 |align=center|4 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |30-09-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[MPeye in Linux]] |align=center|3 |align=center|1 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jeroenvrp|Jeroenvrp]] |10-07-05 |GFDL |Instructie |Af |- |id="N"|[[Nederlands]] |align=center|2 |align=center| 21 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]]<br>[[Gebruiker:Vincentsc|Vincentsc]] | 17-02-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Nederlandse geschiedenis]] |align=center|2/3 |align=center| 16 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:CE|CE]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 08-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Nieuwgrieks]] |align=center|3 |align=center| 44 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 27-12-06 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="O"|[[Omrekenen van eenheden]] |align=center|3 |align=center| 16 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 25-03-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[OpenOffice.org]] |align=center|2 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bernard van der Wees|Bernard van der Wees]]<br>[[Gebruiker:TeunSpaans|TeunSpaans]]<br>[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 29-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Oracle]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Peresko|Peresko]]<br>[[Gebruiker:Elvisleegwater|Elvisleegwater]] | 27-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Organische chemie]] |align=center|2 |align=center| 11 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]<br>[[Gebruiker:Janmeut|Janmeut]] | 03-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Oudgrieks]] |align=center|2 |align=center| 48 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Teentje|Teentje]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Over beroemde personen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 22-01-07 | GFDL | Naslag | Actief? |- |id="P"|[[PCLinuxOS/Installeren op een laptop/Packard Bell Easy Note SC]] |align=center|2 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 11-11-06 | GFDL | Instructie) | Inactief |- |[[Papiamento]] |align=center|0 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 21-04-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Papier]] |align=center|3 |align=center| 26 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 06-02-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Periodiek systeem]] |align=center|1 |align=center| 10 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 24-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Personenzorg I]] |align=center|1 |align=center| 10 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Perzisch]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 01-03-06 |GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Pinnacle Studio]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 12-08-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Plantkunde]] |align=center|1 |align=center| 5 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]] | 15-11-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Platbodemzeilen op een Volendammer Kwak]] (Vaartraining Kwak) |align=center|3 |align=center| 8 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vd172hb|Vd172hb]] | 01-01-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Pools]] |align=center|2 |align=center| 16 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 06-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in ASP.NET]] |align=center|3 |align=center| 37 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jbib|Jbib]] | 19-02-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |[[Programmeren in ASP.net 2.0 N-Tier Tutorial]] ||align=center|3 ||align=center|12 ||Informatica ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Ketelsb|Ketelsb]]||16-01-07 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Programmeren in Alice]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 28-01-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Programmeren in BASIC]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Warddr|Warddr]] | 01-04-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C]] |align=center|3 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nielius|Nielius]]<br>[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>Anoniem | 14-02-05 | GFDL | Instructie | Af? |- |[[Programmeren in C++]] |align=center|2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>[[Gebruiker:Brecht|Brecht]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C Sharp]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Programmeren in COBOL]] |align=center| 2/3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker: Sephiroth|Sephiroth]] | 13-06-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in Java]] |align=center|2 |align=center| 9 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]]<br>[[Gebruiker:JeroenvB|JeroenvB]]<br>Anoniem | 01-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in PHP]] |align=center|3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:PrisonerOfPain|PrisonerOfPain]]<br>[[Gebruiker:Gabadubo|Gabadubo]]<br>[[Gebruiker:Klaas1978|Klaas1978]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie |Af |- |[[Programmeren in Pascal]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]]<br>[[Gebruiker:DanielM|DanielM]] | 28-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Python]] |align=center|1/2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jsoeterbroek|Jsoeterbroek]] | 09-10-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Ruby]] |align=center|1/2 |align=center| 6 | Informatica |align=center|nl- | Anoniem | 18-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in TI-83+ Assembly]] |align=center|1/2 |align=center| 48 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Willem1|Willem1]] | 24-11-08 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- |[[Programmeren in TI-Basic]] |align=center|3 |align=center| 76 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Thexa4|Thexa4]] | 12-05-07 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- | [[Programmeren in VB/VBA]] | align=center|1 | align=center| 1 | Informatica | align=center|nl- | Anoniem | 19-08-05 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |id="Q"|[[Quenya]] |align=center|3 |align=center| 36 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 09-10-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |id="R"|[[Rekenen]] |align=center|3 |align=center| 23 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 15-09-05 | GFDL | Instructie,Naslag | Af |- |[[Russisch]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 11-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="S"|[[Save Our Future Today, a SOFT revolution]] |align=center|2 |align=center| 11 | Duurzaamheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 07-04-08 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Saterfries]] |align=center|0/1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Scalable Vector Graphics]] |align=center| 2 |align=center| 14 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker:Pietn|Pietn]]<br>[[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] | 09-01-08 | GFDL | Instructie/naslag | Actief |- |[[Schaken]] |align=center|3 |align=center| 7 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]]<br>[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 21-10-06 | GFDL | Instructie, Naslag, | Af? |- |[[Spaans]] |align=center|2 |align=center| 19 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:JorisvS|JorisvS]] | 22-01-06 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[SQL/MySQL]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bvansimpsen|Bvansimpsen]] | 24-03-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Studielessen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 06-10-06 | GFDL | Instructie | Af? |- |id="T"|[[Tekstverwerker]] |align=center|2 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 16-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Tengwar]] |align=center|3 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 25-12-06 | Dubbel | Encyclopedisch artikel | Af |- |[[Tijdrekening]] |align=center|2/3 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 25-08-06 | GFDL | Naslag, Wikijunior? | Inactief |- |[[Tips en trucs/Loss of session data in MediaWiki|Tips en trucs]] |align=center|2 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dobrego|Dobrego]] | 12/02/07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Toetsenbank]] |align=center|2 |align=center| 40 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 30-09-06 | GFDL | ?? | Actief |- |[[Transmissielijnen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 13-09-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Trotski voor beginners]] |align=center|3 |align=center| 1 | Maatschappij |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vitruvius|Vitruvius]] | 22-10-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Turks]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen | align=center|nl- | Anoniem | 28-09-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="V"|[[Vakantiereizen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Hobby | align=center|nl- | [[Gebruiker:GeeKaa|GeeKaa]]<br> [[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 03-04-06 | GFDL | Hobby | Soms actief |- |[[Veilig op het internet]] |align=center|3 |align=center| 13 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 07-02-06 | licentie (GFDL of Dubbel) | Naslag | Af |- |[[Verpleegkundige technieken]] |align=center|1 |align=center| 3 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 01-06-07 | Dubbel | Onbekend | Actief |- |[[Verteltechnieken]] |align=center|2 |align=center| 5 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Roelvermeulen|Roelvermeulen]] | 13-11-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vloeistofmechanica]] |align=center|1 |align=center| 1 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 23-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vruchtbrengend woordenboek]] |align=center|3 |align=center| 30 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Gitaarfreak|Gitaarfreak]] | 23-07-04 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |id="W"|[[Welsh]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 28-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[West-Vlaams]] |align=center|2 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Windows XP]] |align=center|1 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 10-02-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Windows Vista]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 05-02-07 |GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 16 | Wiskunde |align=center|nl- |velen | 24-08-05 | GFDL | instructie | Actief |- |id="Z"|[[Zweeds]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 14-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief <!-- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase |align=center|aantal hoofdstukken | boekenplank |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | soort boek (Instructie, Portaal, Hobby, Naslag of Divers) | Actief of Inactief --> |} ===<span style="font-size: small;">Aantal boeken</span>=== {|class="wikitable" |- |A = 15||B = 4||C = 4||D = 6||E = 5||F = 6||G = 6||H = 12||I = 6||J = 1||K = 4||L = 4||M = 6 |- |N = 3||O = 6||P = 23||Q = 1||R = 2||S = 5||T = 8||U = 0||V = 6||W = 5||X = 0||Y = 0||Z = 1 |- |colspan="13"|Totaal = 138 |} ==[[Wikijunior]]-boeken== Er staan 8 Wikijunior-boeken in deze ''verouderde'' lijst. Zie [[:Categorie:Boeken in Wikijunior]] voor een actueel overzicht. <templatestyles src="TableStyles.css" /> {| {{Wikitable|class=sortable vatop|left|right|right}} style="width: 100%;" <!-- sortable en vatop werken zo niet --> !Boek!!fase!!hfdst!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste schrijvers!!Start!!Licentie!!Status |- |[[Wikijunior:Aardrijkskunde|Aardrijkskunde]] |align=center|2 | 13 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 14-01-07 | GFDL | Actief |- |[[Wikijunior:Bus en trein|Bus en trein]] |align=center|3 | 11 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 26-08-06 | GFDL | Af |- |data-sort-value="Kriebelbeestjes"|[[Wikijunior:Kriebelbeestjes|Kriebelbeestjes]] |align=center|2 | 3 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-04-07 | Dubbel | Actief |- |data-sort-value="Lichaam, Het"|[[Wikijunior:Het lichaam|Het lichaam]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-03-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Natuurkunde|Natuurkunde]] |align=center|3 | 17 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 13-08-06 | GFDL | Af |- |[[Wikijunior:Tijdreizen|Tijdreizen]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |data-sort-value="Tijdreizen door V"|[[Wikijunior:Tijdreizen door Vlaardingen|Tijdreizen door Vlaardingen]] |align=center|2 | 9 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Secar one|Secar one]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Zonnestelsel|Zonnestelsel]] |align=center|3 | 19 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]], [[Gebruiker:Lodestevens|Lodestevens]], [[Gebruiker:Hajo|Hajo]] | 13-08-06 | GFDL | Inactief<!-- --><!-- template voor nieuw boek: -- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase | aantal hoofdstukken |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | Actief Af Inactief --> |} [[en:Wikibooks:Alphabetical classification]] [[fr:Wikilivres:Liste de tous les livres]] hqrcx4bl8tvtje659rn1pnoviiennpx 398179 398178 2025-07-04T01:03:16Z Erik Baas 2193 /* Aantal boeken */ verwijderd; hopeloos verouderd... 398179 wikitext text/x-wiki '''Wikibooks''' is de internet-bibliotheek bij uitstek voor informatieve boeken. In deze lijst vindt u een alfabetisch overzicht van alle '''{{PAGESINCATEGORY:Boeken in Wikibooks}}''' boeken die beschikbaar zijn in de Nederlandstalige Wikibooks. Veel van deze boeken zijn echter nog in volle ontwikkeling, daar Wikibooks NL nog een erg jong project is. Voel u vrij om mee te schrijven aan bestaande Wikibooks of om zelf een boek te starten.<br> [[Wikibooks:Gewenste artikelen|Inspiratie kan u ook vinden op de '''lijst met gewenste artikels'''.]] Zoekt u liever op onderwerp, klik dan naar de [[hoofdpagina]]. ==Portalen== Portalen zijn pagina's die verwijzen naar boeken in een bepaald vakgebied: {|width=90% align=center |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P globe.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Atlas]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P chemistry.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Scheikunde|Chemie]]||width=10% align=center|[[afbeelding:Arimaa esb74.png|60px]]||width=23% align=left|[[Dierengids]] |- |width=10% align=center|[[afbeelding:P biology.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Huisdierengids]]||width=10% align=center| ||width=23% align=left| ||width=10% align=center|[[afbeelding:P literature.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Literatuurstudie|Literatuur]] |- |width=10% align=center|[[Afbeelding:P computing.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Microsoft Office]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P linguistics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Windows]]||width=10% align=center|[[afbeelding:P mathematics.svg|60px]]||width=23% align=left|[[Wiskunde]] |} ==Boekenoverzicht== Dit overzicht is het laatst bijgewerkt op 30 april 2015. {{Alfabet met ankers}} {| width = 100% {{Wikitable}} class="wikitable sortable" !align=left width = 30%|Boek!!fase!!hfdst!!align=left|Boeken-<br>plank!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste<br>schrijvers!!align=left|Start!!Licentie!!Boek<br>type!!Status |- |id="A"|[[Aan de slag met BitTorrent]] ||align=center|3 ||align=center|1 ||Informatica ||align=center|nl- ||Anoniem||12-08-06 ||GFDL||Hobby ||Af |- |[[Ab Urbe Condita|''Ab Urbe Condita.'' Een geschiedenis van Rome.]]||align=center|3||align=center| 15 ||Geschiedenis||align=center|nl-||[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]]||17-11-05||GFDL||Instructie ||Inactief |- |[[Algemeen Beschaafd Chinees]] ||align=center|2 ||align=center|3 ||Talen ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Lie-Hap-Po|Lie-Hap-Po]]||14-10-04 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Alternatieve energie]] ||align=center|2 ||align=center|5 ||Divers ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]||12-03-07 ||Dubbel || Naslag||Actief |- |[[Analyse]] ||align=center|3 ||align=center|13 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]]<br>[[Gebruiker:Robert Zboray|Robert Zboray]]||17-01-06 ||GFDL ||Instructie ||Actief? |- |[[Analytische chemie]] ||align=center|2 ||align=center|11 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]||27-12-06 ||Dubbel ||Instructie ||Actief |- |[[Analytische meetkunde]] ||align=center|0 ||align=center|3 ||Wiskunde ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:MathWhiz|MathWhiz]]||25-11-05 ||GFDL ||Instructie ||Inactief |- |[[Anorganische chemie]] ||align=center|1 ||align=center|2 ||Chemie ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]||24-07-06 ||Dubbel ||Instructie ||Inactief |- |[[Aquaristiek]] |align=center|2 |align=center| 12 | Divers |align=center|nl- <!--WSBN (wordt nog niet ingevuld)--> |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 13-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Atlas van Europa]] |align=center|1 |align=center| 7 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 10-06-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Atlas van Noord-Amerika]] |align=center|1 |align=center| 4 | Geografie |align=center|nl- |[[Gebruiker:DimiTalen|DimiTalen]] | 13-01-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Audacity]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica<br>Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 26-07-06 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Autisme]] |align=center|3/4 |align=center| 13 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tintoretto|Tintoretto]] | 17-08-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[AutoCAD]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 27-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="B"|[[Basiskennis informatica]] |align=center|3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 24-08-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Basisvaardigheden wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 6 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 15-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Biochemie]] |align=center|1 |align=center| 3 | Chemie<br>Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]] | 25.01.05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Bronsgieten voor beeldhouwers]] |align=center|3 |align=center| 6 | Hobby |align=center|nl- |Geen | 15-10-04 | GFDL | Hobby | Inactief |- |[[Cascading Style Sheets]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 02-02-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Celbiologie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Biohazard|Biohazard]]<br>[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]]<br>[[Gebruiker:Roeleboel|Roeleboel]] | 26-10-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemie Centraal]] |align=center|2 |align=center| 21 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 08-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Chemisch rekenen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 31-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="D"|[[Datacommunicatie in informatica]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ronny Creygelman|Ronny Creygelman]] | 08-09-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Deens]] |align=center|1 |align=center| 4 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>Anoniem | 08-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Dierengids bij]] |align=center|1 |align=center| 1 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Dierengids rat]] |align=center|1 |align=center| 3 | Dieren |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 09-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Discrete Kansrekening]] |align=center|3 |align=center| 33 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 11-10-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Duits]] |align=center|2 |align=center| 22 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]]<br>[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 01-02-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |id="E"|[[Economie]] |align=center|2 |align=center| 6 | Economie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Germanator|Germanator]] | 06-04-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Elektronica]] |align=center|1 |align=center| 6 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pittaman|Pittaman]]<br>[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Engels]] |align=center|1 |align=center| 10 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bdcooman|Bdcooman]] | 02-02-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Esperanto]] |align=center|1 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:195.35.129.175|195.35.129.175]] | 19-02-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Evolutie]] |align=center|2 |align=center| 3 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jos Punie|Jos Punie]] | 25-02-07 | Dubbel | Naslag | Actief |- |id="F"|[[Farmacologie]] |align=center|2 |align=center| 18 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Firefox]] |align=center|3 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 04-03-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Fourieranalyse]] |align=center|2 |align=center| 4 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 21-03-06 | Dubbel | Instructie | Actief? |- |[[Frans]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mtcv|Mtcv]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Cars en travel|Cars en travel]]<br>[[Gebruiker:Algont|Algont]]<br>[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 24-07-04 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Fries]] |align=center|2 |align=center| 13 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Fysica]] |align=center|3 |align=center| 20 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]]<br>[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] | 09-03-05 | GFDL | Instructie | Af |- |id="G"|[[Gender en diversiteit]] |align=center|2 |align=center| 8 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Arwen|Arwen]] | 27-04-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geneeskunde]] |align=center|1 |align=center| 2 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex |Inge Habex ]] | 23-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Geo-visualisatie|Handboek Geo-visualisatie]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geografie<br> Informatica |align=center|nl-3-04-009-00001 |[[Gebruiker:Nijeholt|Nijeholt]] | 01-03-07 | Dubbel | Handboek | Af |- |[[Gitaar]] |align=center| 1 |align=center| 1l | Muziek |align=center|nl- |[[Gebruiker:RageArtworks|RageArtworks]] | 24-05-07 | GFDL | Hobby | Actief? |- |[[Gotisch]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:BrahnTelpefin|BrahnTelpefin]] | 03-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Gronings]] |align=center|2 |align=center| 7 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:GOS|GOS]]<br>[[Gebruiker:81.205.234.85|81.205.234.85]] | 28-11-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Guido Gezelle]] |align=center|2 |align=center| 6 | Literatuur |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 21-05-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="H"|[[HTML]] |align=center|2 |align=center| 46 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:-Lars-|-Lars-]] | 21-02-05 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handboek MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 12 | Informatica<br>Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:JePe|JePe]]<br>[[Gebruiker:WebBoy|WebBoy]] | 31-05-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Handboek practica onderwijs]] |align=center|1 |align=center| 4 | Onderwijs |align=center|nl- |Anoniem | 26-11-04 | GFDL | Verzamelboek | Inactief |- |[[Handige Harry]] |align=center|2 |align=center| 34 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 02-07-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Handleiding moderatoren]] |align=center|2 |align=center| 21 | Wiki |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:Siebrand|Siebrand]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]]<br>[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 24-01-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Hengelsport]] |align=center|1 |align=center| 4 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jerre|Jerre]]<br>[[Gebruiker:Jelle Molenaar|Jelle Molenaar]] | 28-09-06 | GFDL | Hobby | Actief |- |[[Historische atlas]] |align=center|2 |align=center| 4 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 11-09-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hamster]] |align=center|2 |align=center| 6 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids hond]] |align=center|2 |align=center| 3 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 04-12-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids kip]] |align=center|2 |align=center| 5 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 07-07-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Huisdierengids rat]] |align=center|3 |align=center| 19 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 25-05-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Huisdierengids terrariumdieren]] |align=center|2 |align=center| 1 | Dier |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:B kimmel|B kimmel]] | 17-06-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |id="I"|[[Ido]] |align=center|1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vaganto|Vaganto]] | 27-01-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[In mensentaal]] |align=center|2 |align=center| 20 | Verzameling |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 03-06-06 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |[[Inbraakpreventie]] |align=center|? |align=center|3 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]] | 10-09-10 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Inleiding MediaWiki]] |align=center|3 |align=center| 24 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Marjon|Marjon]]<br>[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 13-08-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Italiaans]] |align=center|3 |align=center|27 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:NielsF|NielsF]]<br>[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Dion|Dion]] | 04-02-08 | GFDL | Instructie | Actief (bijna af) |- |id="K"|[[Kantoorsoftware]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 03-09-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Koningen aan de Nijl]] |align=center|2 |align=center| 14 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 30-04-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Kookboek]] |align=center|2 |align=center| 146 | Hobby |align=center|nl- |Velen | 11-09-04 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Kunstgeschiedenis]] |align=center|2 |align=center| 9 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 02-08-06 | GFDL | Naslag | Actief |- |id="L"|[[LaTeX]] |align=center|2/3 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nikolai1983|Nikolai1983]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 03-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Latijn]] |align=center|3 |align=center| 23 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Pkniest|Pkniest]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Leer jezelf ecologisch tuinieren]] |align=center|2 |align=center| 105 | Divers |align=center|nl-2-27-000-00001 |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 24-04-08 | GFDL | Naslag | Actief |- |[[Limburgs]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 24-11-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Lineaire algebra]] |align=center|3 |align=center| 18 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 07-15-05 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Magische wetenschap]] |align=center|1 |align=center|3 |Divers |align=center|nl- |Anoniem |04-11-05 |GFDL |Verzamelboek |Inactief |- |[[Maple]] |align=center|2/3 |align=center|9 |Informatica<br>Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |26-05-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Mechanica van materialen]] |align=center|2 |align=center|8 |Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |18-03-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Excel]] |align=center|1 |align=center|3 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Guaka|Guaka]]<br>[[Gebruiker:Postbus183|Postbus183]]<br>Anoniem |23-07-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Microsoft Word]] |align=center|2 |align=center|11 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Koos Jol|Koos Jol]] |04-11-04 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[Moodle]] |align=center|1 |align=center|4 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] |30-09-06 |GFDL |Naslag |Inactief |- |[[MPeye in Linux]] |align=center|3 |align=center|1 |Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jeroenvrp|Jeroenvrp]] |10-07-05 |GFDL |Instructie |Af |- |id="N"|[[Nederlands]] |align=center|2 |align=center| 21 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]]<br>[[Gebruiker:RedRose|RedRose]]<br>[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]]<br>[[Gebruiker:Vincentsc|Vincentsc]] | 17-02-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Nederlandse geschiedenis]] |align=center|2/3 |align=center| 16 | Geschiedenis |align=center|nl- |[[Gebruiker:CE|CE]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 08-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Nieuwgrieks]] |align=center|3 |align=center| 44 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 27-12-06 | Dubbel | Instructie | Actief |- |id="O"|[[Omrekenen van eenheden]] |align=center|3 |align=center| 16 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]]<br>[[Gebruiker:MADe|MADe]]<br>[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 25-03-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[OpenOffice.org]] |align=center|2 |align=center| 10 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bernard van der Wees|Bernard van der Wees]]<br>[[Gebruiker:TeunSpaans|TeunSpaans]]<br>[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 29-10-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Oracle]] |align=center|2 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Peresko|Peresko]]<br>[[Gebruiker:Elvisleegwater|Elvisleegwater]] | 27-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Organische chemie]] |align=center|2 |align=center| 11 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:T.vanschaik|T.vanschaik]]<br>[[Gebruiker:Janmeut|Janmeut]] | 03-11-06 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Oudgrieks]] |align=center|2 |align=center| 48 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Teentje|Teentje]]<br>[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Over beroemde personen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 22-01-07 | GFDL | Naslag | Actief? |- |id="P"|[[PCLinuxOS/Installeren op een laptop/Packard Bell Easy Note SC]] |align=center|2 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 11-11-06 | GFDL | Instructie) | Inactief |- |[[Papiamento]] |align=center|0 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 21-04-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Papier]] |align=center|3 |align=center| 26 | Techniek |align=center|nl- |[[Gebruiker:Londenp|Londenp]] | 06-02-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Periodiek systeem]] |align=center|1 |align=center| 10 | Chemie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Effeietsanders|Effeietsanders]] | 24-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Personenzorg I]] |align=center|1 |align=center| 10 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 19-05-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Perzisch]] |align=center|1 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |Anoniem | 01-03-06 |GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Pinnacle Studio]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 12-08-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Plantkunde]] |align=center|1 |align=center| 5 | Biologie |align=center|nl- |[[Gebruiker:Rasbak|Rasbak]] | 15-11-04 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Platbodemzeilen op een Volendammer Kwak]] (Vaartraining Kwak) |align=center|3 |align=center| 8 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vd172hb|Vd172hb]] | 01-01-06 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Pools]] |align=center|2 |align=center| 16 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 06-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in ASP.NET]] |align=center|3 |align=center| 37 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jbib|Jbib]] | 19-02-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |[[Programmeren in ASP.net 2.0 N-Tier Tutorial]] ||align=center|3 ||align=center|12 ||Informatica ||align=center|nl- ||[[Gebruiker:Ketelsb|Ketelsb]]||16-01-07 ||GFDL||Instructie ||Actief |- |[[Programmeren in Alice]] |align=center|1 |align=center| 4 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Tobe Baeyens|Tobe Baeyens]] | 28-01-07 | Dubbel | Onbekend | Inactief |- |[[Programmeren in BASIC]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Warddr|Warddr]] | 01-04-07 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C]] |align=center|3 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nielius|Nielius]]<br>[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>Anoniem | 14-02-05 | GFDL | Instructie | Af? |- |[[Programmeren in C++]] |align=center|2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:ElieDeBrauwer|ElieDeBrauwer]]<br>[[Gebruiker:Brecht|Brecht]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in C Sharp]] |align=center|1 |align=center| 1 | Informatica |align=center|nl- |Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Programmeren in COBOL]] |align=center| 2/3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker: Sephiroth|Sephiroth]] | 13-06-07 | Dubbel | Instructie | Actief |- |[[Programmeren in Java]] |align=center|2 |align=center| 9 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]]<br>[[Gebruiker:JeroenvB|JeroenvB]]<br>Anoniem | 01-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in PHP]] |align=center|3 |align=center| 15 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:PrisonerOfPain|PrisonerOfPain]]<br>[[Gebruiker:Gabadubo|Gabadubo]]<br>[[Gebruiker:Klaas1978|Klaas1978]] | 23-07-04 | GFDL | Instructie |Af |- |[[Programmeren in Pascal]] |align=center|2 |align=center| 16 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Wolvenraider|Wolvenraider]]<br>[[Gebruiker:DanielM|DanielM]] | 28-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Python]] |align=center|1/2 |align=center| 7 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Jsoeterbroek|Jsoeterbroek]] | 09-10-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in Ruby]] |align=center|1/2 |align=center| 6 | Informatica |align=center|nl- | Anoniem | 18-06-06 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Programmeren in TI-83+ Assembly]] |align=center|1/2 |align=center| 48 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Willem1|Willem1]] | 24-11-08 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- |[[Programmeren in TI-Basic]] |align=center|3 |align=center| 76 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Thexa4|Thexa4]] | 12-05-07 | Dubbel | Instructie, Naslag | Actief |- | [[Programmeren in VB/VBA]] | align=center|1 | align=center| 1 | Informatica | align=center|nl- | Anoniem | 19-08-05 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |id="Q"|[[Quenya]] |align=center|3 |align=center| 36 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 09-10-06 | Dubbel | Instructie | Af |- |id="R"|[[Rekenen]] |align=center|3 |align=center| 23 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 15-09-05 | GFDL | Instructie,Naslag | Af |- |[[Russisch]] |align=center|2 |align=center| 20 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 11-08-04 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="S"|[[Save Our Future Today, a SOFT revolution]] |align=center|2 |align=center| 11 | Duurzaamheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 07-04-08 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[Saterfries]] |align=center|0/1 |align=center| 2 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 13-09-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[Scalable Vector Graphics]] |align=center| 2 |align=center| 14 | Informatica |align=center|nl- | [[Gebruiker:Pietn|Pietn]]<br>[[Gebruiker:Erik Baas|Erik Baas]] | 09-01-08 | GFDL | Instructie/naslag | Actief |- |[[Schaken]] |align=center|3 |align=center| 7 | Hobby |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]]<br>[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 21-10-06 | GFDL | Instructie, Naslag, | Af? |- |[[Spaans]] |align=center|2 |align=center| 19 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:JorisvS|JorisvS]] | 22-01-06 | GFDL | Instructie | Soms actief |- |[[SQL/MySQL]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Bvansimpsen|Bvansimpsen]] | 24-03-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Studielessen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 06-10-06 | GFDL | Instructie | Af? |- |id="T"|[[Tekstverwerker]] |align=center|2 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Mattias.Campe|Mattias.Campe]] | 16-09-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Tengwar]] |align=center|3 |align=center| 1 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dirk math|Dirk math]] | 25-12-06 | Dubbel | Encyclopedisch artikel | Af |- |[[Tijdrekening]] |align=center|2/3 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 25-08-06 | GFDL | Naslag, Wikijunior? | Inactief |- |[[Tips en trucs/Loss of session data in MediaWiki|Tips en trucs]] |align=center|2 |align=center| 1 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Dobrego|Dobrego]] | 12/02/07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Toetsenbank]] |align=center|2 |align=center| 40 | Onderwijs |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 30-09-06 | GFDL | ?? | Actief |- |[[Transmissielijnen]] |align=center|3 |align=center| 19 | Wiskunde |align=center|nl- |[[Gebruiker:Nijdam|Nijdam]] | 13-09-05 | GFDL | Instructie | Af |- |[[Trotski voor beginners]] |align=center|3 |align=center| 1 | Maatschappij |align=center|nl- |[[Gebruiker:Vitruvius|Vitruvius]] | 22-10-06 | GFDL | Naslag | Af |- |[[Turks]] |align=center|2 |align=center| 12 | Talen | align=center|nl- | Anoniem | 28-09-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |id="V"|[[Vakantiereizen]] |align=center|2 |align=center| 6 | Hobby | align=center|nl- | [[Gebruiker:GeeKaa|GeeKaa]]<br> [[Gebruiker:Vangelis|John Vangelis]] | 03-04-06 | GFDL | Hobby | Soms actief |- |[[Veilig op het internet]] |align=center|3 |align=center| 13 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:MADe|MADe]] | 07-02-06 | licentie (GFDL of Dubbel) | Naslag | Af |- |[[Verpleegkundige technieken]] |align=center|1 |align=center| 3 | Gezondheid |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 01-06-07 | Dubbel | Onbekend | Actief |- |[[Verteltechnieken]] |align=center|2 |align=center| 5 | Divers |align=center|nl- |[[Gebruiker:Roelvermeulen|Roelvermeulen]] | 13-11-06 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vloeistofmechanica]] |align=center|1 |align=center| 1 | Fysica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Eli Verbuyst|Eli Verbuyst]] | 23-08-05 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Vruchtbrengend woordenboek]] |align=center|3 |align=center| 30 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Gitaarfreak|Gitaarfreak]] | 23-07-04 | GFDL | Naslag | Soms actief |- |id="W"|[[Welsh]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Evil berry|Evil berry]] | 28-07-06 | GFDL | Onbekend | Inactief |- |[[West-Vlaams]] |align=center|2 |align=center| 5 | Talen |align=center|nl- | Anoniem | 22-08-05 | GFDL | Instructie | Inactief |- |[[Windows XP]] |align=center|1 |align=center| 3 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Catienpetji|Catienpetji]] | 10-02-07 | GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Windows Vista]] |align=center|1 |align=center| 2 | Informatica |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 05-02-07 |GFDL | Naslag | Inactief |- |[[Wiskunde]] |align=center|2 |align=center| 16 | Wiskunde |align=center|nl- |velen | 24-08-05 | GFDL | instructie | Actief |- |id="Z"|[[Zweeds]] |align=center|1 |align=center| 3 | Talen |align=center|nl- |[[Gebruiker:Michiel1972|Michiel1972]] | 14-03-06 | GFDL | Instructie | Inactief <!-- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase |align=center|aantal hoofdstukken | boekenplank |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | soort boek (Instructie, Portaal, Hobby, Naslag of Divers) | Actief of Inactief --> |} ==[[Wikijunior]]-boeken== Er staan 8 Wikijunior-boeken in deze ''verouderde'' lijst. Zie [[:Categorie:Boeken in Wikijunior]] voor een actueel overzicht. <templatestyles src="TableStyles.css" /> {| {{Wikitable|class=sortable vatop|left|right|right}} style="width: 100%;" <!-- sortable en vatop werken zo niet --> !Boek!!fase!!hfdst!![[Wikibooks:Wiki Standaard Boeknummer|WSBN]]!!Belangrijkste schrijvers!!Start!!Licentie!!Status |- |[[Wikijunior:Aardrijkskunde|Aardrijkskunde]] |align=center|2 | 13 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 14-01-07 | GFDL | Actief |- |[[Wikijunior:Bus en trein|Bus en trein]] |align=center|3 | 11 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 26-08-06 | GFDL | Af |- |data-sort-value="Kriebelbeestjes"|[[Wikijunior:Kriebelbeestjes|Kriebelbeestjes]] |align=center|2 | 3 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-04-07 | Dubbel | Actief |- |data-sort-value="Lichaam, Het"|[[Wikijunior:Het lichaam|Het lichaam]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]] | 08-03-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Natuurkunde|Natuurkunde]] |align=center|3 | 17 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 13-08-06 | GFDL | Af |- |[[Wikijunior:Tijdreizen|Tijdreizen]] |align=center|0 | 1 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Ischa1|Ischa1]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |data-sort-value="Tijdreizen door V"|[[Wikijunior:Tijdreizen door Vlaardingen|Tijdreizen door Vlaardingen]] |align=center|2 | 9 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Secar one|Secar one]] | 22-01-07 | GFDL | Inactief |- |[[Wikijunior:Zonnestelsel|Zonnestelsel]] |align=center|3 | 19 |align=center|nl- |[[Gebruiker:Inge Habex|Inge Habex]], [[Gebruiker:Lodestevens|Lodestevens]], [[Gebruiker:Hajo|Hajo]] | 13-08-06 | GFDL | Inactief<!-- --><!-- template voor nieuw boek: -- |- |[[naam]] |align=center|ontwikkelingsfase | aantal hoofdstukken |align=center|nl- |[[Gebruiker:|]] | datum opstart xx-xx-xx | licentie (GFDL of Dubbel) | Actief Af Inactief --> |} [[en:Wikibooks:Alphabetical classification]] [[fr:Wikilivres:Liste de tous les livres]] 0a52468t56gpbc3qq8zdgzkr391uww4 0 5523 398157 395853 2025-07-03T13:09:45Z Erik Baas 2193 catsort 398157 wikitext text/x-wiki {{Recept |Naam=Chocomousse |Afbeelding=[[File:Lafare - Bistrot de Pays 6.jpg|300px]] |Categorie=Dessert |Porties= |Energie= |Tijd=15 min + 2 uur opstijven |Stippen=3 |Moeilijkheid=Makkelijk }} [[Kookboek/Dessert|Dessert]] | [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]] ==Ingrediënten== * 4 [[Kookboek/Ei|eieren]] * 200 g pure {{Kb|chocolade}} * 60 g [[Kookboek/Suiker|suiker]] ==Bereidingswijze== # Eigeel van het eiwit scheiden # Eidooiers met de suiker tot een [[Kookboek/Ruban|ruban]] kloppen. # Eiwitten stijfkloppen. # De chocola [[Kookboek/Au bain-marie|au bain-marie]] smelten. # De chocola met de ruban mengen. # Het chocolademengsel voorzichtig door het eiwit spatelen. # In bakjes gieten en op laten stijven in de koelkast. ==Variaties== * Men kan een beetje {{Kb|steranijs}} toevoegen, maar met mate want het overheerst snel. * Men kan ook een beetje likeur of sterke drank toevoegen, zoals [[Kookboek/Cognac|Cognac]], [[Kookboek/Cointreau|Cointreau]], [[Kookboek/Kahlua|Kahlua]], [[Kookboek/Triple sec|Triple sec]] ==Serveren== *Bij het serveren kan men het in een glas serveren met daarop enkele dotjes [[Kookboek/Slagroom|slagroom]]. *Daarnaast kan men er ook chocoladeschilfers opstrooien. ==Waarschuwingen== * Chocolademousse bevat rauwe eieren en is daarom niet geschikt voor kleine kinderen, zwangere vrouwen, bejaarden en andere risicogroepen. Eventueel kunnen [[kookboek/Pasteurisatie|gepasteuriseerd]] eiwit en eigeel gebruikt worden. {{Wikipedia|Pagina=Chocolademousse|Naam=Chocolademousse}} {{Recepten}} [[Categorie:Dessert|{{SUBPAGENAME}}]] [[Categorie:Chocoladerecept|Mousse]] {{Sub}} {{GFDL-oud}} glssfe8x8h4fqoqro5jhx9ceqmolesq 0 5633 398184 394866 2025-07-04T08:29:09Z JopkeB 18060 /* Variatie */ Gebakken beschuit 398184 wikitext text/x-wiki {{Receptmetafbeelding| |Naam=Verloren brood |Afbeelding=[[afbeelding:French Toast.jpg|300px|wentelteefjes]] |Categorie=Broodrecept |Porties= 4 porties |Tijd= 10 minuten |Stippen=1 |Moeilijkheid=Gemakkelijk }} Het maken van '''wentelteefjes''' is een klassieke manier, om alsnog gebruik te maken van oud brood. Jong en oud vinden het lekker en het is makkelijk te maken. '''Wentelteefje''' is een zoet broodgerecht uit Nederland. In Vlaanderen is het bekend onder de naam '''verloren brood''' (naar analogie van het Franse ''pain perdu''), '''klakaarde''' (West-Vlaanderen) of '''gewonnen brood''' (Oost-Vlaanderen). De Engelsen noemen het ''French Toast''. == Ingrediënten == De ingrediënten zijn: *2 à 3 {{kb|p=Ei|eieren}} *2,5 dl (eventueel lauwe) {{kb|melk}} *8 mespuntjes {{kb|kaneel}} *8 sneetjes (oudbakken) {{kb|p=Brood|witbrood}}, bijvoorbeeld casino *80 g [[Kookboek/Boter|boter]] of {{kb|margarine}} *8 volle eetlepels {{kb|suiker}} == Bereidingswijze == *Klop de eieren los met de melk en de kaneel. *Snijd eventueel de bovenkant van de sneetjes brood recht af (of laat ze er aan). Veel mensen verwijderen de korstjes, maar ook met korstjes smaken ze lekker. *Doe het ei-melk-mengsel in een diep bord of schaal. *Haal de sneetjes brood aan beide kanten door het eimengsel tot ze goed "nat" zijn. *Laat een klont boter of margarine lichtbruin worden in een warme koekenpan. *Leg net zoveel sneetjes in de koekenpan als er in passen. Bak eerst de ene kant bruin in 3 minuten en dan de andere kant. *Leg ze daarna op een bord en doe nieuwe boter in de koekenpan. *Bak zo de sneetjes brood om de beurt totdat alle sneetjes zijn gebakken. *Strooi de suiker op de wentelteefjes. *Als er nog ei-melk-mengsel over is, kan men daar wat bloem aan toevoegen en er een pannenkoek mee bakken. ==Variatie== * Ook andersoortig brood als volkoren kan gebruikt worden. Het dient langer in het eimengsel gedrenkt te worden. * Kaneel kan desgewenst weggelaten worden uit het recept. * Kaneel kan desgewenst ook door de suiker worden gemengd in plaats van door het ei-melkmengsel. * Dikke sneetjes vers brood kunnen ook gebruikt worden, maar dienen veel minder lang door het eimengsel gehaald te worden. Vers brood neemt veel sneller vocht op en valt bijgevolg snel uit elkaar. * Ook lekker met sneetjes suikerbrood of Briochebrood * Ook lekker met plakjes banaan, verse aarbeien, honing en/of chocopasta * Vervang het brood door (volkoren) {{Kb|p=beschuit|beschuiten}}. Lekker met appelmoes en eventueel slagroom. {{Recepten}} [[Categorie:Broodrecept|Wentelteefje]] [[Categorie:Zoetigheid|Wentelteefje]] {{Sub}} 0ito7nvw8n9jjv71e7letwjrpbsjtj3 0 5733 398180 396696 2025-07-04T05:50:17Z JopkeB 18060 Basis-recept toegevoegd + redactie 398180 wikitext text/x-wiki {{Receptmetafbeelding |Naam=Milkshake |Afbeelding=[[File:Vegan chocolate shake at Chicago Diner.jpg|frameless|Milkshake aardbei (betere foto gevraagd!)]] |Categorie=Drank |Porties=3 |Energie= |Tijd=10 minuten |Stippen=1 |Moeilijkheid=Gemiddelde moeilijkheid }} [[Kookboek/Drank|Drank]] | [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]] Een '''milkshake''' is een drank gemaakt van [[Kookboek/Melk|melk]], [[Kookboek/Roomijs|roomijs]] of [[Kookboek/Softijs|softijs]] en vruchten en/of {{Kb|p=Limonadesiroop|siroop}} voor de smaak. Alle ingrediënten worden bij elkaar gevoegd en met een [[Kookboek/Blender|blender]] of [[Kookboek/Staafmixer|staafmixer]] gemixt. Als er geen blender of staafmixer aanwezig is: snijd en/of prak de vruchten fijn met een mes resp. vork en roer de ingrediënten goed door elkaar, eventueel met een kleine garde. == Basisrecept == === Ingrediënten === Voor 3 milkshakes: * 250 ml koude melk * 250 g ijs naar keuze, waarbij rekening wordt gehouden met het soort milkshake (bijvoorbeeld aardbeienijs voor een milkshake met aardbeien) * 3 rietjes Voor een dikkere milkshake: gebruik minder melk, voor een dunnere juist meer. === Keukengereedschap === * Blender of staafmixer === Bereiding === Mix de ingrediënten met de blender of staafmixer. Giet de milkshake in drie hoge glazen en serveer met een rietje. === Varianten === * Vervang (een deel van) de melk door yoghurt of kwark. Voeg dan wel melk of vruchtensap toe om de milkshake beter vloeibaar te maken. * Voeg rijp fruit toe in de blender, bijvoorbeeld banaan, aardbeien, bessen, frambozen, peer, ananas, mango en/of kersen zonder pit. NB Kiwi en zuivel is een slechte combinatie, dus gebruik geen kiwi voor een milkshake. Meng dan eerst het fruit met de melk (en/of andere vloeistof) tot een gladde puree voordat het ijs erbij gaat. * Vervang een deel van de melk door vruchtensap, bijvoorbeeld sinaasappel-, druiven- of appelsap. * Voeg een smaakje toe in de blender, bijvoorbeeld cacao of fijngemalen chocolade, gember, limonadesiroop of koffie. * Een beetje citroensap geeft een frisse smaak. ==Klassieke vanillemilkshake<ref>[http://en.wikibooks.org/wiki/Cookbook:Milkshake Dit recept is een vertaald recept van de Engelstalige Wikibooks]</ref>== ===Ingrediënten=== * 2 bollen (480 ml) {{kb|p=ijs|vanilleroomijs}} * 1 kop (240 ml) volle {{kb|melk}} * 1/4 kop (60 ml) half & half (een bepaald type Amerikaanse room, bestaande uit: 50% melk en 50% {{kb|room}}) * 2 1/2 eetlepel (35 g) {{kb|suiker}} * 1/8 theelepel {{kb|p=vanille|vanille-extract}} ===Bereiding=== # Giet de melk, het roomijs en de half & half in een blender en mix het gedeeltelijk. # Voeg hierna de suiker en de smaakstoffen toe totdat het mengsel helemaal gemixt is. ==Milkshake Banaan== ===Ingrediënten=== * 1 {{kb|banaan}} * anderhalve eetlepel {{kb|suiker}} * 350 ml {{kb|p=ijs|vanille-ijs}} (hoeft niet altijd) * 275 ml {{kb|melk}} * ijsblokjes ===Bereiding=== # Pel de banaan en snij hem in stukjes. # IJs in handzame stukjes snijden # Doe de bananen samen met de suiker in de blender (staafmixer) # Blender aanzetten en wat melk bij doen. # Zodra het geheel in de blender een zachte puree is, brokjes ijs erbij doen. De rest van de melk erbij gieten en nog even flink "blenden of mixen". # Nu heb je +/- 4 glazen bananen milkshake. ==Milkshake aardbei== ===Ingrediënten=== * paar scheppen {{kb|suiker}} * 0,5 liter {{kb|melk}} * half bakje {{kb|p=aardbei|aardbeien}} * 2 à 3 scheppen {{kb|p=ijs|vanille-ijs}} ===Bereidingswijze=== # Was de aardbeien en halveer ze. # Doe alle ingrediënten in een blender of keukenmachine en 'blend' het tot een milkshake. ==Referenties== <references/> {{Recepten}} [[Categorie:Zuivelrecept|Milkshake]] [[Categorie:Drank|Milkshake]] [[Categorie:Dessert|Milkshake]] {{Sub}} temz5tn37c9bouw0o8ahecplfzszhxy 398181 398180 2025-07-04T05:52:19Z JopkeB 18060 398181 wikitext text/x-wiki {{Receptmetafbeelding |Naam=Milkshake |Afbeelding=[[File:Vegan chocolate shake at Chicago Diner.jpg|frameless|Milkshake aardbei (betere foto gevraagd!)]] |Categorie=Drank |Porties=3 |Energie= |Tijd=10 minuten |Stippen=1 |Moeilijkheid=Gemiddelde moeilijkheid }} [[Kookboek/Drank|Drank]] | [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]] Een '''milkshake''' is een drank gemaakt van [[Kookboek/Melk|melk]], [[Kookboek/Roomijs|roomijs]] of [[Kookboek/Softijs|softijs]] en vruchten en/of {{Kb|p=Limonadesiroop|siroop}} voor de smaak. Alle ingrediënten worden bij elkaar gevoegd en met een [[Kookboek/Blender|blender]] of [[Kookboek/Staafmixer|staafmixer]] gemixt. Als er geen blender of staafmixer aanwezig is: snijd en/of prak de vruchten fijn met een mes resp. vork en roer de ingrediënten goed door elkaar, eventueel met een kleine garde. == Basisrecept == === Ingrediënten === Voor 3 milkshakes: * 400 ml koude melk * 300 g ijs naar keuze, waarbij rekening wordt gehouden met het soort milkshake (bijvoorbeeld aardbeienijs voor een milkshake met aardbeien) * 3 rietjes Voor een dikkere milkshake: gebruik minder melk, voor een dunnere juist meer. === Keukengereedschap === * Blender of staafmixer === Bereiding === Mix de ingrediënten met de blender of staafmixer. Giet de milkshake in drie hoge glazen en serveer met een rietje. === Varianten === * Vervang (een deel van) de melk door yoghurt of kwark. Voeg dan wel melk of vruchtensap toe om de milkshake beter vloeibaar te maken. * Voeg rijp fruit toe in de blender, bijvoorbeeld banaan, aardbeien, bessen, frambozen, peer, ananas, mango en/of kersen zonder pit. NB Kiwi en zuivel is een slechte combinatie, dus gebruik geen kiwi voor een milkshake. Meng dan eerst het fruit met de melk (en/of andere vloeistof) tot een gladde puree voordat het ijs erbij gaat. * Vervang een deel van de melk door vruchtensap, bijvoorbeeld sinaasappel-, druiven- of appelsap. * Voeg een smaakje toe in de blender, bijvoorbeeld cacao of fijngemalen chocolade, gember, limonadesiroop of koffie. * Een beetje citroensap geeft een frisse smaak. ==Klassieke vanillemilkshake<ref>[http://en.wikibooks.org/wiki/Cookbook:Milkshake Dit recept is een vertaald recept van de Engelstalige Wikibooks]</ref>== ===Ingrediënten=== * 2 bollen (480 ml) {{kb|p=ijs|vanilleroomijs}} * 1 kop (240 ml) volle {{kb|melk}} * 1/4 kop (60 ml) half & half (een bepaald type Amerikaanse room, bestaande uit: 50% melk en 50% {{kb|room}}) * 2 1/2 eetlepel (35 g) {{kb|suiker}} * 1/8 theelepel {{kb|p=vanille|vanille-extract}} ===Bereiding=== # Giet de melk, het roomijs en de half & half in een blender en mix het gedeeltelijk. # Voeg hierna de suiker en de smaakstoffen toe totdat het mengsel helemaal gemixt is. ==Milkshake Banaan== ===Ingrediënten=== * 1 {{kb|banaan}} * anderhalve eetlepel {{kb|suiker}} * 350 ml {{kb|p=ijs|vanille-ijs}} (hoeft niet altijd) * 275 ml {{kb|melk}} * ijsblokjes ===Bereiding=== # Pel de banaan en snij hem in stukjes. # IJs in handzame stukjes snijden # Doe de bananen samen met de suiker in de blender (staafmixer) # Blender aanzetten en wat melk bij doen. # Zodra het geheel in de blender een zachte puree is, brokjes ijs erbij doen. De rest van de melk erbij gieten en nog even flink "blenden of mixen". # Nu heb je +/- 4 glazen bananen milkshake. ==Milkshake aardbei== ===Ingrediënten=== * paar scheppen {{kb|suiker}} * 0,5 liter {{kb|melk}} * half bakje {{kb|p=aardbei|aardbeien}} * 2 à 3 scheppen {{kb|p=ijs|vanille-ijs}} ===Bereidingswijze=== # Was de aardbeien en halveer ze. # Doe alle ingrediënten in een blender of keukenmachine en 'blend' het tot een milkshake. ==Referenties== <references/> {{Recepten}} [[Categorie:Zuivelrecept|Milkshake]] [[Categorie:Drank|Milkshake]] [[Categorie:Dessert|Milkshake]] {{Sub}} 6c45a33btoyl6oxquzn6p8kmsz3j41l 398183 398181 2025-07-04T08:19:40Z JopkeB 18060 Links 398183 wikitext text/x-wiki {{Receptmetafbeelding |Naam=Milkshake |Afbeelding=[[File:Vegan chocolate shake at Chicago Diner.jpg|frameless|Milkshake aardbei (betere foto gevraagd!)]] |Categorie=Drank |Porties=3 |Energie= |Tijd=10 minuten |Stippen=1 |Moeilijkheid=Gemiddelde moeilijkheid }} [[Kookboek/Drank|Drank]] | [[Kookboek/Recepten|Receptenindex]] Een '''milkshake''' is een drank gemaakt van [[Kookboek/Melk|melk]], [[Kookboek/Roomijs|roomijs]] of [[Kookboek/Softijs|softijs]] en vruchten en/of {{Kb|p=Limonadesiroop|siroop}} voor de smaak. Alle ingrediënten worden bij elkaar gevoegd en met een [[Kookboek/Blender|blender]] of [[Kookboek/Staafmixer|staafmixer]] gemixt. Als er geen blender of staafmixer aanwezig is: snijd en/of prak de vruchten fijn met een mes resp. vork en roer de ingrediënten goed door elkaar, eventueel met een kleine garde. == Basisrecept == === Ingrediënten === Voor 3 milkshakes: * 400 ml koude {{kb|melk}} * 300 g {{Kb|ijs}} naar keuze, waarbij rekening wordt gehouden met het soort milkshake (bijvoorbeeld aardbeienijs voor een milkshake met aardbeien) * 3 rietjes Voor een dikkere milkshake: gebruik minder melk, voor een dunnere juist meer. === Keukengereedschap === * Blender of staafmixer === Bereiding === Mix de ingrediënten met de blender of staafmixer. Giet de milkshake in drie hoge glazen en serveer met een rietje. === Varianten === * Vervang (een deel van) de melk door {{Kb|yoghurt}} of {{Kb|kwark}}. Voeg dan wel melk of {{Kb|vruchtensap}} toe om de milkshake beter vloeibaar te maken. * Voeg rijp {{Kb|fruit}} toe in de blender, bijvoorbeeld banaan, aardbeien, bessen, frambozen, peer, ananas, mango en/of kersen zonder pit. NB Kiwi en zuivel is een slechte combinatie, dus gebruik geen kiwi voor een milkshake. Meng dan eerst het fruit met de melk (en/of andere vloeistof) tot een gladde puree voordat het ijs erbij gaat. * Vervang een deel van de melk door vruchtensap, bijvoorbeeld sinaasappel-, druiven- of appelsap. * Voeg een smaakje toe in de blender, bijvoorbeeld {{Kb|cacao}} of fijngemalen {{Kb|chocolade}}, {{Kb|gember}}, {{Kb|limonadesiroop}} of {{Kb|koffie}}. * Een beetje {{Kb|citroensap}} geeft een frisse smaak. ==Klassieke vanillemilkshake<ref>[http://en.wikibooks.org/wiki/Cookbook:Milkshake Dit recept is een vertaald recept van de Engelstalige Wikibooks]</ref>== ===Ingrediënten=== * 2 bollen (480 ml) vanilleroomijs * 1 kop (240 ml) volle melk * 1/4 kop (60 ml) half & half (een bepaald type Amerikaanse room, bestaande uit: 50% melk en 50% {{kb|room}}) * 2 1/2 eetlepel (35 g) {{kb|suiker}} * 1/8 theelepel {{kb|p=vanille|vanille-extract}} ===Bereiding=== # Giet de melk, het roomijs en de half & half in een blender en mix het gedeeltelijk. # Voeg hierna de suiker en de smaakstoffen toe totdat het mengsel helemaal gemixt is. ==Milkshake Banaan== ===Ingrediënten=== * 1 {{kb|banaan}} * anderhalve eetlepel suiker * 350 ml vanille-ijs (hoeft niet altijd) * 275 ml melk * ijsblokjes ===Bereiding=== # Pel de banaan en snij hem in stukjes. # IJs in handzame stukjes snijden # Doe de bananen samen met de suiker in de blender (staafmixer) # Blender aanzetten en wat melk bij doen. # Zodra het geheel in de blender een zachte puree is, brokjes ijs erbij doen. De rest van de melk erbij gieten en nog even flink "blenden of mixen". # Nu heb je ± 4 glazen bananen milkshake. ==Milkshake aardbei== ===Ingrediënten=== * enkele scheppen suiker * 0,5 liter melk * half bakje {{kb|p=aardbei|aardbeien}} * 2 à 3 scheppen vanille-ijs ===Bereidingswijze=== # Was de aardbeien en halveer ze. # Doe alle ingrediënten in een blender of keukenmachine en 'blend' het tot een milkshake. ==Referenties== <references/> {{Recepten}} [[Categorie:Zuivelrecept|Milkshake]] [[Categorie:Drank|Milkshake]] [[Categorie:Dessert|Milkshake]] {{Sub}} a1yblhbg6u0fnlq3m4h5nyuicu1qbpy 14 6386 398161 40938 2025-07-03T13:50:53Z Erik Baas 2193 -/- afb.; 398161 wikitext text/x-wiki Recepten van '''niveau 1''' vergen weinig kookkunst of bijzondere kooktechnieken. Ze zijn zeer eenvoudig en snel klaar te maken.<br> Meestal is er weinig kans op mislukken wanneer het recept gevolgd wordt. [[Categorie:Recepten naar niveau]] s7cohqaqgoxvdoco7h4avag7lwu7l49 0 30233 398176 382226 2025-07-04T00:43:38Z Erik Baas 2193 : 398176 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="TableStyles.css" />{{Italiaans}}{{Italiaans-links-overig}} <br> Alle woorden uit de lessen staan in alfabetische volgorde in de onderstaande Italiaans-Nederlandse woordenlijst. Aan de overeenkomstige omgekeerde [[Italiaans/Woordenlijst#Nederlands-Italiaanse woordenlijst| Nederlands-Italiaanse woordenlijst]] wordt onderaan gewerkt. Verder is er voor hulp bij speuren naar woonruimte in Italië nog het woordenlijstje op [[Italiaans/Huurcontract|Huurcontract]]. =Italiaans-Nederlandse woordenlijst= Hieronder een Italiaans-Nederlandse woordenlijst met het vocabulaire dat gebruikt is in de lessen. Het wikiwoordenboek bevat een uitvoeriger woordenlijst: [https://nl.wiktionary.org/wiki/Categorie:Woorden_in_het_Italiaans Wiktionary Woordenlijst Italiaans-Nederlands]. De klemtoon is '''vet''' aangegeven. Een cursieve ''m'' bij een zelfstandig naamwoord betekent mannelijk, ''v'' vrouwelijk, bijvoorbeeld l'acqua ''v'' = het water. {{Alfabet met ankers}} ==A== :{| class="compact" |- | a || in (bij plaatsnamen) |- | a '''ca'''sa || thuis |- | a che '''o'''ra? || hoe laat? |- | a '''des'''tra || rechts |- | a si'''nis'''tra || links |- | abba'''stan'''za || genoeg |- | abi'''ta'''re || wonen |- | ac'''cen'''dere || verbranden, aansteken |- | l'accen'''di'''no ''m'' || de aansteker |- | '''a'''cido || zuur |- | accet'''ta'''re || aannemen, accepteren |- | '''l'ac'''qua ''v'' || het water |- | ado'''ra'''re || aanbidden, heel erg houden van |- | l'aero'''por'''to ''m'' || het vliegveld (spreek uit a-e-ro-porto) |- | a'''gi'''re || doen, handelen |- | aggres'''si'''vo || aggressief |- | l''''a'''go ''m'' || de naald |- | a'''gos'''to || augustus |- | aiu'''ta'''re || helpen |- | l'ai'''u'''to ''m'' || de hulp (spreek uit ajoeto met korte o) |- | l''''a'''la ''v'' || de vleugel |- | l''''al'''bero ''m'' || de boom |- | l'al'''ber'''go ''m'' || het hotel |- | l'albi'''coc'''ca ''v'' || de abrikoos |- | le '''Al'''pi || de Alpen |- | '''al'''to || hoog |- | a'''ma'''ro || bitter |- | l'ambu'''lan'''za ''v'' || de ambulance |- | '''an'''che || ook |- | an'''co'''ra || nog |- | an'''da'''re (onregelm) || gaan |- | an'''da'''re a tro'''va'''re || bezoeken |- | l'an'''da'''ta e ri'''tor'''no ''v''|| het retourtje |- | l’'''a'''nima ''v'' || de ziel, de kern, het wezen |- | l'ani'''ma'''le ''m'' || het dier |- | l''''an'''no ''m'' || het jaar |- | annu'''la'''re = cancellare || annuleren |- | annun'''zia'''re || aandienen, aankondigen |- | an'''ti'''co || ouderwets |- | '''an'''zi || zelfs, integendeel |- | l''''a'''pe ''v'' || de bij |- | l’appa'''rec'''chio ''m'' || het apparaat |- | l'apparta'''men'''to ''m'' || het appartement |- | applau'''di'''re || applaudisseren, klappen |- | l'appunta'''men'''to ''m'' || de afspraak |- | a'''pri'''le || april |- | l'a'''ran'''cia ''v'' || de sinaasappel (meervoud: le arancie) |- | aran'''cio'''ne || oranje |- | l'ar'''gen'''to ''m'' || het zilver |- | l''''a'''ria || de lucht |- | l'ar'''ma'''dio ''m'' || de kast |- | arres'''ta'''re || aanhouden |- | l'ar'''tis'''ta ''m!'' || de kunstenaar |- | l''''as'''cia ''v'' || de bijl |- | ascol'''ta'''re || luisteren (naar) |- | aspet'''ta'''re || wachten |- | l''''a'''ttimo ''m''|| het moment |- | l'at'''to'''re || de acteur |- | attu'''a'''le || actueel |- | '''Aus'''tria || Oostenrijk |- | Au'''stri'''aco || Oostenrijker |- | l'au'''tis'''ta ''m'' || de automobilist (mannelijk) |- | l''''au'''to ''m'' || de auto (maar dagelijks taalgebruik: la '''mac'''china= de auto) |- | l'auto'''bus''' ''m'' || de bus |- | l'au'''tun'''no ''m'' || de herfst |- | avan'''tie'''ri || eergisteren |- | avvici'''nar'''si ''wederk'' || naderen |- | az'''zur'''ro || blauw |} ==B== :{| class="compact" |-bastare || genoeg zijn/ volstaan | i ba'''ga'''gli || de bagage |- | il '''bag'''no || toilet/wc, de badkamer, het baden |- | la ba'''le'''na || de walvis |- | bal'''la'''re || dansen |- | la ba'''na'''na || de banaan |- | il '''Ban'''comat || de geldautomaat |- | la ban'''die'''ra || de vlag |- | la '''bar'''ba || de baard |- | '''bas'''so || laag |- | il '''bec'''co || de bek, de snavel |- | beh (uitspraak bè) || wel...(uitroep) |- | bel'''lis'''simo/a || erg/zeer mooi |- | '''be'''ne || goed (bijwoord van ''buono'') |- | be'''ne'''volo || aardig (normaal wordt voor aardig (persoon) ''gentile'' gebruikt) |- | be'''nis'''simo || uitstekend |- | Benve'''nu'''to! || Welkom! |- | la ben'''zi'''na || de benzine |- | '''be'''re || drinken |- | la '''bes'''tia || het beest |- | '''bian'''co || wit |- | la biblio'''te'''ca || de bibliotheek |- | il bic'''chie'''re || het glas, de beker |- | la bici'''clet'''ta || de fiets |- | il big'''liet'''to || het kaartje |- | il bi'''na'''rio || het perron |- | la '''bir'''ra || het bier |- | la bis'''non'''na || de overgrootmoeder |- | il bis'''non'''no || de overgrootvader |- | la bis'''tec'''ca || de biefstuk |- | (far) bol'''li'''re || koken |- | la '''bor'''sa || de tas |- | la bot'''tig'''lia || de fles (uitspraak: la bot'''tiel'''ja) |- | '''bra'''vo || goed, knap, slim, geweldig!, fatsoenlijk |- | bru'''cia'''re || branden |- | '''brut'''to || lelijk |- | la '''bu'''ca delle '''let'''tere || de brievenbus |- | '''buo'''no || goed/lekker |- | il '''bur'''ro || de boter |- | but'''ta'''re || gooien |} ==C== :{| class="compact" |- | la ca'''bi'''na tele'''fo'''nica || de telefooncel |- | il '''cal'''cio || het voetbal |- | '''cal'''do/a || warm, heet |- | cammi'''na'''re || wandelen |- | il ca'''mi'''no || de (open) haard |- | il cam'''mi'''no || de weg |- | il cam'''pe'''ggio || de camping |- | il cameri'''e'''re || de ober |- | la cam'''pag'''na || het platteland |- | la can'''de'''la || bougie; kaars |- | il '''ca'''ne || de hond |- | can'''ta'''re || zingen |- | la can'''zo'''ne || het lied |- | ca'''pi'''re || begrijpen |- | il cap'''pel'''lo || de hoed |- | il cap'''pot'''to || de jas |- | il/la '''ca'''pro/a || de geit (bok/vrouwtje) |- | il car'''bo'''ne || de steenkool |- | la '''car'''ne || het vlees |- | '''ca'''ro || duur, lief, ''beste'' (aanhef brief) |- | la '''car'''ta || het papier |- | la '''car'''ta di '''cre'''dito || de creditcard |- | la carto'''li'''na || de ansichtkaart |- | la '''ca'''sa || het huis |- | la cas'''ca'''ta || de waterval |- | la ca'''stag'''na || de kastanje |- | il ca'''stag'''no || de kastanjeboom |- | il cas'''tel'''lo || het kasteel |- | cat'''ti'''vo || slecht |- | c'è || er is, dat wil zeggen |- | la '''ce'''nere || de as |- | '''cen'''to || honderd, 100 |- | il '''cen'''tro || het centrum |- | cer'''ca'''re || zoeken |- | Che '''co'''sa? || Wat? (la cosa = het ding/de zaak) |- | Chi? || Wie? |- | la '''chie'''sa || de kerk |- | il '''chi'''lo || de kilo |- | il chi'''lo'''metro || de kilometer |- | '''chiu'''dere || sluiten |- | chiusura lampo (kieos'''oe'''ra l'''a'''mpo) || ritssluiting |- | ci '''so'''no || er zijn |- | Ci vedi'''a'''mo!/Arrive'''der'''ci!/Arrive'''der'''La! || Tot ziens! (De laatste vorm is beleefd, 'La' is lijdend voorwerpsvorm van u) |- | Ci'''a'''o! || Hallo! (Tegen vrienden en (vreemde) kinderen, niet tegen vreemde volwassenen! Gebruik dan Buon'''gior'''no! = goedendag) |- | il cimi'''te'''ro || de begraafplaats |- | cin'''quan'''ta || vijftig |- | '''Cin'''que || (tsjien-kwe) vijf, 5 |- | '''cir'''ca || circa |- | il cli'''en'''te || de klant |- | il cog'''no'''me || het naamwoord, de bijnaam, de achternaam (uitspraak: iel conjome) |- | la '''pri'''ma cola'''zio'''ne || het ontbijt |- | la col'''li'''na || de heuvel |- | il co'''lo'''re || de kleur |- | '''Co'''me? || Hoe? Wat? |- | '''Co'''me si chi'''a'''ma? || Hoe heet hij/zij/u? |- | '''Co'''me sta? || Hoe gaat het met u/haar/hem? |- | '''Co'''me '''sta'''i? || Hoe gaat het met je? |- | '''Co'''me ti chi'''a'''mi? || (uitspraak: kommè ti kiami) Hoe heet jij? |- | il com'''mes'''so/la com'''mes'''sa || de verkoper, de verkoopster |- | com'''pos'''to/a || samengesteld |- | com'''pra'''re || kopen |- | il com'''pu'''ter || de computer (meervoud: i computer). Of: il PC (il pie-tsjie) |- | il comple'''an'''no || de verjaardag |- | la co'''mu'''ne || de gemeente |- | la con'''chi'''glia || de schelp |- | il con'''si'''glio || het advies, de raad |- | il conta'''di'''no || de boer |- | con'''ten'''to/a || blij, tevreden, voldaan |- | il '''con'''to || de rekening |- | conveni'''en'''te || gunstig, voordelig, passend, goedkoop |- | il '''cor'''so || de cursus |- | la cor'''ti'''na || het gordijn |- | la '''co'''sa || het ding, de zaak |- | '''co'''sa? || wat? |- | co'''sì''' || zo |- | cos'''ta'''re || kosten |- | la '''coz'''za || de mossel |- | '''cre'''dere || geloven |- | la cu'''ci'''na || de keuken |- | la cu'''gi'''na || de nicht |- | il cu'''gi'''no || de neef |- | il '''cuo'''re || het hart |} ==D== :{| class="compact" |- | da || door, van, uit |- | da '''ca'''po || opnieuw |- | da man'''gia'''re || (iets) om te eten |- | dai! || kom op! schei uit! |- | dal '''cuo'''re || vanuit het hart, van harte |- | da'''van'''ti || vooraan |- | il de'''na'''ro || het geld |- | il del'''fi'''no || de dolfijn |- | il de'''ser'''to || de woestijn |- | deside'''ra'''re || wensen, verlangen |- | '''des'''tro/a || rechter- |- | a '''des'''tra || rechts |- | '''De'''vo '''fa'''re pi'''pì''' || Ik moet plassen |- | di || van, dan (in vergrotende trap) |- | la '''di'''a || de godin |- | di'''cem'''bre || december |- | dician'''no'''ve || negentien, 19 |- | dicias'''set'''te || zeventien, 17 |- | di'''ciot'''to || achttien, 18 |- | '''die'''ci || (di-è-sji) tien, 10 |- | '''die'''tro || achter |- | dimenti'''ca'''re || vergeten |- | dimos'''tra'''re || laten zien |- | il '''di'''o || de god |- | il '''di'''o || de god, God |- | '''di'''re (''onr'') || zeggen |- | dis'''cu'''tere || discussiëren |- | diseg'''na'''re || tekenen |- | il di'''seg'''no || de tekening |- | il '''di'''to || de vinger, meervoud ''le dita'' (onregelmatig woord) |- | la '''dit'''ta || het bedrijf |- | diven'''ta'''re || worden |- | di'''ver'''so || anders |- | il dizio'''na'''rio || het woordenboek |- | la '''doc'''cia || de douche |- | '''do'''dici || twaalf (uit due + dieci) |- | la do'''ga'''na || de douane |- | il do'''lo'''re || de pijn |- | do'''ma'''ni || morgen |- | do'''me'''nica || zondag |- | '''do'''po || na |- | dopodo'''ma'''ni || overmorgen |- | il dot'''to'''re || de (mannelijke) dokter, of doctorandus (academische graad) |- | dor'''mi'''re || slapen |- | '''Do'''ve? || Waar? |- | '''drit'''to || rechtdoor |- | '''du'''e || twee, 2 |- | '''dun'''que || dus, in dat geval |- | du'''ran'''te || tijdens |} ==E== :{| class="compact" |- | e (ook ''ed'')|| en (pas op: è met accent = hij/zij/het/U is) |- | '''ec'''co || hier is, hier zijn |- | l'edi'''fi'''cio ''m''|| het gebouw |- | l'ele'''zio'''ne ''v'' || de verkiezing |- | en'''tra'''re || binnengaan |- | l'er'''ro'''re ''v'' || de fout |- | l'escur'''sio'''ne ''v'' || de excursie |- | '''es'''so || het |- | est || oost(en) |- | l'e'''sta'''te ''v'' || de zomer |- | Eu'''ro'''pa || Europa (uitspraak "Uiropa" of eigenlijk "Eoewropa" met snelle "èoew") |} ==F== :{| class="compact" |- | fa '''fred'''do/fa '''cal'''do || het is koud/het is warm |- | la '''fab'''brica || de fabriek |- | la '''fac'''cia || het gezicht |- | '''fa'''cile || makkelijk |- | la fa'''mig'''lia || het gezin, de familie |- | fan'''a'''le || koplamp |- | fan'''tas'''tico || fantastisch |- | (far) bol'''li'''re || koken |- | fare cola'''zio'''ne || ontbijten |- | fare le '''spe'''se || boodschappen doen (far = fare, wordt vervoegd als fare) |- | la farma'''ci'''a || de apotheek |- | il '''fat'''to || het feit |- | la fatto'''ri'''a || de boerderij |- | feb'''bra'''io || februari |- | la fer'''ma'''ta || de stop, de halte |- | il '''fer'''ro || het ijzer |- | la '''fes'''ta || het feest |- | la '''fiam'''ma || de vlam |- | il '''fie'''no || het hooi |- | il film || de film |- | la '''fi'''ne || het einde |- | la fi'''nes'''tra || het raam |- | fi'''ni'''to/a || klaar, afgelopen |- | fino a || tot |- | il '''fio'''re || de bloem |- | il '''flau'''to || de fluit |- | la '''fo'''ca || de zeehond |- | for'''a'''to || lek |- | il for'''mag'''gio || de kaas |- | '''for'''se || misschien |- | la for'''tu'''na || het geluk |- | la '''fo'''to (mv. le foto) || de foto |- | la '''fra'''gola || de aardbei |- | il franco'''bol'''lo || de postzegel |- | il fra'''tel'''lo || de broer |- | '''fred'''do || koud |- | fre'''na'''re || remmen |- | '''fre'''no a '''ma'''no || handrem |- | fri-tsi'''o'''ne || koppeling (motorvoertuig) |- | la '''fron'''te || het voorhoofd |- | fronti'''e'''ra || grens |- | il fru'''men'''to || de tarwe |- | la '''frut'''ta || het fruit |- | il '''fu'''cile || het geweer |- | il '''ful'''mine || de bliksem |- | la funi'''vi'''a || de kabelbaan |- | il '''fun'''go || de paddestoel |- | il '''fuo'''co || het vuur |} ==G== :{| class="compact" |- | il gab'''bia'''no || de zeemeeuw |- | la '''gam'''ba || het been |- | la galle'''ri'''a || de galerie |- | il '''gat'''to || de kat |- | garan'''ti'''re || garanderen |- | il ge'''la'''to || het ijs (consumptieijs) |- | i geni'''to'''ri || de ouders |- | gen'''na'''io || januari |- | la '''gen'''te || de mensen, men |- | gen'''ti'''le (bijvoeglijk naamwoord)|| vriendelijk. "è molto gentile" (U bent heel aardig), Dat is heel aardig van u. |- | il '''ges'''to || het gebaar |- | il '''ghia'''ccio || het ijs (bevroren water) (consumptie ijs = il ge'''la'''to) |- | già || al |- | '''gial'''lo || geel |- | il giar'''di'''no || de tuin |- | gio'''ca'''re || spelen |- | il '''gior'''nale || de krant |- | i '''gior'''ni || de dagen |- | giove'''dì''' || donderdag |- | giù || beneden |- | '''giu'''gno || juni |- | il gra'''nai'''o || de graanschuur, silo |- | '''gran'''de || groot |- | il grande magaz'''zi'''no || het warenhuis |- | '''gra'''tis/gra'''tu'''ito || (uitspraak "gratoe-ieto"), gratis |- | '''Gra'''zie! || (spreek uit: graa-tsie-e, 'ie' zijn in het Italiaans twee losse klinkers!) Dank u wel! |- | '''gri'''gio || grijs |- | i '''guan'''ti || de handschoenen |- | la '''gui'''da tele'''fo'''nica || (la gwieda ...) het telefoonboek |} ==H== :{| class="compact" |- | l'ham'''bur'''ger ''m'' || de hamburger |} ==I== :{| class="compact" |- | '''ie'''ri || gisteren |- | l'im'''ma'''gine ''v'' || het beeld, maar ''la statua'' = het standbeeld |- | impa'''ra'''re || (iets zelf) leren |- | in '''fon'''do || eigenlijk |- | in '''via'''ggio || op reis, onderweg |- | in va'''can'''za || op vakantie, met vakantie |- | l'in'''chios'''tro ''m'' || de inkt |- | l'indi'''riz'''zo ''m'' || het adres |- | le informa'''zio'''ni || de informatie (meervoud) |- | ingran'''di'''re || vergroten |- | l'i'''ni'''zio ''m'' || het begin |- | l'insa'''la'''ta ''v'' || de salade |- | in'''sie'''me || samen |- | interes'''san'''te || interessant |- | in'''ve'''ce che || in plaats van |- | l'in'''ver'''no || de winter |- | l''''i'''sola ''v'' || het eiland |- | l'I'''ta'''lia ''v'' || Italië |- | Ital'''ia'''no || Italiaans |} ==L== :{| class="compact" |- | là || daar |- | la lampa'''di'''na || de lamp |- | il '''lat'''te || de melk, un '''li'''tro di latte = een liter melk |- | la lat'''tu'''ga || de kropsla (l'insalata ''v'' = de salade) |- | il lava'''bo''' || de wastafel, de wasbak |- | la lavander'''i'''a || de stomerij |- | lavo'''ra'''re || werken |- | il '''leg'''no || het hout |- | lei || zij (vrouw, enkelvoud) |- | Lei || U |- | lenta'''men'''te || langzaam |- | '''len'''to || langzaam |- | la let'''te'''ra || de brief |- | il '''let'''to || het bed |- | il '''li'''bro || het boek |- | la '''lin'''gua || de taal |- | lon'''ta'''no || ver |- | '''lu'''glio || juli |- | la lu'''ma'''ca || de slak |- | la '''lu'''na || de maan |- | lune'''dì''' || maandag (denk om accent op de i bij de dagen!) |- | '''lun'''go || lang |- | il '''lu'''po || de wolf |} ==M== :{| class="compact" |- | ma (uitspraak: ''maa'') || maar |- | la '''ma'''dre || de moeder |- | '''ma'''ggio || mei |- | il mal di '''tes'''ta || de hoofdpijn |- | ma'''la'''to || ziek |- | man'''gia'''re || eten |- | la '''ma'''no = de hand (meervoud ''le mani'' || de handen. Een vrouwelijk zelfstandig naamwoord met de onregelmatige uitgangen -o en -i!) |- | il ma'''ri'''to || de echtgenoot |- | mar'''ro'''ne || bruin |- | marte'''dì''' || dinsdag |- | il mar'''tel'''lo || de hamer |- | '''mar'''zo || maart |- | la ma'''ti'''ta || het potlood |- | il mec'''ca'''nico || de monteur (van een werkplaats) |- | '''meg'''lio || beter (uitspraak: ''meljo'') |- | la '''me'''la || de appel |- | '''me'''no || minder |- | la '''men'''ta || de (peper)munt |- | il me'''nù''' || het menu |- | meravig'''lio'''so || prachtig |- | mercole'''dì''' || woensdag |- | i '''me'''si || de maanden |- |la '''me'''ta || het doel, de bestemming, het oogmerk (= lo '''sco'''po) |- | me'''tà''' || half, la me'''tà''' = de helft (vergelijk la '''me'''ta!) |- | '''met'''tere || plaatsen |- | mi '''chia'''mo || (uitspraak: mi kjamo) Ik heet |- | il '''mie'''le || de honing |- | miglio'''ra'''re || verbeteren |- | il mi'''nu'''to || de minuut |- | la '''mo'''glie || de echtgenote (uitspraak: la mol-je) |- | '''mol'''to || heel/zeer |- | la mon'''tag'''na || de berg (uitspraak: la montanja) |- | mo'''ri'''re || sterven, '''mor'''to = gestorven |- | il mo'''to'''re || de motor |} ==N== :{| class="compact" |- | la '''na'''ve || de boot |- | il ne'''go'''zio || de winkel |- | '''ne'''ro || zwart |- | la '''ne'''ve || de sneeuw |- | '''nien'''te || niets |- | il '''no'''me || de naam |- | No || Nee (uitspraak: nò - korte o) |- | No '''gra'''zie || Nee, dank u (wel) |- | no'''io'''so || saai |- | noleg'''gia'''re || huren (voertuig) |- | non im'''por'''ta || het doet er niet toe, geen probleem (lett: Het heeft geen belang) |- | non si può '''fa'''re || dat kun je niet maken/doen |- | la '''non'''na || de oma |- | il '''non'''no || de opa |- | i '''non'''ni || de grootouders |- | nord || noord(en) |- | la '''not'''te || de nacht |- | no'''van'''ta || negentig, 90 |- | '''No'''ve || negen, 9 |- | no'''vem'''bre || november |- | '''nu'''do || naakt |- | nuo'''ta'''re || zwemmen |- | '''nuo'''vo || nieuw |} ==O== :{| class="compact" |- | o || of |- | gli oc'''chia'''li (meervoud) || de bril |- | '''og'''gi || (uitspraak: ''oh-dsjie'', korte o) vandaag |- | l''''o'''lio || de olie |- | l'o'''li'''va ''v'' || de olijf |- | l'o'''li'''vo ''m'' || de olijfboom |- | l''''on'''da ''v'' || de golf |- | l''''o'''ra ''v'' || het uur |- | '''o'''ra/a'''des'''so || nu |- | a che '''o'''ra? || hoe laat? |- | l''''o'''ro ''m'' || het goud |- | l'oro'''log'''io ''m'' || het horloge |- | l'ospe'''da'''le ''v'' || het ziekenhuis, het hospitaal |- | ot'''tan'''ta || tachtig, 80 |- | '''ot'''timo! || prima! |- | '''Ot'''to || acht = 8 |- | ot'''to'''bre || oktober |- | '''o'''vest || west(en) |- | ov'''ve'''ro || oftewel |} ==P== :{| class="compact" |- | il '''pa'''dre || de vader |- | pa'''ga'''re || betalen |- | la '''pa'''gina || de pagina, de bladzijde |- | il pa'''laz'''zo || het gebouw, het kantoor |- | la '''pal'''la || de bal ''een grotere soort: il pallone = voetbal, handbal enz.'' |- | '''pal'''lido || bleek |- | il '''pa'''ne || het brood |- | la panette'''ri'''a || de bakkerij |- | il pa'''ni'''no || het broodje |- | il pappa'''gal'''lo || de papegaai |- | il parla'''men'''to || het parlement |- | par'''la'''re || praten/spreken |- | la pa'''ro'''la || het woord |- | il parruc'''chi'''ere || de kapper |- | la par'''ten'''za || het weggaan |- | par'''ti'''re || vertrekken |- | il '''pas'''sero || de mus |- | il passa'''por'''to || het paspoort |- | il passa'''tem'''po || de hobby |- | pas'''sa'''re || langskomen, bezoeken |- | le pata'''ti'''ne '''frit'''te || de patat, de frietjes, de patates frites |- | la pa'''ten'''te || het rijbewijs, het diploma |- | '''paz'''zo || gek |- | la '''pe'''cora || het schaap |- | il pe'''da'''ggio || de tol |- | la '''pen'''na || de pen, pastasoort |- | pen'''sa'''re || denken |- | per || voor (voorzetsel) |- | per e'''sem'''pio || bijvoorbeeld |- | per il '''mi'''o '''padre''' || voor mijn vader |- | per '''ques'''to || daarom |- | la '''pe'''ra || de peer |- | pe'''rò''' || maar |- | per'''ché'''? || waarom? |- | il pe'''ri'''colo || het gevaar |- | perico'''lo'''so || gevaarlijk |- | Per'''mes'''so! || Pardon! (Mag ik er langs, enzovoorts) |- | la per'''ni'''ce || de patrijs |- | la '''pes'''ca || de perzik (vergelijk ''il pesce'', de vis) |- | il '''pe'''sce || de vis |- | pia'''ce'''re || houden van, lekker vinden Wordt gebruikt bijvoorbeeld ''mi piace il pane'' = ik vind het brood lekker Letterlijk: mij behaagt het brood |- | piacevol'''men'''te || aangenaam (bijwoord), piacevole = aangenaam (bijvoeglijk naamwoord) |- | '''pian'''gere || huilen |- | la '''pian'''ta || de plant |- | il '''pia'''no || de verdieping (''il pianoforte'' = de piano) |- | la '''piaz'''za || het plein |- | '''pic'''colo || klein |- | '''pie'''no || vol |- | la '''pio'''ggia || (uitspraak la pjoh-dsja) de regen |- | (la) pi'''pì''' || (het) plassen, werkwoord: fare pipi, orinare |- | la pis'''ci'''na || het zwembad |- | la '''pis'''ta ci'''cla'''bile || het fietspad |- | la pit'''tu'''ra || het schilderij |- | più || meer, (vergrotende trap) |- | più '''tar'''di || later |- | la '''piz'''za || de pizza |- | il po' = het beetje || il poco |- | la po'''li'''tica || de politiek |- | la poli'''zi'''a || de politie |- | il '''pol'''lo || de kip |- | il pomo'''do'''ro || de tomaat |- | il '''pon'''te || de brug |- | il '''po'''polo || het volk |- | il '''por'''co || het varken, zwijn |- | la '''pos'''ta || de post (brieven), het postkantoor (maar ''il posto'' = de plaats, de baan) |- | il '''pos'''to || de plaats |- | '''po'''vero || arm (niet veel geld hebben), arm (zielig) |- | il presi'''den'''te || de president |- | '''pres'''to || snel |- | la '''pri'''ma cola'''zio'''ne || het ontbijt |- | la prima'''ve'''ra || de lente |- | pri'''va'''to || privé |- | il pro'''ble'''ma || het probleem |- | il pro'''get'''to || het plan, het ontwerp, het project |- | il pro'''gram'''ma || het programma |- | il profes'''so'''re || de docent, professor |- | proi'''bi'''re || verbieden |- | proi'''bi'''to || verboden |- | '''pron'''to! || klaar, hallo (wanneer u de telefoon opneemt) |- | pro'''va'''re || proberen |- | la '''pul'''ce/le pulci || de vlo/de vlooien |- | pu'''li'''re || reinigen, schoonmaken |- | pu'''li'''to || schoon |- | pur'''trop'''po || helaas |} ==Q== :{| class="compact" |- |il '''qua'''dro || het schilderij |- | qual'''cu'''no || iemand, een (ding) |- | '''qua'''si || bijna |- | '''quan'''to? || hoeveel? |- | qua'''ran'''ta || veertig, 40 |- | quat'''tor'''dici || veertien, 14 |- | '''quat'''tro || vier, 4 |- | '''quel'''lo || die (''quella, quelli, quelle'') |- | '''ques'''to || deze (''questa, questi, queste'') |- | qui || (uitspraak kwie) hier |- | '''quin'''dici || vijftien = 15 |} ==R== :{| class="compact" |- | la '''ra'''dio || de radio |- | un raffred'''do'''re || een verkoudheid |- | il '''rag'''no || de spin |- | il '''ra'''mo || de tak |- | il re'''ga'''lo || het geschenk |- | respi'''ra'''re || ademen |- | il '''res'''to || de rest, het wisselgeld |- | '''ri'''dere || lachen |- | ri-emp'''i'''re || bijvullen |- | i ri'''fiu'''ti || het afval |- | ri'''flet'''tere || nadenken |- | il ri'''mor'''chio || de aanhanger |- | riser'''va'''re || reserveren, opzij leggen. NB.: reserveren in de zin van ''boeken'' = preno'''ta'''re |- | ris'''pon'''dere || antwoorden |- | il risto'''ran'''te || het restaurant |- | ripa'''ra'''re || repareren |- | (ri)tor'''na'''re || terugkomen |- | la ri'''vis'''ta || het tijdschrift |- | la '''ron'''dine || de zwaluw |- | '''ro'''sa || roze |- | '''ros'''so || rood |- | ro'''ton'''do || rond |- | '''rot'''to || kapot |- | roves'''cia'''re || omkeren, omgooien |} ==S== :{| class="compact" |- | '''sa'''bato || zaterdag |- | la '''sab'''bia || het zand |- | sa'''lu'''tare || groeten |- | '''Sal'''ve! || Dag! (begroeting aan begin van een ontmoeting, niet bij afscheid) |- | il sas'''so'''fono || saxofoon |- | sbag'''lia'''to || fout (bijvoeglijk naamwoord) |- | la '''sca'''la || de trap |- | la '''scar'''pa || de schoen |- | la '''scim'''mia || de aap |- | la '''scuo'''la || de school |- | lo '''sco'''po || het doel |- | '''Scu'''si || (uitspraak: '''skoe'''si, letterlijk:) excuseer, sorry, pardon, neemt u mij niet kwalijk (belangrijk woord) |- | se (uitspraak: ''see'') || als |- | il '''sec'''chio || de emmer |- | il se'''con'''do || de seconde, de tweede |- | la '''se'''dia || (uitspraak: '''sè'''dia) de stoel |- | '''se'''dici || zestien = 16 |- | '''Se'''i || zes, 6 |- | il se'''ma'''foro || het verkeerslicht |- | '''sem'''pre || altijd |- | sen'''ti'''re || horen |- | sepa'''ra'''to || apart |- | la '''se'''ra || de avond |- | il ser'''pen'''te || de slang |- | i ser'''vi'''zi || de dienstverlening, de toiletten |- | ses'''san'''ta || zestig, 60 |- | set'''tan'''ta || zeventig, 70 |- | '''Set'''te || zeven, 7 |- | set'''tem'''bre || september |- | la setti'''ma'''na '''pros'''sima || volgende week |- | la siga'''ret'''ta || de sigaret |- | '''Sì'''/'''no''' || ja/nee (let op het accent in s'''ì''', want si zonder accent betekent 'zich' of 'men') |- | si'''gno'''r(e) || meneer |- | si'''gno'''ra || mevrouw |- | sim'''pa'''tico || aardig |- | a si'''nis'''tra || links |- | la socie'''tà''' || de maatschappij, de vereniging, het bedrijf |- | i '''sol'''di || het geld |- | il '''so'''le || de zon |- | '''so'''lo || alleen |- | il '''son'''no || de slaap |- | sono '''io''' || ik ben het |- | sopra'''tut'''to || vooral |- | la so'''rel'''la || de zus |- | sor'''ri'''dere || glimlachen |- | spa'''ri'''re || verdwijnen |- | spa'''ri'''to/a || weg, kwijt, verdwenen |- | lo '''spec'''chio || de spiegel |- | spe'''di'''re || sturen |- | le '''spe'''se || de boodschappen |- | '''spes'''so || vaak |- | '''spin'''gere || duwen |- | '''spor'''co || vies |- | lo '''squa'''lo || de haai |- | la sta'''gio'''ne || het seizoen |- | '''stan'''co || moe |- | la '''stan'''za || de kamer |- | la sta'''zio'''ne || het station |- | sta'''se'''ra || vanavond |- | lo '''stes'''so || hetzelfde |- | la '''sto'''ria || de geschiedenis, het verhaal |- | la '''stra'''da principale || de hoofdstraat |- | il '''stret'''to || het kanaal, de zee-engte |- | sud || zuid(en) |- | la '''sve'''glia || de wekker |- | la '''Sviz'''zera || Zwitserland |} ==T== :{| class="compact" |- | la '''ta'''glia || de maat |- | tal'''vol'''ta || soms |- | tanaglie (uitspraak: tan'''a'''-lje) || nijptang |- | '''tar'''di || laat |- | '''tar'''ga || nummerplaat |- | il '''ta'''volo || de tafel |- | il tè (uitspraak: ''iel thèh'') || de thee |- | il te'''a'''tro || het theater, de schouwburg |- | il te'''le'''fono || de telefoon |- | telefo'''na'''re || telefoneren, bellen |- | il telefo'''ni'''no || het mobieltje |- | la televi'''sio'''ne || de televisie |- | il '''tem'''po || het weer, maar ook: |- | il '''tem'''po || de tijd |- | la '''ten'''da || de tent |- | la '''ter'''ra || het land |- | ter'''ri'''bile || verschrikkelijk |- | la '''tes'''ta || het hoofd |- | il '''tet'''to || het dak |- | il '''ti'''po || de soort, de kerel |- | ti'''ra'''re || trekken, (schot) lossen, (boek) drukken |- | la toi'''let'''te/la to'''let'''ta || het toilet, de wc |- | il '''to'''po || de muis |- | (ri)tor'''na'''re || terugkomen |- | la '''tor'''re || de toren |- | la '''tor'''ta di '''me'''le || de appeltaart |- | tran'''quil'''lo || rustig |- | tre || drie, 3 |- | '''tre'''dici || dertien, 13 |- | il '''tre'''no || de trein |- | '''tren'''ta || dertig, 30 |- | '''trop'''po || te (veel) |- | '''tut'''ti e '''du'''e || allebei |- | '''tut'''to || alles |} ==U== :{| class="compact" |- | l'uc'''cel'''lo || de vogel |- | '''uf'''fa! || oef!, hemeltje lief!, pfff! |- | l’uf'''fi'''cio ''m'' || het kantoor |- | l' '''ul'''timo/a || de laatste |- | '''un'''dici || elf, 11 (samentrekking van uno + dieci) |- | '''u'''no || één, 1 |- | l''''uo'''vo ''m'' (meervoud: '''le uove''')|| het ei |- | u'''sa'''re || gebruiken |- | l''''u'''so ''m'' || het gebruik |- | l''''u'''va ''v'' || de druif |- | le '''u'''va || de druiven (''mv'', onregelmatig) |} ==V== :{| class="compact" |- | la va'''can'''za || de vakantie |- | '''vec'''chio || oud |- | '''ven'''dere || verkopen |- | vener'''dì''' || vrijdag |- | '''ven'''ti || twintig 20 (ven'''tu'''no = eenentwintig, venti'''du'''e = tweeëntwintig, ...) |- | '''ver'''de || groen |- | il '''ver'''me || de worm |- | la ver'''ni'''ce || de verf |- | '''ve'''ro || waar/echt |- | i ves'''ti'''ti || de kleren |- | viag'''gia'''re || reizen |- | il '''via'''ggio || de reis |- | vi'''ci'''no/a || dichtbij, naast, vlakbij |- | il vil'''la'''ggio || het dorp |- | il '''vi'''no || de wijn |- | vi'''o'''la || paars |- | la '''vi'''sita || het bezoek |- | '''vi'''vere || leven |- | la '''vo'''ce || de stem |- | vo'''la'''re || vliegen |} ==Z== :{| class="compact" |- | '''ze'''ro || nul = 0 (spreek uit als ''lo dzero'') |- | la '''zi'''a || de tante (spreek uit als ''la dzia'') |- | lo '''zi'''o || de oom (hier ''lo'' omdat ''l'' van il en ''z'' van zio anders botsen. Spreek uit als ''lo '''dzi'''o'') |- | la '''zo'''na || het gebied (spreek uit als ''la '''dzo'''na'') |- |lo zoo || de dierentuin (de z van zoo vereist ''lo'' als lidwoord, spreek uit als ''lo dzoo'', niet op zijn Engels als ''zoe''!) |} =Nederlands-Italiaanse woordenlijst= * in wording, A, B, E, H, Q, U, V en Z al omgezet. * zie boven voor de omgekeerde [[Italiaans/Woordenlijst#Italiaans-Nederlandse woordenlijst|Italiaans-Nederlandse woordenlijst]]. {{Alfabet met ankers}} ==A== :{| class="compact" |- | aanbidden, heel erg houden van || ado'''ra'''re |- | aandienen, aankondigen || annun'''zia'''re |- | aanhouden || arres'''ta'''re |- | aannemen, accepteren || accet'''ta'''re |- | aansteken || ac'''cen'''dere |- | aansteker, de || l'accen'''di'''no ''m'' |- | abrikoos, de || l'albi'''coc'''ca ''v'' |- | acteur, de || l'at'''to'''re |- | actueel || attu'''a'''le |- | aggressief || aggres'''si'''vo |- | Alpen, de || le '''Al'''pi |- | ambulance, de || l'ambu'''lan'''za ''v'' |- | annuleren || annu'''la'''re = cancellare |- | apparaat, het || l’appa'''rec'''chio ''m'' |- | appartement, het || l'apparta'''men'''to ''m'' |- | applaudisseren, klappen || applau'''di'''re |- | afspraak, de || l'appunta'''men'''to ''m'' |- | april || a'''pri'''le |- | augustus || a'''gos'''to |- | auto, de || l''''au'''to ''m''(maar dagelijks taalgebruik: la '''mac'''china= de auto) |- | automobilist, de || l' au'''tis'''ta |} ==B== :{| class="compact" |- | baard, de || '''bar'''ba, la |- | bagage, de || ba'''ga'''gli, i |- | banaan, de || ba'''na'''na, la |- | beest, het || '''bes'''tia, la |- | bek, de, snavel, de || '''bec'''co, il |- | benzine, de || ben'''zi'''na, la |- | bezoek, het || '''vi'''sita, la |- | bezoeken || an'''da'''re a tro'''va'''re |- | bibliotheek, de || biblio'''te'''ca, la |- | biefstuk, de || bis'''tec'''ca, la |- | bier, het || '''bir'''ra, la |- | bij, de || l''''a'''pe ''v'' |- | bijl, de || l''''as'''cia ''v'' |- | bijna ||'''qua'''si |- | binnengaan ||en'''tra'''re |- | bitter || a'''ma'''ro |- | blauw || az'''zur'''ro |- | boom, de || l'al'''be'''ro ''m'' |- | boter, de || '''bur'''ro, il |- | branden || bru'''cia'''re |- | brievenbus, de || '''bu'''ca delle '''let'''tere, la |- | bus, de || l'auto'''bus''' (m) |} ==C== :{| class="compact" |} ==D== :{| class="compact" |- | dansen || bal'''la'''re |- | deze ||'''ques'''to (''questa, questi, queste'') |- | dichtbij, naast, vlakbij || vi'''ci'''no/a |- | die ||'''quel'''lo (''quella, quelli, quelle'') |- | dier, het || l'ani'''ma'''le ''m'' |- | dierentuin, de || lo zoo (de z van zoo vereist ''lo'' als lidwoord, spreek uit als ''lo dzoo'', niet op zijn Engels als ''zoe''!) |- | doen, handelen || a'''gi'''re |- | dorp, het || vil'''la'''ggio, il |- | drinken || '''be'''re |- | druif, de ||l''''u'''va ''v'' |- | druiven, de ||le '''u'''va (''mv'', onregelmatig) |} ==E== :{| class="compact" |- | één, 1 ||'''u'''no |- | eergisteren || avan'''tie'''ri |- | ei ||l''''uo'''vo ''m'' (meervoud: '''le uove''') |- | elf, 11 ||'''un'''dici (samentrekking van uno + dieci) |- | en || e (ook ''ed'') (pas op: è met accent = hij/zij/het/U is) |- | Europa|| Eu'''ro'''pa (uitspraak "Uiropa" of eigenlijk "Eoewropa" met snelle "èoew") |- | excursie, de ||l'escur'''sio'''ne ''v'' |} ==F== :{| class="compact" |- | fiets, de || bici'''clet'''ta, la |- | fles, de || (uitspraak: la bot'''tiel'''ja) bot'''tig'''lia, la |- | fout, de ||l'er'''ro'''re ''v'' |} ==G== :{| class="compact" |- | gaan || an'''da'''re (onregelm) |- | gebied, het ||la '''zo'''na (spreek uit als ''la '''dzo'''na'') |- | gebouw, het ||l'edi'''fi'''cio ''m'' |- | gebruik, het ||l''''u'''so ''m'' |- | gebruiken ||u'''sa'''re |- | geldautomaat, de || '''Ban'''comat, il |- | genoeg || abba'''stan'''za |- | glas, het, beker, de || bic'''chie'''re, il |- | goed, knap, slim, geweldig!, fatsoenlijk || '''bra'''vo |- | goed/lekker || '''buo'''no |- | goed (bijwoord van ''buono'') || '''be'''ne |- | gooien || but'''ta'''re |- | groen || '''ver'''de |} ==H== :{| class="compact" |- | herfst, de || l'au'''tun'''no ''m'' |- | helpen || aiu'''ta'''re |- | het ||'''es'''so |- | hier || qui (uitspraak kwie) |- | hier is, hier zijn ||'''ec'''co |- | hoe laat? || a che '''o'''ra? |- | hoeveel? ||'''quan'''to? |- | hoog || '''al'''to |- | hotel, het || l'al'''ber'''go ''m'' |- | hulp, de || l'ai'''u'''to ''m'' |} ==I== :{| class="compact" | iemand, een (ding) ||qual'''cu'''no |- | in (bij plaatsnamen)||a |} ==J== :{| class="compact" |- | jaar, het || l''''an'''no ''m'' |} ==K== :{| class="compact" |- | kaartje, het || big'''liet'''to, il |- | kantoor, het ||l’uf'''fi'''cio ''m'' |- | kast, de || l'ar'''ma'''dio ''m'' |- | kleren, de || ves'''ti'''ti, i |- | koken || (far) bol'''li'''re |- | kunstenaar, de || l'ar'''tis'''ta ''m!'' |} ==L== :{| class="compact" |- | laag || '''bas'''so |- | laatste, de ||l' '''ul'''timo/a |- | lelijk || '''brut'''to |- | leven || '''vi'''vere |- | links || a si'''nis'''tra |- | lucht, de || l''''a'''ria |- | luisteren || (naar) ascol'''ta'''re |} ==M== :{| class="compact" |- | moment, het ||l''''a'''ttimo ''m'' |- |- | erg/zeer mooi || bel'''lis'''simo/a |} ==N== :{| class="compact" |- | naald, de || l''''a'''go ''m'' |- | naderen || avvici'''nar'''si ''wederk'' |- | nog || an'''co'''ra |- | nul, de, 0 || '''ze'''ro (spreek uit als ''lo dzero'') |} ==O== :{| class="compact" |- | oef!, hemeltje lief!, pfff! ||'''uf'''fa! |- | ook || '''an'''che |- | oom, de ||lo '''zi'''o (hier ''lo'' omdat ''l'' van il en ''z'' van zio anders botsen. Spreek uit als ''lo '''dzi'''o'') |- | oost(en) ||est |- | Oostenrijk || '''Aus'''tria |- | Oostenrijker || Au'''stri'''aco |- | oranje || aran'''cio'''ne |- | oud|| '''vec'''chio |- | ouderwets || an'''ti'''co |- | overgrootmoeder, de || bis'''non'''na, la |- | overgrootvader, de || bis'''non'''no, il |} ==P== :{| class="compact" |- | paars || vi'''o'''la |- | perron, het || bi'''na'''rio, il |} ==Q== :{| class="compact" |} ==R== :{| class="compact" |- | rechts || a '''des'''tra |- | reis, de || '''via'''ggio, il |- | reizen || viag'''gia'''re |- | retourtje, het || l'an'''da'''ta e ri'''tor'''no ''v'' |} ==S== :{| class="compact" |- | schilderij, het || il '''qua'''dro |- | sinaasappel, de || l'a'''ran'''cia ''v'' (meervoud: le arancie) |- | stem, de || '''vo'''ce, la |} ==T== :{| class="compact" |- | tante, de || la '''zi'''a (spreek uit als ''la dzia'') |- |- | tas, de || '''bor'''sa, la |- | thuis || a '''ca'''sa |- | toilet/wc, het, badkamer, de, baden, het || '''bag'''no, il |- | twintig 20 || '''ven'''ti |} ==U== :{| class="compact" |- |- | uitstekend || be'''nis'''simo |} ==V== :{| class="compact" |- | vakantie, de || va'''can'''za, la |- | veertien, 14 || quat'''tor'''dici |- | veertig, 40 ||qua'''ran'''ta |- | verf, de || ver'''ni'''ce, la |- | verkiezing, de ||l'ele'''zio'''ne ''v'' |- | verkopen || '''ven'''dere |- | vier, 4 ||'''quat'''tro |- | vijftien, 15 ||'''quin'''dici |- | vlag, de || ban'''die'''ra, la |- | vleugel, de || l''''a'''la ''v'' |- | vliegen || vo'''la'''re |- | vliegveld, het || l'aero'''por'''to ''m'' (spreek uit a-e-ro-porto) |- | vogel, de || l'uc'''cel'''lo |- | vrijdag || vener'''dì''' |} ==W== :{| class="compact" |- | waar/echt || '''ve'''ro |- | wachten || aspet'''ta'''re |- | walvis, de || ba'''le'''na, la |- | water, het || '''l'ac'''qua ''v'' |- | WC || gabin'''e'''tto |- | wel...(uitroep) || beh (uitspraak bè) |- | welwillend (normaal wordt voor aardig (persoon) ''gentile'' gebruikt) || be'''ne'''volo |- | Welkom! || Benve'''nu'''to! |- | wijn, de || '''vi'''no, il |- | wit || '''bian'''co |- | wonen || abi'''ta'''re |- | worm, de || '''ver'''me, il |} ==X== :{| class="compact" |} ==Y== :{| class="compact" |} ==Z== :{| class="compact" |- | zakmes || temper'''i'''no |- | zeep || sap'''o'''ne |- | zelfs, integendeel || '''an'''zi |- | ziek || ammal'''a'''to |- | ziel, de, de kern, het wezen || l’'''a'''nima ''v'' |- | zilver, het || l'ar'''gen'''to ''m'' |- | zomer, de ||l'e'''sta'''te ''v'' |- | zonnebrandolie || ambra par il s'''o'''le |- | zoon || figlio (f'''ie'''ljo) ''m'' |- | zuur || '''a'''cido |} {{Italiaans-links-overig}} {{GFDL-oud}} {{Sub}} plmwp1w62lj42d49z6qnnluxu4bx5j0 0 36377 398158 391926 2025-07-03T13:16:30Z Erik Baas 2193 catsort 398158 wikitext text/x-wiki Dessert uit de Franse keuken op basis van soesjesdeeg. == Bereiding == * Breng 25cl water met 100 gram boter en wat zout aan de kook en haal het van het vuur. * Voeg in één keer 200 gram bloem toe en roer het goed door met een houten spatel. * Verwarm de massa zachtjes totdat deze van de pan loslaat en er zich een deegbal vormt. * Laat het iets afkoelen voordat de vier eieren stuk voor stuk toegevoegd worden. * Doe het deeg in een spuitzak en spuit een ring door twee rondjes tegen elkaar te maken en er een derde ronde bovenop te spuiten. * Smeer de ring in met losgeslagen eigeel en bestrooi eventueel met geschaafde amandelen. * Bak de ring gedurende 20 minuten in een voorverwarmde oven van 180 graden. * Snij de afgekoelde ring horizontaal doormidden en vul hem. == Variaties == *Hoewel het oorspronkelijke recept een praline vulling voorschrijft, wordt de Paris-Brest tegenwoordig ook met een lichtere vulling geserveerd: * Als vulling kunnen stijfgeklopte slagroom met vruchten gebruikt worden. De Paris-Brest kan dan met poedersuiker bestrooid worden. * De Paris-Brest kan met amandelschaafsel bestrooid worden voordat hij de oven ingaat. Het is goed om dan een ei los te kloppen met wat zout, en daarmee de ring eerst even in te smeren. == Afbeeldingen == <gallery> Paris-Brest IMG 0875.JPG|Paris-Brest. Lenôtre-Paris-Brest.jpg|Paris-Brest in de vorm van een eclair. Dessert Paris brest in Rome.jpg|Variant van Paris-Brest met aardbeien. Neuilly Brest Paris2020-10-15 10.59.15.jpg|Paris-Brest gepresenteerd in een banketbakkerij. St Petrocs Hotel - Paris Brest.jpg|Parijs-Brest chocoladesaus. </gallery> {{Wikipedia|Pagina=Paris-Brest |Naam=Paris-Brest }} {{Sub}} [[Categorie:Franse keuken]] [[Categorie:Dessert|{{SUBPAGENAME}}]] [[Categorie:Kookboek - inhoud|Paris-Brest]] 3qi33g1jsrn93sdyjt764281jrzrjd6 2 38173 398164 398142 2025-07-03T15:08:28Z JopkeB 18060 /* Huishouden */ Vla 398164 wikitext text/x-wiki == Economie == Ik heb Economie gestudeerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ben in 1984 afgestudeerd in de Bedrijfseconomische afstudeerrichting. Daarna ben ik in andere sectoren terecht gekomen. Achteraf realiseerde ik me dat ik sommige vakken slecht (Methodologie), hap-snap (Geschiedenis van het Economisch Denken) of helemaal niet (Geschiedenis van het Economisch Leven, raakvlakken met andere disciplines) had gehad (en medestudenten, die wel als (bedrijfs-)econoom aan de slag zijn gegaan, dus idem dito). Bij wijze van hobby heb ik me daar in verdiept, om tot een completer beeld van de Economie te komen. Mijn kennis heb ik gedeeld in het Wikibook [[Economie]] (waarvan een beginnetje bestond dat ik sterk heb uitgebreid).<br> == Wikimedia Commons == Daarna ben ik vrijwilliger geworden bij [[c:Hoofdpagina|Wikimedia Commons]]. De aldaar opgedane kennis en ervaringen heb ik opgenomen in het door mij gestarte Wikibook [[Handboek Wikimedia Commons|Handboek Wikimedia Commons]]. <br> == Huishouden == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, heb ik in 2024 het Wikibook [[Huishouden]] geschreven. In het verlengde daarvan heb ik enkele hoofdstukken in het Kookboek gemaakt of uitgebreid, waaronder: * [[Kookboek/Maaltijden samenstellen|Maaltijden samenstellen]] * [[Kookboek/Tips en trucs|Tips en trucs]] (overzichtspagina waarin bestaande pagina's zijn opgenomen) * Recepten en beschrijvingen van ingrediënten: ** Beschrijvingen (inclusief primaire bereidingswijzen en/of voorbeelden van toepassingen/gebruik): [[Kookboek/Gerookte zalm|Gerookte zalm]], [[Kookboek/Ham|Ham]], [[Kookboek/Makreel|Makreel]], [[Kookboek/Zalm|Zalm]], [[Kookboek/Kikkererwt|Kikkererwt]], [[Kookboek/Koffie|Koffie]], [[Kookboek/Rundvlees|Rundvlees]], [[Kookboek/Kip|Kip]], [[Kookboek/Stokbrood|Stokbrood]], [[Kookboek/Rookworst|Rookworst]], [[Kookboek/Stroop|Stroop]], [[Kookboek/Pasta|Pasta]], [[Kookboek/Fondue|Fondue]], [[Kookboek/Salade|Salade]], [[Kookboek/Kwark|Kwark]], [[Kookboek/Cottage cheese|Cottage cheese]], [[Kookboek/Braam|Braam]], [[Kookboek/Zure room|Zure room]], [[Kookboek/Roomkaas|Roomkaas]], [[Kookboek/Ontbijtspek|Ontbijtspek]], [[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]], [[Kookboek/Pindakaas|Pindakaas]], [[Kookboek/Basterdsuiker|Basterdsuiker]], [[Kookboek/Abrikoos|Abrikoos]], [[Kookboek/Zuurkool|Zuurkool]], [[Kookboek/Varkensvlees|Varkensvlees]], [[Kookboek/Kalfsvlees|Kalfsvlees]], [[Kookboek/Boekweit|Boekweit]], [[Kookboek/Taugé|Taugé]], [[Kookboek/Lamsvlees|Lamsvlees]], [[Kookboek/Kabeljauw|Kabeljauw]], [[Kookboek/Forel|Forel]], [[Kookboek/Witte wijn|Witte wijn]], [[Kookboek/Tonijn|Tonijn]], [[Kookboek/Koolraap|Koolraap]], [[Kookboek/Meloen|Meloen]], [[Kookboek/Biscuit|Biscuit]], [[Kookboek/Tuinkers|Tuinkers]], [[Kookboek/Groene kool|Groene kool]], [[Kookboek/Postelein|Postelein]], [[Kookboek/Mierikswortel|Mierikswortel]], [[Kookboek/Sinaasappel|Sinaasappel]], [[Kookboek/Fruit|Fruit]], [[Kookboek/Noot|Noot]], [[Kookboek/Macaroni|Macaroni]] ** Kruidenmengsels: [[Kookboek/Nasikruiden|Nasikruiden]], [[Kookboek/Bamikruiden|Bamikruiden]], [[Kookboek/Kruidenmengsel voor Hollandse groente|Kruidenmengsel voor Hollandse groente]], [[Kookboek/Shoarmakruiden|Shoarmakruiden]], [[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] en [[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]]. ** Overige recepten: [[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]], [[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]], [[Kookboek/Tosti|Tosti]], [[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]], [[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]], [[Kookboek/Hamburger|Hamburger]], [[Kookboek/Hotdog|Hotdog]], [[Kookboek/Flensje|Flensje]], [[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]], [[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]], [[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]], [[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]], [[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]], [[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]], [[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]], [[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]], [[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]], [[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]], [[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]], [[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]], [[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]], [[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]], [[Kookboek/Bietensalade met kaas en noten|Bietensalade met kaas en noten]], [[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]], [[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]], [[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]], [[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]], [[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]], [[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]], [[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]], [[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]], [[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]], [[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]], [[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]], [[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]], [[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]], [[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]], [[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Pompoensoep gekruid en met groenten]], [[Kookboek/Preisoep|Preisoep]], [[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]], [[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]], [[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]], [[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]], [[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]], [[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]], [[Kookboek/Hachee|Hachee]], [[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]], [[Kookboek/Braadworst|Braadworst]], [[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]], [[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]], [[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]], [[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]], [[Kookboek/Taco|Taco]], [[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]], [[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]], [[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]], [[Kookboek/Shoarma|Shoarma]], [[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]], [[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]], [[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]], [[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]], [[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]], [[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]], [[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]], [[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]], [[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]], [[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]], [[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]], [[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]], [[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]], [[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]], [[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]], [[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groenten]], [[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]], [[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]], [[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]], [[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]], [[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Kookboek/Zuurkool met fruit en kip]], [[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]], [[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot), [[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]], [[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]], [[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]], [[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]], [[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]], [[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]], [[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]], [[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]], [[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]], [[Kookboek/Ratatouille|Ratatouille]], [[Kookboek/Champignonsaus|Champignonsaus]], [[Kookboek/Stoofschotel met koolraap|Stoofschotel met koolraap]], [[Kookboek/Burrito|Burrito]], [[Kookboek/Boekweit met doperwten|Boekweit met doperwten]], [[Kookboek/Vegetarische nasi|Vegetarische nasi]], [[Kookboek/Linzenschotel met rijst|Linzenschotel met rijst]],[[Kookboek/Vegetarische rodekoolstamppot|Vegetarische rodekoolstamppot]], [[Kookboek/Warme bietensalade|Warme bietensalade]], [[Kookboek/Gado gado|Gado gado]], [[Kookboek/Chimichurri|Chimichurri]], [[Kookboek/Thousand Island Dressing|Thousand Island Dressing]], [[Kookboek/Komkommersalade|Komkommersalade]], [[Kookboek/Wortelsalade|Wortelsalade]], [[Kookboek/Witlofsalade|Witlofsalade]], [[Kookboek/Tomatensalade|Tomatensalade]], [[Kookboek/Andijviesalade|Andijviesalade]], [[Kookboek/Rodekoolsalade|Rodekoolsalade]], [[Kookboek/Koolsla|Koolsla]], [[Kookboek/Rabarbermoes|Rabarbermoes]], [[Kookboek/Vruchtensalade|Vruchtensalade]], [[Kookboek/Vla|Vla]] ** Overig: [[Kookboek/Lunch|Lunch]] == Vakantiereizen == Losse artikelen in het Wikibook [[Vakantiereizen]]: * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/De reis|De reis (overzichtspagina met wegwijzers naar fietsroutes in Europa)]] (zeer sterk uitgebreid) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen langs de Loire|Fietsen langs de Loire]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen in het Zillertal|Fietsen in het Zillertal (Oostenrijk)]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietstocht Nederland - Waterland|Fietsroute Nederland - Waterland]] (gestart) == Internet == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, ben ik in februari 2025 het Wikibook [[Basisboek internet]] begonnen en heb ik vervolgens het Wikibook [[Veilig op het internet]] ge-update. == Tip == Alle genoemde Wikibooks staan uiteraard open voor correcties en aanvullingen. qi5nvwaoj7ndfx02kjzbefqhctjqd3q 398187 398164 2025-07-04T10:07:52Z JopkeB 18060 /* Huishouden */ IJs 398187 wikitext text/x-wiki == Economie == Ik heb Economie gestudeerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en ben in 1984 afgestudeerd in de Bedrijfseconomische afstudeerrichting. Daarna ben ik in andere sectoren terecht gekomen. Achteraf realiseerde ik me dat ik sommige vakken slecht (Methodologie), hap-snap (Geschiedenis van het Economisch Denken) of helemaal niet (Geschiedenis van het Economisch Leven, raakvlakken met andere disciplines) had gehad (en medestudenten, die wel als (bedrijfs-)econoom aan de slag zijn gegaan, dus idem dito). Bij wijze van hobby heb ik me daar in verdiept, om tot een completer beeld van de Economie te komen. Mijn kennis heb ik gedeeld in het Wikibook [[Economie]] (waarvan een beginnetje bestond dat ik sterk heb uitgebreid).<br> == Wikimedia Commons == Daarna ben ik vrijwilliger geworden bij [[c:Hoofdpagina|Wikimedia Commons]]. De aldaar opgedane kennis en ervaringen heb ik opgenomen in het door mij gestarte Wikibook [[Handboek Wikimedia Commons|Handboek Wikimedia Commons]]. <br> == Huishouden == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, heb ik in 2024 het Wikibook [[Huishouden]] geschreven. In het verlengde daarvan heb ik enkele hoofdstukken in het Kookboek gemaakt of uitgebreid, waaronder: * [[Kookboek/Maaltijden samenstellen|Maaltijden samenstellen]] * [[Kookboek/Tips en trucs|Tips en trucs]] (overzichtspagina waarin bestaande pagina's zijn opgenomen) * Recepten en beschrijvingen van ingrediënten: ** Beschrijvingen (inclusief primaire bereidingswijzen en/of voorbeelden van toepassingen/gebruik): [[Kookboek/Gerookte zalm|Gerookte zalm]], [[Kookboek/Ham|Ham]], [[Kookboek/Makreel|Makreel]], [[Kookboek/Zalm|Zalm]], [[Kookboek/Kikkererwt|Kikkererwt]], [[Kookboek/Koffie|Koffie]], [[Kookboek/Rundvlees|Rundvlees]], [[Kookboek/Kip|Kip]], [[Kookboek/Stokbrood|Stokbrood]], [[Kookboek/Rookworst|Rookworst]], [[Kookboek/Stroop|Stroop]], [[Kookboek/Pasta|Pasta]], [[Kookboek/Fondue|Fondue]], [[Kookboek/Salade|Salade]], [[Kookboek/Kwark|Kwark]], [[Kookboek/Cottage cheese|Cottage cheese]], [[Kookboek/Braam|Braam]], [[Kookboek/Zure room|Zure room]], [[Kookboek/Roomkaas|Roomkaas]], [[Kookboek/Ontbijtspek|Ontbijtspek]], [[Kookboek/Borrelhapjes|Borrelhapjes]], [[Kookboek/Pindakaas|Pindakaas]], [[Kookboek/Basterdsuiker|Basterdsuiker]], [[Kookboek/Abrikoos|Abrikoos]], [[Kookboek/Zuurkool|Zuurkool]], [[Kookboek/Varkensvlees|Varkensvlees]], [[Kookboek/Kalfsvlees|Kalfsvlees]], [[Kookboek/Boekweit|Boekweit]], [[Kookboek/Taugé|Taugé]], [[Kookboek/Lamsvlees|Lamsvlees]], [[Kookboek/Kabeljauw|Kabeljauw]], [[Kookboek/Forel|Forel]], [[Kookboek/Witte wijn|Witte wijn]], [[Kookboek/Tonijn|Tonijn]], [[Kookboek/Koolraap|Koolraap]], [[Kookboek/Meloen|Meloen]], [[Kookboek/Biscuit|Biscuit]], [[Kookboek/Tuinkers|Tuinkers]], [[Kookboek/Groene kool|Groene kool]], [[Kookboek/Postelein|Postelein]], [[Kookboek/Mierikswortel|Mierikswortel]], [[Kookboek/Sinaasappel|Sinaasappel]], [[Kookboek/Fruit|Fruit]], [[Kookboek/Noot|Noot]], [[Kookboek/Macaroni|Macaroni]], [[Kookboek/IJs|IJs]] ** Kruidenmengsels: [[Kookboek/Nasikruiden|Nasikruiden]], [[Kookboek/Bamikruiden|Bamikruiden]], [[Kookboek/Kruidenmengsel voor Hollandse groente|Kruidenmengsel voor Hollandse groente]], [[Kookboek/Shoarmakruiden|Shoarmakruiden]], [[Kookboek/Goulashkruiden|Goulashkruiden]] en [[Kookboek/Cajunkruiden|Cajunkruiden]]. ** Overige recepten: [[Kookboek/Bietenstamppot|Bietenstamppot]], [[Kookboek/Tonijnsalade|Tonijnsalade]], [[Kookboek/Tosti|Tosti]], [[Kookboek/Gebakken worst|Gebakken worst]], [[Kookboek/Broodpizza|Broodpizza]], [[Kookboek/Hamburger|Hamburger]], [[Kookboek/Hotdog|Hotdog]], [[Kookboek/Flensje|Flensje]], [[Kookboek/Crêpe Suzette|Crêpe Suzette]], [[Kookboek/Roquefortsaus|Roquefortsaus]], [[Kookboek/Aardappelsalade|Aardappelsalade]], [[Kookboek/Kaassalade|Kaassalade]], [[Kookboek/Barbecuesaus|Barbecuesaus]], [[Kookboek/Bonensalade|Bonensalade]], [[Kookboek/Meloen met ham|Meloen met ham]], [[Kookboek/Peersalade met blauwschimmelkaas|Peersalade met blauwschimmelkaas]], [[Kookboek/Spiegelei|Spiegelei]], [[Kookboek/Gevulde tomaten|Gevulde tomaten]], [[Kookboek/Vinaigrette|Vinaigrette]], [[Kookboek/Cocktailsaus|Cocktailsaus]], [[Kookboek/Selderijsalade|Selderijsalade]], [[Kookboek/Yoghurt met honing en walnoten|Yoghurt met honing en walnoten]], [[Kookboek/Bietensalade met kaas en noten|Bietensalade met kaas en noten]], [[Kookboek/Smeuïge zalmmousse|Smeuïge zalmmousse]], [[Kookboek/Eiersalade|Eiersalade]], [[Kookboek/Groentesoep|Groentesoep]], [[Kookboek/Soepbal|Soepbal(letjes)]], [[Kookboek/Bloemkoolsoep met kaas|Bloemkoolsoep met kaas]], [[Kookboek/Vegetarische peulvruchtensoep|Vegetarische peulvruchtensoep]], [[Kookboek/Romige champignonsoep|Romige champignonsoep]], [[Kookboek/Kaasfondue|Kaasfondue]], [[Kookboek/Knolselderijsoep|Knolselderijsoep]], [[Kookboek/Saladesaus|Saladesaus]], [[Kookboek/Dipsaus|Dipsaus]], [[Kookboek/Tomatensalsa|Tomatensalsa]], [[Kookboek/Minestronesoep|Minestronesoep]], [[Kookboek/Paprikasoep|Paprikasoep]], [[Kookboek/Pompoensoep gekruid en met groenten|Pompoensoep gekruid en met groenten]], [[Kookboek/Preisoep|Preisoep]], [[Kookboek/Tomatengroentesoep|Tomatengroentesoep]], [[Kookboek/Venkelsoep|Venkelsoep]], [[Kookboek/Witte bonensoep|Witte bonensoep]], [[Kookboek/Zuurkoolsoep|Zuurkoolsoep]], [[Kookboek/Tartaartje|Tartaartje]], [[Kookboek/Vleesfondue|Vleesfondue]], [[Kookboek/Hachee|Hachee]], [[Kookboek/Atjar tjampoer|Atjar tjampoer]], [[Kookboek/Braadworst|Braadworst]], [[Kookboek/Varkenskarbonade|Varkenskarbonade]], [[Kookboek/Babi panggang|Babi panggang]], [[Kookboek/Varkenshaas|Varkenshaas]], [[Kookboek/Babi ketjap|Babi ketjap]], [[Kookboek/Taco|Taco]], [[Kookboek/Rijst met kip en groenten|Rijst met kip en groenten]], [[Kookboek/Kip in romige saus|Kip in romige saus]], [[Kookboek/Gestoofd lamsvlees|Gestoofd lamsvlees]], [[Kookboek/Shoarma|Shoarma]], [[Kookboek/Lekkerbekje|Lekkerbekje]], [[Kookboek/Stoofpot met schelvis|Stoofpot met schelvis]], [[Kookboek/Scholfilet in bouillon|Scholfilet in bouillon]], [[Kookboek/Scholfilet uit de oven|Scholfilet uit de oven]], [[Kookboek/Gestoofde zalm|Gestoofde zalm]], [[Kookboek/Asperges met zalm|Asperges met zalm]], [[Kookboek/Pittige groenteschotel met boekweit|Pittige groenteschotel met boekweit]], [[Kookboek/Kaassaus|Kaassaus]], [[Kookboek/Koolrabi met boekweit|Koolrabi met boekweit]], [[Kookboek/Gestoofde rode kool|Gestoofde rode kool]], [[Kookboek/Snijbonen met tomaten|Snijbonen met tomaten]], [[Kookboek/Sperziebonen met tomaten|Sperziebonen met tomaten]], [[Kookboek/Tuinbonenstoofpot|Tuinbonenstoofpot]], [[Kookboek/Witlofschotel|Witlofschotel]], [[Kookboek/Kruidige rijst|Kruidige rijst]], [[Kookboek/Rijst met rookworst en groente|Rijst met rookworst en groenten]], [[Kookboek/Gebakken aardappelen|Gebakken aardappelen]], [[Kookboek/Appelchutney|Appelchutney]], [[Kookboek/Preistoofpot|Preistoofpot]], [[Kookboek/Spitskoolstoofpot|Spitskoolstoofpot]], [[Kookboek/Zuurkool met fruit en kip|Kookboek/Zuurkool met fruit en kip]], [[Kookboek/Couscous met lam en groenten|Couscous met lam en groenten]], [[Kookboek/Potjiekos|Potjiekos]] (Zuid-Afrikaanse stoofpot), [[Kookboek/Pot-au-feu|Pot-au-feu]], [[Kookboek/Witlofsoep (maaltijdsoep)|Witlofsoep (maaltijdsoep)]], [[Kookboek/Witte bonenschotel|Witte bonenschotel]], [[Kookboek/Kabeljauw met paprika|Kabeljauw met paprika]], [[Kookboek/Dillesaus|Dillesaus]], [[Kookboek/Vruchtenbowl|Vruchtenbowl]], [[Kookboek/Lasagne zonder oven|Lasagne zonder oven]], [[Kookboek/Macaronisoep|Macaronisoep]], [[Kookboek/Romige spaghetti met groenten|Romige spaghetti met groenten]], [[Kookboek/Ratatouille|Ratatouille]], [[Kookboek/Champignonsaus|Champignonsaus]], [[Kookboek/Stoofschotel met koolraap|Stoofschotel met koolraap]], [[Kookboek/Burrito|Burrito]], [[Kookboek/Boekweit met doperwten|Boekweit met doperwten]], [[Kookboek/Vegetarische nasi|Vegetarische nasi]], [[Kookboek/Linzenschotel met rijst|Linzenschotel met rijst]],[[Kookboek/Vegetarische rodekoolstamppot|Vegetarische rodekoolstamppot]], [[Kookboek/Warme bietensalade|Warme bietensalade]], [[Kookboek/Gado gado|Gado gado]], [[Kookboek/Chimichurri|Chimichurri]], [[Kookboek/Thousand Island Dressing|Thousand Island Dressing]], [[Kookboek/Komkommersalade|Komkommersalade]], [[Kookboek/Wortelsalade|Wortelsalade]], [[Kookboek/Witlofsalade|Witlofsalade]], [[Kookboek/Tomatensalade|Tomatensalade]], [[Kookboek/Andijviesalade|Andijviesalade]], [[Kookboek/Rodekoolsalade|Rodekoolsalade]], [[Kookboek/Koolsla|Koolsla]], [[Kookboek/Rabarbermoes|Rabarbermoes]], [[Kookboek/Vruchtensalade|Vruchtensalade]], [[Kookboek/Vla|Vla]] ** Overig: [[Kookboek/Lunch|Lunch]] == Vakantiereizen == Losse artikelen in het Wikibook [[Vakantiereizen]]: * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/De reis|De reis (overzichtspagina met wegwijzers naar fietsroutes in Europa)]] (zeer sterk uitgebreid) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen langs de Loire|Fietsen langs de Loire]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietsen in het Zillertal|Fietsen in het Zillertal (Oostenrijk)]] (gestart) * [[Vakantiereizen/Fietsvakantie/Fietstocht Nederland - Waterland|Fietsroute Nederland - Waterland]] (gestart) == Internet == Omdat het nog ontbrak en ik er wel iets van af weet, ben ik in februari 2025 het Wikibook [[Basisboek internet]] begonnen en heb ik vervolgens het Wikibook [[Veilig op het internet]] ge-update. == Tip == Alle genoemde Wikibooks staan uiteraard open voor correcties en aanvullingen. h43nzox5rf071vfzjb787ukxxe5p5hg 14 39657 398172 340954 2025-07-04T00:06:07Z Erik Baas 2193 -/- [[Categorie:Wikibooks]] 398172 wikitext text/x-wiki Deze categorie bevat inhoud over etiquette voor het internationaal zakendoen. {{Nog te categoriseren}} c9fdbhxr9ntod6bzu2i8z3azbxe9nag 828 42105 398170 387405 2025-07-03T23:42:49Z Erik Baas 2193 -/- ".. call.title" - geeft een scriptfout: "attempt to concatenate field 'title' (a table value)" op [[Sjabloon:Opmaak/Test/Progress]] en [[Sjabloon:Opmaak/Test/Reeks]] 398170 Scribunto text/plain local progress = {}; function progress.main( call ) local response = ""; response = progress.box( call ); return response; end function progress.box(call) local prefixindex = call.include("prefixindex") local progress_box = mw.html.create('div') progress_box:css('border-bottom', '1px solid grey') :css('display', 'flex') :css('align-items', 'center') if call.title ~= nil and call.title ~= "" then local prefixindexDiv = mw.html.create('div') :css('display', 'inline-block') :css('margin-right', '10px') -- kleine marge aan de rechterkant :wikitext( prefixindex.icon( "30px", "Special:Prefixindex/", "Looking glass Hexagonal Icon.svg", call ) ) progress_box:node(prefixindexDiv) end if call.progress ~= nil and call.progress ~= "" then local progressSvgDiv = mw.html.create('div') :css('display', 'inline-block') :css('margin-right', '10px') -- kleine marge aan de rechterkant :wikitext(progress.svg(call.progress, "32", call)) progress_box:node(progressSvgDiv) end local messageDiv = mw.html.create('div') :css('display', 'inline-block') :wikitext(call.message.PROGRESS.DEVELOPMENT) progress_box:node(messageDiv) return tostring(progress_box) end function progress.svg( progress_string, size, call ) local text = call.include( "text" ); progress_string = text.trim( tostring( progress_string ) ); if string.sub( progress_string, -1) == "%" then progress_string = string.sub( progress_string, 1, -2) end local progress_number = tonumber( progress_string ); if not progress_number then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.NOTHING, size ); end if progress_number < 13 then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.NOTHING, size ); end if progress_number < 38 then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.IO, size ); end if progress_number < 63 then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.RO, size ); end if progress_number < 78 then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.GO, size ); end if progress_number <= 100 then return mw.ustring.format( call.message.PROGRESS.ZO, size ); end return nothing; end return progress; 5r747dn3rw8l0ez8ec3lli7i2i5sxnj 10 42166 398175 379784 2025-07-04T00:36:57Z Erik Baas 2193 link [[Sjabloon:Wikitable]] 398175 sanitized-css text/css /* Stijlbestand met speciale functies tbv. tables */ /* 1: class "compact": om een table weer te geven met regelafstanden en witruimtes ongeveer als bij normale tekst */ table.compact td {border: none; border-collapse: collapse; background-color: inherit; line-height: 1.37em; padding: 0 3px 0 0;} /* 2: tbv. het centreren of rechts uitlijnen van tekst en getallen in een table. Hoort bij [[Sjabloon:Wikitable]], zie aldaar voor toelichting. */ /* Eerste kolom: */ table.Col1C tr td:nth-child(1) {text-align: center!important;} table.Col1R tr td:nth-child(1) {text-align: right!important;} /* Tweede kolom: */ table.Col2C tr td:nth-child(2) {text-align: center!important;} table.Col2R tr td:nth-child(2) {text-align: right!important;} /* Derde kolom: */ table.Col3C tr td:nth-child(3) {text-align: center!important;} table.Col3R tr td:nth-child(3) {text-align: right!important;} /* Vierde kolom: */ table.Col4C tr td:nth-child(4) {text-align: center!important;} table.Col4R tr td:nth-child(4) {text-align: right!important;} /* [[Categorie:Wikibooks:TemplateStyles-pagina's]] */ 76h5oefa8dgi3c0o4jnjzzitisiiosm 2 43768 398165 396842 2025-07-03T15:29:42Z JopkeB 18060 Correctie Onderschrift bij afbeeldingen 398165 wikitext text/x-wiki Zie: * [[:Categorie:Help]] * [[:Categorie:Sjablonen boodschap]] o.a. voor discussie (voor, tegen, etc.) * [[Wikibooks:Conventies]] voor naamgeving en verplichte sjablonen * [[Help:Boekstructuur]] voor standaarden zoals inhoudsopgaven + Infobox + WSBN; met rechts meer links naar handige Help-pagina's Overige: * Nieuwe sjabloon voor '''werk in uitvoering''': ''<nowiki>{{Sjabloon:Wiu2}}</nowiki>''; of ''<nowiki>{{Sjabloon:Wiu3|JopkeB|Eventuele reden}}</nowiki>'' * [[Sjabloon:Wikipedia]] * ''<nowiki>{{Sjabloon:Commons|Category:XXX}}</nowiki>'' - Sjabloon voor Wikibooks, voor link naar Commons-category<br> * Purge: klik op "bewerken", verander "action=edit" in de URL naar "action=purge", en "Enter". * Pagina direct laten verwijderen: voeg <code><nowiki>{{Nuweg}}</nowiki></code> toe aan de pagina. * Pagina voordragen voor verwijdering: [[Wikibooks:Te verwijderen pagina's]] * Afbeelding in Recept-sjabloon: een onderschrift meegeven: voeg toe aan het sjabloon: ::''|Onderschrift = xxxxx'' * [[:Categorie:Sjablonen]] voor overige sjablonen Voor [[Kookboek]]: * [[Kookboek/Welkom!]] * [[:Categorie:Kookboek]] - hoofdcategorie * [[Sjabloon:Recept]] * [[Sjabloon:Kb]] * [[:Categorie:Kookboeksjablonen]] - meer sjablonen * https://www.soeprecepten.eu/ * [[:Categorie:Wikibooks:Pagina's die DynamicPageList gebruiken]] 6yzcggrkqrq4ro15grddwiest0g1dtg 2 44121 398169 397479 2025-07-03T23:17:34Z Ziv 28733 → File has been renamed on Commons ([[:c:GR]]) 398169 wikitext text/x-wiki [[Bestand:Gyzis 006 (Ηistoria).jpeg|thumb|550px|''Historia'' ([[Allegorie (beeldende kunst)|allegorie]] van geschiedenis), [[Nikolaos Gyzis]], 1892. '''Geschiedenis''' verwijst naar de [[Vakwetenschap|vakdiscipline]] die [[Chronologie|chronologische]] ordening van gebeurtenissen bestudeert, gebaseerd op een kritisch onderzoek van [[Historische bron|bronnen]] om inzicht te krijgen in het verleden, het heden en de toekomst.]] . . <span style="font-size: large;">'''KLASSIEKE OUDHEID [https://www.vives.be/nl/juan-luis-vives VIVES] BRUGGE'''</span> ;<span style="font-size: large;">'''1.200 VC - 476 NA'''</span> . . . <span style="font-size: large;">'''NASLAGWERK'''</span> . Steven Debaere & Benedict Wydooghe . . ;Drie spelers op het Europese schaakbord . '''Oubi sumus, of waar waren we gebleven. Het is de woordspeling waarmee [[Geert Mak]] zijn geschiedenislessen start. Deze cursus 'Klassieke oudheid' is het vervolg op de 'Antieke oudheid' die Egypte, Mesopotamië (Babylon, Nineve...) behandelt. Dit 'voorklassieke tijdperk' behandelt de uitvinding van het wiel en het schrift en markeert aldus de overgang van de prehistorie naar de historie. Deze cursus start in de nevelen van 1.500 V.C. Omstreeks het jaar duizend V.C. zijn een paar duizend gemeenschappen met hun eigen sociale, culturele, economische en poltieke kenmerken verspreid over de mediterrane wereld. Duizend jaar later staat die wereld onder het de invloed van één volk: de Romeinen. Wie de Griekse of Romeinse oudheid en die van de Kelten wil verkennen, kan niet anders dan zich een nieuwe woordenschat aan te schaffen. Het gaat om steden en locaties, om begrippen, data, evoluties, oorzaken en gevolgen. Hoe kwamen de Grieken en de Romeinen jouw persoonlijke leven binnen? Die vraag moet je stellen, anders kan je hier geen les over geven.''' . . '''>>>''' - '''Griekse [[beschaving]]''': [[Geschiedenis van Griekenland|1500/800 V.C. - 146 V.C.]] '''>>>''' . '''>>>''' - '''Keltische beschaving''': [[Kelten|800 V.C. - 50 V.C.]] '''>>>''' . '''>>>''' - '''Romeinse beschaving''': [[Romeinse Rijk|800 V.C.]] - [[Val van het West-Romeinse Rijk|476]] '''>>>''' . . {{Cquote|'''Kijk naar de bodem: het verleden sterft nooit helemaal uit; de sporen ervan worden zelfs in de gebeurtenissen van vandaag bestendigd.|Camille Jullian}} {{Cquote|'''Details zijn oneindig veel belangrijker.'''|[[Conan Doyle|A. Conan Doyle]], ''[[The adventures of Sherlock Holmes]]''}} . {{Cquote|'''De scherpste kritiek is een bewijs van belangstelling.'''|[[Marc Callewaert]]''}} . {{Cquote|'''Time keeps on slippin', slippin', slippin' into the future (...) I want to fly like an eagle to the sea (...) 'till I'm free. Oh, Lord, through the revolution, feed the babies who don't have enough to eat. Shoe the children with no shoes on their feet. House the people livin' in the street. Oh, oh, there's a solution.'''|[[Steve Miller Band]], 1976.}} [[Bestand:Traijan's_Column_2013-2.jpg|thumb|550px|De bas-reliëfs van de [[zuil van Trajanus]] zijn erg gedetailleerd met hun vijf centimeter diepte. Er zijn 2.500 mensen afgebeeld die geen 'realistische' oorlog maar een [[Epiek|episch]] spel tonen. De keizer is zestig keer te zien, echter nooit tijdens een gevecht. De zuil is een topbron voor de Romeinse legerkennis.]] . {{Cquote|'''Reizen is een verplaatsing in de tijd. In sommige stadsdelen van [[Peking|Beijing]] is het 2040, in [[Tbilisi]] 1955 en in Charleroi is het naar mijn gevoel 1979. Sommige plaatsen worden sneller ouder, andere juist jonger en snellen hun tijd voorbij.'''|[[Pascal Verbeken]], 2014.}} . {{Cquote|''' Geschiedenis is niet alleen een onderwerp, ze is een methode. Mijn methode is de doden laten spreken. Ik perste hun woorden tussen deze bladzijden, als bloemen om hun schoonheid of als insecten om hun afzichtelijkheid. Het werk van de historicus is niet dat van de criticus of de moralist; het is het werk van de speurder en de verhalenverteller, de filosoof en de wetenschapper, de hoeder van verhalen, de waarzegger en de zegger van de waarheid.'''|[[Jill Lepore]]}} . {{Cquote|'''Het loskomen van de eigen gedachtenkaders, het inpassen van de menselijke soort in zijn geschiedenis en in zijn ontwikkelende culturele patronen zijn onontbeerlijk om een volledig en genuanceerd beeld van de werkelijkheid te kunnen hanteren. Het is een slechte evolutie dat deze vakken in de opleiding van hulpverleners een steeds kleinere plaats innemen, en zijsprongetjes, versieringen haast worden, terwijl het een basis vormt voor ons denken over ons bestaan en de wereld. (...) Zonder filosofische grond blijven onze gedachten ongerichte flarden tekst zonder samenhang.'''|[[Dirk De Wachter]]}} . {{Cquote|'''Bestaat er een logica in de geschiedenis? Bestaat er naast al het toevallige en onberekenbare van de afzonderlijke gebeurtenissen een metafysische structuur van de historische mensheid, die in essentie onafhankelijk is van de alom zichtbare, populaire, geestelijk-politieke oppervlaktestructuren?|Oswald Spengler'''}} . {{Cquote|'''De geschiedenis herhaalt zichzelf, maar nooit op dezelfde manier. Er zit een bepaalde regelmaat in, een zeker cyclisch patroon, maar elke golfslag is net anders, elke ronde heeft toch telkens zijn eigen karakteristieken. Zoals een voetbalwedstrijd steeds dezelfde regels volgt (hoewel de regels af en toe veranderen) maar geen enkele wedstrijd exact hetzelfde verloop kent, laat staan dat hij voorspelbaar zou zijn.|Luc Goeteyn & Chris Jacobson'''}} . {{Cquote|'''Het is vrij gemakkelijk het verleden in een vorm te gieten die ons goed uitkomt en dat verleden dan toegankelijk maakt. Maar de oude wereld zat veel ingewikkelder in elkaar en kende veel meer dwarsverbindingen dan we soms geneigd zijn te denken. Als men Rome beschouwt als de progenitor of 'stamvader' van West-Europa, dan vergeet men dat de stad verbonden was met het oosten en in veel opzichten ook was gevormd door oosterse invloeden. De wereld van de oudheid heeft in sterke mate de wereld bepaald zoals we die tegenwoordig kennen - dynamisch, strijdvaardig, efficiënt en energiek.|[[Peter Frankopan]]'''}} . = Inleiding = == Kalender == . Na overleg starten we de lessen om 13.30 uur in plaats van om 13.45. Zo stoppen we een kwartier vroeger met de les. Dat is voor iedereen winwin. In deze kalender lees je (eenmaal gefinaliseerd) de structuur en de inhoud van de cursus. Gebruik de kalender als handleiding bij het studeren. . === Maandag 10 februari 2025 === . * Examen, doelstellingen, inhoud, kalender, ECTS, leermateriaal, motivatie... * Inleiding, wat is geschiedenis, je valt er over… * Quiz: tijdsband, geografie en eerste personages met verhalen * '''Opdracht 1''': omen est nomen: zoek naar de oorsprong en de betekenis van je naam en de betekenis van je geboortedatum en kijk bij je thuis welke sporen er uit de oudheid zijn te vinden. * Ontstaansmythes bij de Grieken: twaalf goden, twaalf is een symboolgetal * Wie was er eerst? De priester of de krijger? . === Maandag 24 februari 2025 === . * Studenten formuleren hun examenvragen van vorige les * '''Opdracht 2''': de Kortrijkse groepsverdeling * Hoe godenwereld verder leeft met Pandora, Freud en [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]] * De kaartoefening van Fernand Braudel en het drietrapsmodel: Zie kaart 8.1 in atlas en let op zeevolken. * [https://www.youtube.com/watch?v=mkVnTDQm5-Q Algemene inleiding] * Archaïsche periode: over Kreta, de Minotaurus en het einde van de bronstijd * Over tin, koper, brons en ijzer * Oefening schipbreuk, [https://historiek.net/het-kyrenia-scheepswrak-maritiem-erfgoed-uit-de-4e-eeuw-v-chr/128109/ zie ook dit verhaal] * [[Mycene|Mykene]] neemt over * Vergelijk Mykene met Knossos * Homerus en de historische kritiek * Duistere eeuwen * Trojaanse oorlog * Odysseus . === Maandag 17 maart 2025 <ref>SIMON VEENMAN, PIET VAN ARENDONK & YVONNE JANSSEN. ''Drie tyrannen bij Herodotos. Polykrates, Periander, Kambyses'', Eisma, Leeuwarden, 1995.</ref>=== . * De Her-vraag * Nogmaals: De tijdsband * Wat gebeurt er in de rest van de wereld? * Kaart- en vlagoefening: welke plaatsen / zeeën komen aan bod? * Geometrische periode: wiskunde en taal * Archaïsche tijd: Griekse kunst, drie periodes * Munten en een verhaal over de geboorte van Athene * De klassieke periode * Perzische oorlogen (podcast): drie slagvelden * [[Perikles]] en Athene, de bond * Vergelijk Homerus met Herodotos . === Vrijdag 21 maart 2025 === . * Tirannen op Korinthe, Samos en Perzië: Periander, Polykrates en Kambyses * Presocrates, drie filosofen en post-Aristoteles... * De Peloponesische oorlogen: Athene versus Sparta * Nogmaals: het oordeel van Paris in de kunsten * Nogmaals: het kanaal van Korinthe * [[Het Oordeel van Cambyses|Het oordeel van Kambyses]] en de tirannen van [[Herodotus]] * Io en de ontvoeringen van vrouwen . === Maandag 24 maart 2025 === . * Bezoek Romeins Archeologisch Museum (RAM) Oudenburg * We keren 1700 jaar terug in de tijd; . === Maandag 31 maart 2025 === . * Bezoek middeleeuws Kortrijk * Belfort * Stadhuis * De Crocodile * Middeleeuwse kelders * Sint-Maartenskerk * Begijnhof * Onze-Lieve-Vrouwekerk * Broeltorens . === Woensdag 2 april 2025 === . * Tom Waes en het verhaal van Vlaanderen: 2 afleveringen * '''Opdracht 3''': De tijdslijn . === Maandag 12 mei 2025 === . * Euromunten, opnieuw * Phillipus II * De Corintische bond * Alexander de Grote * Aristoteles en Plato, een vergelijking * Aquaducten? * Oerverhalen: Rea Silvia * Romulus en Remus * Twee historici: Livius en Vergilius * De monarchie: zeven heuvels en zeven koningen in 250 jaar * En passant: het Belgische koningshuis * Jacques-Louis David * Een sprong in de tijd: Christus en de apostelen * Van polytheïsme naar monotheïsme * Heiligen * Sint Ursula, heiligen en Hunnen (film) . === Vrijdag 16 mei 2025 === . * De republiek * Heirbanen (Peutingerkaart, AI) * Kelten op Rome * Kelten in Gallië * Hannibal at Portas * Wereldrijk * Marius en Sulla * De dictatuur * Het keizerrijk * Bijzondere keizers * Splitsing keizerrijk * Verval * Middeleeuwen. Donker? * Mohammed * Slag bij Poitiers * Het ORR . . == Een test == . '''1. Periodiseer en noem in elke periode een belangrijke gebeurtenis. Zie ''Memoria II'', p. 14 voor een vergelijkbare oefening.''' '''♠ [https://www.vives.be/nl/juan-luis-vives WELKOM OP VIVES. WHO THE FUCK IS VIVES?]''' . # Prehistorie (3 miljoen jaar geleden - 3.500 V.C.) # Het oude nabije Oosten (3.500-800 V.C.) # De klassieke oudheid # De middeleeuwen (500-1450) # De vroeg moderne tijd (1450-1750) # De moderne tijd (1750-1945) # Hedendaagse tijd (1945-nu) . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Juan_Vivès.JPG File:Maler_der_Grabkammer_des_Sennudem_001.jpg Bestand:Versailles_collage.jpg Bestand:Stonehenge2007_07_30.jpg Bestand:Maastricht,_Société_Céramique,_decoratieafdeling.jpg Bestand:Pantheon_rome_2005may.jpg File:Pieter_Pourbus_-_1571_Plan_for_Ten_Duin_Abbey_in_Koksijde.jpg </gallery> . . '''2. Acht personages uit de oudheid zijn gelinkt aan deze beelden. Zet hen in chronologische volgorde en verduidelijk wie ze zijn. Het gaat om [[Hadrianus]], [[Boudewijn van Constantinopel]], [[Poseidon (mythologie)|Poseidon]], [[Alexander de Grote]], [[Homerus]], [[Julius Caesar]], [[Ambiorix (persoon)|Ambiorix]] en de [[Minotaurus]].''' . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Hadrian's_wall_at_Greenhead_Lough.jpg Bestand:Statue_of_Julius_Caesar_in_Via_dei_Fori_Imperiali_(Roma).jpg Bestand:Alexander_and_Bucephalus_-_Battle_of_Issus_mosaic_-_Museo_Archeologico_Nazionale_-_Naples_BW.jpg Bestand:Homer_British_Museum.jpg Bestand:Ambiorix.jpg Bestand:Balduino-I-de_Constantinopla.jpg Bestand:Poseidon_Penteskouphia_Louvre_CA452.jpg Bestand:Tondo_Minotaur_London_E4_MAN.jpg </gallery> '''3. Plaats deze uitvindingen in chronologische volgorde, van oud tot jong en noteer voluit. Ze zorgden voor veiligheid en welzijn.''' . # De lens-[[bril]] # De [[Kruistocht|kruistochten]] # [[Buskruit]] # Het [[schrift]] # [[Kanaal van Korinthe]] # [[Pijl en boog]] # [[Machinegeweer]] # De [[Steen van Rosetta]] # De [[Menselijke vuurbeheersing|vuurdomesticatie]] # [[Het wiel]] . . '''4. Wie zijn deze dames? Kies uit [[Demeter (mythologie)|Demeter]], [[Johanna van Constantinopel]], [[Aphrodite|Afrodite]], [[Adam en Eva]], [[Venus (mythologie)|Venus]], [[Lilith]], [[Helena (mythologie)|Helena van Troje]], [[Judith van West-Francië]]''' . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Demeter_Altemps_Inv8596.jpg Bestand:Group_of_Aphrodite,_Pan_and_Eros_(National_Archaeological_Museum_of_Athens,_1-31-2023).jpg Bestand:Helen_of_Troy.jpg Bestand:Johannavanconstantinopel.jpg Bestand:Lilith_(John_Collier_painting).jpg Bestand:Albrecht_De_Vriendt_(1843-1900)_Judith,_gravin_van_Vlaanderen_(1889).jpg Bestand:Natoire_-_Adam_et_Eve_chassés_du_Paradis_terrestre.jpg Bestand:Sandro_Botticelli_-_La_nascita_di_Venere_-_Google_Art_Project_-_edited.jpg </gallery> . . '''5. Blinde kaart oefening''' . [[Bestand:Locatie_Middellandse_Zee.PNG|750px|''Maak een schets van deze kaart en duid aan: Zwarte zee, Griekenland, Egypte, Italië, Iberisch Schiereiland, Kreta, Cyprus, Sicilië en Corsica, Marokko, Algerije, Tunesië en Libië.'']] . . '''6. Probeer deze quote eens...''' . {{Cquote|'''Ik zou u willen uitnodigen om terug te denken aan uw jeugd. Kies een periode uit waar u levendige herinneringen aan hebt, niet alleen aan uzelf en uw ouders, maar ook aan de wereld waarin u toen opgroeide. En maak nu in uw hoofd een lijst van alles wat er sindsdien veranderd is. (...) Zo kan ik me een leven zonder het internet niet meer voorstellen. Toch was ik al 21, toen ik voor het eerste een website bezocht.'''|[[Tom Naegels]] °1975, 2021.<ref>TOM NAEGELS. ''Nieuw België. Een migratiegeschiedenis'', Lannoo, Tielt, 2021, p. 9.</ref>}} . . = Cultuurpessimist Oswald Spengler = [[Bestand:Bundesarchiv Bild 183-R06610, Oswald Spengler.jpg|thumb|550px|[[Oswald Spengler]] (1880-1936) was een [[Duitsland|Duits]] [[geschiedfilosofie|geschiedfilosoof]] en [[Cultuurgeschiedenis|cultuurhistoricus]]. Hij schreef in 1918 en 1922 zijn tweedelige ''De ondergang van het Avondland'' vol pessimisme over de westerse geschiedenis. Het maakte hem tot een van de grondleggers van het [[cultuurpessimisme]]. Spengler zag af van elk [[Vooruitgangsgeloof|vooruitgangsidee]], wat de [[nationaalsocialisme|nationaalsocialisten]] hem kwalijk namen.]] . == De pessimist == . De prehistorie eindigt met de komst van een nieuw Grieks alfabet omstreeks 800 voor Christus. De klassieke oudheid laat zich opsplitsen in de '''geometrische periode''', de '''archaïsche periode''' (van 800 tot 500), '''de klassieke periode''' (als Athene een democratische staat wordt met een grondwet, van 500 tot 350), de '''Hellenistische periode''' (350-280) en de '''Romeinse periode''' (146-476). Memoria II volgt deze indeling niet. Wat gebeurt er in de rest van de wereld? . * [[China]]: bouw van de muur; . * [[India]]: ontstaan van het kastenstelsel; . * [[Meso-Amerika]]: Maya's bouwen steden; . * [[Afrika]]: koninkrijken met piramides; . * [[Egypte (land)|Egypte]]: blijft een invloedrijk religieus centrum; . * [[Perzen|Perzië]]: ontwikkelt zich tot een wereldrijk tot de komst van Alexander; . * [[West-Europa]]: de Kelten; . * [[Noord-Europa]]: de Germanen. [[Bestand:Wie die Germanen gewohnt haben (CC BY-SA 4.0).webm|thumb|550px|Video: Hoe leefden de Germanen?]] . [[Oswald Spengler]]s [[Cyclustheorie|cultuurgenese]] vergelijkt culturen met individuen: ze groeien op, worden volwassen en sterven. Aan de hand van de evolutie van beschavingen zoals de [[Oude Egypte|Egyptische]], de [[Chinese oudheid|Chinese]], de [[Meso-Amerika|Indiaans-Mexicaanse]] en de klassieke of [[Klassieke Oudheid|Grieks-Romeinse]]) illustreert hij die theorie. De theorie is een reactie tegen de traditionele 'maakbare' Europese cultuur- en geschiedsopvattingen van [[de verlichting]], de [[renaissance]] en het Christendom. De rationele samenleving zal stuk lopen, voorspelt Spengler. Spengler leefde de laatste jaren van zijn leven vereenzaamd in Hitlers favoriete stad [[München]]. Kort voor zijn dood in [[1936]] schreef hij dat het Duitse rijk binnen het decennium zou verdwijnen.<ref>OSWALD SPENGLER, vertaald door Mark Wildschut. ''De ondergang van het avondland. Schets van een morfologie van de wereldgeschiedenis'', Boom, Amsterdam, 2017.</ref> . . == Beschavingen komen en gaan == Nederzettingen groeien uit tot dorpen of ze verdwijnen. Dorpen groeien uit tot steden of ze verdwijnen. Knossos lag bij zijn ontdekking onder een meters dikke as of aardelaag in het jaar 1900. Het koste de archeologen dertig jaar om het eiland tot een toeristische attractie te maken. Steden groeien uit tot stadstaten of ze verdwijnen. Stadstaten groeien uit tot rijken. Of ze verdwijnen. Hieronder wil ik aantonen dat vroege ecosystemen parallel lopen met de ontstaansmythes van een dorp, een stad of een rijk en dat de eer die de oude Grieken en de Romeinen zich toe-eigenen, evenwel product zijn van planning en strategie, als evenals het gevolg van toeval en willekeurigheid. . <span style="font-size: small;">'''(Geen compleet overzicht.)'''</span> . * [[Mesopotamië]] . * Zuidwest-Azië: ** [[Israëlieten|Hebreeën]] ** [[Hettieten]] ** [[Meden]] ** [[Perzen]] ** [[Feniciërs]] . * Afrika: ** [[Oude Egypte]] ** [[Carthago]] . * Oost-Azië: ** [[Chinese oudheid]] ** [[Jomonperiode]] (Japan) . * Noord-Amerika ** [[Mississippicultuur]] . * [[Meso-Amerika]]: ** [[Teotihuacán (historische stad)|Teotihuacán]] ** [[Azteken]] ** [[Maya's]] . * Zuid-Amerika: ** [[Inca's]] . * Europa: ** [[Geschiedenis van Griekenland|Oude Grieken]] ** [[Etrusken]] ** [[Oude Rome]] . . ♠ [https://www.youtube.com/watch?v=mkVnTDQm5-Q '''BEELDFRAGMENT HET OUDE GRIEKENLAND'''] . . = Ontstaansmythes versus huidige restanten = . {{Cquote|'''Aan het begin aller dingen was de grenzeloze wereldruimte, die de dichters der Oudheid de Chaos noemen. Deze was zonder maat, zonder aanvang en zonder einde; als een gapende leegte strekte hij zich uit in het onmetelijke. In oorsprong van hij tot in de diepte vol van een duistere nevel. Toch bevatte de Chaos reeds de grondbestanddelen van al wat bestaat: aarde, water, lucht en vuur.|Gustav Schwab'''<ref>GUSTAV SCHWAB, vertaald door J.K. van den Brink. ''Griekse mythen en sagen.'' Het Spectrum, Utrecht, 1993, p. 5.</ref>}} . Elke cultuur kent zijn ontstaansmythes. Het is interessant om te zien hoe godsdiensten, religies en sekten lang voor het 'wetenschappelijke' tijdperk het ontstaan de wereld begrijpen, verklaren of duiden. De verhalen of verklaringen - zowel van wetenschappers als van religieuzen - zijn niet zinloos. Ze hebben betekenis, vertellen iets over het denkkader, de gehanteerde begrippen, mentaliteiten en culturen... Doorgaans nemen twee kampen het tegen elkaar op met voor en tegenstanders waarbij het [[creationisme]] overtuigd is dat het universum, planten, dieren en mens geschapen zijn door een schepper bij een plotse, eenmalige interventie. Hier tegenover staat de [[evolutietheorie]] van de onbekende [[Alfred Russel Wallace]] en de wereldberoemde [[Charles Darwin]]. In hun verklaring en de bijstellingen die er op volgen, ligt de klemtoon op evolutie, variatie en verandering van erfelijk materiaal en natuurlijke selectie. 'Een onvolmaakt bijgehouden geschiedenis van de wereld' zo noemt Darwin het fossiele onderzoeksmateriaal dat de reconstructie van zijn verleden toelaat. En zo komt hij aardig in de buurt van wat religieuze eeuwenoude interpretaties. Wat te denken van de Joodse interpretatie van het heilige schrift - de [[Midrasj]] die vertelt dat Adam een staart had, die God hem afneemt?<ref>HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. ''Vrouwen in de bijbel''. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 25-26.</ref> . Het woord 'verhaal' is etymologisch niet onnozel. Het bestaat uit 'ver' en 'haal': de verhalenverteller heeft iets van 'ver' 'gehaald' om het hier in het heden te vertellen. Verhaal keert terug op het Griekse 'muthos'/'mythe' of het gesproken woord. Mythen zijn in alle beschavingen als de metaforische, culturele wortel. . == Sporen zoeken en vinden == [[Bestand:Standbeeld_van_Julius_Caesar_Velzeke_07.jpg|thumb|550px|Standbeeld van [[Julius Caesar]], [[Velzeke-Ruddershove]]]] . Griekse sporen treffen we niet aan in onze streken, Keltische en Romeinse wel. Het kan een inspirerende oefening zijn om de leerlingen of de studenten te laten zoeken hoe de oudheid aanwezig is in hun (reis)omgeving. Soms hoef je het niet zover te zoeken. Denk hierbij aan games, films, standbeelden, straatnamen, opschriften zoals SPQ(R), Romeinse getallen, een reisgids, een fles [[Retsina]], het sportmerk Nice, keramiek en aardewerk, meubilair, architectonische elementen, replica's van beeldhouwwerk en schilderijen... . === In de omgeving === . * [[Aubechies]]: [[Archeosite van Aubechies-Beloeil]]; * [[Eigenbilzen]]: prinselijk graf met gouden sierband, een topstuk van de Keltische kunst; * [[Elewijt]]: Vicus aan (Waversebaan) een Romeinse heirbaan; * [[Grobbendonk]]: Romeinse vicus die een hoogtepunt kende in de 2de eeuw; * [[Bachte-Maria-Leerne]]: bronstijdboerderij (3600 jaar geleden) en een Romeins landschap; * [[Haspengouw]], Peer: Keltisch heiligdom; * [[Tumulus van Hottomont]]: grafheuvel in Waals-Brabant naast de Rue Romaine (Tongeren-Bavay); * Kemmel: Keltische archeologie; * Kooigem: Keltische archeologie; * Kester: Keltische archeologie; * Kesselberg: Keltische archeologie; * [[Oudenburg]]: Romeins fort, later gebruikt tegen de Vikingen; * [[Ninove]]: Doorn Noord; * [[Tienen]]: Gallo-Romeins grafveld; * [[Tongeren (stad)|Tongeren]]: Oudste stad van België, Romeins legerkamp; * [[Torhout]]: * [[Trier]]: Konstantinbasilika (na de val van het West-Romeinse Rijk is het 1.000 jaar wachten voor een middenbeuk de hoogte van 33 meter overtreft: de kathedraal van Chartres), [[Porta Nigra]], een amfitheater, de [[Römerbrücke (Trier)|Römerbrücke]], de Aula Palatina; * [[Velzeke]] (nabij Zottegem): archeologisch museum; * [[Velzeke-Ruddershove]]: Hallstatt-periode, Romeins legerkamp (onder Augustus) en vicus. Wegenknooppunt heirbaan Boulogne-Asse-Tongeren en de heirbaan Velzeke-Bavay. Baanpost uit de [[Flavische dynastie|Flavische tijd]] (69-96) en Romeinse villa Steenbeke. Merovingische begraafplaats. De historicus [[Marcus van Vaernewijck]] bezocht in 1563 de Gallo-Romeinse overblijfselen. . === Wat verder === . * Lindow Moss: veenlijk (offer?) in Groot Brittanië uit de 1ste eeuw; * [[La Tène-periode|Vix]]: Keltische archeologie; * Hirschlanden: Keltische archeologie; * [[Roquepertuese]]: Keltische archeologie; * [[Ketel van Gundestrup|Gundestrup]]: Keltische archeologie; * [[Hallstattcultuur|Hallstatt]]: Keltische archeologie; * [[La Tène (gemeente)]] . Denk aan de diverse activiteiten en initiatieven zoals: erfgoed-dag, nacht van de geschiedenis, de erfgoedapp, Het Archief voor Onderwijs (Vlaams instituut voor het archief Ham 175, 9000 Gent)... . == De [[Griekse mythologie van A tot Z|Griekse godenwereld]] == [[File:Skulptaĵo_Zeŭso,_Leda,_Prometeo_kaj_Pegaso_vizite_en_Bruĝo_01.jpg|thumb|550px|Jef Claerhout (1937-2022) in Brugge toont op het Walplein zijn ''[[Pegasus (mythologie)|Pegasus]], [[Zeus]], [[Leda (mythologie)|Leda]] en [[Prometheus (mythologie)]] bezoeken de stad'', een ode aan de koetsiers. De oppergod Zeus is vermomd als zwaan om [[Leda (mythologie)|Leda]], een Spartaanse koningin te verleiden. Ze zullen twee dochters krijgen: [[Helena (mythologie)|Helena van Troje]] en [[Clytaemnestra|Clytemnestra]]. De Grieken hebben diverse scheppingsmythen. In een ervan scheidt Euronyme, de godin der dingen, de zee en de lucht en baarde ze een wereld-ei, waar de planeten, de aarde en alle wezens uit voortkomen. In een ander verhaal komt de god Eros uit een kosmisch ei, hij zet het universum in beweging en wekt Gaia, Moeder Aarde, tot leven. Gaia baarde Uranus, de hemel, paarde met haar zoon en brengt de de eerste onsterfelijken (de [[Titaan (mythisch wezen)|Titanen]]) tot leven. Cronus (Saturnus) is de jongste der Titanen. Omdat het leven van de Titanen bedreigd is door de vader, vermoordt Cronus zijn vader, met medeweten en medeplichtigheid van zijn moeder Gaia. Cronus huwt zijn zus Rhea. Uit angst dat zijn kinderen zich tegen hem keren, at Cronus ze na hun geboorte op. Zeus, de zesde zoon, wist te overleven. Na een strijd tegen de Titanen sloot hij hen op in de onderwereld.]] . Na die overwinning loten Zeus en zijn broers Poseidon en Hades om de heerschappij over de hemel, de zee en de onderwereld. De aarde werd gemeenschappelijk. Zeus heerste over alle goden en mensen. Hij troonde hoog op de top van de Olympos, daar waar “sneeuw noch regen valt, geen zuchtje wind wordt er gevoeld. Nektar en ambrozijn is het voedsel der goden en schenkt aan alle hemelingen eeuwige jeugd en onsterfelijkheid. De Olympos is bijna 3.0000 meter hoog en de hoogtste berg in Griekenland. De twaalf (symbolisch getal) goden leven er, zes mannen, zes vrouwen. [[Dionysos (mythologie)]] is er niet. . === Prometheus, schepper van de mens en Pandora === . De vuurdomesticatie gaat gepaard met de spraak en taalontwikkeling van de mens en wordt geschat op één miljoen jaar geleden. Die combinatie van ontwikkeling is een gigantisch stap vooruit in de geschiedenis, net zoals de uitvinding van het wiel 5.500 jaar geleden gepaard gaat met de uitvinding van het schrift. Als de goden de gaven en de talenten uitdelen, komt de mens er bekaaid van af. Althans toch in vergelijking met de dieren. Het menselijke overlevingsinstinct en zijn natuurlijke verdediging zijn ronduit triest. En omdat de Griekse goden de mens in de steek laten, steelt [[Prometheus]] het vuur bij de Olympische goden. Hij schenkt het aan de mensen om metaal te bewerken en een technische beschaving te ontwikkelen. Prometheus is techniek, een leraar en een uitvinder die de mensen vooruit leert zien, die de mens leert inschatten welke gevaren er op hem af komen bij het bouwen van huizen of boten en dat zint oppergod [[Zeus]] niet. Die straft Prometheus en kluistert hem aan de [[Kaukasus]] waar een adelaar elke dag zijn lever eet. 's Nacht groeit de lever aan. De straf zou eeuwig duren maar [[Herakles]] bevrijdt hem. De mens zelf straft Zeus met de komst van Pandora. 'Zij verscheen te midden van de argeloze mensen en vond alom bewondering. (...) Nauwelijks was de deksel van Pandora's doos geopend, of allerhand ziekten, rampen en smarten volgen eruit en verspreidden zich bliksemsnel onder de mensen.'<ref>GUSTAV SCHWAB. ''Griekse mythen en sagen.'' Het Spectrum, Utrecht, 1993, p. 11.</ref> De vuurdomesticatie, de sleutel tot de menselijke gereedschapskist, kent een lange voorgeschiedenis: 1. fysiek is het het rechtop lopen een voorwaarde, want men moet de handen vrij hebben om het vuur te dragen, 2. mentaal is het vermogen om vooruit te denken van belang zodat er altijd brandstof is. De gevolgen van de vuurdomesticatie zijn niet te overzien. Mensen geven het landschap vorm, sociaal gezien brengt het vuur mensen samen en brengt het een leerproces op gang (cultuur, het doorgeven van verhalen bij het kampvuur), het verhitten maakt voedsel beschikbaar dat anders oneetbaar is. Andere toepassingen zijn militair van aard. Het allerbelangrijkste gevolg is dat de mens er in slaagt om onleefbare ecosystemen te bevolken die zich zonder het vuur nooit laten ontsluiten. Het maakt de uittocht uit Afrika mogelijk, eerst door de Homo Erectus en honderdduizenden jaren later door de Homo Sapiens, een uittocht die met een gemiddelde snelheid van één kilometer per jaar verloopt.<ref>JOOP GOUDSBLOM. ''Het regime van de tijd.'' Meulenhof, Amsterdam, 1997, p. 58; GAIA VINCE, p. 56-57.</ref> [[Bestand:Piero_di_Cosimo_-_The_Myth_of_Prometheus_-_WGA17652.jpg|thumb|550px|De Prometheusmythe door [[Piero di Cosimo]], 1515.]] . [[Prometheus (mythologie)|Prometheus]], een Titaan, schept de mens uit klei en water. Hoewel hij en zijn broer [[Epimetheus (mythologie)|Epimetheus]] de kant van Zeus kiezen in de oorlog tegen de Titanen, is Prometheus’ relatie met Zeus wankel. Zeus vond dat hij te sluw en loyaler was aan de mensen dan aan de goden. In een ruzie over welke delen van een dier aan de goden geofferd moesten worden, misleidt Prometheus de oppergod. Ter vergelding verwijdert Zeus het vuur uit de wereld. Daarop steelt Prometheus vuur van de zon en geeft het aan de mens. Woedend ketende Zeus Prometheus vast aan een rots waar zijn lever iedere dag werd uitgepikt door een adelaar en iedere nacht weer aangroeide. Pandora is de eerste sterfelijke vrouw. Ze is door een aantal goden geschapen op bevel van Zeus om de wereld te verwoesten nadat Prometheus het vuur stal. Ze bracht chaos en ellende over de wereld. Om de mensheid te bemoedigen wist Pandora evenwel blinde Hoop te overhalen in de wereld te blijven. '''Opdracht''': Lees de mythe over Prometheus en ga na welk beeld er wordt opgehangen van de mens en van de vrouw Pandora. Let op de rol van specifieke goden in het verhaal. . === De stamboom van de Olympische goden === {{Infobox berg | naam = Olympus | afbeelding = Mountain Olympus snowy.JPG | onderschrift = | hoogte = 2917 | lat_deg = 40 | lat_min = 5 | lat_dir = N | lon_deg = 22 | lon_min = 21 | lon_dir = E | mapname = Griekenland | ligging = [[Griekenland]] | gebergte = | type = | laatsteuitbarsting = | eerstebeklimming = }} [[Bestand:Mount Olympus 3D.gif|Driedimensionaal|thumb|268px]] . De stamboom is door [[Hesiodos|Hesiodes]] (750-650) ontwikkeld en bevat de godengeneraties. De Olympische goden zijn de ‘vierde generatie’ en de eersten met bindingen met mensen. Ze gelijken op mensen en bezitten [[Antropomorfisme|antropomorfe]] kenmerken en hebben incestueuze relaties. Goddelijke en menselijke bloedlijnen vermengen zich. Ze zijn op te vatten als drager van waarden of de uitdrukking van (natuur)fenomenen. Het is niet zo belangrijk om de goden bij naam te kennen omdat ze een god zijn. Belangrijker is in te zien dat de goden de verpersoonlijking zijn van de concrete werkelijkheid waarmee mensen op een bepaald ogenblik in de geschiedenis mee bezig zijn. Bij de oude Grieken was dit de vraag naar de oorsprong van de wereld (Zeus), het huwelijk, het gezin (Hera), zeevaart, aardbevingen, paarden (Zeus), liefde en voortplanting (Eros), schoonheid en vruchtbaarheid (Aphrodite), de dood (Thanatos), kennis en oorlog (Athena), muziek, poëzie en geneeskunde (Apollo), de jacht, de wildernis en de maan (Artemis), geweld, oorlog (Ares), ambachten, vuur, de smid (Hephaistos), handel, reizigers, dieven (Hermes), wijn, plezier, toneel (Dionysos), kunsten (Muzen)... Die twaalf goden, met hun attributen zijn: . . * [[Zeus]] (met bliksemschicht) . * [[Aphrodite]] (duiven, zwanen, spiegel, rozen) . * [[Apollo (Griekse mythologie)|Apollo]] (lier, boog, slang) . * [[Ares (mythologie)|Ares]] (wapenuitrusting) . * [[Artemis (mythologie)|Artemis]] (boog) . * [[Pallas Athena]] (harnas, helm) . * [[Demeter (mythologie)|Demeter]] (korenaar of sikkel) . * [[Hades]] (met zijn tweetand en de driekoppige hond [[Kerberos (mythisch wezen)|Cerberus]]) . * [[Hephaistos]] (bijl en vuur, typisch gereedschap voor een smid, de hamer, tang en blaasbalg) . * [[Hera]] (de 'koe-ogige' met de pauw als symbool) . * [[Hermes (mythologie)|Hermes]] (vleugels, herautenstaf) . * [[Poseidon (mythologie)|Poseidon]] (harpoen) . . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Altes_Museum_-_Antikensammlung_058.JPG|Zeus File:Aphrodite8.jpg|Afrodite Bestand:Artus_Quellinus,_Apollo_en_Python-_Apollon_et_Python,_KBS-FRB.jpg|Apollo Ares_Argentina_Montemartini.jpg|Ares Bestand:Artemis_Louvre2.jpg|Artemis Bestand:Cameo_Athena_CdM_Babelon17.jpg|Pallas Athena Bestand:Demeter.jpg|Demeter Bestand:Hades&cerberus-AviadBublil.JPG|Hades Bestand:Vulcan_Coustou_Louvre_MR1814.jpg|Hephaistos of Vulcanus Bestand:Hera_Campana_Louvre_Ma2283.jpg|Hera Bestand:Statue_Hermes_Chiaramonti.jpg|Hermes Bestand:Lateran_Poseidon.jpg|Poseidon Bestand:Dionysos_satyr_Altemps_Inv8606.jpg|Dionysus </gallery> . === Apollo versus Dionysos volgens Nietzsche === . [[Bestand:Dionysos_satyr_Altemps_Inv8606.jpg|thumb|550px|Deze dronken Dinonysos leunt op een sater.]] De tegenstelling tussen Apollo en Dionysos is in de 19e eeuw uitgewerkt door de filosoof [[Friedrich Nietzsche]]. In zijn werk over de klassieke tragedie, stelt hij dat het ‘dionysische’ en het ‘apollinische’ twee grondbeginselen zijn van kunst en cultuur. . Apollo, de meest vereerde en gevreesde god is afgebeeld als een baardloze en krachtige jonge man. Het traditionele karakteristiek van Apollo is ‘phoibos’: stralend, schitterend. Hij brengt licht, verdrijft de donkerte en overwint de zwarte krachten. Licht brengt onderscheid. Apollo is de god van de maat. Mateloosheid en vermetelheid verdraagt hij niet en straft hij met zijn pijl en boog.<ref>IJSSELING S. ''Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen. Griekse goden in de hedendaagse filosofie'', Boom, Leuven, 1994).p. 11-20.</ref> . De inscripties op de muren van [[Delphi (Griekenland)|Delphi]] 'niets te veel' en '[[Ken uzelf|ken u zelf]]', weet dat ge geen god zijt maar een mens, geen onsterfelijke maar een sterveling', de beroemdste orakelzinnen ooit te Delphi uitgesproken, vatten het karakter van Apollo samen. De stralende Apollo is de god van de kunst, de muziek, de dans en de poëzie. Zijn attribuut is de lier, waarvan de [[lyriek]] is afgeleid. Tenslotte staat hij als god van de maat voor de rechtspraak tegenover de redeloze wraak en voor de politiek als kunst om op een geordende manier samen te leven in de polis. Apollo is de stichter van steden en bouwde de muren van Troje. . De antithese van Apollo is Dionysos, de Romeinse Bacchus. Mateloosheid, roes, extase en enthousiasme kenmerken hem. Zijn cultus is turbulent, lawaaierig en veelkleurig met [[carnavaleske]] en gemaskerde optochten. Ook het oogstfeest is in verband te brengen met deze god. Het hoogtepunt bij dit soort feesten is de vertoning van een enorme erectische en erotische [[Fallussymbool|fallus]], waarrond Bacchanten en opgewonden vrouwen schunnige taal uitslaan. In het gewone leven zijn dit vaak deftige matrones. Ondanks verzet vereren de Griekse nederzettingen Dionysos vanaf de zesde eeuw V.C. Omdat de cultus van gulzigheid en losbandigheid staats- of stadsondermijnend is, is die aan banden gelegd en gereglementeerd. Aangenomen is dat de cultus aan de oorsprong ligt van het Griekse theater. In de tragedies van [[Aeschylus]], [[Sophocles (tragicus)|Sophokles]] en [[Euripides]] zijn beide principes wonderlijk evenwichtig. ''Die Geburt der Tragödie'' (1872) draag Nietzsche op aan de componist [[Richard Wagner]] van wie hij verwacht dat hij die tragische dualiteit zou doen herleven. Later kiest Nietzsche meer en meer voor Dionysos die de gevestigde orde ontwricht en plaatst maakt voor een nieuwe moraal. . === Freuds interpretatie === . [[Sigmund Freud]] gebruikt Griekse mythes in zijn psychoanalytische theorie. [[Bestand:Gustave_Moreau_005.jpg|thumb|550px|[[Gustave Moreau]] (Parijs, 1826-1898) is een schilder van symbolistische allegorieën. Dit is zijn interpretatie van Oedipus en de sfinx.]] . ;Oedipus en Electra . Het [[Oedipuscomplex]] is genoemd naar de mythe van Oedipus waarin Oedipus onbewust zijn vader vermoordt en zijn moeder huwt. Freud gebruikt het verhaal als metafoor voor de (onbewuste) verlangens die jongens kunnen ontwikkelen ten opzichte van hun moeder. Met het [[Elektracomplex|Electracomplex]] verwijst Freud naar de jaloezie en woede die meisjes ontwikkelen ten opzichte van hun moeder. Het complex is genoemd naar Electra die haar moeder wilde doden om haar vader te wreken. . Oedipus en zijn mythe spelen een prominente rol in de tragedie “Koning Oedipus” van [[Sophocles (tragicus)|Sophocles]]. Hij is de zoon van koning [[Laios]] en koningin [[Iocaste (mythologie)|Iocaste]] van [[Thebe (Griekenland)|Thebe]]. Bij zijn geboorte voorspelt het [[Orakel van Delphi]] dat deze koningszoon zijn vader Laios zal doden en zijn moeder Iokaste, de koningin zal huwen. Om dit te voorkomen, laat het koningspaar de voetpezen van hun baby doorsnijden en geven ze hem aan een herder om het te vondeling te leggen. Het medelijden van de herder zorgt ervoor dat kind terechtkomt bij het kinderloze koningspaar van [[Korinthe (stad)|Korinthe]]. Ze adopteerden Oedipus en voeden hem op als hun zoon. Als Oedipus volwassen is, voorspelt het Orakel dat hij zijn vader zal doden en met zijn moeder zal trouwen. Om het lot te ontlopen, verlaat hij Korinthe. Onderweg ontmoet hij een man op een driesprong. In een ruzie doodt hij hem, onwetend dat het zijn biologische vader Laios is. Als Oedipus in Thebe is, slaagt hij er in de stad te bevrijden van de angstaanjagende sfinx. Voor zijn komst terroriseert de sfinx Thebe. De sfinx heeft het een leeuwenlichaam, een vrouwenhoofd en adelaarsvleugels. Ze stelt reizigers in Korinthe (verwijs naar de doortocht over land tussen de twee zeeën) een raadsel. Wie het niet kan oplossen, vindt de dood. Het raadsel: 'Wat loopt 's ochtends op vier benen, 's middags op twee benen en 's avonds op drie benen?' Niemand in Thebe kent de oplossing en steeds meer raakt de stad in een staat van angst en wanhoop. Als Oedipus arriveert, lost hij het raadsel op: 'De mens, die als baby op handen en voeten kruipt, als volwassene op twee benen loopt en op oudere leeftijd een wandelstok gebruikt.' Na het aanhoren van het juiste antwoord, stort de sfinx zich van een klif en bevrijd Oedipus Thebe van haar terreur. De heldendaad maakt Oedipus tot (rechtmatige) koning van Thebe en huwt de weduwe van de vorige koning, Iokaste, onwetend dat zij zijn moeder is. Samen krijgen ze vier kinderen: [[Antigone (dochter van Oedipus)|Antigone]], [[Ismene]], [[Eteocles]] en [[Polynices]]. Jaren later, als de waarheid aan het licht komt, pleegt Iokaste zelfmoord en verblindt Oedipus zichzelf uit wanhoop. Hij verlaat Thebe en zwerft rond met zijn dochter Antigone tot hij sterft. . ;Eros en Thanatos . [[Eros (god)|Eros]] is de god van de liefde en seksuele begeerte, afgebeeld als een jongeling met vleugels die liefdespijlen schiet. Hij is niet toevallig de zoon van [[Aphrodite]] en de geliefde van [[Psyche (mythologie)|Psyche]]. [[Thanatos |Thanatos]], somber en gevleugeld personifieert de dood en is een zoon van de nachtgodin [[Nyx]]. Zijn tweelingbroer is [[Hypnos]] die naar de slaap en hypnose verwijst. Freud gebruikte deze figuren om twee fundamentele driften in de menselijke psyche te beschrijven: levensdrift (overleven, verbinding en voortplanting) versus de doodsdrift (destructie, agressie en de terugkeer naar de anorganische staat). Freud ziet deze twee verdrongen driften als tegengestelde krachten die voortdurend in conflict zijn in de mens. Verdrongen wil hierbij zeggen dat de mens zich in de tijd van Freud (overgang 19de naar 20ste eeuw) zich hierbij niet meer bewust is van deze oerinstincten. Dit conflict tussen Eros en Thanatos verklaart volgens de [[psychopathologie]] veel menselijk gedrag. . ;Narcissus, Echo en de decadentie . [[Bestand:John_William_Waterhouse_-_Echo_and_Narcissus_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|550px|'In oude mythes veranderen mensen in vogels, dieren, bomen, bloemen, rivieren. Onze band met de natuur was toen sterk genoeg om dat normaal te vinden' zegt [[Richard Powers]], een Silicon Valley-boy, bezeten van hightech en wetenschap. 'Nu zijn we plantenblind. We zien enkel wat op ons lijkt.' De [[Prerafaëlieten|prerafaëlitische]] 'Echo and Narcissus' van [[John William Waterhouse]] (1849–1917) uit 1903 toont de op zichzelf verliefde jongeling, Narcissus. Het werk is te zien in [[Liverpool]] en komt tot stand in de jaren waarin [[Sigmund Freud]] zijn psychoanalyse ontwikkelt. Kort na dit schilderij, in 1910 en in 1914 publiceert Freud zijn idee over de [[narcist]] die hij typeert als 'gepreoccupeerd met zichzelf', vol grootheidswaan, hunkerend naar bewondering en een gebrek aan [[empathie]]. Zo haalt de [[narcis]], de paasbloem die na de vasten bloeit, haalt haar naam uit de [[Griekse mythologie]].]] De mythe van [[Echo (mythologie)|Echo]] en [[Narcissus (mythologie)|Narcissus]] is een tragedie beschreven door de Romeinse dichter [[Ovidius]] in zijn “[[Metamorfosen (Ovidius)|Metamorfosen]]”. Echo is een nimf, vervloekt door [[Hera]], de vrouw van Zeus. Omdat ze Hera afleidt terwijl Zeus met andere nimfen plezier maakt krijgt ze als straf dat ze alleen de laatste woorden kan herhalen die anderen zeggen. Als Echo verliefd wordt op de knappe jonge Narcissus kon ze haar liefde niet uiten. Ze roept zijn naam die in het water uitdovend weerklinkt. Niettemin wijst Narcissus haar af. Narcissus, bekend om zijn arrogantie, ijdelheid en schoonheid ziet tijdens een jachtpartij zijn spiegelbeeld in een heldere vijver en wordt verliefd op zichzelf. Hij blijft zichzelf bewonderen: zijn krullend haar, zijn ronde gezicht, zijn heldere ogen, zijn de ranke hals, zijn symmetrie. Hij is vol van zichzelf, zijn uitstraling en zijn zijn. Als hij vooroverbuigt om zichzelf te kussen, rimpelt het wateroppervlak en verdwijnt zijn spiegelbeeld, telkens opnieuw. Narcissus is onbereikbaar voor zichzelf en raakt zittend ziek van verdriet. In het ene verhaal verdrinkt hij, als hij te ver vooroverbuigt in een ultieme poging zichzelf te kussen. In een ander verhaal sterf hij van liefdesverdriet. Hij eet noch drinkt en kwijnt treurend weg. In een derde verhaal is er de nimf [[Echo en Narcissus|Echo]] die tot haar eigen woede zijn aandacht niet krijgt. Echo - verliefd op Narcissus - roept herhaaldelijk zijn naam, Narcissus wil niet horen, is enkel met zichzelf bezig. Uit woede betovert ze hem in een bloem, de Narcis, een bloem die van nature graag aan de waterkant groeit en een hangend hoofdje toont voor ze [[Verwelkingsziekte|verwelkt]]. Uit verdriet trekt Echo zich terug in een grot, waar ze wegkwijnt totdat enkel haar stem overblijft. De mythe van Narcissus is niet de enige waarin de held of zijn bloed verandert in een bloem. De [[Hyacinthus (geslacht)|hyacint]], de [[Paeonia|pioenroos]], het [[Ridderspoor (Consolida)|ridderspoor]] en de [[anemoon]] kennen een vergelijkbare oorsprong. [[Narcissus (mythologie)|Narcissus]] staat symbool voor een maatschappijtype waarin [[decadentisme]], [[symbolisme]] en [[estheticisme]] centraal staan. Dit [[Fin de siècle]] dat geperiodiseerd wordt van 1890 tot en met de Eerste Wereldoorlog kreeg veel etiketten: in de schilderkunst duikt het [[Naturalisme (schilderkunst)|naturalisme]] op, het is een periode vol levensmoeheid, [[cultuurpessimisme]], moreel verval, onzekerheid, zwaarmoedigheid... Er is een intense aandacht voor de [[Middeleeuwen]] en de [[Mysticus|mystici]], de [[alchemie]] en [[Sadisme|sadistische]] [[Toveren|toverpraktijken]]. Het is zoeken naar vluchtoord zonder behoefte aan een verheven ideaal of een diepe overtuiging zoals het [[liberalisme]] of het [[socialisme]]. De maakbaarheid van de wereld is geen optie meer. Hoogstens een redden wat er te redden valt. In Scandinavië ontstaan rond 1890 openluchtmusea vergelijkbaar met het Limburgse Bokrijk (1953): [[Skansen]] (1891) bij Stockholm, [[Norsk Folkemuseum]] (1894) in [[Bygdøy]] bij Oslo en [[Maihaugen]] (1904) bij Lillehammer en het [[Frilandsmuseet]] (1897) in Lyngby bij Kopenhagen. De hoofdzaak is het leven zo aangenaam mogelijk te maken, door een sierlijke omgeving waarin kunst en wetenschap, cultuur en natuur in één geordende, esthetische kosmos zijn. De tuin is geen paradijs 'voor de genot zoekende [[homo ludens]]', maar een plaats om 'zelfbewust en gedisciplineerd' schoonheid en nut te ontlenen aan de natuur. [[Decadenten]] halen hun neus op voor de sociale realiteit en creëren een plaats waar de uitverkorenen zich zonder inspanning en zich voornaam terugtrekken. Narcissus laat hen vluchten uit het leven in de kunstmatigheid, zonder nut en functie, in volmaakt contrast tot het sociaal-utopische. Alleen de dood en de schoonheid wachten. En misschien vindt daar, in de associatie met narcisgeur, de betekenis van de narcis haar oorsprong. In de tuin ruiken ze lekker en zijn ze mooi, een bosje narcissen in huis doet denken aan een lijk in ontbinding. Dat heeft te maken met een stof die veel bloemen afscheiden: [[Indool]], gebruikt bij het maken van parfum. In kleine concentraties vinden de meeste mensen dit een prettige geur, hoge hoeveelheden zijn het weerzinwekkend en doen het denken aan stront of balsemvloeistof die de houdbaarheid van het dode lichaam verlengen. De decadentie van de 19de eeuw was een culturele en literaire beweging die vooral in het laatste kwart van de 19de eeuw opkwam in West-Europa. Deze beweging werd gekenmerkt door een gevoel van verval en teleurstelling over de maatschappelijke en morele waarden van die tijd. Kunstenaars en schrijvers binnen deze stroming zochten vaak naar schoonheid en esthetiek als een vorm van ontsnapping aan de banaliteit van het dagelijks leven. Belangrijke figuren binnen het decadentisme waren de Franse dichter [[Charles Baudelaire]], die met zijn werk “Les Fleurs du mal” een voorloper van de beweging was, en de Engelse schrijver [[Oscar Wilde]], die bekend stond om zijn esthetische levensstijl en provocatieve werken34. De decadenten verheerlijkten vaak het kunstmatige en het exotische, en hun werk bevatte vaak thema’s van verval, decadentie en de zoektocht naar het sublieme. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Nietzsche1882.jpg|Nietzsche Bestand:Peter_Paul_Rubens_-_Psyché_et_l’Amour_endormi.JPG|Rubens schildert Amor & Psyche Bestand:Sigmund_freud_um_1905.jpg|Freud Bestand:Altes_Museum_-_Statuengruppe,_Amor_und_Psyche.jpg|Amor en Psyche Bestand:Eros_bow_Musei_Capitolini_MC410.jpg|Eros File:Waterhouse-sleep_and_his_half-brother_death-1874.jpg|Waterhouse schildert Tanathos en Hypnos </Gallery> . === Is er leven na de dood? === . Bij de Grieken is de vraag over leven na de dood niet eenduidig. Hun onderwereld beschrijven ze in twee mythen: de mythe van [[Orpheus (mythologie)|Orpheus]] en [[Eurydice (mythologie)|Euridice]] enerzijds en de mythe van [[Demeter (mythologie)|Demeter]] en [[Persephone (mythologie)|Persephone]] anderzijds. De voorstelling van de onderwereld leunt aan bij die in [[Mesopotamië]]: een somber schimmenrijk (zoals in het [[Gilgamesj-epos|Gilgamesj-eops]]). Afwijkende interpretaties zijn het ‘orfisme’ en ‘de mysteriecultus’ van Demeter in [[Elefsina|Eleusis]] die door Pythagoras (ca. 530) en Plato (ca. 429-347) zijn beïnvloedt. . === De eredienst === [[Bestand:Platón.JPG|thumb|550px|Plato]] . In [[Euthyphro (Plato)|Euthyphro]] schrijft [[Plato]] dat 'devotie' bidden en offeren is zodat de goden het aangenaam vinden tot welzijn voor gezin en staat. Elke eredienst begint met een zuivering. De oningewijde ontdoet zich van smet. Voor het offer wast men zijn handen. Voor men het orakel consulteert, is er een bron-bad. Daarna bidt de gereinigde hardop. Het inwendig gebed is onbekend, net zoals de stille lectuur. De god of godin moet het gebed kunnen horen. De eerste die dit stille lezen doorbreekt is [[Alexander de Grote]] tot ongenoegen van zijn troepen. Na het bidden biedt de gelovige offers aan, bescheiden giften die hij of zij in een eenvoudig heiligdom plaatst. ’s Morgens, 's avonds en voor de maaltijden komen de [[Plengoffer|plengoffers]]. Andere geschenken plaatsen ze in heilige schatkamers. De offers stemmen de goden gunstig. Mettertijd zijn die zo omvangrijk dat zij als [[Ex voto|ex-voto's]] de heiligdommen in Olympi en Delphi versieren. De goden, aanbeden door een stad of een individu, worden bedankt voor gunsten, overwinningen of een goed orakel met een geschenk of een monument aan het heiligdom. Zo geeft de Griek of de stadstaat blijk van onderwerping en gehoorzaamheid. Elke stad of burger probeert meer te doen dan de ander, wat leidt tot concurrentie, hoogmoed of afgunst. Vooral steden demonstreren hun invloed, macht of overwinning. Het niet respecteren van de offerriten leidt tot woede bij de goden. Priesters, aangesteld onder de burgers, leiden de ceremoniële offers in goede banen op een altaar buiten de tempel. Buitengewone offers zijn vergezeld van een processie zoals de [[Panathenaeën]] in Athene. De tempel is geen ontmoetingsplaats. De god woonde er en alleen priesters betreden het heiligdom. Een ommuurde, rechthoekige kamer (cella) met het goddelijk beeld staat er centraal. De kamer is met zuilengangen omgeven. . === Delphi, het orakel === [[Bestand:Claude_Lorrain_027.jpg|thumb|550px|Een offer-processie naar [[Delphi (Griekenland)|Delphi]], [[Claude Lorrain]].]] . Delphi, de navel van de wereld, was vele eeuwen het Griekse religieuze middelpunt. Het orakel genoot bekendheid en werd geraadpleegd door talloze bewoners van het Middellandse-Zeegebied. Sinds onheuglijke tijden kwamen eenvoudige mensen én koningen, krijgsheren en wijzen naar Delphi om te offeren, te vieren en raad te vragen. Midas, Gyges, Kroisos en, volgens Homeros, Agamemnon, de aanvoerder van de Grieken in de oorlog tegen Troje, waren er, net zoals Herakleitos en Sokrates. Laios, de vader van Oidipous, was er en Oidipous zelf, Alexander de Grote en veel later de Romeinse keizer en grecofiel Hadrianus. Bijna alle genoemde en ongenoemde figuren uit de Griekse oudheid bezochten het heiligdom, soms van ver en na een lange reis. Als ze uit Delphi naar huis terugkeerden, nam hun bestaan een wending en voltrokken zich gebeurtenissen met grote gevolgen. Na elke ontvangen gunst van de goden, elke overwinning en elk belangrijk feit uit het leven van individuele personen of van steden en staten werden wijgeschenken naar Delphi gebracht. De vele schatkamers, later verschillende malen geplunderd door binnenvallende barbaren, waren overladen met kostbaarheden die het tastbare overblijfsel waren van het dagelijkse leven van de Grieken en van alle belangrijke gebeurtenissen uit hun geschiedenis. Wapens die gebruikt waren in de strijd tegen de Perzen, ketens van bevrijde gevangenen en drinkbekers waaruit samen gedronken was als teken van vriendschap en verzoening, lagen er opgestapeld. Van de succesvolle sofist en redenaar Gorgias wordt verteld dat hij in Delphi een levensgroot standbeeld van zichzelf liet oprichten in massief goud. Het beeld van de wagenmenner die de overwinning behaalde op een van de vele spelen, dat in Delphi nog steeds te zien is, is het meest beroemde voorbeeld van zo'n wijgeschenk. De oudste sporen van het bestaan van een heiligdom te Delphi dateren van 1600 voor Chr. In oeroude tijden heette het Pytho en werd er een vruchtbaarheidsgodin vereerd, Gaia, de aarde, in de gedaante van een reusachtige slang. Volgens de verhalen zou Apollo het monster hebben gedood waarmee hij zich meester maakte van het heiligdom. Sindsdien was Delphi de belangrijkste plaats waar Apollo werd vereerd. Die verering heeft geduurd tot het einde van de vierde eeuw na Chr. Toen werd het heiligdom gesloten door de christelijke keizer Theodosius en raakte in verval. Thans kunnen van de heilige plaats, gedeeltelijk opgegraven aan het einde van de negentiende eeuw, nog de resten bewonderd worden van de schatkamers, het theater en de tempels van Athene en Dionysos. Het geheel wordt beheerst door de overblijfselen van een enorme tempel van Apollo, in Dorische stijl gebouwd aan het einde van de zesde eeuw V.C. Apollo gaf niet elke dag orakels. Oorspronkelijk was dat slechts één keer per jaar, vervolgens werd het vaker, maar niet tijdens de winter. Wie een orakel vroeg, moest verplichtingen nakomen: een bijdrage en een offer brengen. Na uitleg bij een priesteres, ging de Pythia zich reinigen in de Kastalische bron, waarna ze zich naar de cella van de tempel begaf. Daar ging de vrouw zitten op de drievoet, waaruit hallucinerende dampen opstegen. De vrouw raakte in trance en bracht onsamenhangende klanken uit die de priesters vertolkten, meestal in hexametrische verzen. Hoe dubbelzinnig de uitspraak ook, het orakel had altijd gelijk. Niemand zou het hebben aangedurfd de geringste twijfel te opperen. . == Rome == === Romulus en Remus === Invuloefening. Geef betekenis aan onderstaande begrippen en breng ze samen tot het verhaal van de stichting van Rome. . * [[Lazio|Latium]]; . * [[Titus Livius]]; . * [[Padua (stad)|Padua]]; . * [[Ab urbe condita (boek)]]; . * [[Capitolijn]]; . * [[Palatijn]]; . * De [[Musei Capitolini]] bieden de toerist een spectaculair zicht op het [[Forum Romanum]]; . * [[Fasti]] zijn dagen, goedgekeurd om recht te spreken. Wat zijn nefasti? . * De fasti groeien uit tot [[Chronologie]] en [[Annales (Tacitus)|annales]], die op hun beurt uitgroeien uit tot 'de geschiedenis.' . * De naam van de weg in [[Rome (stad)|Rome]] waar de triomftochten plaatsvinden; . * De oudste stenen van het Forum Romanum dateren uit de zesde eeuw voor Christus, de jongste uit de zevende eeuw na. Dat is een tijdsperiode van .... jaar. . * [[Curia Julia|Curia]]: hier is eeuwenlang het lot bezegeld van miljoenen mensen, van Syrië tot in Spanje, van Egypte tot in Engeland. . * [[Colosseum]]; . * Alle wegen leiden naar Rome, hoe zegt men dat in het Latijn? . * Ad fundum, wat betekent dat? . * Vergelijk de [[Lupa Capitolina]] met de [[Borstvoeding|Lactatio]] (het melkwonder) van Maria en [[Bernardus van Clairvaux]]; . * Wie zijn de vader en de moeder van Romulus en Remus en hoe komt de tweeling in Rome terecht? Er zijn diverse versies. Doorgaans is de oorlogsgod Mars de vader en de [[Vestaalse maagden|Vestaalse maagd]], [[Rhea Silvia]] de moeder. Bedreven ze de liefde? Iets wat de Vestaalse dames uitdrukkelijk verboden is? Of is ze verkracht door de zwevende [[Fallussymbool|fallus]] van Mars, zoals Rhea Silvia beweert? In de Griekse en Romeinse oudheid is een verkrachtte vrouw ontuchtig. Is dit de reden zijn waarom ze zich [[Zelfmoord|suïcideerde]] door zich op een zwaard te storten, net zoals de vrouw (haar naam) ten tijde van de laatste Romeinse koning? Omwille van deze oneervolle daad moet de tweeling verdwijnen en plaatst men ze in een mand die afdrijft op de Tiber. Op dit punt is er een vergelijking mogelijk met het verhaal van Mozes. Het mandje blijft haken aan de wortels van een olijfboom op het Palatijn. [[Faustulus]], een herder / een bewaker van de koninklijke paarden vindt de kinderen en laat zijn vrouw de tweeling opvoeden. . * [[Pontifex maximus|Pontifex Maximus]]; . * Vogelspotten als toekomstvoorspelling, wie van de twee Romulus of Remus mag een stad stichten? Zal de stad de naam Rome of Reme dragen? . . === De Vestaalse maagden === . De Vestaalse maagden zijn Romeinse priesteressen, gewijd aan de godin [[Vesta (mythologie)|Vesta]], de godin van het haardvuur en het huis. Ze onderhouden het heilig vuur in de tempel van [[Vestaalse maagden|Vesta]], dat niet mag doven als symbool van de continuïteit en veiligheid van Rome. Meisjes tussen de zes en tien jaar oud nemen deel aan een selectie en dienen dertig jaar. Tijdens hun diensttijd blijven ze kuis. Als een maagd haar kuisheid verliest is dit een onheilspellend voorteken. De straf is haar levend te begraven of haar van de [[Tarpeïsche rots]] te storten (bij incest). Als tegenprestatie genieten de maagden hun sociale status, wonen ze spektakels bij, hebben ze juridische impact en hebben ze juridische voordelen vergelijkbaar met een vrije man en kunnen ze een veroordeelde vrijlaten. . ;Kijken <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:BernhardClairvaux_Lactatio_SourceUnknown.jpg Bestand:House_vestal_forum_romanum_2005.jpg Bestand:RomaForoRomanoTempioVesta.jpg Bestand:Casa-vestali.png Bestand:Temple_of_Vesta.jpg Bestand:RomaCasaVestaliDaPalatinoOvest.JPG Bestand:TempelVestalin.jpg Bestand:VestalinAtrium2.jpg Bestand:Vestalin-11.jpg Bestand:Campitelli_-_rupe_Tarpea_1060740.JPG|De [[Tarpeïsche rots]] </Gallery> . === Hoe Romeinen goden overnemen === . {{Cquote|'''De Romeinen, die vanaf het begin hun invloed over heel Italië uitbreidden, konden zich nooit beroepen op de waanbeelden van raszuiverheid die later de wijze gingen besmetten waarop de Germanen over zichzelf dachten.|[[Robert Hughes]], in: ''Rome: A culural, visual, and personal history'' (2011)}} . '''Opdracht''': lees: WIM WINCKELMANS. ''Wie is het naiefst: wij of de Romeinen?'' In: ''De Standaard'', 16.03.2018 . In een interview met het Franstalige magazine Wilfried boomt Bart De Wever door over ‘de verschrikkelijke ­naïviteit’ waarmee we al wie in ons land aankomt snel burgerschapsrechten toekennen, en dat het in het oude Rome – zijn eeuwige referentiepunt – niet waar geweest zou zijn. ‘De Romeinen waren niet zo naïef als wij: je kon niet Romein worden van de ene dag op de andere.’ In het interview schaart De Wever zich achter de Romeinse keizer Claudius, die hij een invulling van het burgerschap toedicht die dicht staat bij die van de N-VA: een inclusief, open en warm burgerschap, maar wel op voorwaarde dat nieuwkomers een aantal pijlers onder de samenleving respecteren. ‘Dat is de grote zwakte van ons integratiebeleid’, aldus De Wever. ‘Als een Romein vandaag zou wakker worden en het amalgaam van mensenrechten en burgerschapsrechten zou zien, zou hij dat onbegrijpelijk vinden.’ Ook hekelt De Wever de snelle manier waarop de Belgische nationaliteit in het verleden werd toegekend. ‘De snel-Belgwet hadden de Romeinen als een stommiteit beschouwd.’ ;Historicus vs. politicus Maar klopt dit wel? De politicus Bart De Wever heeft uiteraard het recht om uit de geschiedenis argumenten te putten die in zijn kraam passen, de vraag is of de historicus Bart De Wever het wel met hem eens zou zijn. Het standaardwerk van de Britse oud-historica Mary Beard, SPQR. Een geschiedenis van het Romeinse rijk, levert in elk geval een ander beeld op. Beard benadrukt de ‘buitengewone openheid en wil’ van de Romeinen om buitenstaanders op te nemen. Het zat hen gewoon in de genen. Ze vindt ook dat de Romeinse Senaat geleidelijk uitgroeide ‘tot een bepaald multicultureel orgaan’. Rome was geen liberale meltingpot – dat is een modern begrip – maar Beard noemt de Romeinen ‘relatief rasblind’. Dat komt al in de buurt van naïef. ;Grootste regularisatie ooit Nieuwkomers mochten zelfs hun eigen goden meenemen. Meer nog, de Romeinen begonnen die goden eveneens te vereren, soumission avant la lettre zowaar. Het enige wat de Romeinen in ruil vroegen, was dat nieuwkomers ook hun goden respecteerden. In die zin lijkt de Romeinse aanpak ook een beetje op de inburgering van de N-VA. Er waren overigens twee religies die die Romeinse voorwaarde afwezen: het christendom en het jodendom. Het toppunt van naïviteit kwam in het jaar 212, toen de Romeinse keizer Caracalla alle inwoners van het Romeinse rijk het burgerschap gaf. In anachronistische, hedendaagse termen komt dat overeen met de grootste regularisatie-operatie ooit. Caracalla was overigens de zoon van een Noord-Afrikaan en hij was zeker niet de enige ‘buitenlander’ die het tot keizer schopte. Het hangt er dus van af welke periode uit de Romeinse geschiedenis je er wil uitlichten om als voorbeeld te dienen. Het duizendjarige rijk biedt inspiratie genoeg om eender welke stelling te bewijzen. De toespraak van keizer Claudius waarnaar De Wever in Wilfried verwijst, pleitte ervoor een bende harige Galliërs de toegang tot de Senaat te geven, met als argument dat ­Rome van bij het begin openstond voor vreemdelingen. ;Massamoordenaar Overigens betuigt De Wever in het interview opnieuw zijn liefde voor de eerste Romeinse keizer, Augustus. Naar hedendaagse normen is die een massamoordenaar. Hij greep de macht, nadat ongeveer de volledige Romeinse elite was uitgemoord. Vervolgens probeerde hij zijn leven lang dat feit te laten vergeten, een naamsverandering inbegrepen. Oorspronkelijk heette hij Octavianus. Augustus betekent ‘de verhevene’. . === Een vergelijking: planeten zijn zwervers === [[File:Antwerpen Monument Schelde Vrij 2437.jpg|thumb|550px|In Antwerpen is '''Schelde Vrij''' een monument op de [[Marnixplaats]], ontworpen door vier kunstenaars en in 1883 opgeleverd. In 1863 kwam er een einde aan de '[[Sluiting van de Schelde]]', die sinds 1587 tijdens de [[Tachtigjarige Oorlog]] door de [[Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden]] was ingesteld. Het afkopen van de Scheldetol in 1863 gaf in 1873 de aanleiding tot een wedstrijd voor een monument. Het monument is twintig meter hoog en beslaat een oppervlak van 15,5 bij 15,5 meter. Op een piramidevorm staat een vierkante sokkel met aan elke zijde watergoden die water spuwen door de gebroken ketting van de Schelde. Boven elk masker zit een medaillon: aan de noordzijde staat de vermelding 'Door de stad Antwerpen opgericht 1883', de teksten op de andere zijden vermelden relevante personen: minister [[Charles Rogier|Karel Rogier]], baron [[Auguste Lambermont]] en burgemeester [[Filips van Marnix van Sint-Aldegonde]]. Op de sokkel staat een obelisk, een naakte vrouw schrijft '1863 Schelde vrij'. De obelisk bevat de portretten van Rogier, Lambermont en Sint-Aldegonde; aan de bovenzijde steekt de boeg van een schip aan weerszijden uit de obelisk. Op de obelisk staat een beeldengroep van zeven meter hoog. Deze bestaat uit de zeegod [[Neptunus (mythologie)|Neptunus]] met drietand, geflankeerd door de god van de handel [[Mercurius (mythologie)|Mercurius]] (die ook op het Kortrijkse belfort te zien is) en de stedenmaagd.]] . De term 'planeten' komt van het Griekse woord planētēs (πλανήτης), wat 'zwerver' of dwaalster betekent. De oude Grieken en Romeinen noemden ze zo omdat deze hemellichamen zich zichtbaar verplaatsen ten opzichte van de vaste sterrenhemel. Terwijl de sterren een vaste positie lijken te behouden in de vorm van sterrenbeelden, bewegen de planeten zich in complexe banen, wat hen de naam 'zwervers' oplevert. De namen van de planeten in ons zonnestelsel zijn afgeleide goden. Hieronder staan ze in hun volgorde ten aanzien van de zon. . * '''[[Mercurius (planeet)|Mercurius]]''' (92 miljoen kilometer van de aarde) is vernoemd naar de boodschapper van de goden, bekend om zijn snelheid. Dit past bij de planeet Mercurius, die het snelst om de zon draait. . * '''[[Venus (planeet)|Venus]]''' is vernoemd naar de godin van de liefde en schoonheid. Venus is de helderste planeet aan de hemel en is geassocieerd met schoonheid (ligt op 42 miljoen kilometer van de aarde). . * '''Aarde''' is te associëren de godin Terra of Gaia. . * '''[[Mars (planeet)|Mars]]''' is de Romeinse god van de oorlog. De rode kleur van de planeet doet denken aan bloed (is met zijn 78 kilometer van de aarde niet de meest nabije). . * '''[[Jupiter (planeet)|Jupiter]]''' is de koning van de Romeinse goden en de grootste planeet in ons zonnestelsel, wat past bij de macht en autoriteit van de god (628 miljoen kilometer). . * '''[[Saturnus (planeet)|Saturnus]]''' is god van de landbouw en de oogst en de vader van Jupiter (1,275 miljard kilometer). . * '''[[Uranus (planeet)|Uranus]]''' is een Griekse god (Ouranos, de god van de hemel) (2,721 miljard kilometer). . * '''[[Neptunus (planeet)|Neptunus]]''', god van de (blauwe) zee (4,351 miljard kilometer). . * '''[[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]]''' is de Romeinse god van de onderwereld, of de Griekse Hades. De naam is in 1930 voorgesteld door een 11-jarig meisje genaamd [[Venetia Burney]], die vond dat de naam passend was voor een planeet die zo ver van de zon verwijderd is en in de duisternis van de ruimte ligt (5,9 miljard kilometer). Sinds kort is Pluto geen planeet meer maar een maan. . ;Overzicht . {| class="wikitable" |+ '''Vergelijkingstabel Goden uit de oudheid''' ! Griekse G. !! Romeinse G. !! Functie !! Kenmerken !! Familiale banden !! Afgeleide woorden |- | '''Zeus''' || Jupiter || Oppergod || Bliksem, baard, adelaar ||-|| |- | Aphrodite || '''Venus''' || || || ||Venerische ziekte, Venusheuvel |- | Ares || '''Mars''' || || || ||Marsorder |- | Artemis || '''Diana'''|| || || || |- | '''Apollo''' || '''Apollo''' || || || || |- | '''Athena''' || Minerva || || || || |- | '''Demeter''' || Ceres || || || || |- | '''Poseidon''' || '''Neptunus''' || || || || |- | Hera || Juno || || || || |- | Hephaistos || '''Vulcanus''' || || || ||Vulkaan |- | Hermes || Mercurius || || || || |- | Hestia || Vesta || || || ||Vestaalse maagden |- | '''Dionysos''' || '''Bacchus''' || || || ||Bachanaal |- | '''Hades''' || Pluto || || || || |- | '''Kronos''' || Saturnus || || || || |- | - || - || || || || |- | - || - || || || || |- | - || - || || || || |} . . == De overgang van het [[polytheïsme]] naar het [[monotheïsme]] == De overgang van [[polytheïsme]] naar [[monotheïsme]] in de Romeinse samenleving was een proces dat is beïnvloed door: 1. De politieke en sociale '''instabiliteit''': het rijk kende een periode van onrust, vooral in de derde eeuw na Christus. Het christendom biedt het gevoel van gemeenschap en stabiliteit, wat aantrekkelijk was voor veel mensen in tijden van onzekerheid. Eén god, één rijk geeft meer houvast dat een reeks twistende goden. 2. '''Keizerlijke''' steun: keizer [[Constantijn de Grote|Constantijn]] speelt een rol in de verspreiding van het christendom. In 313 na Christus vaardigde hij het [[Edict van Milaan]] uit, dat religieuze tolerantie toestaat en een einde maakt aan de christenvervolgingen. Later is het christendom de officiële staatsgodsdienst onder keizer [[Theodosius I]] in 380. 3. '''culturele''' integratie: Het polytheïstische Romeinse Rijk was kosmopolitisch en stond open voor de goden van de veroverde volkeren. Dit maakt hen tolerant voor het [[christendom]]. 4. Morele en '''ethische''' aantrekkingskracht: het sobere christendom verschilt van de Romeinse religie die gebaseerd is op welvaart. De nadruk op naastenliefde, vergeving en het leven na de dood spreekt velen aan in crisisperiodes, net omwille van de wereld die in verval is. Het heidendom of [[Heidendom|paganisme]] is een term die verwijst naar de polytheïstische religies eigen aan Europa. Paganisme komt van het Latijnse paganus, wat 'plattelandsbewoner' betekent. . == Het [[Jodendom]] en het [[Christendom]] == [[File:After_Lucas_Cranach_the_Younger_-_The_Fall_of_Man_-_Google_Art_Project_(xwGGm1nz0eIOnA).jpg|thumb|550px|Naar [[Lucas Cranach de jonge]] - The Fall of Man, 1549.]] . {{Cquote|'''De werkelijkheid die aan de geschiedenis voorafgaat, is problematisch. Ze ondergaat de grillen van een speciaal soort meteorologie: de ene keer is het helder weer, de andere keer is het zich alweer beperkt. In dat opzicht lijkt de geschiedenis soms op de landkaarten uit [[John Maxwell Coetzee|J.M. Coetzee]]'s roman Wachten op de barbaren: ze zijn gebaseerd op verhalen van anderen en samengesteld uit verslagen van reizigers die waarschijnlijk niet altijd even betrouwbaar zijn. In die onhelderheid zijn misschien mythes ontstaan waarin werkelijkheid en verbeelding niet van elkaar te onderscheiden zijn.'''|[[Piet de Moor]]<ref>PIET DE MOOR. Schemerland. ''Stemmen uit Midden-Europa,'' Van Gennep Amsterdam, 2005, p. 286.</ref>}} . {{Cquote|'''God bewijzen kan je niet. God niet bewijzen kan evenmin. Geloof in God is een keuze, wie het anders zegt, probeert je te bekeren.'''|[[Reza Aslan]]}} . === Zes dagen === De mens (Homo) zoals we onszelf kennen is samen met [[chimpansees]], [[gorilla's]] en [[orang-oetans]] een deel van de [[Familie (biologie)|familie]] mensachtigen ([[Hominidae]]), geen [[Nageslacht|afstammeling]] zoals anti-Darwinisten te zeggen. Zou God het eens zijn met deze uitspraak? Die schept de wereld in zes dagen. Zes is een mooi gemiddelde. De zevende dag is een rustdag. Op één of andere wijze hangt deze 'weekcyclus' samen met wat de maan doet. De Romeinen hebben een week van acht dagen en gaan bij [[Constantijn de Grote|Constantijns]] bekering bij het begin van de vierde eeuw over naar de zevendaagse cyclus. De [[Inca's]] kennen een achtdaagse week en China een tiendaagse. Vijfdaagse weken komen voor bij de [[Mongolen]] en de [[Hettieten|Hittieten]]. Volkeren zoals die van Bali, Indonesië, Colombia en Bogota kennen driedaagse weken, sommige West-Afrikanen kennen een vierdaagse week. . ;Eden of evolutie? . [[Bestand:Albrecht_Dürer_-_Adam_and_Eve_-_Google_Art_Project.jpg|thumb|550px|De eerste mensen, Adam en Eva door Albrecht Dürer. Adam is de ideale man, aldus de Joodse legenden. Zijn lichaam weerspiegelt de wereld, zijn haar is te vergelijken met bossen, zijn mond is een oceaan, zijn tranen een rivier. Eva is de oermoeder. Beiden staan bij de kennisboom met de slang.]] [[File:Kaïn doodt Abel, RP-P-OB-1287.jpg|thumb|550px|Eva baart twee zonen: Kaïn en Abel. Een broedermoord ligt in het verschiet.]] De bijbel bekoort dit wetenschappelijke tijdperk nauwelijks. Toch deed ze dat duizenden jaren. En een scheppingsverhaal, ook dat is geschiedenis. . === Paradijs === [[Bestand:Queen_of_the_Night_(Babylon).jpg|thumb|550px|Eva is geen uitvinding van het Christendom. De vrouw als oorsprong van het leven vindt zijn oorsprong in veel oudere culturen. De [[Sumer|Soemeriërs]] kennen '[[Inanna]]' (afbeelding), de [[Babylonië|Babyloniërs]] '[[Tiamat (godin)|Tiamat]]' en de [[Egyptenaren]] hebben '[[Isis (godin)|Isis]]'.]] . In de Joodse en Christelijke ontstaansmythen van de mensheid krijgen de tuin en het zonlicht een bijzondere rol. 'De aarde was woest en doods en duisternis lag over de oervloed' zo staat in Genesis. De christelijke mens ontspruit in een paradijs waarin die zich geplaatst ziet als een [[Mr. Bean|Mister Bean]] die uit de donkere nacht op de aarde valt: Adam, de eerste schepping van Jahwe God. Dit oud-bijbelse beginverhaal speelt zich af in een tuin. Mattheus laat Jezus vertellen over het onkruid tussen het graan. De landheer gebiedt zijn werkvolk het kruid niet weg te trekken om te vermijden dat ze de vruchtbare tarwe ontwortelen. Het oerverhaal eindigt in het [[Nieuwe Testament]] met Christus' dood in de tuin van [[Golgotha]], waar hij na zijn kruisiging begraven ligt. Het verhaal dat vele eeuwen eerder [[Oude Testament|Oud Testamentisch]] in een tuin begon eindigt hier als een cyclus: alles kan herbeginnen. . Het boek [[Genesis (boek)|Genesis]] beschrijft in hoofdstuk twee van vers 8 tot 25 hoe de schepping tot stand kwam. . {{Cquote|'''8_Daarna legde Jahwe God een tuin aan in Eden, ergens in het oosten, en daarin plaatste hij de mens die Hij geboetseerd had. 9_Jahwe God liet uit de grond allerlei bomen opschieten, aanlokkelijk om te zien en heerlijk om van te eten; daarbij was ook de boom van het leven midden in de tuin en de boom van de kennis van goed en kwaad. 10_Uit Eden stroomt de rivier die water geeft aan de tuin; hij splitst zich in vier armen. 11_De naam van de eerste is Pison, hij stroomt om geheel Chawila heen, waar goud is; 12_ het god van dat land is voortreffelijk; en ook balsemhars en edelstenen worden er gevonden. 13_ De tweede heet Gichon, hij stroomt om geheel Kus heen. 14_De derde heet Tigris; hij loopt ten oosten van Assur. De vierde is de Eufraat. 15_Toen bracht Jahwe God de mens in de tuin van Eden, om die te bewerken en te beheren. 16_En Jahwe God gaf de mens dit gebod: 'Van al de bomen in de tuin moogt ge vrij eten, 17_maar van de boom van de kennis van goed en kwaad moogt ge niet eten, want op de dag dat gij daarvan eet, moet ge sterven.' 18_Jahwe God sprak: 'Het is niet goed dat de mens alleen blijft. Ik ga een hulp voor hem maken die bij hem past. 19_Toen boetseerde Jahwe God uit de aarde alle dieren op het land en alle vogels van de lucht, en bracht die bij de mens, om te zien hoe hij ze noemen zou: zoals de mens ze zou noemen, zo zouden ze heten. 20_De mens gaf dus namen aan al de tamme dieren en aan al de vogels van de lucht en aan al de wilde beesten; maar een hulp die bij hem paste vond de mens niet. 21_Toen liet Jahwe God de mens in een diepe slaap vallen; en terwijl hij sliep, nam Hij één van zijn ribben weg en zette er vlees voor in de plaats. 22_Daarna vormde Jahwe God uit de rib die Hij bij de mens had weggenomen, een vrouw, en bracht haar naar de mens. 23_Toen sprak de mens: 'Eindelijk been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees! Mannin zal zij heten, want uit een man is zij genomen.' 24_Zo komt het dat een man zijn vader en zijn moeder verlaat en zich zo aan zijn vrouw hecht, dat zij volkomen één worden. 25_ Zij waren beiden naakt, de mens en zijn vrouw, maar zij voelden geen schaamte voor elkaar.'''|[[Genesis (boek)|Genesis]] 2:8-25.}} . === Vrouw(on)vriendelijk... === De naam 'Eva' is afgeleid van 'leven'. Na de moord op Abel verlaat ze haar moordende zoon niet, zo sterk is ze met het leven verbonden, wat een dubieuze interpretatie toelaat. De oorsprong van haar naam gaat verder terug dan het bijbelverhaal. De [[Sumer|Soemeriërs]] noemen haar '[[Inanna]]', de [[Babylonië|Babyloniërs]] noemen ze '[[Tiamat (godin)|Tiamat]]' en de [[Egyptenaren]] spreken over '[[Isis (godin)|Isis]]', een oerverhaal, een oermoeder dus. In deze oudere culturen is Eva geen 'vat vol zonden' maar de moeder der levenden. De vrouwonvriendelijke toon ontstaat in de Joodse traditie en het latere Christendom van de [[Kerkvader|kerkvaders]]. Die kerkvaders gebruiken de rib en de appel als symbolen voor Eva's minderwaardigheid op intellectueel, lichamelijk en zedelijk vlak. De Joodse traditie ziet Eva evenmin gelijkwaardige als Adam: ze ontspruit uit zijn lichaam. 'Niet uit zijn hoofd opdat ze niet trots zou worden, niet uit zijn oog opdat ze geen begerige blikken om zich heen zou werpen, niet uit zijn oor opdat ze geen luistervink zou worden, niet van zijn mond opdat ze geen kletskous zou worden, en niet van zijn voet opdat ze niet zou rond dwalen. Maar van een kuis deel van zijn lichaam; en toen God haar maakte, sprak hij tot ieder lichaamsdeel; 'Wees kuis, weest kuis!' Ondanks deze behoedzaamheid heeft de vrouw vele van die eigenschappen gekregen, die God haar niet wou geven: menige vrouw is trots, Sara luisterde in het geheim mee, Rachel benijdde Lea en Eva greep naar de verboden vrucht.'<ref>HERBERT HAAG, JOE H. KIRCHBERGER & DOROTHEE SÖLLE. ''Vrouwen in de bijbel''. Davidsfonds, Leuven, 1993, p. 10-31.</ref> Dit maakt het boek Genesis niet alleen tot een verhaal over het verlies van de onschuld, het is een vrijbrief voor vrouwenhaat.<ref>DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid'', Maven, Amsterdam, 2022, p. 261.</ref> Het (vroege?) christendom plaatst op die manier de vrouw en bij uitbreiding de seksualiteit in een slecht daglicht.<ref>GEORGES DUBY. ''Ridder, vrouw, en priester. De middeleeuwse oorsprong van het moderne huwelijk,'' H.J.W. Becht, Amsterdam, 1985, p. 42-44.</ref> Later plaatst het Christendom Eva naast Maria en corrigeert ze tot de zachtmoedige. . [[Bestand:Oer-Weimarer_Musenhof.jpg|thumb|550px|De Duitse schrijver en filosoof Friedrich Schiller (1759-1805) leest voor in een park buiten [[Weimar (Thüringen)|Weimar]]; Wieland en Herder zitten links, [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] staat rechts bij de pilaar. Schilderij uit 1860 door Theobald von Oer.]] === Of hét moment in de wereldgeschiedenis? === De Duitse literator [[Friedrich Schiller]] (1759-1805) uit Weimar ziet de zondeval als 'het gelukkigste moment van de [[wereldgeschiedenis]]'. 'Zonde' en 'val' gebruikt de bijbel niet. Het woord 'verdrijven' wel. Het uitdrijven van de ''vrucht'' is een fase bij de geboorte, het ontstaan van iets. De moederschoot die adem, vocht en voedsel voorziet, is niet langer. Hier start het leven, de inspanning. God verdrijft het koppel uit het paradijs omdat ze zelf God willen zijn. De [[zondeval]] is echter niet het einde van het paradijs. De bijbel vermeldt nergens dat het paradijs verdwijnt. Aldus maken de afstammelingen van Eva en Adam er fantastisch paradijselijke voorstellingen van, om er naar te zoeken, wat een soort symbolische start van het nomadisme betekent; een rondtrekkend kuddebestaan, dat het grootste deel van het menselijk bestaan uitmaakt. Als het nomadische bestaan als jager-verzamelaar zich op de tijdlijn van 2,5 meter -toch ruim de breedte van een klassiek schoolbord- uitstrekt, dan is het supplement van het [[Sedentarisme|sedentair]]e bestaan hooguit één centimeter. De vroegste nomaden onder hen, de [[Homo habilis]] en de [[Homo rudolfensis]] leven 2,4 miljoen jaar terug. Hun opvolgers - [[Homo erectus]], [[Homo heidelbergensis]], de [[Neanderthaler|Homo neanderthalensis]] - overleven eveneens van de jacht en het voedsel verzamelen. Net zoals Adam en Eva ontdekken zij bij het verlaten van het paradijs het koude en het harde leven, ontdekken ze zichzelf en leren ze leren. De prehistorische rivaliteit tussen het nomadische natuurleven en de sedentaire cultuur, symboliseert de bijbel met de rivaliteit tussen Kaïn en Abel. Deze broedermoord kent haar mythologische oorsprong in het conflict tussen de herder Abel die tegenover Kaïn staat. Kaïn, de hoefsmid, de boer is afhankelijk van zijn akker en komt in conflict met de rondzwervende nomaden (12.000-10.000 jaar geleden). Na de moord op Abel is Kaïn even verdoemd tot een zwervend bestaan, maar niet veel later bouwt hij de eerste stad die de bijbel vermeldt, met de naam [[Henoch]]. Het verhaal illustreert moeizame sedentatie en de daaropvolgende verstedelijking die niet over een nacht ijs gaat. Henoch is de naam van een zoon van Kaïn. Hij leefde volgens de mythologie 365 jaar, wat verwijst naar de kennis van de kalender en het bestaan van het schrift. Op zijn beurt is Henoch een voorvader van Noach, die de zondvloed meemaakt en overleeft. Schattingen en hypotheses brengen de bijbelse zondvloed in verband met de neolitische revolutie en het einde de laatste ijstijd die het waterpeil in de Middellandse zee en in de Zwarte zee met ongeveer 120 meter doet stijgen. Een precieze datum? Schattingen lopen uiteen van zo'n 9.400 tot 7.600 jaar geleden. Ook de Griekse mythen en sagen spreken van deze oer-catastrofe in de vorm van een overstroming: 'Aldus stroomden de wateren over het open veld, over huizen en tempels heen, spoelden bezaaide velden weg en rukten planten en bomen uit.'<ref>GUSTAV SCHWAB. ''Griekse mythen en sagen''. Het Spectrum, Utrecht, 1993, p. 14.</ref> === Lilith === [[File:Maler der Grabkammer des Sennudem 001.jpg|thumb|550px|Ploegen, omstreeks 1200 V.C.]] Wat minder bekend is, is dat [[Eva (persoon)|Eva]] als eerste vrouw ter wereld een voorganger heeft. Adams eerste vrouw is [[Lilith]]. De [[joodse mythologie]] stelt haar voor als een [[demon]]ische dame en mogelijk is dit gebaseerd op [[Lilitu]] uit de [[Mesopotamische mythologie]]. Lilith symboliseert ziekte, nacht, duisternis, verleiding, kindermoord, buitenechtelijke affaires... kortom de zonde. Een verhaal gaat dat Adam Lilith wil bewerken alsof hij een akker ploegt. Niet dat Adam een sedentaire boer is, maar als sedentaire boeren het verhaal later optekenen (wat waarschijnlijk is), verwijst dit naar de mannelijke spierkracht die vereist is bij het zaaien en ploegen en de vrouwelijke vruchtbaarheid. Door Lilith te behandelen als een akker met een voor waarin hij zijn zaad plant, wil Adam de vrouw onderwerpen, een onderdanigheid die Lilith niet ziet zitten. Ze vlucht krijsend weg en ziet Adam nooit terug. [[Ester Boserup]], een Deense economiste toonde in 1970 aan dat overal ter wereld de technologie om akkers of tuinen te bewerken, de positie van de vrouw en de genderhiërarchie gaat bepalen. Tijdens de nomadische periode is er geen van specialisatie, de semi-nomadische periode en het begin van de sedentatie introduceren een geslachtelijke opdeling van de arbeid: vrouwen schoffelen en scheppen tot mannen de voedselproductie gaan controleren en domineren. Die komt er bij de uitvinding van de ploeg. Die vereist kapitaal, bovenlijfkracht (om de ploeg te trekken of het trekdier te mennen) wat zich niet laat combineren met kinderzorg. Daardoor krijgen mannen macht over de economie, de politiek, de seksualiteit... en het leidt tot de vrouwelijke voorkeur voor mannen met status (onder nomaden speelde dit niet) om haar overlevingskans en die van haar kroost te verhogen: niets is kwetsbaarder dan een zwangere vrouw of een vrouw omgeven door een nest kinderen.<ref>GAIA VINCE, p. 255-256.</ref> . . === Het [[Christendom]] en het [[Nieuwe Testament|nieuwe testament]] === Om de diverse levensdomeinen van het polytheïsme op te vangen in het nieuwe, moderne monotheïsme, ontwikkelt het Christendom een heiligencultus. Patroonheiligen beschermen beroepsgroepen, andere heiligen bekommeren zich om ziektes. Bedenk en heilig/patroonheilige en zoek zijn betekenis. Waar de Romeinen en de Grieken nauwelijks honderd goden kennen, maakt het katholieke geloof een heiligencultus die schier tot de 10.000 reikt. Enkele voorbeelden . * [[Sint-Antonius|Sint Antonius]] . * [[Amandus van Maastricht|Sint Amand]] . * [[Barbara van Nicomedië|Sint Barbara]] . * [[Benedictus van Nursia|Sint Benedictus]] . * [[Blasius van Sebaste|Sint Blasius]] . * [[Bonifatius (heilige)|Sint Bonifatius]] . * [[Catharina van Alexandrië|Sint Catharina]] . * [[Paus Cornelius|Sint Cornelius]] . * [[Goedele van Brussel|Sint Goedele]] . * [[Hubertus van Luik|Sint Hubertus]] . * [[Joris van Cappadocië|Sint Joris]] . * [[Jozef van Nazareth|Sint Jozef]] . * [[Lucas (evangelist)|Sint Lucas]] . * [[Martinus van Tours|Sint Maarten]] . * [[Michaël (aartsengel)|Sint Michiel]] . * [[Rita van Cascia|Sint Rita]] . * [[Sint-Elooi (heilige)|Sint Elooi]] . * [[Ursula van Keulen|Sint Ursula]] . <gallery> Bestand:Antoniuspadua.jpg|Van Padua (verloren voorwerpen) Bestand:StAnthony.jpg|Van Egypte (minder bekend bij ons) Bestand:Félicien_Rops_-_La_tentation_de_Saint_Antoine.jpg|Rops Bestand:Antonius_Sint-Andreaskerk_(Aartrijke)_22-07-2021.jpg|Aartrijke Bestand:Antoniusaltaar3.JPG|Antoniusaltaar Bestand:Saintamandus.jpg|Sint Amandus Bestand:Archive-ugent-be-C6219C14-681A-11E8-B720-788C0AD9BE4D_DS-17_(cropped).jpg|Fragment uit het leven van St. Amand uit de universiteitbieb van Gent Bestand:Flemish_-_Shrine_of_Saint_Amandus_-_Walters_539_-_Three_Quarter.jpg|Schrijn van St. Amand, Walters Art Museum, Baltimore Bestand:PWV.1304.0248_01.jpg|Schrijn St. Amand in Kortrijk, Sint-Elooiskerk File:Drieluik met taferelen uit het leven van Johannes de Doper Rijksmuseum SK-A-2587.jpeg|Deel drieluik: Berbel of Barbara van der Noot met de Heilige Barbara. (altaarstuk vervaardigd voor een benedictijner klooster in [[Groot-Bijgaarden]]) File:MCC-39636 Barbara (1).tif|Barbara is staande voorgesteld, rustend op haar rechterbeen. In haar rechterhand houdt zij een opengeslagen boek. Rechts van haar staat de toren, haar attribuut; [[Museum Catharijneconvent]]; tussen 1520 en 1524 File:Anonimo fiammingo, s. barbara, xvi sec.JPG|Beeld van de heilige Barbara in het [[Oud Sint-Janshospitaal]] ([[Brugge]]) File:Liège, Grand Curtius. Ste Barbe et St Bernard (debut 16e siècle).jpg|Sint-Barbara, links, in het Museum [[Grand Curtius]] ([[Luik (stad)|Luik]]) File:Lucas Cranach d.Ä. - Die heilige Barbara in einer bewaldeten Landschaft.jpg|''De heilige Barbara in een boslandschap'' van [[Lucas Cranach de Oude]] (ca. 1525-1530) File:Gaspar de Crayer - The martyrdom of St Barbara.tiff|''Het martelaarschap van de heilige Barbara'' van [[Gaspar de Crayer]] (1651-1675) in de [[Sint-Baafskathedraal]] ([[Gent]]) File:V.O.0001.jpg|''Beeldje van [[eikenhout]] met sporen van polychromie, heilige Barbara'' [[Gruuthusemuseum]] ([[Brugge]]) </gallery> == De [[Islam]] en de [[Koran]] == (...) . = Ecosystemen (12.000 jaar terug tot de koper en bronstijd) = . {{Cquote|'''De landbouw - waarbij mensen zich door allerlei moeilijkheden heen slaan en tijd en energie besteden aan grote projecten, in de verwachting daar uiteindelijk voor beloond te worden met een oogst - leidde tot grote veranderingen in de levens van de mensen, want een dergelijke vorm van langdurig vertraagde wederkerigheid vereist geloof, en bij geloof speelt schoonheid een grote rol.|Gaia Vince'''<ref>GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. ''Vuur, taal, , schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd,'' Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 258.</ref>}} == Chronologie == ;Dit hoeven de studenten niet te kennen voor de cursus klassieke oudheid. Het is een brug tussen de cursus van het oude nabije Oosten een deze cursus. . ;11.000 jaar terug . * [[Jericho]] is de oudste, bewoonde stad ter wereld. De permanente bewoning gaat 11.000 jaar terug en begint met een nederzetting met een stenen muur, een toren en ronde woningen van lemen tegels. De stad was vier hectaren groot en cultiveerde graan en vee. . ;10.000 jaar terug . * Begin van de voorgeschiedenis van het schrift: kleitabletten tellen voorraden en fungeren als kalender. . * De [[Holenbeer]] sterft uit. . ;9.400 jaar terug [[Bestand:Catalhöyük, erste Großsiedlung der Menschheit (CC by 4.0).webm|thumb|550px|Animatie van Çatalhöyük. Geloof niet alles uit de animatie. Zo is [[Tell es-Sultan|Jericho]] de oudste gevonden nederzetting en denken andere bronnen dat Çatalhöyük tot 10.000 inwoners telde.]] . De nederzetting Çatalhöyük of Çatal Hüyük ontstaat in het zuiden van [[Centraal-Anatolië]]. Het dorp zal in de loop van het komende millennium uitgroeien tot een oppervlakte van 13 hectare. Rond 8.000 jaar geleden vervalt de site door sociale onenigheid, bodemuitputting en/of migratiestromen uit de ondergelopen gebieden rond de [[Zwarte Zee, overstroming na de ijstijd|Zwarte Zee]]. De stad kent alleen woonhuizen en afvalgronden. Verwijzingen naar de landbouw zijn er niet en gebouwen met een openbare functie, straten of pleinen en een arbeidsdeling zijn er niet. Het betreden van de huizen verloopt via gaten in de de plafonds en met ladders. De bewoners begraven hun doden in het dorp. Van de honderden skeletten die ter plaatse zijn opgegraven, vertoont er geen enkel tekenen van een gewelddadige dood. . ;9.200 jaar terug . * Oudste sporen van de mens in Griekenland. . ;9.100-8000 jaar terug . * In Anatolië is er een snelle bevolkingsgroei in de dorpen: de gezondheid leidt onder de sedentatie. De toenemende zetmeelopname en het tekort aan eiwit leidt tot tandbederf en botinfecties stellen archeologen vast. Handelsnederzettingen brengen hier verandering in. . ; 9.000 jaar terug . * De vroegste bewoning in [[Knossos]] in een neolithisch dorp. . ;8.500 jaar terug . * In het Middellandse Zeegebied en de Balkan begint de sedentatie. . ;8200 jaar terug [[Bestand:Excavations_of_Tell_Sabi_Abyad.jpg|thumb|550px|In Tell Sabi Abyad zijn alle woningen ongeveer even groot en van dezelfde kwaliteit. De inboedel bleef bewaard. Dit wijst op kleine families met een ingewikkelde arbeidsverdeling en samenwerking tussen huishoudens. Archeologen leiden de aanwezigheid af van grazende kuddes, graangewassen, vlas, steenhouwers, eenvoudige metallurgie, handelscontacten en het pottenbakken.]] * Een brand vernietigt het dorp [[Tell Sabi Abyad]] in de Balikh-vallei in Syrië. Het dorp is een hectare groot en beschikt over graanschuren en pakhuizen, kent een administratief archief in de vorm van geometrische kleifiches en miniatuurzegels. . ;8.000 jaar terug . * Ontstaan van de mijnbouw. Op Kreta doen boeren aan landbouw. . * De verbinding tussen de Noordzee en Het Kanaal ontstaat. . ;8.000-7.500 jaar terug . * In Noordwest-Europa start de sedentatie, net als in [[Limburg (Nederland)|Limburg]]. De Neolithische revolutie voltrekt zich er snel. . ;7.000 jaar terug . * Het smelten van de gletsjers stabiliseert, net als de zeespiegel. De zeespiegelstijging in onze streken remt tot 1 à 0,7 centimeter per jaar. De zeespiegel daalt, het debiet van de grote rivieren eveneens, de aanleg van 'kanalen' intensiveert. Steden die hun schaarse middelen het best gebruiken houden stand. Tot nu toe waren de grootste rivieren wild en onvoorspelbaar, gezien de opwarming na de laatste ijstijd. Overstromingsregimes worden voorspelbaarder. Langs de Gele Rivier, de Mississippi, de Tigris, de Eufraat, de Nijl en de Indus (en andere rivieren die we associëren met de vroege beschavingen) ontstaan brede, vruchtbare overstromingsgebieden vol vruchtbaar slip dat niet wegspoelt. Deze gebieden groeien uit tot trekpleister omdat: 1. mensen de delta te bewerken; 2. ze wild en watervogels aantrekt; 3. over een vruchtbare filter beschikt. . * De Afrikaanse domesticatie van de ezel, als werk-, last- en transportdier in de landbouw en in moeilijk toegankelijke streken, is tot op heden historisch onderschat.<ref>RUUD CONENS & ANNET VAN WIECHEN. ''De ezel. Archeologie, geschiedenis, cultuur, kunst, literatuur.'' Conens & van wiechelen, 2014.</ref> . ;6.500 jaar terug . * [[Megalieten]] in [[Carnac]]. . * Vanuit het [[Donaudelta|Donaugebied]] introduceert men de landbouw en de veeteelt tot in onze gewesten. . ;6.000 jaar terug . * Domesticatie van het [[Paard (dier)|paard]] in de steppen van het huidige Kazachstan. Aanvankelijk zijn paarden gehouden voor voedsel en melk. Later gebruik voor transport en oorlog. Rond 4.000 jaar geleden verschijnen de eerste door paarden getrokken wagens in Mesopotamië. De fok maakt paarden groter en sterker. . * In [[Mesopotamië]] ontstaan uit de landbouwersamenlevingen de eerste stadstaten: [[Oer (Soemer)|Ur]] en [[Uruk]]. . * Eerste mensen in Australië. . ;5.500 jaar terug . * De uitvinding van het [[Wiel (voortbeweging)|wiel]]. Er is een verband met de uitvinding van het wiel en de daling van de waterspiegel (waardoor vervoer over land is aangewezen). Het wiel is als uitvinding minstens even belangrijk als het vuur en blijft tot op vandaag evolueren. Het wiel beïnvloedt de handel en leidt tot handelscontracten en vertrouwen. Het schrift zal als uitvinding binnenkort volgen om de communicatie over langere afstanden te regelen. Andere gevolgen die er komen dankzij het wiel: wegenbouw, kennisoverdracht, efficiëntie, specialisatie, pottenbakken op draaiwiel, huizenbouw gaat de hoogte in (katrollen), toenemende controle over de omgeving. Aanvankelijk trekken slaven, runderen, ezels en ossen de karren. Op paarden is het wachten tot 1.600 V.C. . [[Bestand:Ötzi_while_being_constructed_by_the_Kennis_Brothers,_2011_(2).jpg|thumb|550px|[[Oetzi]], een man van circa 45 en 1,60 m lang met 61 [[tatoeage]]'s, is een [[IJsmummie|ijsmummie]] uit de [[Kopertijd]]. Bergbeklimmers vonden hem in [[1991]] in de [[Ötztaler Alpen]]. Hun vondst leverde kennis op over voeding, kleding, uitrusting en bewapening van 5300 jaar geleden. Sinds de Oetzi in [[Bozen (stad)|Bozen]] is tentoongesteld, trekt het museum 300.000 bezoekers per jaar. Met zijn ouderdom zorgde 'Ötzi' voor onwaarschijnlijke info over de Europese prehistorie. Hij is ouder dan de [[piramide van Cheops]] en dan alle andere gletsjermummies. In tegenstelling tot Egyptische mummies is Ötzi samen met zijn kledij en zijn voorwerpen intact. [https://www.youtube.com/watch?v=ByynC4LvzsQ '''BEELDFRAGMENT OTZI DE IJSMUMMIE'''] ]] ;5.300-5.200 jaar terug . * [[Uruk]] is een stad van tweehonderd hectare, de eerste stad ter wereld en telt tussen de 20 en 50.000 inwoners. Op zijn hoogtepunt is de hoofdstad van de Soemerische beschaving twee keer zo groot als klassiek Athene. Hier is het spijkerschrift uitgevonden. . * De uitvinding van het [[spijkerschrift]] in [[Mesopotamië]] (in Uruk?). Kleitabletten en stenen dienen als drager, bedrukt of gebeiteld. Parallel ontwikkelend de [[Egyptenaren]] hun [[hiërogliefen]]. Voor het eerst in de geschiedenis zijn er geschreven bronnen, bestaande uit duizenden tekens. Enkel een daar toe opgeleide elite (een equivalent van priesters) begrijpt ze. Schrijven gebeurt in tempels en dient veel doelen: boekhouding, voorraadbeheer, gebeurtenissen bijhouden, identificatie, literatuur en communicatie over lange afstanden en doorheen de tijd, wetten... Enkele weetjes: [[Thoth (mythologie)|Thoth]] is de god van het schrift en [[hiëroglief]] staat voor heilig gegraveerd schrift dat omstreeks 3.100 V.C. opduikt. . * Is er een verband tussen het krassen op kleitabletten en het krassen op het land, m.a.w. het ploegen? . ;5.100 jaar terug . * '''Zie atlas, p. 9: de Cycladencultuur''' Let op het eiland Santorini, en de aanduiding van de vulkaanuitbarsting zo'n 3.600 jaar terug. . * Archeologen hebben het over de Pre-Paleisperiode en die loopt van 5100 tot 1925. De [[Minoïsche beschaving]] loopt vrijwel parallel met de beschavingen van [[Anatolië]], [[Kanaänitische oudheid|Kanaän]], het [[oude Egypte]], [[Mesopotamië |Mesopotamië]] en de [[Indusvallei]]. Het nooit ontcijferde [[Lineair A]] ontwikkelt zich tijdens de Minoïsche beschaving als eerste Europese schrift. . ;5.000 jaar terug . * Dieren trekken een ploeg in Egypte; schapenfok voor wol. . * Eerste koningen, geld en schrift; paleiscultuur en verdedigingswerken. . * Stichting [[Troje]]. . * [[Ötzi]]. . . == Ecologie == . 10.500 jaar terug bereiken de eerste mensen de vruchtbare gebieden tussen de Tigris en de Eufraat. Daar bundelen ze hun krachten: families groeien uit tot een stam, stammen tot gemeenschappen in gehuchten, dorpen en steden. . De [[neolithische revolutie|neolithische revolutie]], een begrip van [[Vere Gordon Childe]], duidt de overgang aan van het nomadische naar het sedentaire bestaan, waarbij de economie of het overleven van het plukken, het jagen, het vangen van vis en het verzamelen, inruilt voor een maatschappij gebaseerd op landbouw en veeteelt. Recent is dit verhaal terecht bekritiseerd en genuanceerd. Landbouw en revolutie zijn twee woorden die het proces dat toen plaatvond nodeloos uitvergroten. Met andere woorden: het liep allemaal niet zo'n vaart. En die vaart verliep niet in één richting. 'Wat als we het accent zouden verleggen van landbouw en domesticatie naar, laten we zeggen plantkunde of zelfs maar tuinieren', vragen David Graeber en David Wengrow zich af in ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid''.<ref>DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, p. 260-264.</ref> Deze neolitische ecologie had weinig revolutionairs noch landbouwkundig. . ;Hoe liep het dan wel? . 11.000 jaar terug dwingt de [[klimaatsverandering]] bij het einde van de [[laatste ijstijd|(voor)laatste ijstijd]] mens, dier en omgeving tot aanpassing. Het einde van dit [[Pleistoceen]] valt dus samen met het ontstaan van sedentaire gemeenschappen op alle continenten. De opwarming treft de hele aarde en zorgt voor meer regen, fauna en flora. Waar weinig begroeiing is, komt die er. In minder dan 5.000 jaar duiken in Zuidwest-Azië, China, drie Amerikaanse gebieden en in Papoea-Nieuw-Guinea sedentaire kernen op. De jacht waarbij de mens (een kudderoofdier) de wijfjesdieren spaart, is niet langer mogelijk en overbejaging leidt tot het uitsterven van de [[Mammoet]]. Andere diersoorten trekken weg door de opwarming. Jager-verzamelaars die vertrouwd raken met de groeicyclus van planten beginnen met het verbouwen van wilde gewassen dat mogelijks leidt tot (het zeer langzame) veredelen. Hun jacht en verzamelactiviteit zetten ze niet on hold. Er komen nieuwe jachtmethodes die zich richten op petieterige en snelle prooien. Mannen leren betere [[pijl]]en en [[Boog (wapen)|bogen]] hanteren, domesticeren de [[wolf]] als voorloper van de [[hond]] en vrouwen laten zich in met het verbouwen van planten.<ref>LINDA R. OWEN. ''Gender, crafts, and the reconstruction of tool use.'' Helinium, 1994, 186–200, geciteerd in DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid'', Maven, Amsterdam, 2022, p. 263.</ref> Die vrouwelijke kennis sorteert niet uitsluitend effect in de voedselproductie. Bij het aanleggen van kunstmatige, tijdelijke habitats die eerder op tuinen dan akkers lijken, laat een tuinvrouw of -man de ecologische balans doorslaan in het voordeel van de mens. Er komt een onderscheidt tussen onkruid, verdovende planten, kruiden en voedsel. Het gaat niet om de exploitatie van vaste, uitgestrekte landerijen maar om kleinschalige en variabele gronden bij oevers of bronnen waar vloedvlakte-irrigatie een landbouwsysteem is dat de bodembewerking vooral aan de natuur overlaat. Seizoensgebonden overstromingen zuiveren en verversen de grond met slib. Ontbossing of onkruid wieden is onnodig. De enige inspanning die deze kleinschalige tuinbouw vraagt, is de bouw van een dam om het water te sturen. In dit soort habitat vleien en verleiden de tuinvrouw en -man de natuur. Ze buigen en verzorgen haar, ze leiden en of misleiden ze zoekend naar een gunstig resultaat. Als er al over een revolutie te spreken is, dan vindt die niet haar oorsprong in een snelle economische overgang van het jagers-verzamelaarsbestaan naar de sedentaire landbouw. Wat revolutionair is aan dit nieuwe tuinieren, is het potentieel van een nieuw kwartet: koren, stengel, de klei waarin ze groeien en de menselijke regie. . 1. VOEDSEL. Behalve het oogsten van wilde granen dat leidt tot het bakken van brood, krijgen deze tijdgenoten oog voor onkruid, de domesticatie van specerijen, kruiden, voedselgewassen en dieren, experimenteren ze in de kweek van geneeskrachtige planten die ze op hun strooptochten leerden kennen. Verfijnde kleuren verschijnen. Rituelen en priesterlijke -zowel mannelijke als vrouwelijke- gebruiken dragen deze economische kennis intergenerationeel over. Met het stichten van branden maken ze terreinen vrij voor de kweek van de gewenste soorten zoals fruit- en notenbomen. Een effectieve ongediertebestrijding met weinig of geen middelen werpt de vroege tuinvrouw of -man terug op observaties van het gedrag van het plaagdier en de studie van de biologie.<ref>DAVE GOULSON, vertaald door Nico Groen. ''De tuinjungle. Tuinieren om de wereld te redden'', Atlas Contact, Antwerpen, 2019, p. 70.</ref> . 2. AMBACHTEN. Ambachtslui laten zich met het overschot van het graan in: de vezels en de stengels. Parallel met het voedsel produceren ambachtslieden een ongezien aantal uitvindingen: alle soorten touwen, netten, matten, kledij, manden. De combinaties van deze uitvindingen duwen de innovaties: rugzakken, vlotten, zeilen, schoeisel... . 3. KLEI. Klei herdefinieert de relatie tussen het nu en de toekomst, tussen het verleden en het heden. Kleitabletten nemen de functie aan van fiches of dagboeken zijn een extensie van het onbetrouwbare geheugen en lenen zich voor berekeningen en redeneringen. Naast het 'kampvuurverhaal' en de mythische legenden komt een vaste drager die het verleden vast beitelt. Geboetseerd beeldend werk bereidt de stam voor op de jacht, het paren, de oogst... Er komen veranderingen in de architectuur, in de bouw van ovens en de warmteleer. . 4. LEEFPATROON. Tenslotte zijn er de nieuwe leefpatronen die dit alles combineren: zoals kaas op brood leggen en dat op een bord presenteren. Er komen rituele feesten verbonden aan de zaai- en oogsttijd. In dit vroege Neolithicum lijkt alles op een speels, ontspannen proces: niet afgedwongen of gedetermineerd door het einde van de laatste ijstijd. Die zette het proces in gang en liet mensen de keuze. . 5. KEUZES. Dat het verloop geleidelijk aanvoelt, heeft te maken met het kleine aantal mensen in die dagen. Ondanks een zeespiegelstijging met zeven (!) centimeter per jaar, biedt de opwarming hen de kans zich aan de nieuwe omstandigheden en omgevingen aan te passen en hen keuzes te laten om op verschillende wijzen te reageren. A/Sommige groepen volgen de [[Rendieren]] in hun noordwaartse trek. Daar, in Noord-Europa, Azië en Amerika houden ze vast aan die traditionele jacht en visvangst. Nu treft de recente klimaatcrisis hen. B/Andere groepen wijzen de sedentatie af en houden om hun vrijheid vast aan het nomadisch bestaan, sommigen tot op heden: de [[Bedoeïenen]], de [[Roma (volk)|Roma]], de [[Sinti]], de [[Toeareg]], [[Mongolië|Mongoolse]] veehouders, de [[Moken]] en de [[Masai (volk)|Masai]]. Daarbij ging niet altijd om een gebrekkige technische kennis, het ging om een maatschappelijke keuze. . . {{Positiekaart+|Wereld|maptype=relief|width=1200|float=left|caption=[[Domesticatie]] van planten |places= {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=37|lat_min=00|lon_deg=-87|lon_min=00|position=right|label=[[zonnebloem]] [[moerasvlierbes]] [[Texaanse ganzenvoet]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=20|lat_min=00|lon_deg=-102|lon_min=00|position=left|label=[[sierpompoen]] [[mais]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=9|lat_min=00|lon_deg=-80|lon_min=00|position=left|label=[[zoete aardappel]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=6|lat_min=00|lon_deg=-74|lon_min=00|position=right|label=''[[Calathea allouia]]'' [[muskaatpompoen]] [[Arrowroot|pijlwortel]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=-1|lat_min=00|lon_deg=-78|lon_min=00|position=left|label=[[Ecuadoriaanse pompoen]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=-20|lat_min=00|lon_deg=-68|lon_min=00|position=left|label=[[Quinoa (plant)|quinoa]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=-17|lat_min=00|lon_deg=-60|lon_min=00|position=right|label=[[cassave]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=18|lat_min=00|lon_deg=-5|lon_min=00|position=top|label=[[parelgierst]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=12|lat_min=00|lon_deg=27|lon_min=00|position=bottom|label=[[kafferkoren]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=8|lat_min=00|lon_deg=40|lon_min=00|position=bottom|label=[[teff]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=24|lat_min=00|lon_deg=84|lon_min=00|position=left|label=[[aziatische rijst]] (''indica'')|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=13|lat_min=00|lon_deg=77|lon_min=00|position=left|label=[[mungboon]] ''[[Brachiaria ramosa]]''|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=38|lat_min=00|lon_deg=113|lon_min=00|position=left|label=[[pluimgierst]] [[trosgierst ]] [[sojaboon]]|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=34|lat_min=00|lon_deg=118|lon_min=00|position=right|label= [[suikermeloen]] [[aziatische rijst]] (''japonica'')|label_size=75}} {{Positiekaart~|Wereld|lat_deg=40|lat_min=00|lon_deg=141|lon_min=00|position=right|label=[[Japanse gierst]]|label_size=75}} }}{{Clearall}} . Is de [[Vruchtbare Sikkel]] het meest succesrijke gebied? Alleen zeker is dat dit gebied het meest onderzocht is. Daar worden de eerste nomaden sedentair. [[Jericho]], nu Tell es-Sultan, is één van de oudste steden ter wereld. Het sedentair worden is een geleidelijk proces met verschillende snelheden: In westelijk Iran en in Palestina begint het omstreeks 10.500 jaar geleden, Egypte volgt en in de Balkan en Griekenland komt de sedentatie er 8.000 jaar terug. Midden-Amerika en China volgen 7.000 jaar terug. In Noord-Europa zijn de oudste sporen van sedentaire gemeenschappen zes- tot vijfduizend jaar oud. Dat noemen we de neolithische (r)evolutie. Het proces verschilt dus van regio tot regio en uiteraard bleven groepen nomaden rondtrekken zonder dat ze het nodig vonden land te bebouwen. In sommige regio's gaan de veranderingen snel, elders spreekt men liever van een [[evolutie]] dan over een [[revolutie]]. Landbouwsamenlevingen staan voor onveiligheid: hongerdood en hongersnood zijn nooit ver weg. Als de graandominantie van gierst, gerst of tarwe het in een regio overneemt van de andere teelten, kan het gebied tot koninkrijk ontwikkelen. Omdat graan bovengronds groeit is het zichtbaar, concreet en te bezitten. En omdat granen de tijd kunnen torsen en in draagbare porties te verpakken zijn, is het te kwantificeren en kan het aldus dienen als ruimmiddel of als belasting.<ref>DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid,'' Maven, Amsterdam, 2022, p. 481-482.</ref> . Het langzame verdwijnen van de ijskappen leidt voor de jager-verzamelaar niet per definitie tot sedentarisatie. In kustgebieden duiken kliffen op die onder het ijs zaten en verdwijnen kliffen omdat de zeespiegel hen overspoelt. Dit soort gebieden zijn een schatkist met oesters, mosselen, zeevogels, walvissen, krabben, garnalen... Landinwaarts voeden gletsjers zoetwatermeren en -rivieren en de nomade plukt er de vruchten van: snoek, [[brasem]] en watervogels aan de zeezijde, noten, fruit, bessen en paddenstoelen landinwaarts... In dit soort productieve omgevingen schiet de demografie omhoog. Terwijl een jager-verzamelaarsfamilie/clan 100.000 hectare nodig heeft om te fourageren stijgt de bevolking nu met drie mensen per 100 hectare.<ref>VACLAV SMIL, vertaald door Joost Pollmann & Koos Mebius. ''Zo zit de wereld in elkaar. Wat de wetenschap ons leert over het verleden, het heden en de toekomst,'' Nieuw Amsterdam, sp., 2022, p. 63.</ref> Aan de noordwestkust in Amerika profiteren de kustbewoners van de jaarlijkse vistrek en jagen ze op zeezoogdieren. Hun hoogwaardige eiwitten en vetten neigen hen naar een sedentaire levenswijze in houten gemeenschapshuizen omgeven door totempalen. Al snel volstaat één hectare om één mond te voeden. 5200 jaar geleden brengt Egypte dit cijfer op 1,3 en als Egypte deel uitmaakt van het Romeinse Rijk - in de eeuwen na Christus - komt het cijfer op 2,5. . . ;Wie velde een konijn? [[Bestand:O.0173_color-sharpen_obv.jpg|thumb|550px|[[Spijkerschrift]] op een tablet uit het 3de millennium voor Christus. Steen is de oudst bewaarde drager van het schrift. Andere dragers die minder bestand waren tegen de tand des tijd, gingen verloren.]] . {{Cquote|'''Ik weet zeker dat ze me kippen leerde slachten of me opdroeg het lijk van het meisje te helpen wassen om me erop te wijzen dat een mens niet eeuwig aan de poort van de eindeloosheid en haar stralende panorama’s kan blijven dralen.'''|Terugblik op een kindertijd [[1914]].}}<ref>[[Erwin Mortier|ERWIN MORTIER]]. ''Godenslaap.'' De Bezig Bij, Amsterdam, 2009, p. 212.</ref> . ;Terug in de tijd . Achttien zijn ze. Een aula vol, ergens begin oktober. Het jaartal maakt niet zoveel uit. Onwennig, net als het weer. “Wie in deze klas kan een kip slachten?” “Een konijn vellen?” “Wie zag dode mensen?” “Lijken?” “Kadavers?” “Wie maakte ooit een geboorte mee?” Bij de vragen waarmee hij de les opent, laat hij de studenten handen opsteken. Ze vinden de vragen even fascinerend als schokkend en raken er even het noorden bij kwijt. De eenentwintigste-eeuwse rationele westerling, die ongeveer één derde van zijn leven op schoolbanken plaatsneemt en studeert onder [[kunstlicht]] via [[internet]] en [[satelliet]]beelden op pc-schermen, logische verklaringen gebruikt, sociologische modellen en fysische wetten bestudeert in een [[globalisering|globaliserende]] airco- en netwerkomgeving, heeft weinig benul hoe het leven is in de oude, [[agrarische samenleving]], die drijft op het ritme van dagen en nachten, weken, maanden en seizoenen, een wereld waar de natuurelementen zowel een kans als een bedreiging zijn, een wereld waar de natuurelementen de enige constante zijn. . . === Waarom priesters voor krijgers komen === [[Bestand:Yuval_Noah_Harari.jpg|thumb|550px|Yuval Noah Harari (1976) is een Israëlisch historicus, filosoof, futuroloog. Tot 2014 was hij een onbekende mediëvist. Drie boeken gaven hem wereldfaam: ''Sapiens'', ''Homo Deus'' en ''21 lessen voor de 21e eeuw''. Zijn boodschap gaat over de samensmelting van biotechnologie en informatietechnologie. De mens kan ingehaald worden door zijn eigen creaties en het valt niet uit te sluiten dat de mens zoals die nu bestaat, binnen een eeuw verdwenen is.]] . {{Cquote|'''De religie is de zucht van de in benauwenis verkerende creatuur, het gemoed van een harteloze wereld, zoals zij de geest van de geestloze toestanden is. [[Opium van het volk|Zij is de opium van het volk.]]'''|[[Karl Marx]]}} . [https://www.youtube.com/watch?v=iz0_2rOKJJY '''♠ LESOPNAME B. WYDOOGHE'''] . ;Tekstfragment uit ''Sapiens'' van [[Yuval Noah Harari]].<ref>(Sapiens, p. 228)</ref> . [[Bestand:Gordon_Childe.jpg|thumb|550px|[[Vere Gordon Childe]] (1892-1957) was een Australische filoloog en archeoloog. Zijn visie op de prehistorie is marxistisch georiënteerd. Hij bedacht de term 'Neolithic Revolution' en de 'Urban Revolution'. Childe combineert zijn ontdekkingen en de theorie van de prehistorie.]] {{Cquote|'''Het lijkt erop dat de [[agrarische revolutie]] samenging met een religieuze revolutie. [[Jager-verzamelaars]] plukten en achtervolgden wilde planten en dieren, die beschouwd konden worden als gelijkwaardig aan de ''[[Homo sapiens]]''. Het feit dat de mens op schapen joeg maakte schapen niet inferieur aan de mens, net zomin als het feit dat tijgers op mensen joegen de mens inferieur maakte aan tijgers. Wezens communiceerden rechtstreeks met elkaar en kwamen met het nodige geven en nemen uit op de regels die golden in hun gedeelde leefgebied. Maar boeren bezaten en manipuleerden planten en dieren en konden zich natuurlijk niet verlagen tot onderhandelingen met hun bezittingen. Het eerste religieuze effect van de agrarische revolutie was dus dat planten en dieren van gelijkwaardige leden van een spirituele Ronde Tafel veranderden in [[bezit]]. Dat creëerde echter wel een groot probleem. Boeren wilden misschien de absolute controle over hun schapen, maar ze wisten maar al te goed dat die controle beperkt bleef. Ze konden de schapen opsluiten binnen omheiningen, rammen [[castreren]] en selectief te werk gaan bij het fokken van [[Ooi|ooien]], maar ze konden niet zorgen dat hun beesten gezonde lammeren verwekten en ze konden ook de uitbraak van de dodelijke dierziekten niet tegengaan. Hoe moesten ze de productiviteit van hun kuddes dan waarborgen? Een theorie over de oorsprong van de goden voert aan dat goden er kwamen omdat ze het probleem oplosten. Goden zoals de [[vruchtbaarheidsgodin]], de [[hemelgod]] en de medicijn-god traden op de voorgrond toen planten en dieren hun uitdrukkingsvermogen verloren, en de belangrijkste rol van de goden was die van tussenpersoon tussen mensen en de woordeloze planten en dieren. Oude [[Mythologie|mythologieën]] vormen in wezen een juridisch contract waarin mensen eeuwige toewijding aan de goden beloofden in ruil voor heerschappij over planten en dieren, waarbij de eerste hoofdstukken van het [[Genesis (boek)]] een perfecte illustratie vormen.'''|[[Yuval Noah Harari]]}} . . === Overleven? === [[Bestand:Lier Zimmertoren dial lossless crop.jpg|thumb|550px|Elke cultuur kent zijn jaartellingen. Doorgaans vallen ze samen met de regeerperiodes of belangrijke gebeurtenissen als referentiepunt. Koning [[Numa Pompilius]], een Sabijn en brengt de (Egyptische) kalender van tien naar twaalf maanden. [[Januari]] en [[februari]] komen er bij. Januari verwijst naar Janus die naar de toekomst en het verleden tegelijk kan kijken. September, oktober, november en december schuiven op naar maand negen, tien, elf en twaalf (septem, octō, novem, decem). De eerste maand was dus aanvankelijk Martius, een verwijzing naar Mars, Aprillis verwijst naar het openen van de natuur, Maius naar de vruchtbaarheid. Juno staat voor het huwelijk en de geboorte, Juli zal later verwijzen naar Caesaer en Augustus naar de eerste keizer. Bewegende hemellichamen (planeten zijn zwervers in het Latijn) hun namen aan de dagen: Zondag (dies Solis) - Dag van de zon (Sol); Maandag (dies Lunae) - Dag van de maan (Luna); Dinsdag (dies Martis) - Dag van Mars (Mars, de oorlogsgod); Woensdag (dies Mercurii) - Dag van Mercurius (Mercurius, de boodschapper van de goden); Donderdag (dies Iovis) - Dag van Jupiter (Jupiter, de god van de donder); Vrijdag (dies Veneris) - Dag van Venus (Venus, de godin van de liefde); Zaterdag (dies Saturni) - Dag van Saturnus (Saturnus, de god van de landbouw). In 45 V.C. vervangt de [[Juliaanse kalender]] de [[Egyptische kalender]]. Door de onnauwkeurigheid van hun kalender spreken de Egyptenaren over een seizoenverschuivingen en het wandelend jaar. Vanaf Caesar telt een jaar 365,25 dagen. Een vierjaarlijkse schrikkeldag maakt het getal rekenkundig juist. In de vroege middeleeuwen ontwikkelt [[Dionysius Exiguus]] in 525 na Christus de jaartelling die we tot op heden gebruiken. De geschatte geboortedatum van Christus is het beginpunt. Het cijfer nul is op dat moment niet in voege, het is later en voor het eerst beschreven in 628 door de Indiase wiskundige [[Brahmagupta]]. De reden van de nieuwe kalender (die de geboorte van Christus situeert in het jaar 1) heeft te maken met een vereenvoudiging om de [[Paasdatum]] te berekenen. De nieuwe kalender verspreidt zich langzaam. In de tiende eeuw duikt ze op in een pauselijk document. In de twaalfde eeuw is ze officieel. Na de middeleeuwen krijgt de mens steeds meer grip op de werkelijkheid én het ongrijpbare tijdsbegrip. In 1582 berekent de [[gregoriaanse kalender]] de tijd astronomisch nauwkeurig door de jaren 1700, 1800, 1900, 2100, 2200 en 2300 als schrikkeljaren te schrappen (eeuwjaren die geen veelvoud zijn van 400). [[Galileo Galilei]] (1564-1642) gebruikte bij zijn eerste experimenten zijn pols om de tijd te meten. Eind zeventiende eeuw doen de minuten- en secondewijzers hun intrede. De "Jubelklok" in de [[Zimmertoren]] symboliseert de tijd met de [[klok (tijd)]], de [[maanfase|fasen van de maan]], de [[cyclus van Meton]], de [[epacta]] en de [[tijdsvereffening]], de [[dierenriem|zodiac]], de [[zonnecyclus]] en de [[zondagsletter]], de week, de [[globe]], de maanden, de [[Datum (dagtekening)|datum]], de seizoenen, de [[Getijde (waterbeweging)|getijden]] en de [[schijngestalten|schijngestalten]] van de [[maan]].]] . [[Abram de Swaan]] noemt zes voorwaarden die een veilig sedentair overleven mogelijk maken.<ref>ABRAHAM DE SWAAN. ''De mensenmaatschappij, een inleiding''. Bert Bakker, Amsterdam, 1996, p. 13-24.</ref> Hij komt hiermee in de buurt van de [[Piramide van Maslow]], voor het eerst geformuleerd tijdens de Tweede Wereldoorlog.<ref>https://www.youtube.com/watch?v=L0PKWTta7lU</ref> Alle mensen hebben nood aan: . ;Harde, tastbare noden . 1. '''Voedsel'''; waar mensen in de huidige samenleving volledig afhankelijk zijn van onbekende anderen (met lange interdependentie-ketens), is men dat 10.000 jaar geleden veel minder (en met korte ketens). . 2. '''Beschutting'''; het weer dwingt mensen tot kledij en behuizing. . 3. '''Bescherming'''; rovers en roofdieren (ook microben) zorgden ervoor dat er omwallingen en ommuringen kwamen en leidden tot militair agrarische samenlevingen. . ;Zachte, niet materiële noden Op het eerste zicht lijken zachte noden een bijzaak, ondergeschikt aan de harde noden. Niets is minder waar. Zonder affectie, kennis en sturing gaan de voedselproductie en -verdeling, de beschutting en de bescherming van de dorpsgenoten de mist in. 1. '''Affectie'''; is een noodzakelijke voorwaarde om te overleven en kan een zaak van leven of dood zijn. Mensen zien zichzelf door de ogen van anderen. Zonder de ander heeft een mens schaamte noch trots. . 2. '''Kennis'''; wie niet over de kennis over de wereld om hen heen beschikt, is zwaar in het nadeel. Over welke kennis men dient te beschikken, is afhankelijk van samenleving tot samenleving en van tijd tot tijd; . 3. '''Sturing'''; Lichamelijke, natuurlijke neigingen zoals ontlasten, eten, slapen worden onder externe dwang omgevormd tot aanvaardbare gewoonten en zelfdwang. . . === Zaaien, oogsten noch tuinieren zijn instinctgedrag === . [[Bestand:Monolito_de_la_Piedra_del_Sol.jpg|thumb|550px|Kalendersteen van de [[Azteken]], Mexico.]] [[Bestand:Hieronymus_Bosch-_The_Seven_Deadly_Sins_and_the_Four_Last_Things.JPG|thumb|550px|De Zeven Hoofdzonden van [[Jheronimus Bosch]] hangt, net als zijn [[Tuin der lusten]] in het Museo del Prado in Madrid. De binnenste cirkel bestaat uit zeven vlakken met evenveel hoofdzonden. Ze omringen een halfnaakte Jezus, Man der Smarten, met: 'Pas op, pas op, de heer ziet'. De hoekcirkels geven taferelen over de dood en wat daarna.]] [[Bestand:Le_combat_de_Carnaval_et_de_Carême_Pieter_Brueghel_l'Ancien.jpg|thumb|550px|Het gevecht tussen [[Carnaval]] en [[Vastentijd]], [[Pieter Bruegel de Oude]], 1559.]] Zo opent de vroeg antieke wereld haar dorpspoorten. Het [[gehucht]] plaatst zich midden in de wilde natuur als een landbouwgemeenschap. Waarschijnlijk ontstaan de eerste dorpen in gebieden met wilde granen. Die hebben een vergelijkbare plantdichtheid als de gecultiveerde variant en zijn rijker aan proteïnen. In West-Azië en Europa gaat het om [[graan]], in Afrika is dit [[sorghum]], in Amerika [[maïs]], in Azië [[rijst]]. De landbouw beïnvloedt de sociale samenwerking. Graanboeren - een Europees gewas - zijn afhankelijk van de regen. Samenwerking is er niet nodig en leidt tot een individuele, kapitalistische instelling. Jaren met een goede oogst én voedseloverschotten zorgen voor afvalbergen. Oude granen, overschotten van groenten en fruit(pitten) worden in de nabije omgeving gedumpt, zo luidt de redenering. Die afvalhopen vormen een prima biotoop om een jaar later onbedoeld een nieuwe opbrengst te zien opduiken. Duizend jaar later zijn deze planten genetisch gewijzigd. Omstreeks 10.500 jaar geleden zijn niet alleen plantensoorten gedomesticeerd, het verhaal geldt evenzeer voor de dieren: de gecontroleerde kudde maakt plaats voor de veeteelt. Gewassen verbouwen gebeurt niet instinctmatig. Mensen 'kweken' evenmin. Het is een langzaam leren op het ritme van [[seizoenen]] en jaren, en dat in een tijd zonder klok, schrift of jaartelling. Die oude, intuïtieve tijdsbepaling is aanvankelijk niets anders dan een zich herhalende ervaring, gemeten met de zon, de maan en de sterren die uiteindelijk tot een [[kalender]] leiden. De kennis behoort toe tot getalenteerde groep met een goed waarnemingsvermogen en enkel hun geheugen als kennisdrager. Soms zijn het onaangepaste, zonderlinge figuren, vreemd of misvormd, travestie- figuren of dorpsgekken die met ontzag en minachting tegelijk bekeken worden. Hun excentrieke uiterlijk en/of karakter maakt ze uitverkoren: ze waren aangeraakt door God. De gemeenschap beseft zo dat deze schijnbaar onproductieve leden een reservetalent kunnen vormen door anders te denken. En dat kan van pas komen bij een crisis of bij onvoorziene gebeurtenissen. Omwille van hun charisma, overtuigingskracht of hun spiritualiteit groeien ze tot leider uit, dat was al zo vanaf het semi-nomadisme en de lijn is door te trekken tot bij het begin van de 20ste eeuw. De profeet van de Nuer – een veetelers volk in Zuid Soedan geldt als voorbeeld. Die kwijlt met lege blik in de ogen en gedraagt zich als een epilepticus in trance. Onverstaanbare klanken, tijdrovende en (schijnbaar) zinloze bezigheden: vasten, veren dragen, ’s nachts op daken zitten, urenlang puzzelen met schelpen... Zijn overtuigingskracht bestaat niet uit een rationele argumentatie. De profeet speelt in op gevoelens, wekt hartstochten op, hij gebruikt poëzie, spreekwoorden en metaforen, vertelt oerverhalen. Ironie en dubbelzinnigheden, humor en belediging zijn hem niet vreemd. Hij voorspelt en doet openbaringen. Hoe de profeet deze middelen inzet is afhankelijk van zijn culturele traditie en de verwachtingen van zijn gemeenschap.<ref>DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid'', Maven, Amsterdam, 2022, p. 57, 58 & 112.</ref> Die groep groeit uit tot de priesterkaste. In oorsprong zijn [[hiërarchie]] en ‘priesterbestuur’ synoniemen. Hun tempels lijken meer op fabrieken en magazijnen dan op kerken. De aanwezigheid en het meten van menselijke arbeid (tempelarbeiders), de voorraden, de grondstoffen, de werkplaatsen staan ten dienste van diverse bedrijfstakken: zuivelproductie, textielproductie, het bakken van zuurdesembrood, het maken van olie, bier en wijn, de standaardverpakkingen. In de Soemerische tempelmagazijnen zijn tachtig soorten vis te vinden. Ambtenaren tellen er alles en zetten het uit op een tijdlijn: dagen, maanden, jaren. In hun kalendermatige boekhouding leggen ze de basis voor het huidige geldwezen, de bureaucratie en de industrialisatie. <ref>DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid, Maven, Amsterdam, 2022,p. 338-340.</ref> Als centrale figuren interesseren priesters zich in het gedrag van planten, dieren én mensen en hoe die het best gedijen. De oogst is afhankelijk van de natuur en nauwelijks te beïnvloeden. De arbeid en de menselijke voortplanting daarentegen zijn wel beïnvloedbaar. Presbyters, πρεσβύτερος of presbuteros - het woord komt uit het Grieks - betekent de oudste of ouderling. Die priesters en heksen, aardpriesters en profeten, [[sjamanen]] en druïdes, medicijnmannen en tovenaars zien in dat de mens meer beheersbaar is dan de natuur. Alleen via de beheersing van de mens zijn de de natuurlijke en de menselijke gevaren onder controle te houden. Hun priesterlijke kennis en inzichten focussen zich op ziektes bij planten en dieren, hoe ze te voorkomen of ze te genezen, ze leren periodes van droogte of regen voorspellen, wijzen parasieten en onkruid aan en leggen uit hoe het te verdelgen. Ze instrueren, beïnvloeden en dwingen mensen één en ander te vermijden: de pijnlijke gevolgen van het fout zaaien of het te vroeg oogsten, het slecht bewaren of het fout verdelen. Hun landbouwtechnieken passen ze toe op de mens. Nomadische stammen nemen een pauze tussen twee bevallingen in, in de sedentaire samenleving baren vrouwen vaak om het jaar een kind. Om economische en militaire redenen bemoeien mannen zich in toenemende mate met het reproductievermogen van hun vrouw. Kinderen kunnen kuddes leiden, op de akker werken of krijger worden. Om hun vaderschap en hun eigen bestaan te verzekeren, controleren mannen de seksualiteit van hun vrouw. Komt daar bij kijken dat er zich uit egalitaire dorpen/steden geen krijgerskaste ontwikkelde, wat hen vatbaar maakt voor nederlagen. Vrouwen en kinderen worden bijgevolg slaaf en de mannen afgemaakt. Mannenbezit dus. . === [[Tien geboden]] === [[Bestand:MCC-31231_Mozes_toont_de_wetstafelen_(1).tif|thumb|550px|Anoniem (Noord-Nederland), gedateerd tussen 1600 en 1624. ''Mozes toont de wetstafelen'', Olie op canvas. De tien geboden uit Exodus 20 van de Deus-Aesbijbel Tekst linkertafel: EXO: XX: CAP / HOORT TOE ISRAEL: / Ick ben d¬e[n] Heere vwen Godt: die v wt / Egypten landt: wt de[n) diensthuÿse[n] gheleyt hebbe: / I / GHŸ EN SULT GEEN ANDER / GODEN BENEVEN MŸ HEBBEN : / II / GHŸ EN SULT V GEEN BEELDE[N]: / noch geen ghelÿckenisse maeken noch vant geene dat / Boven inden Hemel is: noch vant´ geene dat onder: / op der aerden is noch vant geene dat inde waeteren on: / der der aerden is En buÿcht v voor die niet: noch en / dientse niet want ick ben den Heere vwen Godt starck / en[de] jeeloers die der vaederen misdaet besoeke aende kindere[n]: / tot int derde ende int vierde lidt der geene die my haete[n] / Ende ick doen barmhartichs aen veel duysenden die: / my lieff hebben ende mÿn Gheboden onderhouden / III / GHŸ EN SULT DEN NAEME / des Heeren uws Gods: niet te vergeefs: ofte licht / veerdichlyck ghebruycken: want den Heere en sal / hem niet onghestraft laeten die syne[n] naeme misbruÿckt / IIII / GHEDENCKT DES SABBATHDACH / dat ghy dien heÿlighet: Ses daeghen sult ghÿ arbeÿden / ende al uwe wercken doen: maer oen sevensten dach is / den Sabbathdach des Heeren uws Gods: dan en sult: / Ghy geen arbeÿdt doen noch v soone: noch v dochter: / noch v knecht: noch v dienstmaeght: noch v vee: noch / den vremdelinck die binnen uwer stadtpoorten is: want / in ses daeghen heeft den Heere Hemel en[de] aerden ghe : / maect ende de see met alles watter inne is: Ende / rustende den sevensten dach : daeromme segende de[n] Heere / den Sabbathdach : ende heÿlichde den selven: Tekst rechtertafel: DEUT: V: CAP / V / GHŸ SULT V VAEDER / Ende uwe Moeder eeren op dat ghÿ langhe / leeft op der aerden: ende dattet v wel gae inde / landen d´welck v den Heere vwen Godt geven sall / VI / GHŸ EN SULT NIET DOODEN / VII / GHŸ EN SULT NIET EEBREKE[N] / VIII / GHŸ EN SULT NIET STELEN / IX / GHŸ EN SULT GEEN VALS GHETUŸ / GHENISSE SPREKE[N] TEGEN UWE[N] NAESTE[N]: / X / GHŸ EN SULT NIET BEGEERE[N] / uws naesten huÿs Ghÿ en sult niet begeeren uws / Naesten wÿff: noch sÿn knecht noch sÿn dienstmaegt / noch synen osse: noch synen Eesel: noch eenich / dinck dat uwen naesten toebehoort / DE SOMMA VANDE GHEHEELE WETH GODS / Ghy sult den Heere uwen Godt lieff hebben / van ganscher harten: van ganscher Sielen: Ende / van ganscher ghemoeden: Dit is het eerste ende / dat grootste ghebodt ende het tweede den selven ghe / lÿcke is: Ghy sult vwen naesten lieff hebben als / v selven. In deese twee Gheboden hangt de gansche / Weth ende de propheten: S: matt: 22 capp.]] . {{Cquote|'''En gij zult niet begeeren uws naasten vrouw, en zult u niet laten gelusten uws naastens huis, noch zijnen dienstknecht noch zijne dienstmaagd, zijnen os noch zijnen ezel, noch iets dat uws naasten is.|[[Decaloog]]'''}} . Exodus 34:28 en Deuteronomium 4:13 en 10:4 noemen de regels de Tien woorden, geboden of rondregels. Exodus 20 deelt ze in in drie. In de proloog maakt God zich bekend en motiveert hij de geboden. Daarna volgen vier regels over de omgang met God: tegen polytheïsme, tegen beeldenverering, tegen het misbruik van zijn naam en over de de sjabbat. Zes geboden gaan over de mens en de omgang met zijn naaste: eerbied voor de ouders, tegen moord, overspel, diefstal, tegen valse getuigenissen en tegen hebzucht. . === [[Hoofdzonde|Zeven hoofdzonden]] === . En dan is er de mens als gevaar. De zeven hoofdzonden gaan zeker terug op de Oude Grieken. Hoofdzonden veroorzaken andere zonden zijn sinds de vierde eeuw gesystematiseerd onder meer in de acht verleidingen van woestijnvader [[Evagrius van Pontus]]. In 590 reduceert paus Gregorius I tot ze tot zeven en stelt ze op schrift: Superbia (hoogmoed, hovaardigheid, ijdelheid), Avaritia (hebzucht, gierigheid), Luxuria (onkuisheid, lust, wellust), Invidia (nijd, jaloezie, afgunst), Gula (onmatigheid, gulzigheid, vraatzucht), Ira (woede, toorn, wraak, gramschap), Acedia (gemakzucht, traagheid, luiheid, vadsigheid, nalatigheid). De hoofdzonden houden iedereen aan het werk, voorkomen dat de gulzige na de oogst niets overlaat. Collectieve [[rituelen]] starten en beëindigen de gulzigheid: een oogstfeest in één van de twee oogstmaanden (augustus of september). === Feesten, heiligen en rituelen === . De ijsduivels waarschuwen de boer dat de planten die niet vorstbestendig zijn nu dringend van het land moeten. Het feest van [[Sint-Maarten (feest)|Sint-Maarten]] (de Kortrijkse patroonheilige) komt er op 11 november, als de runderen terug op stal staan (en de overige dieren geslacht worden) en de eerste wijn klaar is. Dit bedelfeest laat de armen toe om van huis tot huis te gaan en een extra graantje van de slacht mee te pikken. In het [[Keltische]] [[Ierland (land)|Ierland]] - een uithoek van het [[Romeinse rijk]] - viert men [[Samhain]], een [[winterfeest]] dat het einde van de oogst en de laatste slacht viert. Tegenwoordig kennen we het als [[Halloween]]. Andere bedelfeesten zijn [[Sint Nicolaas|Sinterklaas]] en [[Driekoningen]], soms gevolgd door een vastenperiode, de [[vasten]] in het voorjaar (als de voorraden bijna op zijn), voorafgegaan door een ander feest: [[Carnaval]]. De betekenis gaat terug op het Italiaanse ''carne levare'' wat het 'wegnemen van het vlees' betekent. En bij de geboorte van de jonge malse lammeren, na de vasten volgt het [[paasfeest]]. De [[IJsheiligen]] kondigen begin mei de zaaitijd aan. Het verbod op schaars voedsel (runderen in het [[Hindoeïsme]], varkens in het [[Jodendom]] en de [[islam]]) kadert in deze context. Godsdienstige rituelen disciplineren planten, dieren én mensen. De [[Offer (religie)|offerande]] vindt zijn oorsprong in het feit dat priesters afhankelijk zijn van de gelovigen. Het offer verdwijnt in hun maag. De priesters zijn in de ogen van de boeren een onproductieve kaste. In onze streken komt die priesterfiguur als [[druïde]] ten tonele. [[Julius Caesar|Caesars]] maakt er melding van. In [[Gallië]], zo schrijft hij, zijn alle mannen met enig aanzien ofwel druïde of van [[adel]], of met andere woorden ze zijn priester of krijger. Mensenoffers zijn er gebruikelijk. Wat Caesar niet schrijft is dat druïdes vrouwen en dus priesteressen kunnen zijn en dat adellijke vrouwen troepen kunnen leiden, zoals bij de verwoesting en het platbranden van het Romeinse Londen (lang na Caesar). De druïden zijn geleerden die over het ongeschreven [[gewoonterecht]] waken. Door het verbod om druïdische kennis neer te schrijven zijn er geen druïdische documenten. Caesar vermeldt dat de Galliërs een geschreven taal hebben maar vergist zich in het alfabet. Dat was niet [[Grieks alfabet|Grieks]] maar het [[Latijns alfabet|Latijns]]. 'Dé stelling in hun leer,' zegt Caesar, 'is dat de ziel niet sterft en na de dood overgaat in een ander lichaam'. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Vestalin-11.jpg|Een Vestaalse maagd is een Romeinse priesteres. Hun college laat het vuur in de Vestatempel nooit uitdoven. File:Shaman02.jpg|Kopergravure: sjamaan en zijn trommel, 1767 File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Een shamaan op Zuid-Boeroe bezweert boze geesten de kinderen te verlaten waarbij hij een geldstuk en een sirihnoot offert TMnr 10001031.jpg|Een sjamaan op Zuid-[[Buru (eiland)|Boeroe]] beveelt boze geesten de kinderen te verlaten. File:Doña ramona.jpg|Doña Ramona, een Mexicaanse sjamaan File:Sami shamanic drum.JPG|Trommel van een sjamaan, museum in Finland File:Thor or Thoragales Sami Rune drum Norway.jpg|[[Thor]], een [[runen|rune]] op een rituele trommel uit Noorwegen, 1871 File:Sami Thunder god as doble hammer red on drum Finnmark Norway described by Knud Leem.jpg|[[Thor]] op een trommel, eind 17de eeuw File:Nordic Sami Naero Runic Shaman Drum Mythology from Friis 1871.jpg|Saami-runentrommel Bestand:Mapuche_Machis.jpg|De Mapuche kennen de machi, 1903 Bestand:Shaman_Buryatia.jpg|Sjamaan uit Boerjatië, 1904 Bestand:Edward_Atkinson_Hornel_-_Druids_Bringing_In_The_Mistletoe.jpg|Druïde door [[Edward_Atkinson_Hornel]] Bestand:Two_Druids.PNG|Druïde Bestand:Durer-de-vier-heksen.jpg|Albrecht Durer schildert vier heksen Bestand:Hutschelhexen_Bad_Bergzabern.JPG|Heksenmasker uit Duitsland Bestand:Vix01.JPG Afbeelding:Celtic torc.JPG|[[Kelten|Keltische]] torque Afbeelding:StervendeGalaathoofd.jpg|[[De Stervende Galliër]] met torque, [[Musei Capitolini]] File:Keltenfürst Glauberg vorne 5.JPG|Standbeeld van de Keltenfürst van de Glauberg draagt een torc Bestand:Snettisham HoardDSCF6581.jpg|''Grote Torque van Snettisham'', [[British Museum]] Gold torque 1.jpg |Torque met twee [[Pegasus (mythologie)|pegasusen]], uit het [[Vorstengraf (Vix)|Vorstengraf van Vix]] CelticNeckRing500-300BCE.jpg|Keltische torque, [[Metropolitan Museum of Art]] Ipswich torcDSCF6573.jpg |Vijf torques uit de ''Ipswich Hoard'', [[British Museum]] Torque gaulois Musée de Laon 030208 1.jpg|Torque in het [[Musée d'art et d'archéologie (Laon)|Musée d'art et d'archéologie]] van [[Laon]] Rijksmuseum van Oudheden, schatten uit Limburg, gouden torque Heerlen.JPG|Torque uit Heerlen, [[Rijksmuseum van Oudheden|RMO]], Leiden Snettisham Iron Age torcs.jpg|''Schat van Snettisham'' uit de [[IJzertijd]], ca. 75 v. Chr. Twintig gouden en zilveren torques uit [[Snettisham]], [[Norfolk (graafschap)|Norfolk]], gemaakt van gedraaide strengen massief goud en zilver en na enige jaren van intensief gebruik met opzet in een kuil begraven, [[British Museum]] Bestand:Wandsworth_Shield.png|Ceremonieel Schild van Wandsworth in Latène stijl, ca. 200 V.C. [[British Museum]] </gallery> Het [[Druïde|druïdeschap]] is niet erfelijk, het is vrijgesteld van belastingen en vraagt een lange opleidingstijd die twintig jaar kan duren. Daarna functioneren de druïdes als beschermer van de stam, dat kan diplomatisch (oorlog en vrede, de externe veiligheid) en als politiek (interne veiligheid) raadsheer. Hun raad en voorspellingen baseren ze op kennis over de natuur en de astronomie. Ze fungeren als het geheugen van de clan, houden kalenders bij over gunstige en ongunstige dagen en voeren rituelen in een eikenwoud. . [[Bestand:Vix01.JPG|thumb|550px|De Kelten zijn superieur met hun ijzercultuur. Hun graven steken vol karren met vier wielen waarvan de wielen beslagen zijn met ijzer. Later komen karren met twee wielen, die zijn sneller en wendbaar. De technologie gaat verloren tijdens de middeleeuwen. De Romeinen zullen het wielbeslag uiteraard als technologie over nemen.]] [[File:Celtic_languages_over_time.gif|thumb|550px|De verspreiding van de Keltische talen]] Voor de Romeinse historici uit de eerste eeuw voor Christus zijn 'Kelten' en 'Galli' synoniem. Caesar: 'We noemen hen Galliërs, in hun taal noemen ze zich Kelten.' [[Gallisch|Gallische]] of [[Keltische]] tuinen of heidense tuinen van voor de [[kerstening]] zijn net als hun geschriften moeilijk te vinden. Toch zijn ze niet onbestaande. Het Keltisch is als taalgroep bestudeerd aan de [[Universiteit Utrecht|universiteit van Utrecht]] met een opleiding Keltische taal en cultuur. De taalgroep en de archeologie vallen niet compleet samen. Metaalbewerking en siersmeedkunst is bij de Kelten hoog ontwikkelt. Romeinen spreken bewonderend. Torques zij voor hen oorlogsbuit en betaalmiddel. Woorden die uit het Keltisch stammen verwijzen naar hun ijzercultuur: [[IJzer (element)|IJzer]], ambacht, kar, kade broek, lood, karos. Plaatsnamen met een Keltische oorsprong zijn Kortrijk, Kamerijk, Doornik. Archeologische vondsten zijn: de [[ketel van Gundestrup]], de [[Torque]] van [[Beringen (Limburg)|Beringen]], het [[Vorstengraf (Vix)|Vorstengraf van Vix]] en beeldjes van [[Windhond|Hazewindhonden]]. In Namen is een tablet met een tekst in het Keltisch gevonden. Ander sporen van de Keltische cultuur zijn de oude evergreens in België. Het zijn doorgaans eiken of linden. Voor de Kelten is de [[Linde (geslacht)|lindeboom]] heilig. Ze planten de boom in het centrum van hun nederzetting. De godin [[Freya (godin)|Freya]] huist er. Ze beschermt bron, bezit en bidplaats. Bij de linde spreekt de [[Vierschaar]] recht en geliefden duwen duimen in de bast om hun huwelijk te bezegelen. Een lindetak jaagt heksen en geesten op de vlucht. Vaak staat er bij de linde of de eik een jonger Mariakapelletje. De kerstenende monniken krijgen de heidense boomverering in de Middeleeuwen er niet uit, de pas gekerstende bleef knielen voor wortel en tak. Met een kapelletje erbij lijkt het alsof ze Maria vereren. Als we spreken over de Kelten betreft het geen rijk, maar een taalgroep (stammen die dezelfde taalfamilie kennen) en een archeologisch containerbegrip dat zich baseert op archeologische vondsten van massale grafvelden in [[Hallstattcultuur|Hallstatt]] en [[La Tène-periode|La Tène]] in Zuid-Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland uit de 8ste eeuw V.C. De Kelten zijn als eerste ijzergebruikers in het voordeel op de Romeinen (met brons maak je geen ploeg of strijdwagen ). In de 6de eeuw is er de Keltische expansie naar Ierland (alhoewel sommige bronnen het hebben over enkele millennia vroeger), Frankrijk en Italië (en Rome - 'Wee de overwonnen'!). In [[Hallstatt]] is een [[Etruskische kunst|Etruskische]] wagen gevonden. [[Bestand:Liernu_JPG01c.jpg|thumb|right|550px|Deze [[zomereik]] in het centrum van [[Liernu]] zou zevenhonderd jaar oud zijn. De Orde van de Dikke Eik zorgt voor zijn voortbestaan met toga's en wapenschilden. De abt van Liernu bouwde in 1838 in de holle stam een kapel voor de [[Sint-Antonius|heilige Antonius]]. De kapel groeit traag dicht en enkel de voeten van Antonius zijn nog zichtbaar. Is de boom even oud als de kerk of is het een overlever uit het '[[Kolenwoud]]' een [[oerbos]] dat [[Julius Caesar]] beschreef in zijn [[De Bello Gallico]]?]] ;Hier en daar kan je ze vinden . * De marktlinde in [[Westerlo (België)|Westerlo]], geplant in 1630 op de fundamenten van de vernielde halle. . * De [[duizendjarige eik]] van [[Lummen]] in het gehucht [[Mellaar]] ten noorden van de Dikke Eikstraat; . * De [[zomerlinde van Maibelle]] (een gehucht in [[Florée]], op de grens tussen Namen en Luik) is rond [[1272]] geplant en beschreven door de [[botanicus]] [[Jean Chalon]] in zijn [[''1.134 Arbres Remarquables de la Belgique'']] uit 1909 of 1910. 'Ik ben teruggekeerd naar de Linde van Maibelle' schrijft hij. 'Het is niet meer de holle cilinder met een toegangsbres zoals in [[1871]], maar een muur die evenwijdig loopt met de weg.' De holle binnenkant was berookt. Werden hier gerechten klaargemaakt of was het een werkplek voor voorbijtrekkende [[ketellapper|ketellappers]]? Wellicht is de boom er geplant om de grens te markeren na de [[Guerre de la Vache]], een zes jaar durende strijd die 15.000 doden koste omwille van een gestolen koe tussen het graafschap Namen en het prinsbisdom Luik. . * De [[Linde van Conjoux]] in een landschap vol kastelen, vier eeuwen oud en mogelijks de dikste van België. . . == Mythische en magische gedachten == . Het magisch en symbolisch denken staat dialectisch tegenover het rationeel en het empirisch denken; het gaat om een geloof dat de werkelijkheid met bezweringen en rituelen te beheersen is, via een vertrouwen in associaties in plaats van de rede of observatie. De magisch denkende mens ziet een verband tussen een mensengestalte en de vorm van een mandragora. Magie karakteriseert prewetenschappelijke samenlevingen. Godsdiensten, bijgeloof en sektes doen hetzelfde: ze geloven in [[voodoo]], [[sjamanen]] of [[Orakel|orakels]]. . ;Taboe Magie kenmerkt alle samenlevingen van voor de industrialisatie. Tussen magie en 'het' taboe is er een verband. De angst die het taboe opwekt, maakt overtreden (denk aan kindermoord, incest, verkrachting, roof) tot de machtigen der aarde. Toverboeken puilen uit van getaboeëerde ingrediënten: nagels, haar, fragmenten van lijken, vleermuizen, slangen. . . == Een kwetsbaar en noest bestaan == [[Bestand:Heinrich_Hermanns_Sankt-Martins-Zug_vor_dem_Düsseldorfer_Rathaus_1905.jpg|thumb|550px|Stoockt vier, maeckt vier: / Sinte Marten komt hier / Met syne bloote armen / Hij soude hem gheerne warmen? De Duitse kunstschilder [[Heinrich Hermanns]] (1862-1942) schilderde dit tafereel bij het Düsseldorfer Rathaus in 1905. In Kortrijk is het bedelfeest van Sint Maarten (Kortrijk is een Sint-Maartensstad) nauwelijks aanwezig.]] . Sociaal-religieus gedrag zoals vlijt, zuinigheid en gemeenschapszin garanderen de voedselproductie, de conservering en de consumptie. De opgedreven graan- en vleesproductie (via domesticatie) resulteren in: 1. een dieetvariatie (zuivel, fruit, groenten). In een eerste fase is er een dieetreductie. Voedselverzamelaars hebben een menukaart met ingrediënten van 150 planten en zes dieren. Boeren doen het met acht planten en twee dieren. De voedingswaarde van graan is lager dan die van fruit, knollen, noten of vlees. . 2. een textielvariatie (wol, linnen, katoen). . 3. de ontwikkeling van [[keramiek]] (bewaren en koken). . 4. specialisaties (weven, pottenbakken, boeren, jagen). . 5. handel (door het zoutarme dieet). . 6. eigendom zoals land, vee, huis en gerief en de tegenstelling daarvan: armoede. Het contrast tussen de twee noemen we hiërarchie. . . Zijn sedentaire gemeenschappen arbeidsintensiever én kwetsbaarder dan [[Jager-verzamelaar|nomadische gemeenschappen]]? Aanvankelijk niet. De eerste steden ontstaan niet op verdedigbare bergtoppen. Ze ontstaan waar de landbouw het goed doet: in het laagland langs de Nijl, de Eufraat of de Gele rivier (China). Zoetwaterrivieren bieden voor de komst van het wiel transportmogelijkheden. De eerste steden ontstaan niet uit een militaire noodzaak. Ze zijn het resultaat van landbouwoverschotten die nieuwe beroepen doen ontstaan: onderwijs, bestuur, religie en handel.<ref>PHILIP MATYSZAK. ''Verdwenen steden''. Omniboek, Utrecht, 2023, p. 9.</ref> Collega [[Philip Matyszak]] stelt de vraag: 'Wat was er eerst (...); de stad of de boerderij.' Met deze vraag doorprikt hij de gebruikelijk aanname, namelijk dat de jager-verzamelaar zich landbouwtechnieken eigen maakt en zich vestigt. En daarna breidt het boerenerf zich uit tot een stad, met mensen die de landbouw niet als hoofdverdienste zagen en zich ontwikkelden tot handelaar, priester of ambachtsman/vrouw. 'Het zou kunnen dat mensen geen steden hebben gevormd als gevolg van landbouwoverschotten' zo schrijft hij. 'Mensen die in steden woonden, zouden weleens de landbouw kunnen hebben ontwikkeld zodat ze er konden blijven.' Boeren zijn afhankelijk van het weer, dus hebben ze tempels nodig. Organiseren, coördineren, irrigeren, overschotten verdelen en het beslechten van geschillen is wat koningen vanuit hun paleizen aansturen. Handelslui ontsluiten hulpbronnen... . In een volgende fase, als de wereld dichtbevolkter geraakt zal het overleven in (soms door de mens gecreëerde) schaarste de sedentaire gemeenschappen kenmerken of zal de natuur (woestijnvorming of het stijgen van het waterpeil) hen tot verhuizen dwingen. Het productieniveau van de sedentair moet in die optiek groter zijn dan zijn directe behoefte. Dit vraagt planning, opslag, bewaring en verdeling, een systeem. De voedseltoename heeft een [[demografisch]] effect: ze veroorzaakt een bevolkingsstijging en een samenleving kwetsbaarder dan voorheen. De [[Malthusiaanse spanning]] treedt op. Gemeenschappen die een misoogst kennen, zoeken individueel of collectief hun toevlucht tot [[bedelarij]], [[plundering]], [[diefstal]] of [[banditisme]]. Bij het sedentair worden stijgt de voorspelbaarheid van de voedselproductie terwijl de voedselkwaliteit daalt. In droge omgevingen hebben jagers-verzamelaars ongeveer honderd vierkante kilometer om een clan/familie in leven te houden. Dat is een gebied zo groot als Brussel, een wandelroute van [[Train World]] in het Noordelijke [[Schaarbeek]] naar de [[Gevangenis van Sint-Gillis|gevangenis van Sint Gillis]] en de [[Marollen]] in het Zuiden, een wandeling van het [[Jubelpark]] in het Oosten naar [[Sint-Jans-Molenbeek]] in het westen en het [[Park van Laken]] en het [[Atomium]] in het Noordwesten. . ;Honger . [[Bestand:Thomas Robert Malthus.jpg|thumb|550px|In [[1798|1798]] publiceert de [[misantroop]] [[Thomas Malthus|Thomas Malthus]] zijn ''Essay over het Principe van Bevolking'' waarin hij de [[demografische transitie]] beschrijft hoe de bevolkingsgroei de voedseltoelevering altijd opnieuw overtreft. Hij gebruikt daarvoor het beeld dat bevolking meetkundig stijgt (2 x 2 x 2 x 2) terwijl de voedselcapaciteit rekenkundig (2 + 2 + 2 + 2) groeit in dezelfde tijd. De daling van de hoeveelheid voedsel per persoon leidt altijd tot catastrofes. De graan-koninkrijken lopen binnen hun grenzen het risico te bezwijken aan de overbevolking die niet in staat is om de elementaire behoeften te bevredigen. Als de eigen markt te krimpt, start het zoeken naar nieuwe territoria om verder te groeien. Een conflict met andere koninkrijken die hetzelfde proberen is niet uit te sluiten. Deze landbouwvalstrik / klimaatveranderingen leiden bovendien tot andere risico's: een ecologische kaalslag, de endemische ziekten en de parasieten die opduiken in groepen met gedomesticeerde dieren. In Griekenland zijn er van 7.000 tot 5.500 V.C dorpen en handelsnederzettingen, de paleiscultuur en de verdedigingswerken komen er later: van 5.000 tot 3.000 V.C. De bronstijd die daarna ontstaat maakt alleen meer wapengekletter mogelijk.<ref>PHILIPP BLOM, vertaald door W. Hansen. ''De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa,'' De Bezige Bij, Antwerpen, 2017, p. 261; DAVID GRAEBER & DAVID WENGROW, vertaald door Rogier van Kappel en Bart Gravendaal. ''Het begin van alles. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid,'' Maven, Amsterdam, 2022, p.481-482.</ref> Volgens Malthus kan zelfdwang, [[contraceptie|contraceptie]] en [[abortus|abortus]] de [[catastrofe|catastrofe]] vermijden. Is dit een recept voor de toekomst? Zowel Charles Darwin als A.C. Wallace die hier geciteerd zijn, kenden Malthus' ''An Essay on the Principle of Poulation'' uit 1798. Het is voor beiden een eyeopener en het brengt hen ertoe, los van elkaar om de theorie van Malthus en de dualiteit van overdaad en weelde versus het schaarsteprincipe toe te passen op de evolutie van de dieren- en plantenwereld.<ref>TON LEMAIRE. ''Onder dieren. Voor een diervriendelijke wereld'', Amo|Anthos, Amsterdam, 2017, p. 137-138.</ref>]] Canada en de V.S. kenden in de jaren '30 de [[Dust Bowl]], een droogteperiode vol stofstormen op de prairie. Het fenomeen ontstaat na decennia intensieve landbouw zonder vruchtwissel. Diep ploegen doet de natuurlijke begroeiing verdwijnen en maakt het landschap stoffig. Stormen blazen de bovenlaag weg in fijn stof tot in de steden Chicago, New York en Boston. De Dust Bowl veroorzaakt schade aan landbouw en milieu. Hele families migreren van Texas en Oklahoma naar Californië. Het is een migratie-type dat is aangeduid als 'duwen-trekken'. Ongunstigheden zoals honger of dorst duwen locals weg naar gunstige gebieden. De Argentijnse journalist [[Martin Caparros]] reisde de wereld af op zoek naar de oorzaken en de gevolgen van hongersnoden. Zijn conclusies publiceerde hij in zijn vuistdikke boek 'Honger'. Sommige samenlevingen hebben vandaag te kampen met problemen die sommige nederzettingen zo'n 10.000 geleden overwonnen. Hoe dat komt? [[Thomas Malthus]] beschreef dat proces en Caparros actualiseert... Elke dag hebben we honger, drie of vier keer zelfs, maar voor wie er helemaal niets is, is de honger er continu. De beschrijving van Caparros toont dat er de laatste tienduizend jaar, wat dat betreft, weinig veranderde. Zijn historisch inzicht kan veel uit de actualiteit verklaren en omgekeerd. Het boek past wonderwel bij de lessen over de eerste nederzettingen en de vraag wie er nu eerst kwam: de priester of de krijger. Misschien is er één element dat nu niet meer voorkomt bij hongersnoden, ik weet het niet. De gruwelijke en verbijsterende getuigenissen die Caparros aankaart uit de jaren 1030 en 1729 spreken nu in alle geval tot de fantasie. Of zijn we naïef en gebeuren dit soort dingen tot op heden? Het antwoord laat ik in het midden. Op de achterflap van het boek: 'Met zijn weergaloze schrijfstijl maakt hij invoelbaar wat het is om hoger te lijden.' Luister naar de fragmenten die Benedict Wydooghe voorleest. Het kost je een half uurtje. . [https://www.youtube.com/watch?v=D69AeMLkt3w '''♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL I, 6.30 min.'''] . [https://www.youtube.com/watch?v=ujY1rRP1iVc '''♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL II, 9.00 min.'''] . [https://www.youtube.com/watch?v=Pwf_MIM5o2U '''♥ FRAGMENT B. WYDOOGHE LEEST VOOR UIT HONGER VAN MARTIN GAPARROS, DEEL III, 7.20 min.'''] . ;Productieve gemeenschappen . Gemeenschappen die productief zijn, kunnen kinderhuwelijken als legitiem beschouwen om sneller tot een demografisch overschot te komen en aldus krijgers te produceren. Jongens laten huwen als ze vijftien zijn, verkleint de generatiekloof en vergroot de jonge, beïnvloedbare en strijdbare bevolking. [[Mohammed]] huwt een meisje van zes en consumeerde het huwelijk toen ze negen was. Hij legitimeerde zodoende de kinderhuwelijken die bij IS en in het huidige Irak en Jemen gebruikelijk zijn.<ref>HIRSI ALI A. ''Ketters. Pleidooi voor een hervorming van de Islam,'' Augustus, Antwerpen, 2015, p. 97 & 114.</ref> Aanvankelijk, als de eerste sedentaire gemeenschappen ontstaan, valt er niet veel te plunderen en er zijn weinig gemeenschappen. Dat maakt het aannemelijk dat de priesters voor de krijgers komen.<ref>JOOP GOUDSBLOM. ''Het regime van de tijd.'' Meulenhoff, Amsterdam, 1997.</ref> Bovendien regelt religie de prille eigendomsverhoudingen. Het [[Tien geboden|tiende gebod]] van de [[decaloog]] inventariseert het vroege bezit en hoe er mee om te gaan: ‘En gij zult niet begeeren uws naasten vrouw, en zult u niet laten gelusten uws naastens huis, noch zijnen dienstknecht noch zijne dienstmaagd, zijnen os noch zijnen ezel, noch iets dat uws naasten is.’ De plicht de buren in het oog te houden, helpt hierbij. ‘Geen zedenmeester zo effectief als de mening van de buren’ schrijft een predikant.<ref>JOOP GOUDSBLOM. ''Het regime van de tijd.'' Meulenhoff, Amsterdam, 1997, p. 187.</ref> In die tijd is er weinig plaats voor [[privacy]] overdag: mensen leven dicht op elkaar. Privacy behoort toe aan de nacht. . . == Angst voor het duister: ‘A good darkie’ == . '''De eerste persoon die ik ontmoet, zal sterven of zijn geld afgeven, want de nachten zijn nu duister; en ik ben vastbesloten dat voordeel te benutten'''.|'''Philip Thomas''' . {{Cquote|'''De goede mensen houden van de dag, de slechte van de nacht.'''|'''Frans spreekwoord'''.}} . {{Cquote|'''De hekken en muren dienen vaak vooral een politiek en psychologisch doel. Alleen als ze zwaar worden bewaakt, slagen ze erin om migranten of terroristen te weren. Zo nam het aantal zelfmoordaanslagen in Israël sinds de bouw van de muur op de Westelijke Jordaanoever sterk af, wat volgens de Israëliërs duidt op het succes ervan. Maar veel grensafscheidingen maken het mensen hooguit moeilijk om de andere kant te bereiken. Ze gaan toch. De bestormingen door Afrikanen van de gemiddeld zes meter hoge hekken rond de Spaanse [[enclaves]] [[Ceuta]] en [[Melilla]] in Marokko zijn bekend. Vaak slagen ze er toch in om Spaans grondgebied te bereiken, weliswaar met flinke verwondingen. De hekken tussen Botswana en Zimbabwe worden nauwelijks bewaakt en liggen door rondtrekkende kuddes olifanten deels alweer plat. Zijn hekken en muren wél een grote belemmering, dan verleggen mensensmokkelaars simpelweg hun routes. Waarna ook daar de bewaking weer wordt opgeschroefd. Hongarije bouwt nu een vier meter hoge muur aan de grens met Servië. Als dat gat is gedicht, kan het land beginnen aan een muur aan de grens met Roemenië. Eerder trokken Bulgarije en Griekenland hekwerken op langs hun grenzen met [[Turkije]]. Zo keren ruim 25 jaar na de val van de [[Berlijnse Muur]], de muren en hekken langzaam weer terug in Europa. Met weinig effect. Het aantal asielaanvragen na illegaal rondreizen in de EU stevent dit jaar af op een record.'''|'''[[Henk van Houtum]]''', deskundige in de politieke geografie van het Centre for Border Research.<ref>Tekstfragment uit ''De comeback van de muur'' van [[Henk van Houtum]], in: ''De Standaard'', 20.08.2015, p. 21.</ref>}} . . ;Spoken en nachtspreuken . {{Cquote|'''Dat de duivel bestaat, daar twijfel ik niet aan: mijn opvoeders hebben me dat ingeprent en tot op heden is zelfs de grootste rationalist er niet in geslaagd me te bewijzen dat dat geloof, of dat dogma, slechts een bakersprookje is. Of ik in de duivel geloof? Allicht! En op een standvastiger manier dan in God en zijn Heiligen.'''|[[Michel de Ghelderode]]<ref>MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. ''Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen.'' Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 94.</ref>}} . In deze agrarische, onzekere en gewelddadige wereld heeft de mens nauwelijks greep op de dingen en is er een radicale scheiding tussen dag en nacht. Heggen, hekken en bomen - natuurlijke oriëntatiepunten - leiden 's nachts een eigen leven. Mensen en meubels zien er anders uit. Honden en wolven lijken op elkaar. [[Nachtwakersstaat|Nachtwakers]] en torenwachters roepen op hun ronde rituele nachtspreuken, een gebruik dat tot op vandaag ritueel doorgaat in de Duitse stad [[Münster]] in [[Noordrijn-Westfalen]]. Vanop de 75 meter hoge [[Sint-Lambertuskerk (Münster)|Lambetikirche]] waakt de Türmerin von Münster over de nachtelijke stadsgemeenschap. Om haar aanwezigheid te benadrukken blaast de torenwachter elk half uur op een koperen hoorn, telkens in andere windrichtingen, behalve naar het oosten, want daar lag het vroegere kerkhof. Doden stoort men niet. Martje Saljé, zo heet de torenwachtster is sinds 2014 de enige permanente torenwachter in Duitsland. Eén keer merkte ze als eerste een brand op. In plaats van het traditionele [[staccato]] alarm te blazen, gebruikte ze haar telefoon. Deze nachtelijke traditie is er al sinds 1383 in Münster, na de stadsbranden van 1127, 1197 en 1383. Niet dat elke cultuur nachtangst heeft, [[Vikingen|Vikingen]] houden van nachtelijke aanvallen, maar de Westerse afkeer van het donker duurt tot het [[rationalisme]] en de [[Verlichting (stroming)|Verlichting]], de professionele [[politie]] en het gaslicht in de [[19de eeuw]] en het [[elektrisch licht]] in de [[w:20ste eeuw|20ste eeuw]] opduiken.<ref>EKIRCH R. ''Nacht en ontij. Een geschiedenis van het duister.'' De Bezige Bij, Amsterdam, 2006.</ref> In dit vroege magische en symbolische tijdvak houdt de controle van het centrale gezag op als de schaduwen langer worden en de zon onder de horizon zinkt. Geestelijke en seculiere functionarissen stoppen hun arbeid. Het kerkelijke en statelijke toezicht is in de nachtelijke duisternis buiten werking. Uilen klapwieken als voorbode van de [[dood]] over bos en akker, scheren langs [[stadswallen]] en door dorpsstegen. Ze krijsen als samenzweerders en jagen muizen en mensen de daver op het lijf. De nacht valt niet, hij overvalt. Hij berooft de reiziger van het zintuig waar hij het meest beroep op doet. De ochtend brengt verkwikking maar is somber, stinkend en mistig. 'Groezelig' zo noemt [[Michel de Ghelderode]] de handelswijk waar hij soms doorheen dwaalt. Het was een 'verstekkende doolhof langs de slijkerige [[Theems]]. Het miezerde.' Tijdgenoten die hij langs de weg ontmoet, hebben boeventronies, of ze lijken op leverlijders. De Ghelderode vraagt zich af of hij zijn 'zwerftocht over de glibberige straatkeien, te midden van een mist die wel zwanger scheen van de dampen van alle pestepidemieën uit de wereldgeschiedenis, nog een wandeling kunnen noemen? Michel de Ghelderode werd geboren in 1898 en stierf in 1962.<ref>MICHEL DE GHELDERODE, vertaald door Chris van de Poel & Hilde Rits. ''Reis door mijn Vlaanderen en andere verhalen.'' Houtekiet, Antwerpen, 2008, p. 91.</ref>}} . [[Bestand:2_ème_enceinte,_Porte_de_Hal.JPG|thumb|550px|De Brusselse Hallepoort luidt de avondklok, la cloche, voor de stadspoorten sluiten. Reizigers of vreemdelingen kunnen zich maar beter reppen. Het woord clochard is ervan afgeleid, net als het woord [[Paspoort|passpoort]] en het woord [[poorter]]. Het woord burger of [[Burgerij|bourgeois]] komt [[Etymologie|etymologisch]] van het Oudhoogduitse woord [[Burcht (kasteel)|burcht]], en het Engelse burhs en borough, een versterking tegen invallende Vikingen. Borghette is Italiaans voor een klein stadje: dat leidt wellicht naar het woord [[getto]].]] [[Bestand:Muenster-100725-16110-Lamberti.jpg|thumb|550px|Behalve op dinsdag beklimt een van de laatste Europese torenwachters de kerktoren van de Sint-Lambertuskerk om er van negen uur tot middernacht elk half uur op de hoorn te blazen. Let op de drie kooien boven de klok: dat is een verhaal uit de zestiende eeuw, meer bepaald in [[1536]].]] . ;Omheining . Omheinen is aanvankelijk geen constante in de zo'n boosaardige, moorddadige wereld, maar bij momenten wordt er meer omheind dan op andere. De Kretenzische paleizen waren niet versterkt en de Minoïsche kunst verwijst nauwelijks naar oorlog. Toch komt het omheinen ons over als eigen aan de mens. Na 9/11 steeg het omheinen spectaculair - de gedachte dat de [[Mondiaal dorp|wereld een dorp]] zou worden had afgedaan. Hekken, barrières en de muren verrezen om te beschermen, aanslagen te voorkomen en om migranten te stoppen. Dat was tienduizend jaar geleden niet anders. Met het ontstaan van de vroege, vaste verblijfskernen, verschijnen veldjes en akkers. Om vernieling en vraat te vermijden, vijandig vee en vreemde, vijandige nomadengroepen voor te zijn, vlecht men er een dichte, stekelige beplanting rond. En zo verschijnt de tuin in de [[Wildernis (natuur)|wildernis]]. . ;Van tuin naar stad, van Jericho naar Jerusalem [[Jericho]] ([[Kanaän (gebied)|Kanaän]]) is de oudste (gevonden) stad ter wereld. Jericho is ouder dan de beschavingen langs de [[Tigris]] en de [[Eufraat]], met een ongeschreven geschiedenis die teruggaat tot tienduizend jaar geleden. De oase is een trekpleister die twintig keer is opgebouwd en verlaten, vernietigd en heropgebouwd. De eerste huizen waren rond, later rechthoekig en stonden in een wallen omheining. Als de opvolger van [[Mozes]], de krijgszuchtige en wrede [[Jozua (persoon)|Jozua]] en de [[Israëlieten]] voor Jericho staan, doet hun kabaal de stadsmuren instorten. Wat de [[Bijbel (christendom)|bijbel]] niet vertelt, is dat de muren toen wellicht drie millennia oud zijn en bovenop nog oudere stenen muren staan. Jozua's verovering van [[Kanaän (gebied)|Kanaän]] begint in Jericho. Hij brengt alle inwoners en het vee om, wat in strijd is met Mozes' instructie om de jonge maagden te sparen. Wellicht komt de koning van Jericho levend bij Jozua. Die laat hem aan een boom hangen tot de avond valt. Steden hebben de kenmerken van tuinen. De Hebreeën of de vroege Israëlieten en de voorouders van de Joden gebruiken de woorden 'gan' (גן) en 'ganah' (גנה) als concept van bescherming en beschutting. De term 'Hebreeën' (de nakomelingen van de bijbelfiguur Eber kan verwijzen naar zij die 'van over de rivier' komen, migranten of vreemden. Ze leven als nomade en dus buiten de 'gevestigde' orde. Vest, vestigen en vestingen slaan in deze context op het sedentaire bestaan, het nederzetten en het verdedigen van de nederzetting. Als er een bron of een waterstroom is in de tuin/omheinde omgeving, dan is dit een ongeziene rijkdom, zeker voor de woestijnvolkeren. De Hebreeën maken in de late bronstijd in het Midden-Oosten de overgang van herder naar landbouwer. Het verhaal van Kaïn en Abel is er de illustratie van. Ze geloven dat ze uitverkorenen zijn om het beloofde land (Israël) te bewonen. 'Gan' betekent 'tuin' of 'omheinde plaats' en verwijst naar beschermd gebied. Een bekende is de 'Tuin van Eden' (Gan Eden, in het boek Genesis), een paradijselijk afgesloten plek. 'Ganah' is actiever en betekent beschutten/beschieten, beschermen, omheinen, afschermen/schermen, veilig houden. Een goddelijke zorg als het ware. Tuin en stad zijn geen tegengestelden. Beiden ontwikkelen zich tot cultus- en cultuurruimtes tot ongenoegen van sommige vroege profeten. Jesaja (1:29-30) beschrijft tussen 750 en 700 voor Christus over de tuinverering in Jerusalem als afgoderij. Tuinen staan het contact met god in de weg. De heilige boomaanbidding stelt Jesaja gelijk met de afkering of de vervreemding van god. Een tuin is een verderfelijk oord. God gruwelt als Israël zich daar ophoudt.<ref>C.J. DEN HEYER & P. SCHELLING. ''Symbolen in de bijbel. Woorden en hun betekenis,'' Meinema, Zoetermeer, 2000, p. 453-455.</ref> Tuinen zijn het decor voor provocerende offers op bakstenen altaren (65:3), onreine rituele reinigingen en het verwerpelijke eten van varkensvlees (66:17). Wie zich in de tuin ophoudt, gaat ten onder als eikenbladeren die verwelken in een tuin zonder water. In de eerste eeuw na Christus is dit verderfelijke stads- en tuinbeeld verdwenen. De visioenen van Johannes (Openbaring 21-22) beschrijven Jeruzalem die als stad uit de hemel is neergedaald ter illustratie van de volmaakte gemeenschap. De rivier die er met het levenswater doorheen stroomt is omzoomd met levensbomen die maandelijks vruchten dragen en de bladeren dragen die genezen. . ;Defence versus offence Een omheining hoeft niet van steen te zijn. De in onze contreien veel voorkomende de [[wilg]], de [[Hazelaar (plant)|hazelaar]] en de [[meidoorn]] vormen een vlechtbare omheining met twee- of driejarige takken, soepel en buigzaam. Zo'n omheining noemt een '''tuun''' of een '''tuin''', in het Duits ''Zaun'' of [[omheining]]. Fence is dan weer Engels voor hek of omheining, afgeleid van 'defence' of het verdedigen en het beschermen (defensie). Dat kon op diverse wijzen: met greppels en houten structuren, met heuvels of gestapelde keien. Vandaar gaat de naam over op een omwalling, vestingswerken die de ruimtelijke ordening vorm geven. Het tegengestelde van defensie is het [[offensief (militair)]] of het verlaten van de stellingen (of). Een schild of een draagbare 'muur' kon dan van pas komen. Het werkwoord 'bevestigen' betekent niet alleen het creëren van een vesting, het duidt vooral op de sociale context die hierdoor ontstaat. Bevestigen is het erkennen van iemands identiteit, zijn positie of waardigheid, in tegenstelling tot zij die van buiten komen, de vreemdelingen of 'de buitenlui' zoals [[Auke van der Woud]] hen noemt in zijn proefschrift uit 1987 ''Het lege land''. Buitenlui vielen op. Hun kledij, hun spraak, hun bagage of handelswaar... alles verraadde hen. Zelfs hun gebaren en hun houding maakte hen herkenbaar. [https://commons.wikimedia.org/wiki/City_wall Tot de industrialisatie begrenst elke stad zich fysiek met een voelbare overgangszone.] . ;Francesco Guicciardini De oorlogskunst en de defensie zijn noodzakelijke ingrediënten als een dorp, een stad of een stadstaat wil blijven bestaan. De Italiaanse staatsman [[Francesco Guicciardini]] (1483–1540) uit [[Florence (stad)|Florence]], zag in zijn dagen hoe kanonnen en vuurkracht aan belang wonnen om een stad te veroveren en schrijft over de interne en externe beveiliging van de Renaissancestad. 'Binnenlandse orde en rechtsregels zijn van weinig nut als de stad met geweld zou worden ingenomen.' Steden konden altijd rekenen op rivalen, klaar om toe te slaan. De republiek Florence was voortdurend in oorlog met naburige steden zoals [[Milaan (stad)|Milaan]], [[Pisa (stad)|Pisa]] en [[Siena (stad)|Siena]]. Veel naburige stadstaten slokte Florence op voordat ze tot rivaal uitgroeiden. Om dit te realiseren tastte de stad diep in haar geldbuidel. [[Huursoldaat|Huurlingen]] vroegen handen vol geld om hun diensten als (kruis)boogschutter, [[lansier]], [[Cavalerie|cavalerist]] of [[Infanterie|infanterist]] ter beschikking te stellen. De Italiaanse stadstaten liepen in deze dagen voorop in de vestingbouw en de bijhorende gevechtstactieken. . ;Poortgeld De tocht van exterieur naar interieur loopt langs de wal, de gracht en de poort. Ze zorgen dat de buitenlui niet onopgemerkt blijven. Hun poortgeld betaald aan de 'poortier' en hun naam in het register bij overnachting in een herberg zorgen ervoor dat ze buiten de gaststad staan, ook al zijn ze binnen. De stad vormde een entiteit en een symbolisch bewustzijn.<ref>AUKE VAN DER WOUT. ''Het lege land. De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848'', Contact, Antwerpen, 1987, p. 308-309.</ref>''The Young Farmer's Manual'' van S. Edwards Todd uit [[1860]] geeft de Amerikaanse kolonisten, zes jaar voor de burgeroorlog en een ruim decennium voor de geboorte van de prikkeldraad raad. 'Het maakt niet uit waar de boerderij zich bevindt, het maakt niet uit wat ze teelt: de eerste, tweede en laatste zorg voor de dagelijkse bedrijfsbezigheden is afrastering, afrastering en nog eens afrastering.'<ref>DICK WITTENBERG. ''Prikkeldraad. Een geschiedenis van goed en kwaad'', Atlas Contact, Antwerpen, 2015, p. 46-47, 52-53.</ref> Het deed hen experimenteren met doornen heggen zoals de [[oranjeappel]]. Er verschenen advertenties die de plant prezen als 'horse high', 'bull strong' en zo nesteldicht dat geen varken er door drong. De nadelen bleven gecamoufleerd: de trage groeitijd, de waterzucht en haar asielfunctie voor insecten, ongedierte en onkruid. [[Jacob Haish]] (1826-1926) uit Duitsland emigreerde naar de V.S. toen hij zes was en zou zich toeleggen op omheiningen, eerst als zadenverkoper van de oranjeappel, later als mede-uitvinder van de prikkeldraad. Hij wist hoe belangrijk afsluitingen waren voor de boeren op de prairie. Het is zoals de journalist [[Dick Wittenberg]], de auteur van 'Prikkeldraad' zegt: dat kon alleen maar in de V.S. worden uitgevonden. . ;Ha-ha Een merkwaardige esthetische 'muur'-constructie is de '''ha-ha''' die in de achttiende eeuw (dus vóór de introductie van afrasteringen) in de Engelse tuin . In dit soort romantische tuinen willen aristocraten wel schapen zien, maar dan enkel in de verte. Hun keutels willen ze op afstand houden. De ha-ha is een constructie die dit toelaat zonder dat er een omheining te zien is. Het gaat om een muur of omheining die verborgen is in een droge gracht. Ook als militaire constructie is de ha-ha bekend. . . [[Bestand:Klokklein.jpg|thumb|550px|Kerktorens hebben door hun beschutting en hun uitzicht ook een militaire functie. De 13e-eeuwse luidklok van de kluiskerk te [[Warfhuizen]], een van de oudste van Nederland, waarschuwde de bevolking voor onraad. De klok was de stem van het haantje op de toren (kippen en ganzen helpen vanouds een bij de bewaking van het erf). Klokken zijn kostbare symbolen, gegoten door klokkengieters, die in tijden van oorlog de klokken konden omsmelten en er kanonnen van maken.]] [[Bestand:Ávila_24-8-2002.jpg|thumb|550px|De Spaanse stad [[Ávila]] is sinds 1090 omringd door een stadsmuur van twee en een halve kilometer.]] [[Bestand:Binche_JPG02.jpg|thumb|550px|Dichter bij huis vind je de stad [[Binche]], sinds de veertiende eeuw omringd door deze muur.]] ;Historische hekken en muren weren mensen . * [[Berlijnse muur]] . * [[Chinese muur]] . * [[Gazastrook]] . * [[Grens tussen Mexico en de Verenigde Staten|Mexicaanse grens]] . * [[Israëlische Gazastrookbarrière]] . * [[Israëlische Westoeverbarrière]] . * [[Klaagmuur]] . * [[DMZ Korea|Koreaanse muur]] . * [[Marokkaanse barrière]] . * [[Muren van Belfast]] . * [[Muur van Anastasius]] . * [[Muur van Antoninus]] . * [[Muur van Hadrianus]] . * [[Muur van schande]] . . ;Minder bekend zijn: . * Het hekwerk tussen Turkije en Griekenland; . * Het hekwerk tussen [[Oezbekistan]] en [[Turkmenistan]]; . * Het hekwerk tussen Botswana en Zimbabwe; . * Het hekwerk tussen India en Birma; . * Het hekwerk tussen Maleisië en [[Brunei]]... . . ;Avondklok . De [[avondklok]] of een luide bel, ook wel 'la cloche' kondigt het sluiten van de poorten of het barricaderen van de straten aan. Het woord '[[clochard]]' (wie geen onderdak vindt, of te laat de stad bereikt) kent er zijn oorsprong, net zoals het woord [[passport]]: reizigers die de poort passeren omdat zij over een document beschikten van hogerhand. Grendels en [[Slot (sluiting)|sloten]] schuiven dicht. Kaarsen flakkeren en spetteren, roken en stinken in kleine halfduistere binnenkamers en worden gedoofd. Immers, [[Brand]] ligt op de loer en wapens binnen handbereik. Met een couvrefeu, een bolle aardewerken pot dekt men de vuren af. Voor de biddende en slapende massa begint de kwelling. De onvermijdelijke angst is een overlevingsstrijd: de boer biedt het hoofd aan dieven, soldaten en bestrijdt het onbekende met hardhandig en verbaal geweld. Wapendracht (messen, spiesen, bogen, zwaarden), [[vreemdelingenhaat]] (of is het dorpspatriottisme?) en schunnig taalgebruik, [[magie]] en [[toverij]] maken deel uit van het dagelijks leven als water en brood, de vuiligheid en de stank. Voor spoken, heksen en demonen, voor indringers, dieven en struikrovers, voor plunderaars, kinderlokkers en moordenaars begint ‘a good darkie’, de ideale nacht om te roven, te bezweren en te stelen, om de [[sabbat]] te vieren of te moorden. In deze magische, agrarische, onzekere, gewelddadige en symbolische wereld heeft de mens nauwelijks greep op de dingen en zeker niet op 'de tijd'. Tot diep in de middeleeuwen is er geen klok die de tijd ‘minutieus’ indeelt, er is enkel het gebed: de [[Metten (gebed)|metten]] rond middernacht, het [[Lof_(plechtigheid)|lof]] om drie uur 's morgens, de [[Metten (gebed)|metten]] bij het ochtendgloren, de [[vespers]] om zes uur ’s avonds en de [[completen]] tegen bedtijd. Het zijn de “getijden des daags” zoals de mediëvist [[Johan Huizinga]] het in zijn ‘[[Herfsttij der middeleeuwen]]’ uitdrukt. De zes weekdagen en een rustdag structureren het [[scheppingsverhaal]] en verklaren de weekcycli. Achter die indeling steekt ervaring en observatie van geleerde enkelingen waarvan de ongeschoolde de herkomst nauwelijks kent. De tijdsmeting en de geschiedenis baseren zich op de cyclus. Zon en sterren zijn de wijzers op het uurwerk van de natuur, ze wijzen naar kerkelijke sacramenten, jaarfeesten of heiligendagen. Daardoor heeft de middeleeuwse geschiedenis een praktische component. De geschiedenisstudie beperkt zich tot de lezende en schrijvende elite: adel, geestelijkheid en niet te vergeten de tovenaars of tovenaressen (het begrip heks is van latere oorsprong). Zij verzamelen kennis en beslissen op basis van hun ervaring en hun inzichten (die alleen bij te houden zijn door het geschreven woord) wanneer boeren bijvoorbeeld mogen zaaien of oogsten. . . = Op onderzoek = [[Bestand:Pompei,_scavo_vittime.jpg|thumb|550px|Opgravingen 1961 in Pompeï]] . ▶ '''LUISTERFRAGMENT_Geschiedenis voor herbeginners, aflevering 63. ''[https://podcasts.apple.com/be/podcast/63-waarom-graven-archeologen-het-verleden-op/id1509692709?i=1000548151274 Waarom graven archeologen het verleden op?]''''' . == De hoofdrolspelers == . Terugkeren naar het verleden doen we met archeologen en historici en met fictiefiguren zoals [[Lara Croft: Tomb Raider|Lara Croft]] en [[Indiana Jones]]. Griekenland maakt de brug tussen de niet en wel geschreven cultuur. Hoewel er veel niet is geweten, proberen deze mensen een handvat te geven... . === Marc Waelkens en Sagalassos === . Sagalassos is een antieke stadsruïne in [[Anatolië]], [[Turkije]]. De stad floreerde in de [[Hellenistische]] en [[Romeinse Rijk|Romeinse periode]]. Sagalassos was een regionaal centrum toen [[Alexander de Grote]] in [[334 v.Chr.]] door de streek trok en groeide onder de Romeinen uit tot dé stad in [[Pisidië]]. 590 na Christus verwoest een aardbeving de stad. De hoge ligging in het Aglasungebergte en de afscherming door de puinlaag behoedt de ruïne voor plundering en [[erosie]]. Zo bewaardt veel materiaal. [[Afbeelding:SagalassosTheater5232.jpg|thumb|right|250px|Het theater]] [[Afbeelding:Sagalassos1.jpg|thumb|right|250px|De lagere Agora]] [[Bestand:Sagalassos2.jpg|thumb|right|250px| De site in 2005]] ;Locatie en geschiedenis De vindplaats ligt in de regio [[Pisidië]], 110 kilometer ten noorden van [[Antalya (stad)|Antalya]] in [[Turkije]]. Sagalassos bevindt zich aan de voet van het Aglasungebergte, bij het [[Ağlasun (stad)|gelijknamige dorp]] en op 20 kilometer van [[Isparta (stad)|Isparta]]. . Vanaf 546 behoort Sagalassos tot het [[Perzische Rijk]] en jonge mannen worden [[huurlingen]]. De oorlogszuchtige en rebelse Sagalassiërs ondernemen regelmatig plundertochten in [[Anatolië (Ottomaanse provincie)|Anatolië]] en komen zo in contact met de Grieken. Later zijn de vechtlustige Pisidiërs gegeerde soldaten bij de generaals van [[Alexander de Grote]]s. ;Alexander de Grote Sagalassos lijkt even invloedrijk als Selge en [[Termessos]] als [[Alexander de Grote]] in [[333]] de stad inneemt. De stad controleert een territorium met versterkingen op hellingen in onderling contact. Na Alexanders dood komt de regio in handen van zijn opvolgers die ze [[Hellenisme|helleniseren]] met Grieks als officiële taal. Dit proces is niet opgelegd maar het resultaat van interactie. ;Romeinse provincie Sinds het midden van de [[2e eeuw v.Chr.]] is Sagalassos een productiecentrum van aardewerk. Nadat de [[Attaliden]] hun koninkrijk nalieten aan [[Romeinse Rijk|Rome]] is de stad in 129 deel van de Romeinse provincie Asia. Tijdens de heerschappij van de vazal-koning [[Amyntas van Galatië|Amyntas]] van Galatië van 39 tot 25 verovert Sagalassos de regionale markt met zijn koopwaar. De stad breidt zich uit buiten de muren in de vroege keizertijd. De laat-hellenistische [[Dorische orde|Dorische]] fontein, de Dorische tempel en de residentiële wijken getuigen daarvan. In 25 is Sagalassos opnieuw Romeins. De [[Pax Romana]], de stichting van Romeinse kolonies in het zuiden van [[Galatië|Galatia]] en de aanleg van een wegennet tijdens de regering van [[Imperator Caesar Augustus|Augustus]] scheppen mogelijkheden: de “[[via Sebaste]]” die [[Antiochia in Pisidia|Antiochia]] in Pisidia verbindt met havens in [[Pamphylië|Pamphylia]] loopt 63 kilometer over het territorium van Sagalassos. In de loop van de eerste drie eeuwen van de Romeinse keizertijd breidde de stad uit. Het stadsareaal verdubbelde en het centrum verfraaide met monumentale openbare gebouwen. Een periode van ongeziene bouwactiviteit en welvaart startte tijdens de regering van keizer [[Hadrianus]], van 117 tot 138 na Christus en liep tot het begin van de [[3e eeuw]]. Aan het eind van de [[2e eeuw]] voltooide men de Romeinse thermen, het theater en een tempelheiligdom voor de keizers Hadrianus en [[Antoninus Pius]]. Door dit heiligdom nam de stad deel aan de keizerscultus als [[koinon]] van Pisidia. De lokale elite bouwde monumenten om zichzelf te affirmeren en te promoten op sociaal vlak. Zo zijn er vier monumentale [[Nymphaeum|nymphea]] (fonteinen), een bibliotheek en een [[macellum (markt)|macellum]] (voedselmarkt). Lopen, boksen en worstelen zijn populair in de Pisidische cultuur. In de 3e eeuw wordt de krijgshaftige regio betrokken bij de Perzische oorlogen van Rome. Een gladiatorenhelm (zie galerij) getuigt van bloedige spelen en gevechten met dieren en gladiatoren in het theater. [[Bestand:Eroten met knots en leeuwenvel 100-50 vC Sagalassos b.jpg|thumb|right|250px|Deze kalkstenen pilaster komt uit een [[gymnasium]] (een school waar lyrische kunst en sport centraal staan en is gedateerd tussen 100 en 50 voor Christus. Aan één zijde twee [[eroten]] waarvan één met de attributen van [[Herakles (mythologie)|Heracles]]: een knots en leeuwenvel. Heracles was samen met [[Hermes (mythologie)|Hermes]] beschermgod van de gymnasia. Aan de andere zijde staat het hoofd van [[Medusa (mythologie)|Medusa]]. De pilaster werd in de late oudheid hergebruikt. Het fragment toont dat de stad ook tijdens de [[Romeinse Republiek]] uitmuntende steenkappers had. Vanaf de 3de eeuw v.C. beschikte Sagalassos over één en later over twee steenkapperscholen.]] ;Verval Vanaf de late [[4e eeuw]] en het begin van de [[5e eeuw]] komen de eerste tekenen van verval. Geleidelijk aan wordt het karakter van de stad hierdoor aangetast. Sagalassos werd een bisdom in de loop van de 4e eeuw en was vertegenwoordigd op het eerste [[Concilie van Constantinopel I|concilie van Constantinopel]] in [[381]]. Steeds meer volgelingen van de nieuwe godsdienst eisten een prominente plaats voor zich op. Toenemende spanningen tussen christenen en heidenen leidden rond [[400]] tot de vernietiging van de pas gerestaureerde Neonbibliotheek. Rond 500 braken slechtere tijden aan toen een eerste aardbeving de stad trof. Er was schade maar de bewoners waren blijkbaar talrijk en welvarend genoeg om die te herstellen. Na de restauratie kwam er een periode van toenemend “encroachment” of het privaat gebruik van publieke ruimten. Het resulteerde in smalle straten en portieken met kleinere ruimtes. Dit encroachment was wijdverspreid in de laatantieke steden en was het gevolg van een veranderende administratie en economie. Na het midden van de [[6e eeuw]] begon het economische systeem uit elkaar te vallen ten gevolge van onder meer de [[Pest van Justinianus|pestepidemie in de jaren 541 en 542]]. Bijna 50 procent van de bevolking van [[Asia (Romeinse provincie)|Asia Minor]] werd weggemaaid. Het dalende aantal arbeidskrachten en de tegenvallende oogsten in de daaropvolgende jaren brachten hongersnood. Stadsdelen werden verlaten, grote huizen werden onderverdeeld in kleinere wooneenheden. De levensstijl werd minder luxueus en ruraler. De economische malaise en onlusten versterkten dit. Toen een aardbeving rond 590 de stad volledig verwoestte, was deze grotendeels verlaten. Na deze gebeurtenissen lijkt er een hiaat in de bewoning. Er zijn nog enige tijd begrafenissen in het aardbevingspuin naast de tempel van [[Apollo (god)|Apollo Klarios]] (toen omgebouwd tot christelijke kerk). De stad werd grotendeels verlaten door de migratie naar de vallei. Recente [[surveys]] en het pollenpatroon tonen dat de stad niet volledig werd verlaten maar dat de levensstijl dorpser en pastoraler werd. <gallery> Beeldje13a c.jpg|Grafvondst, deel van Grieks parfumflesje, [[infanterist]] Nimfen 125-75 vC fries van een hieron Sagalassos (2).JPG | Nimfen op een fries van een hieron 125-75 v.C. Pillar Sagalassos Tongeren.JPG | Kalken pilaster 100-50 voor v.C. Aphrodite kop marmer 150-175 Sagalassos 2.JPG | [[Aphrodite]] kop marmer ca. 150-175 Aphrodite kop marmer 150-175 Sagalassos.JPG | [[Aphrodite]] kop marmer ca. 150-175 Aphrodite Sagalassos Tongeren.JPG | Hoofd van een marmeren [[Aphrodite]] ca. 150-175 Buste Roman woman Sagalassos Tongeren 2.JPG | Kalkstenen aristocratische vrouw ca. 200-225 Gladiatorbeeldje.jpg | Een [[gladiator]]helm, 3e eeuw Hygieia Sagalassos Tongeren.JPG | Deel van marmeren [[Hygieia]] ca. 300-400 Hygieia Sagalassos Tongeren 2.JPG |Deel marmeren [[Hygieia]] ca. 300-400 Earthenware bottles Sagalassos Tongeren.JPG | Aardewerken wijnflessen ca. 400-600 Saint Sagalassos Tongeren.JPG | Terracotta beeldje ruiterheilige ca. 400-600 Statuette horse sagalassos tongeren.JPG | Terracotta paard ca. 400-600 Roman oil lamp Sagalassos Tongeren.JPG | Terracotta olielamp met offer van Isaak ca. 400-600 Moulds wine bottles Sagalassos Tongeren 2.JPG | Wijnflesmal (terracotta) ca. 400-600 Moulds wine bottles Sagalassos Tongeren.JPG | Terracottamal voor wijnflessen ca. 400-600 n.C. Balance Scales Sagalassos Tongeren.JPG | Delen van een weegschaaltje ca. 500-700 Lock and key Sagalassos Tongeren.JPG | Hangslot ca. 1-600 en grendel ca. 550 - 600 Eros with full basket Sagalassos Tongeren.JPG | [[Eros (god)|Eros]] met fruitmand, stempel voor aarden flessen. Athena Sagalassos gipsen afgietsel uit de 19e eeuw (2).JPG | [[Pallas Athena|Athena]] gipsen afgietsel uit de 19e eeuw Medusa Sagalassos gipsen afgietsel uit de 19e eeuw.JPG|[[Medusa (mythologie)|Medusa]], Sagalassos, gipsen afgietsel uit de 19e eeuw]] Aardewerk 7e millennium vC Höyücek.JPG|thumb|250px|Aardewerk en [[Venusbeeldjes|figurines]] 7e millennium v.C. Höyücek]] </gallery> ;Vroege meldingen Vroege meldingen van de site dateren uit het begin van de [[18e eeuw]]. In [[1706]] reisde de dokter, schrijver en diplomaat Paul Lucas voor het hof van [[Lodewijk XIV]] door het zuidwesten van Turkije. Zijn missie bracht hem op de bergtop van Sagalassos. Hij was de eerste westerling die de site zag. Hij schreef dat hij overblijfselen zag van steden bewoond door feeën. In [[1824]] identificeerde Francis Arundell, een Brits predikant, de site als Sagalassos, dankzij een inscriptie en maakte een eerste schets van de stadsruïne. In het midden van de [[negentiende eeuw]] beschreef [[William Rowan Hamilton|William Hamilton]] het als de best bewaarde stad die hij ooit zag. In [[1880]] bestudeerde een Oostenrijks team de regio Pisidia, waaronder Sagalassos. In 1884-1885 volgde een grondig veldonderzoek door de Poolse graaf Karl Lanckoronski die de stad in kaart bracht. Georg Niemann zorgde voor tekeningen. Verder zijn er foto's van Paul Trémaux uit 1882 en [[Gertrude Bell]] uit 1907. Tegen het einde van de eeuw werd Sagalassos beroemd onder studenten klassieke oudheid, maar de aandacht verslapte. Opgravingen langs de westkust bij [[Efeze]], [[Milete]] en [[Pergamon]] trokken de aandacht en deden Sagalassos vergeten. . . === Fernand Braudel en de relevantie van onze atlas === . {{Cquote|'''Er is geen gebied ter wereld dat zo goed belicht en in kaart is gebracht als de Middelandse Zee en de landen die zich in haar wateren spiegelen.'''|Fernand Braudel}} . {{Cquote|'''Ik heb een hartstochtelijke liefde voor de Middelandse Zee opgevat, waarschijnlijk omdat ik uit het Noorden kom.'''|Fernand Braudel}} . {{Cquote|'''Ik denk dat de zee die wij zien, het grootste document van het verleden is.'''|Fernand Braudel}} [[Bestand:Fernand_Braudel_(1902-1985).jpg|thumb|550px|Fernand Braudel (1902-1985) was een historicus die zijn opleiding genoot bij [[Lucien Febvre]] en werkte in Algiers, São Paulo en Parijs. In 1940 is krijgsgevangene. In tegenstelling tot Lucien Febvre overleeft hij de oorlog.]] [[Bestand:Mediterranean_Relief.jpg|thumb|550px|Het relief van de Middelandse zee vraagt studie...]] . ;De Middellandse zee . De historicus [[Fernand Braudel]] was zijn leven lang begaan met de geschiedenis van de [[Middellandse zee]]. Die leverde hem zijn '''drietrapsmodel''' op, bestaande uit '''structuur''', '''conjunctuur''' en '''evenement'''. Geografie bepaalt de economie en economie bepaalt het sociale, zo klinkt zijn redenering. . ;Bootvluchtelingen . Mocht de man terugkeren (hij overleed in 1985), dan zou hij even in de war zijn. Computermodellen, internet en nieuw archeologisch onderzoek zouden zijn jarenlange onderzoek en zijn conclusies grondig aanvullen. Zo schrijft hij in 1966 visionair: 'Misschien komt er een dag waarop wij historici over geavanceerde methoden beschikken om onze onderzoeken te verrichten. (...) Ik weet nu al dat mijn conclusies opnieuw zullen worden bestudeerd, bekritiseerd en door andere vervangen en dat is ook de bedoeling.'<ref>FERNAND BRAUDEL, vertaald door Eef Gratama. ''De Middelandse zee. Het landschap en de mens'', Contact, Antwerpen, 1992, p. 19.</ref> Bij het recente aantal slachtoffers dat inmiddels als bootvluchteling in de Middellandse zee omkwam, zou hij grote ogen trekken. Dit eigentijdse decor is het ankerpunt voor het verleden van Grieken en Romeinen, onze [[Bakermat (begrip)|bakermat]]. En voor de leerkracht van morgen is dit de referentie. En zo komen we tot het woord 'superdiversiteit' dat stilaan een rode draad begint te vormen doorheen alle cursussen aan deze hogeschool. De binnenzee die ooit het centrum van de wereld was tot Columbus het roer omgooide, is vandaag actueler dan ooit. . ;Annales . Braudel’s werk en de [[Annales-school]] beïnvloeden het historisch onderzoek door verder te kijken dan directe gebeurtenissen en bredere sociale, economische en milieufactoren te overwegen. De theorie is tijdens deze [[klimaatsverandering]] beter van onder het stof te halen. In de opening van zijn bekende trilogie uit 1949 benadrukt Braudel dat de Middellandse Zee - daar waar 'onze' Oudheid ontstaat - een door hoge, brede en lange bergen omsloten zee is, op een paar open plekken en de [[Sahara|Saharawoestijn]] na, een relatief voorspelbare binnenzee overigens, met weinig getij die haar zeer bevaarbaar maakt. Historici merken dit feit nauwelijks op.<ref>In de [[straat van Gibraltar]], de verhoging van Naurouze, het [[Rhônedal]] en de zeestraten die de [[Zwarte Zee]] met de [[Egeïsche Zeeregio|Egeïsche]] verbinden, zijn er open plekken en tussen [[Syrië]] en [[Tunesië|Zuid-Tunesië]] zijn er geen bergen, daar grenst de [[Sahara|Saharawoestijn]] over duizenden kilometers aan de zee.</ref> Het gaat om de Spaanse [[Betische cordillera|Cordillera]], de bergen van [[Libanon]], de [[Anatolië|Anatolische]] bergen, de [[Kaukasus (gebergte)|Kaukasus]], de [[Atlas (gebergte)|Atlas]], het [[Dinarische Alpen|Dinarische gebergte]], de [[Apennijnen]], de [[Pyreneeën]] en de [[Alpen]]. Hij schrijft het zo: 'Het landschap van de Middellandse Zee bestaat dus niet alleen uit wijngaarden, olijfgaarden en tot steden uitgegroeide dorpen - dit is louter franje. Dichtbij, als het ware tegen de zee aangeplakt, liggen de hoge, opeengepakte bergen, een wereld met weinig huizen of gehuchten, maar met talloze hoge moeren en steile noordwanden waar niets meer doet denken aan dat deel van de Middelandse Zee waar de sinaasappelbomen groeien. De winters zijn er streng. Sneeuw valt er in overvloed, ook toen [[Leo Africanus]] in de winter door de Marokaanse [[Atlasgebergte|Atlas]] trok en ongelukkigerwijze van al zijn bagage en kleren werd beroofd.'<ref>FERNAND BRAUDEL, vertaald door Eef Gratama. ''De Middelandse zee. Het landschap en de mens'', Contact, Antwerpen, 1992, p. 36.</ref> . ;Sneeuwwater . Het sneeuwwater en het ijs, zo ontdekt Braudel laat de gemeenschap niet onbenut. Het is sinds de oudheid de bewaarplek, de ijskast voor het bewaren van voedsel. 'In het zestiende-eeuwse Turkije was sneeuwwater niet louter aan de rijken voorbehouden. In [[Konstantinopel]] en in het Syrische [[Tripoli (Libië)|Tripoli]], schreven reizigers over kooplieden die voor weinig geld sneeuwwater, stukken ijs en waterijs verkochten. (...) In het hart van het warme Middelandse-Zeegebied vormen deze besneeuwde gebieden een uniek fenomeen.' De oudste sporen van ijskelders gaat terug op 2.000 V.C. in Mesopotamië. Wanneer de ijskelders in onze streken ontstaan, dat moet ik nog uitzoeken. Ik vermoed in de middeleeuwen en niet in de 19de eeuw zoals Wikipedia beweert [[IJskelder|op deze pagina]]. . ;Bergcultuur / kustcultuur . Een tegenstelling die met een wantrouwen gepaard gaat, ontstaat tussen de mensen in de laagvlakte en die in de hoger gelegen gebieden.<ref>FERNAND BRAUDEL, vertaald door Eef Gratama. ''De Middelandse zee. Het landschap en de mens'', Contact, Antwerpen, 1992, p. 38.</ref> Lichtvoetig als berggeiten zakken die de heuvels af om te stelen, schrijft een reiziger in de twaalfde eeuw. Het bergleven bleef achter op dat in de vlakte, de beschaving drong er niet door. Als bewijs haalt Braudel het gemak aan waarmee de nieuwe religies terrein winnen en hoe de bergen een paradijs blijven voor het boerenbijgeloof. De bergen zijn een geliefd oord voor een afwijkende cultuur uit een ver verleden. Die cultuur in de laagvlakte plukte de vruchten van haar centrale ligging tussen Europa, Azië en Afrika en hield stand tot na de [[renaissance]] en de [[reformatie]]. Toen verschoof het machtscentrum (daar waar beslissingen worden genomen en waar de rijkdom zich verzamelt) van de wereld aan de noordelijke Atlantische oceaan komt te liggen: Brugge, Antwerpen, Amsterdam met de gouden eeuw van de Hollanders, de Fransen onder [[Lodewijk XIV]], het Engelse imperium in de negentiende eeuw. De twintigste eeuw hoorde Duits te worden, maar het liep anders en de Verenigde Staten domineerden de twintigste eeuw. . ;De atlas . De historische ''Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis'' (Editie 2023) kent een Romeinse en een numerieke indeling. De Romeinse getallen tonen het voorwerk met drie invalshoeken: een chronologische, een regionale en een thematische. Let op: sommige kaarten zijn [https://www.ididdit.be enkel digitaal beschikbaar], sommige met een animatie. Vooraan in de atlas steekt en handige tijdsband en een code om de digitale kaarten te raadplegen. Voor deze cursus zijn de volgende kaarten van belang: . * '''Chronologisch''' tot het begin van de middeleeuwen: 1.1, 2.1, 3.1, 4.1, 6.1, 7.1 en 8.1. . * '''Regionaal''', alle kusten van de Middenlandse zee en Noord Europa ** Algemeen: 2.2, 6.1, 20.1, 22.1 en 26.1. ** Griekenland: 9.1, 10.1, 11.1, 11.2, 12.1, 13.1, 13.2, 13.3. ** Romeins rijk: 16.1, 17.1, 17.2, 18.1, 18.2, 19.1, 19.2, 21.1, 21.2, 21.3, 23.1, 27.1. . * '''Thematisch''' relevant zijn: 8.2, 15.1, 21.1, 21.2, 24.1, 25.1, 26.1, 28.1 . '''Oefening in het handboek Memoria: benoem de vroegste samenlevingsvorm aan de hand van plaat D2.''' . . === Rocque Joaquín de Alcubierre === [[Bestand:Jean-François_Champollion,_by_Léon_Cogniet.jpg|thumb|450px|Jean-François Champollion]] [[Bestand:Heinrich_Schliemann_(HeidICON_28763)_(cropped).jpg|thumb|450px|[[Heinrich Schliemann]]]] [[Bestand:Sir_Arthur_John_Evans.jpg|thumb|450px|Arthur Evans]] . Eind 16e eeuw is Pompeï ontdekt. Sinds de 18e eeuw zijn er archeologische opgravingen en is de stad blootgelegd. Die geeft een beeld van het Romeinse dagelijkse leven. Roque Joaquín de Alcubierre (1702-1780) was een Spaans militair ingenieur die [[Pompeï]] en [[Herculaneum (oudheid)|Herculaneum]] ontdekt in 1738, tijdens zijn werk in Italië, een stad bedolven door de Vesuvius in '79. Zijn werk leidt tot opgravingen en de (her)ontdekking van Pompeï in 1748. . . === Jean-François Champollion en de steen van Rosetta === . De [[Steen van Rosetta]] is ontcijferd door deze Franse taalkundige in 1822. [[Jean-François Champollion]] slaagde erin de Egyptische hiërogliefen op de steen te vertalen door tekst-vergelijking, een doorbraak in het begrijpen van de Egyptische taal en cultuur. De granieten steen is in 1799 ontdekt door Franse soldaten in de Egyptische stad Rosetta tijdens de expeditie van Napoleon. De steen bevat drie schriftvormen: Egyptische hiërogliefen, [[demotisch]] schrift en Grieks. Dit maakte de ontcijfering van de hiërogliefen mogelijk. De tekst is een decreet van de priesters van Memphis ter ere van koning [[Ptolemaeus V Epiphanes]], gedateerd op 27 maart 196. De bekende Griekse inscripties dienden als sleutel om de andere twee schriften te ontcijferen. De Steen bevindt zich in het [[British Museum]] in Londen sinds 1802. Er zijn replica’s over de hele wereld. . . === Heinrich Schliemann === . De Duitse archeoloog [[Heinrich Schliemann]] (1822-1890) ontdekt in 1871 het oude [[Troje]] en [[Mycene]] in 1876. Zijn onderzoek kan hij laten ondersteunen door de schrijfsels van [[Homerus]]: de [[Ilias]] en de [[Odyssee]] over de [[Trojaanse Oorlog]]. Hij is bekend om zijn opgravingen en als pionier in de archeologie. Hij stelt dat aardewerkstijlen de sleutel zijn tot chronologie. De studenten ondernemen een oefening in historische kritiek op deze antieke bron door het toepassen van de Pinokkiotest. . . === Sir Arthur Evans === . [[Knossos]], hét paleis van de Minoïsche beschaving is ontdekt door de Britse archeoloog Sir [[Arthur John Evans|Arthur Evans]] in 1900. Het paleis van Knossos is een complex van 20.000 vierkante meter met meerdere verdiepingen, werkplaatsen en luxegraven. Het is beroemd om zijn architectuur met lichtbronnen, meervoudige deuren, drainage- en watervoorziening. Fresco’s tonen het dagelijks leven, religieuze rituelen en de natuur. De lineair B-kleitabletten zijn ontcijferd. Het iconische beeld van de slangengodin is 34 cm en is te zien in [[Heraklion (stad)|Heraklion]]. De stierenkop Rhyton is een ritueel vat in de vorm van een stierenkop, waarschijnlijk gebruikt in religieuze ceremonies. . Heinrich Schliemann en Sir Arthur Evans kenden elkaar. Evans bezocht de opgravingslocaties van Schliemann en was bekend met zijn werk. Schliemann had plannen om op te graven bij Knossos. Hij overleed voordat hij de droom kon verwezenlijken. Evans nam de leiding in Knossos. . . <gallery widths="155" heights="190"> File:Aie_Arthur_Evans.jpg|Monument voor Arthur Evans op Knossos File:Knossos_Königliche_Straße_04.jpg|Geplaveide wegen op Knossos File:Palace_of_Minos,_Knossos,_Crete_-_no_audio.webm|Het paleis van Minos File:Tuyaux de poterie et jonctions sur le réseau d'eau sous pression à Knossos.jpg|Terracotta waternetwerk Bestand:Rosetta_Stone.JPG|De steen van Rosetta Bestand:Mt_Vesuvius_79_AD_eruption-la.svg|Aswolk Pompeï </gallery> . . === Friedrich Schwab === [[Bestand:Bund-ro-altburg.jpg|thumb|Huizenbouw in La Tène-periode, gereconstrueerd in Altenburg bij [[Bundenbach]] im [[Hunsrück]] (Duitsland)]] == Methodes == [[Bestand:Herodotos_Met_91.8.jpg|thumb|550px|Herodotus: Hoewel Herodotus is geprezen om zijn objectiviteit, is hij bekritiseerd voor het opnemen van mythen en verhalen zonder bewijs. Hij gebruikt verhalen om de Griekse cultuur te verheerlijken en vijanden als de Perzen in een negatief daglicht te stellen.]] . {{Cquote|'''Door de fragmentarisering van alle kennis is de beleidsvorming er natuurlijk eenvoudiger op geworden. De hooggespecialiseerde takken van moderne wetenschap zijn zo ondoorzichtig geworden dat de mensen die daarin werkzaam zijn, noodgedwongen tot hun dertigste of langer door moeten studeren tot ze kunnen toetreden tot de nieuwe geestelijkheid. Een lange leertijd hebben ze allemaal, maar dat betekent nog niet dat ze het altijd eens zijn over de beste aanpak. De SARS-CoV-2-pandemie heeft duidelijk gemaakt dat de onenigheid onder experts zich zelfs kan uitstrekken tot schijnbaar simpele beslissingen, zoals over het gebruik van een mondkapje. Eind maart 2020 (de pandemie was drie maanden oud) adviseerde de Wereldgezondheidsorganisatie daar nog tegen, tenzij een persoon was besmet, en pas begin juni werd dat advies bijgesteld. Hoe kunnen mensen zonder specialistische kennis daarin partij kiezen of wijs worden uit debatten die vaak eindigen met het intrekken of ontmantelen van claims die daarvoor nog allesbepalend waren?'''|[[Vaclav Smil]]}} . === Archeologische methodes === (...) . === Historische kritiek bij geschreven bronnen === . Wat de betrouwbaarheid van deze encyclopedie betreft, daar gaan we even klassikaal door. We nemen een schrijfstok of een [[Griffel (schrijfstift)|griffel]] en een schrijfplank, een [[Lei (schrijfplank)|lei]] genaamd. We noteren drie vragen, het antwoord erop hoor je in de les. . * Ten eerste: Wat is het risico als men onbetrouwbare informatie voor waar aanneemt? . * Ten tweede: Wat is [[Betrouwbaarheid (informatie)|betrouwbaarheid]]? . * Ten derde: Hoe kan ik de betrouwbaarheid van informatie peilen? Peilen is een term uit de scheepvaart, peilingen doe je steeds opnieuw, want je positie verandert constant. . [https://www.youtube.com/watch?v=hA2p8EqvLLI '''♥ LESOPNAME B. WYDOOGHE: WAT IS BETROUWBAARHEID? (20 Min.)'''] . . <!-- [https://www.youtube.com/watch?v=Xs0K4ApWl4g '''♣ LUISTER HIER NAAR DE GROOTSTE MISLEIDING UIT DE TWINTIGSTE EEUW:[[The_War_of_the_Worlds_(hoorspel)| The War of the Worlds''']].] --> . . ;Weet je dat…? Tuurlijk wel. * Je in naam van iemand anders kan SMS'en? . * Fototrucage mensen mooier maakt? Of lelijker, als het moet… Vrijwel elke foto in de krant of op internet is bewerkt! Kijk eerst naar [https://www.youtube.com/watch?v=iYhCn0jf46U dit filmpje van Dove] of naar deze ontmaskering. . * Er berichten gemaakt worden om journalisten een loer te draaien. Dergelijke berichten worden canards genoemd. Ze verschillen soms nauwelijks van stadslegendes. . * Goed ogende websites valse informatie doorspelen? . * Journalisten opzettelijk foute berichten de wereld insturen? Kijk op het impulscentrum naar (minstens) een van deze reportages. 1. Orson Welles War of the Worlds (Canvas Days that shook the World); 2. Bye bye Belgium (RTBF). . * Een verkeerd bijschrift bij een prima foto snel geplaatst is? . * De zetduivel vaker toeslaat dan gedacht? . * Sommige mensen wel heel goed gelovig zijn. Klik [[hier]] en bel en sms één jaar gratis. In tien dagen tijd tekenden 7200 jongeren in op dit aanbod. . * Een fout gespelde naam? Een foutief jaartal? Een verkeerde leeftijd of woonplaats? Tja, iedereen maakt fouten, niet? . Voor je info gebruikt, evalueer je die. “Ik heb de pest aan informatie, je kunt je eigen vooroordelen niet meer vertrouwen” schrijft [[Jan Blokker]] ergens. Het citaat is in een mum van tijd gevonden, geknipt en geplakt in dit document. De referentie is uiteraard vergeten. Informatie wordt altijd gemaakt. Woordvoerders, journalisten, fotografen, redacteurs… één voor één maken zij nieuws of geschiedenis. Toch wordt die menselijke oorsprong snel vergeten. Geschiedenis is de discipline bij uitstek die informatie sinds lang evalueert. Tegenwoordig doet elke discipline dit. Dit vereist kennis van zaken en “typevragen” die ongeacht het onderwerp gelijk zijn. Zo dient de informatie controleerbaar, nauwkeurig, volledig, redelijk en eerlijk, relevant en actueel te zijn, er dient structuur, overzichtelijkheid en een lay-out te zijn. Voor je aan de controle begint, ga je na wie de maker is en wat zijn bedoelingen zijn. En, wat is de aard van je bron? * Informatief? * Persoonlijk? * Commercieel? * Opiniërend? . {| |[[Bestand:St Petersburg Union of Struggle for the Liberation of the Working Class - Feb 1897.jpg|thumb|550px|Revolutionaire club van St. Petersburg, 1897, kort voor de arrestatie door de Russische geheime dienst. In het midden zit [[Vladimir Lenin|Lenin]].]] |[[Bestand:St Petersburg Union of Struggle for the Liberation of the Working Class - Feb 1897 - Altered.jpg|thumb|560px|Dezelfde revolutionaire club van St. Petersburg, 1897, nadat Alexander Maltsjenko in 1930 bij [[Jozef Stalin|Stalin]] in ongenade viel, werd hij verwijderd.]] |} . ;Controleerbaar [[Bestand:CiceroBust.jpg|thumb|550px|Cicero, een Romeinse staatsman, advocaat en filosoof, staat bekend om zijn geschriften en redevoeringen. Hoewel hij streefde naar objectiviteit, was hij niet vrij van bias. 1. Zijn politieke agenda: Cicero was een voorstander van de Romeinse Republiek en de principes van de optimates (de aristocratische partij). Zijn overtuigingen beïnvloeden zijn redevoeringen, vooral in zijn strijd tegen politieke tegenstanders. 2. Zijn persoonlijke belang: Cicero’s ambities spelen een rol in zijn werk. Bijvoorbeeld, zijn rede tegen Catilina (de Catilinarische redevoeringen) zijn doordrenkt met retorische middelen om Catilina negatief te belichten. 3. Zijn retoriek: Cicero gebruikte zijn retorica om het publiek te overtuigen door feiten selectief te presenteren of te overdrijven.]] . Betrouwbare info is controleerbaar. Van moeilijk te controleren info daalt de betrouwbaarheid. Anonieme info is onbetrouwbaar. Een cartoon uit The NewYorker toont twee honden voor een monitor, waarvan de ene zegt: ‘Op internet weet niemand dat je een hond bent.’ Een goede site bevat net als een boek de naam van de maker en zijn functie, de naam van de organisatie, een contactadres, een redactieteam, het doel van de organisatie en een datering. Het controleren begint dus met de vraag naar de auteur. Dit maakt een mail mogelijk of een extra controle via Google. Zoek uit wat de expertise van de auteur is, door zijn opleiding, werkomgeving of andere documenten te vinden. Verder kan de maker de controleerbaarheid vergemakkelijken door zijn tekst te onderbouwen met linken, een [[bibliografie]] of [[voetnoten]]. Eindigen sites op .ac.be of .edu, .org of .gov zijn het universiteiten, organisaties en staatsinstellingen. Trianguleren is het vergelijken van de informatie met minstens twee andere [relevante] bronnen. Twee is noodzakelijk, want op internet wordt veel overgenomen. Als meerdere webpagina’s hetzelfde zeggen over een onderwerp, werkt dit geruststellend. Maar let op, dit kan vals zijn. Wil je meer zekerheid, dan is het nodig om ofwel de site goed te bestuderen, te vergelijken of de commentaren op verwijspagina’s te lezen. Bij tegenstrijdige informatie is het belangrijk te weten welke auteur het meeste autoriteit heeft. Laat in je studie niet na om te wijzen op botsende visies en tegenstrijdige ideeën. Dit helpt bij het ontwikkelen van je eigen mening. . ;Nauwkeurig en volledig . Als je evalueert op nauwkeurigheid ga je na in welke mate er slordigheden of onnauwkeurigheden voorkomen. Verkeerd taalgebruik en tikfouten tonen aan dat de auteur weinig aandacht schenkt aan de inhoud. Let op voor vage omschrijvingen zoals “men beweert dat er veel wordt…” Dit zijn teksten die lucht verkopen. Op internet verschijnt regelmatig onvolledige info. Andere info is bewust onvolledig en werkt als smaakmaker of zet aan tot kopen, sommige bronnen behandelen het onderwerp oppervlakkig of wekken de indruk het onderwerp volledig te dekken, maar stellen na consultatie teleur. . ;Redelijk . Objectiviteit bestaat niet. De ‘werkelijkheid’ in taal gieten is ontzettend moeilijk: gewild of ongewild, steeds kijk je door filters van voorkennis, afkomst, behoeften, verwachtingen… Wat je ziet is cultureel bepaald. De discussie subjectief en objectief is hier aan de orde. Daarom is het onredelijk een auteur te vragen objectief te zijn. Verwacht van de auteur dat hij afstand doet van vooringenomenheid, een redelijke argumentatie gebruikt en eventueel uiteenlopende visies poneert. Vraag je af welk belang de auteur bij het onderwerp heeft. Zo rapporteert Greenpeace anders over een olietanker dan de eigenaar. Hoe redelijk is de informatie? Worden de ingenomen standpunten geëxpliciteerd? Wordt de website gesponsord? Hoe evenwichtig worden tegengestelde standpunten gepresenteerd? Is de term 'subsidieslurpers' een alitererende metafoor die wat suggereert of een objectief begrip? FEITEN ≠ TAAL . REALITEIT ≠ JE MENING . FEITEN ≠ JE MENING ≠ TAAL In hoeverre weerspiegelen gedachten realiteit? En, in welke mate zijn we in staat om de realiteit die we feiten noemen, te beschrijven? . ;Eerlijk [[File:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg|thumb|550px|De Bello Gallico van Julius Caesar, is een historisch werk dat soms onder vuur ligt voor het ontbreken van zijn objectiviteit. Caesar schreef De Bello Gallico als '''propaganda''' om zijn militair succes te promoten en zijn politieke positie in Rome en in de senaat te versterken. Hij presenteerde zichzelf als overwinnaar. Caesar benadrukt zijn overwinningen en minimaliseert en negeert zijn nederlagen en controversiële beslissingen. Hij gebruikt de derde persoon in zijn schrijven creëert zo een schijn van objectiviteit en afstandelijkheid als een retorisch middel. Zijn commentaren komen tot stand in een tijd van politieke onrust en rivaliteit in Rome. Zijn beschrijvingen van de Gallische stammen en hun leiders zijn vaak negatief, behalve over de 'dappersten der Galliërs, de Belgen. Of zo dapper waren is nog de vraag: verder in het Romeinse Rijk konden Caesars troepen niet komen. Dat betekende dat ze al uitgeput waren nog voor ze de strijd aangingen.]] . Eerlijkheid is het (on)bewust manipuleren, verdraaien of verzwijgen. Zijn de standpunten eerlijk gepresenteerd? Neemt de auteur een standpunt in? Is de partijdigheid acceptabel? Presenteert de auteur dat standpunt als een mening of als een feit? Eerlijkheid gebiedt dat [[feiten]] als feiten voorgesteld worden en [[meningen]] als meningen. . Een feit is aanvaard omdat dit bleek uit onderzoek of omdat het aanvaard is. In het alledaags taalgebruik is een feit “zeker” en kan het geobserveerd worden. Als het feit een tijd bestaat, is dit een situatie of een structuur. Als het om een verandering van structuur gaat, is dit een proces [industrialisatie, emancipatie]. Een kortstondig proces is een gebeurtenis. Zoek voor onderstaande 'feiten' voorbeelden. . * Object (voorwerp), bv: . * Plaats (ligging), bv: . * Gebeurtenis (kwestie), bv: . * Structuur (situatie of toestand), bv: . * Proces (evolutie) bv: . . Over een mening kan je discussiëren. Een mening is een waardeoordeel of vooroordeel, een voorkeur en verwachting, een veronderstelling of een stelling. De nuances zijn subtiel. Een waardeoordeel berust op een interpretatie die je aanvaardt maar niet met feiten te ontzenuwen is, omdat de feiten verschillend worden uitgelegd. Bij een vooroordeel is men zich niet bewust van het waardeoordeel. Een veronderstelling en een stelling liggen dicht bij elkaar, net als een voorkeuren en verwachtingen. Een veronderstelling berust op een indruk of interpretatie, een stelling wordt gevolgd door een argumentatie en gaat vooraf aan een redenering [want, immers, daaruit volgt]. Een voorkeur leidt je aandacht [af]. Bij een voorkeur kan je kiezen, bij een verwachting [hoop] hoeft het object niet eens aanwezig te zijn. . * Vooroordeel (een ongecontroleerde mening), bv: . * Waardeoordeel (interpretatie), bv: . * Stelling (positie), bv: . * Veronderstelling (hypothese), bv: . * Voorkeur (neiging), bv: . * Verwachting (hoop), bv: . Laat extreem positieve en extreem negatieve meningen voor wat ze zijn. Soms laten journalisten hun mening in de tekst klinken zoals in dit citaat. “De scheiding der machten werd pas in de zeventiende eeuw geproclameerd door John Locke.” Het woordje ''pas'' zorgt dat een feit als mening voorgesteld wordt. Ook het omgekeerde is mogelijk, zoals deze uitspraak: “Een vondelingenschuif is moreel verwerpelijk en een welvaartsstaat onwaardig.” Dit is een mening die als feit wordt omschreven. Beter zou zijn “Ik vind een…” Het is een kwestie van academische training. Veel moeilijker is om als lezer feiten te herkennen die als mening worden omschreven of om meningen te herkennen die als feit worden omschreven. . ;Wetenschappelijk of populariserend? . * Kijk naar [https://www.youtube.com/watch?v=9r8GNYi5K-Y deze (Belgische) reportage] en [https://www.youtube.com/watch?v=CMne7lqobT8 deze (Nederlandse) reportage] waarbij [[Bart Van Loo]] zijn boek De Bourgondiërs voorstelt. Er komt kritiek op zijn aanpak: Bart van Loo zou de geschiedenis te eenzijdig voorstellen. [https://www.youtube.com/watch?v=7gOlTlqY41s Kijk hier.] ;Fictie versus non-fictie . Als Fictie en non-fictie zich met elkaar gaan vermengen wordt het voor de kijker, luisteraar of lezer wel erg moeilijk om het waarheidsgehalte of de betrouwbaarheid te peilen. . . ;Relevant en actueel . Relevant wil zeggen betrekking hebben op je onderwerp. Wanneer is de info gepubliceerd? Wanneer is de site gemaakt en voor het laatst aangepast? Hoe actueel zijn de links? . ;Lay out . Een aantrekkelijke lay-out en een overzichtelijke navigatie bewijzen aandacht voor de paginaontwikkeling. Doorgaans wijst dit erop dat er aan de inhoud is gewerkt. Maar de redenering is niet absoluut. Het kan dat een grafisch talent een fijne inhoudloze pagina maakt, of dat vorsers geen grafisch verstand hebben. 'De inhoud is belangrijker dan de vorm' klinkt het argument dan. Maar toch. Schreeuwerige pagina’s duiden op informatietekort, op een vingeroefening of verdoezelen de onkunde van de maker. Vragen over de esthetica helpen bij de evaluatie. . ;Stel vragen zoals: . * Hoe verzorgd zijn de tekst en de afbeeldingen? . * Worden er [[Compositie (beeldende kunst)|compositieprincipes]] gevolgd? . * Is het ontwerp complex? Oogverblindend? . * Is de tekst leesvriendelijk? . * Is de structuur overzichtelijk? . * Is de [[lay-out]] of de [[interface]] duidelijk? . ;Informatie in oorlogstijd . {{Cquote|'''In oorlogstijd is de waarheid het eerste slachtoffer.'''|[[Boake Carter, journalist]], 1900-1944.}} . {{Cquote|'''Voltaire heeft het ons geleerd: we moeten systematisch aan alles twijfelen.'''|[[Anne Morelli]]}} . Tijdens oorlogen of andere conflicten tussen twee groepen duiken tien principes die de propagandamachine ondersteunen. Anne Morelli somt ze op. . 1. 'Wij willen geen oorlog.' . 2. Alleen de vijand treft schuld, die heeft om oorlog gevraagd. . 3. Dit is geen oorlog tegen de mensen, maar tegen de leider van de tegenpartij. . 4. Het doel is nobel, zeker geen materieel gewin. . 5. De vijand begaat wreedheden. Als wij schade berokkenen is dat per ongeluk. . 6. De vijand gebruikt illegale wapens. . 7. Onze verlies is beperkt, die van de vijand groot. . 8. Kunstenaars en intellectuele steunen de zaak. . 9. De oorlog heeft een heilig karakter. . 10. Wie de propaganda in twijfel trekt, is een verrader. . . = Terug in de tijd: periodiseren = [[Bestand:Map Minoan Crete-nl.svg|thumb|550px|Vijf paleissites op Kreta]] . == [[Minoïsche beschaving|Minoïsche periode]] (3.500-1.200): bronstijd == {{Infobox archeologische plaats | naam = | altnaam = | mapname = Griekenland | maptype = relief | lat_deg = 35 | lat_min = 17 | lat_sec = 52 | lat_dir = N | lon_deg = 25 | lon_min = 9 | lon_sec = 40 | lon_dir = E | land = | locatie = | dichtbij = | omschrijving = | afbeelding = Knossos, 144482.jpg | onderschrift = Knossos | datering = | periode = | cultuur = | vindjaar = | vinder = | collectie = | identificatie = }} [[Bestand:Locatie_Egeische_Zee.PNG|thumb|250px|Egeische zee]] . . === Smelterijen: 3.500-3.000 === . Na de uitvinding van het wiel, komt de uitvinding van het schrift om op langere afstanden te kunnen communiceren. Zo ontstaat handel. De karren van handelaars die graan brengen naar de uithoeken van de samenleving vragen goederen terug. Met kleitabletten communiceren volkeren met elkaar. Graag in ruil voor tinertsen? Ok. Graan in ruil voor kopererts? Maginifiek. Wie metaal bezit is sterker dan zijn buur. En dan duikt plots de combinatie van koper en tin op... Ambachtelijke smelterijen in het [[Midden Oosten]], [[Anatolië]] en op [[Egeïsche Zee|Egeïsche eilanden]] smelten tin of arseen en mengen het met koper. Koper (Cu) is genoemd naar Cyprus, waar het in grote hoeveelheden aanwezig bleek.https://historiek.net/koper-cyprus/68571/ De uitvinding is een harde [[legering]] en heet [[brons]]. Het is sterker dan koper, ideaal voor handwapens, helmen, scheenplaten of de ramstevens voor oorlogsbodems, munten, keukengerief, sculpturen, eenvoudige spiegels... De [[Brons|bronsproductie]] prefereert [[Tin (element)|tin]] in plaats van het giftige arseen. In de beroemde [[Laurion|mijnen van Laurion]] bij [[Athene (stad)|Athene]] is er koper in overvloed, tin niet. Het schaarse tin komt uit de omgeving van [[Cornwall]] en doet grootschalige handelsroutes over land ontstaan tot in de regio [[Badachsjan (provincie)|Badachsjan]] in Afghanistan. Westwaards komen tinlagen voor in [[Bretagne (schiereiland)|Bretagne]], [[Saksen (deelstaat)|Saksen]], het Franse [[Centraal Massief]], op het [[Iberisch schiereiland]] en in Engeland. De handel beperkt zich niet tot tin: andere handelswaren, ideeën, kennis en vaardigheden verspreiden zich mee.<ref>SENNE STARCKX. ''Bron van brons lag bij ons''. In: ''De Standaard'', 17.09.2019, p. D9; GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. ''Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 98; ERIC H. CLINE, vertaald door Corrie van den Berg & Carola Kloos. ''1177 v.Chr. Het einde van de beschaving,'' Ambo|Anthos, Amsterdam, 2014, p. 13.''</ref> [[Kreta]] treedt toe tot de bronstijd zo'n 4.800 jaar geleden. . . ;De gevolgen van de brons-revolutie . 1. '''Economisch''': metalen voorwerpen hebben technische voordelen op benen, stenen en houten voorwerpen die de mens miljoenen jaren gebruikt. Ontbossing gaat sneller, de ploeg zorgt voor meer oogst, de bevolking groeit, met kans op schaarste. . 2. De '''handel'''sroutes die voor de bronstijd al bestaan, komen tot ontwikkeling. . 3. '''Militair''' zorgt de ontwikkeling van het zwaard voor slagkracht. . 4. Wie in de aanvangsfase het schaarse brons bezit, verwerft '''prestige''' en status. Vuursteen is verkrijgbaar, brons niet. Vroege bronzen voorwerpen zijn prestigestukken die men nauwelijks gebruikt - net zoals sommigen vandaag dure auto's uitstallen. . 5. Handelaars, smeden en metaalarbeiders staan hoog op de maatschappelijke ladder omwille van de complexiteit van hun beroep en de vraag naar hun producten. Hun beschermende kleding tegen brandwonden vraagt '''specialisatie''': leren schorten en handschoenen. Hun gereedschap eveneens: lange tangen en hamers. De werkplaats (de smesse) is zo ingericht dat het vuur en de blaasbalg op een veilige afstand van de werkbank staan. Hun kennis geven ze door van generatie op generatie. In sommige culturen geloven smeden in beschermende rituelen tegen ongeluk. Smeden nemen maatregelen tegen diefstal en moeten zich meer dan andere beroepsgroepen beschermen. Smederijen in het centrum bij andere ambachten maken sociale controle mogelijk, andere smederijen hadden een geheim karakter. Ze maken zelf sloten en wapens.<ref>HERMAN CLERINX. ''Kelten en de lage landen.'' Davidsfonds, Leuven, 2005, p. 88-91.</ref> 4.500 jaar terug verspreidt brons zich dankzij handel in West- en Noord-Europa. . . De Minoïsche cultuur op Kreta is verdeeld in perioden op basis van archeologische vondsten en de paleisontwikkeling. . === Pre-palatial (ca. 3000-1900) === [[Bestand:Linear_A_tablets_filt.jpg|thumb|550px|Tabletten ''[[Lineair A]]'' uit [[Santorini]].]] . * Dit is de vroegste fase met de opkomst van dorpen en de eerste tekenen van complexe sociale structuren. . * Rond 3000 start de kopertijd. . * 2800: Eerste bronzen voorwerpen. . * 2500: Brons op ruime schaal. Griekenland is arm aan erts en onvruchtbaar. De bevolkingsstijging aldaar leidt tot migratie en kolonisatie. Brons zorgt voor een doorgedreven arbeidsverdeling van ambachtslui en handelaars en leidt tot de tinhandel, verschillen in sociale status en in woningen. . * Omstreeks 2.000 zijn er Indo-Europese volksverhuizingen. . === Proto-palatial (ca. 1900-1700)=== [[Afbeelding:Reconstruccio Knossos (cropped).jpg|thumb|550px|Reconstructietekening]] . Oude paleisperiode start op rond Kreta. De eerste paleizen op Knossos, Phaistos en Malia fungeren als administratieve en religieuze centra. Op het onversterkte eiland start het proto-palatial of de midden-Minoïsche periode of de eerste paleistijd die zich kenmerkt door centraal bestuur. Communicatie gebeurt met [[Hiëroglief|hiëroglyfen]] en het niet ontcijferde [[Lineair A]]. De hoofdstad Knossos is geplaveid en telt 100.000 inwoners. De oudste geplaveide weg van Europa verbindt de stad met havens. De huizen laten privacy toe, hebben een natuurlijke lichtinval en zijn omringd door tuinen. Sporen van armoede zijn er niet. Wandschilderijen tonen dieren en planten en afbeeldingen met priesteressen (op de voorgrond) die slangen en vlinders in hun handen houden. Mannen assisteren hen op de achtergrond. Jonge vrouwen en mannen springen over stieren, een sport waarbij iemand de hoorns van de stier grijpt, een ander een salto maakt over het beest en een derde haar opvangt. Dames dragen sieraden, een jasje dat de borsten vrijlaat, een lange rok van schapenleer en een metalen gordel om de middel. Het mannenkostuum accentueert de penis. Beide geslachten hebben lang haar. Vrouwen werken op het land of zijn kapitein op een boot, ze mennen paarden en jagen. . === Palatial (ca. 1700-1450) === [[Afbeelding:Ανάκτορο Kνωσού Κρήτη (photosiotas) (8).jpg|thumb|550px|Graankelder en vloeistoffen in [[Pithari|pithoi]].]] . ;1600 * Periode van onrust en invasies van [[Hyksos]] aan de Nijl. Aziatische herder-nomaden introduceren er het paard (die zij sinds lang hebben gedomesticeerd), de [[strijdwagen]] en de [[composietboog]] met een groter bereik en diepere penetratie. . ;Tweede paleisperiode Omstreeks 1.600 zijn er stedelijke centra in [[Argolis]] en start de [[Myceense beschaving|Myceense]] cultuur. Daar, op het Griekse vasteland start de [[Midden-Helladisch]] periode tot 1.550 V.C. Omstreeks 1580 komen de Doriërs aan. Ze komen uit Roemenië en/of uit Bulgarije. Hun instroom duurt tot rond 1200. Mannelijke goden vervangen de vrouwelijke, dat is een trend in de Westerse wereld. Op het vrouwvriendelijke Kreta start de tweede paleisperiode. Die duurt tot ca. 1.400 V.C. als bloeitijd van de Minoïsche beschaving, met complexe paleizen vol kunst, architectuur en handel met het oostelijke Middellandse Zeegebied. Tussen 1.550 en 1.500 V.C. is er aanzienlijk wat handel. De havenstad [[Ugarit]] aan de Syrische kust beschermt kooplui tegen dieven en piraten. Wetten bepalen wanneer hun schepen beter niet binnenvaren. Omstreeks 1.500 vergaan schepen met tinbaren uit Zuid West Engeland voor de kust van [[Haifa]]. De ontdekkingen tonen een bloeiend netwerk tussen [[Cornwall]] en de Middellandse zee.<ref>SENNE STARCKX. ''Bron van brons lag bij ons''. In: ''De Standaard'', 17.09.2019, p. D9.</ref> De bronstijd gaat samen met de Minoïsche periode op [[Kreta]] en die is op haar hoogtepunt rond 1.500 V.C. Twee steden in het centrum van het eiland zijn van belang: [[Knossos]] en [[Faistos]]. De paleizen zijn 'magneten' voor de omgeving en zijn een betere omschrijving dan 'steden'. Het eiland ontwikkelt zich tot een gecompliceerde en luxueuze neolithische maatschappij. Dorpen zijn er nauwelijks, wel villa's en paleizen met twee tot drie woonlagen. De infrastructuur bestaat uit havens, aquaducten, irrigatiesystemen, riolen, latrines, badhuizen, wegen, tempels en begraafplekken. Het niet versterkte eiland beschikt over wapens en mogelijk een klasse van krijgers en leeft 1.500 jaar in vrede. Het verval komt volgens archeologische bronnen omstreeks 1.200 V.C., in het midden van de bronstijd, die zich kenmerkt door de opkomst en ontwikkeling van het zwaard en de strijdwagen. Van het vredevolle Kreta schiet nog weinig over. . ;Koning Minos [[Afbeelding:Creta - Palazzo di Cnosso.jpg|thumb|550px|Paleis]] De Minoïsche cultuur is genoemd naar [[Minos|Koning Minos]], een legendarische figuur en de zoon van [[Zeus]] en [[Europa (mythologie)|Europa]]. Hij huwde [[Pasiphaë]]. Eén van hun kinderen draagt de naam [[Ariadne (mythologie)|Ariadne]]. Minos regeert Kreta wijs en rechtvaardig en verdeelt het eiland in drie delen met hoofdsteden in [[Knossos]], [[Phaistos]] en Cydonia (?). Kreta beschikt over troeven: vruchtbare akkers brengen olijven, graan en druiven. De landbouwoverschotten bewaren ze in kelders en ze drijven handel met Egypte, Afrika en de Egeïsche eilanden. De [[Kretenzische wilde geit|Kri-kri geit]] is een specialiteit. Er is ruilhandel in ertsen: koper, tin, goud en zilver ruilen ze om voor werktuigen en sieraden. De gunstige ligging maakt het eiland tot een cultureel kruispunt. De Kretenzers beheersen de Middellandse-zee als een [[thalassocratie]]. Dat is een [[Oudgrieks]]e samentrekking. {{Polytonic|Θαλασσοκρατία}} / thalassokratía verwijst naar {{Polytonic|θάλασσα}} / thálassa («zee») en {{Polytonic|κρατείν}} / krateín («macht hebben over, heersen»). Het duidt een maatschappij aan met macht op [[zee]]. Essentieel voor een thalassocratie zijn een [[vloot]] en havens, die zowel een [[handel (economie)|handels]]vloot zijn als een oorlogsvloot zijn. Het [[antoniem]] van thalassocratie is [[tellurocratie]], een landinwaarts gerichte macht. De [[Minoïsche beschaving]] op [[Kreta]] is de eerste thalassocratie van de [[westerse wereld]]. De kleitabletten zijn niet ontcijferd. Een andere vroege thalassocratie is die van de [[Feniciërs]] in [[Tyrus]]. . ;De Minotauris, Theseus en Ariadne [[Bestand:Kylix Theseus Minotauros Louvre F83.jpg|thumb|550px|Theseus tegen de Minotauros]] . Het verhaal is dat van het labyrint dat hij laat bouwen om de Minotaurus, een wezen dat half mens en half stier, op te sluiten. De [[Minotaurus]] was het resultaat van een straf van de zeegod [[Poseidon (mythologie)|Poseidon]], omdat Minos een stier die hij had moeten offeren, had gehouden. Minos vraagt [[Poseidon (mythologie)|Poseidon]] ten teken dat hij een rechtmatig heerser is. Poseidon stuurt hem een witte stier, met de voorwaarde dat [[Minos]] deze offert. Minos houdt de stier voor zich en Poseidon raakt boos. Als straf maakt Poseidon dat Minos’ vrouw verliefd op de stier. De architect [[Daedalus (mythologie)|Daedalus]] bouwt een holle houten koe zodat [[Pasiphaë]] gemeenschap kan hebben met de stier. Ze bevalt van een wezen met een mannenlijf en een stierenkop. De Minotaurus blijkt gevaarlijk en Daedalus bouwt een labyrint als gevangenis onder het paleis van [[Knossos]]. Elke Griekse stad offert om de negen jaar zeven jongens en zeven meisjes aan de mensstier. [[Theseus]], de prins van Athene maakt een einde aan deze offers. Hij gaat vrijwillig mee met de volgende groep offers. Ariadne, Minos' dochter raakt verliefd op hem, geeft hem een zwaard en een kluwen wol, [[draad van Ariadne|de draad van Ariadne]]. Die helpt Theseus om zijn weg terug te vinden nadat hij de Minotaurus doodde. Bij zijn terugkeer naar Athene vergat Theseus het witte zeil te hijsen, zoals hij had afgesproken met zijn vader, koning [[Aigeus|Aegeus]]. Aegeus vroeg Theseus om een wit zeil te hijsen als teken dat hij veilig was teruggekeerd. Toen Aegeus het zwarte zeil zag, dacht hij dat zijn zoon was omgekomen en sprong hij in zee, wat leidde tot zijn dood en de naamgeving aan deze [[Egeïsche Zee|Egeïsche zee]]. Theseus nam het koningschap op van Athene en beleefde avonturen en heldendaden en speelde een rol in de oprichting van de Atheense democratie. . ;Een labyrinth is geen doolhof . Een labyrint is in de klassieke oudheid een complex gebouw met een enkel, kronkelend pad dat naar het centrum leidt. In de middeleeuwen worden labyrinten gebruikt in kathedralen, zoals dat van Chartres. Deze labyrinten hadden een enkel pad zonder vertakkingen en symboliseerden de spirituele reis naar verlossing. Een doolhof in de oudheid is minder gedefinieerd. Het woord komt van het Nederlandse “dolen,” wat “dwalen” betekent. Het idee van een doolhof als een plek om in te verdwalen ontwikkelde zich in de late middeleeuwen als een tuin met meerdere paden en vertakkingen, waardoor het een uitdaging was om het centrum of de uitgang te vinden. . === Post-Palatial (ca. 1450-1200) === [[Bestand:Santorini 3D version 1.gif|thumb|550px|Santorini]] . Natuurrampen en invasies verwoesten paleizen. De Myceners, de Grieken op het vasteland, nemen de controle over Kreta. De Kretenzische beschaving houdt mogelijk op te bestaan tussen 1.500 en 1.400. De Minoïsche cultuur vervaagt en de [[Mycene|Myceners]] nemen rond 1.450 het eiland over. In de periode 1.400 tot 1.300 versterken de Myceners hun paleizen. . {{Infobox plaats in Turkije | land = Turkije | naam = Kaş | area = [[Antalya (provincie)|Antalya]] | lat_deg = 36 | lat_min = 11 | lat_sec = 59 | lat_dir = N | lon_deg = 29 | lon_min = 38 | lon_sec = 25 | lon_dir = E }} Voor de Turkse kust vinden archeologen een wrak uit 1550-1200. Het schip van Uluburun is het oudst bekende scheepswrak en dateert na onderzoek uit de veertiende eeuw, de late [[bronstijd]]. Het vrachtschip wordt kortweg ''Uluburun'' genoemd, naar de vindplaats, nabij de landtong die 8,5 km ten zuidoosten van de Turkse stad [[Kaş (stad)|Kaş]] (provincie [[Antalya (provincie)|Antalya]]) de Middellandse Zee insteekt. Het werd in 1982 bij toeval gevonden door een [[sponsdieren|sponsduiker]]. In 1984 begonnen duikers met het eerste bergingswerk, dat zestien jaar in beslag nam. Veel van de geborgen vondsten zijn te zien in het onderwatermuseum van [[Bodrum (stad)|Bodrum]]. Het wrak is van een koopvaardijschip uit [[Cyprus]] of de [[Levant]]. Het was 15 meter lang en kon 20 [[Ton (massa)|ton]] vracht aan. De beschadigde scheepswand was van cederhout bevestigd met pen- en gatverbindingen die voorkomen bij de latere [[Fenicië|Fenicische]], [[Geschiedenis van Griekenland|Griekse]] en [[Romeinse Rijk|Romeinse]] schepen. Fragmenten van roeispanen zijn 1,7 meter lang en 7 centimeter dik. De 24 stenen ankers hebben een gewicht tussen de 120 en 210 kilo. De twee kleinere wegen 16 en 21 kilo. Dit type ankers is bekend uit de Levant en van Cyprus. De voornaamste lading bestond uit baren Cypriotisch koper met een gewicht van tien ton. Daarnaast waren er één ton tin afkomstig uit het huidige [[Afghanistan]] en één ton [[Terpentijn|terpentijnhars]] in [[Kanaän (gebied)|Kanaänitische]] kruiken aan boord. Verder waren er blokken ivoor, bijna tweehonderd baren ruw glas uit [[Mesopotamië]], andere voorraadkruiken en aardewerk. Zwaarden en dolken uit Griekenland en Italië behoorden mogelijk toe aan de bemanning of passagiers. [[Dendrochronologie]] dateert het schip op 1316 tot 1305. De datering is gedaan met het brandhout aan boord, niet met het hout van de scheepswand. Een gouden Egyptische [[scarabee]] droeg een opschrift met een naam die koningin [[Nefertiti]] gebruikte en kan niet ouder zijn dan ca. 1350 v.C. Ook het [[Myceense beschaving|Myceense]] en [[Minoïsche beschaving|Minoïsche]] aardewerk aan boord wijst naar deze periode. . <gallery> Bestand:Turkey.Bodrum091.jpg|Replica op ware grootte Uluburun4.jpg|Baren koper uit het wrak File:Uluburun1.jpg|Wooden model from the Shipwreck from Uluburun File:Uluburun2.jpg|Showroom from the exhibition with original artefacts from the wreck. File:Uluburun3.jpg|Blue glass bar from the Uluburun shipwreck. File:Uluburun4.jpg|Copper bar with typical bronze age-shape. File:Uluburun5.jpg|Replica from the mycenian crockery found in the shipwreck. File:Uluburun6.jpg|The wooden ship model from the Uluburun wreck and a copper bar from the shipwreck at Uluburun with typical bronze age-shape. File:Uluburun7.jpg|Head of a sceptre, made from Andesit for a Bulgarian chieftain File:Uluburun8.jpg|Scenery with replica and original artefacts from the Uluburun exhibition at Bochum File:Uluburun9.jpg|Scenery with replica and original artefacts from the Uluburun exhibition at Bochum File:Uluburun10.jpg|Scenery with replica and original artefacts from the Uluburun exhibition at Bochum File:Uluburun11.jpg|Scenery with replica and original artefacts from the Uluburun exhibition at Bochum File:Uluburun12.jpg|African ivory - found in the shipwreck File:Uluburun13.jpg|Stern as part of the ship replica (exhibition room) File:Uluburun14.jpg|Stern as part of the ship replica (exhibition room) File:Uluburun1.jpg|Bekijk [https://www.youtube.com/watch?v=7IZWOdY7fEk deze reportage.] </gallery> . === Laat-Minoïsch (ca. 1200-1100) === . De paleizen zijn niet herbouwd en de cultuur verdwijnt. De Myceense beschaving zal overnemen en uiteindelijk ook zelf verdwijnen. . . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:594px-MaskeAgamemnon-MOD.jpg|Masker van Agememnon uit Troje Bestand:Kanne Meeresstil asb 2004 PICT3393.JPG|Een Minoïsche kruik in maritieme stijl. Bestand:Aardewerk knossos.JPG|Minoïsche pythos. File:Krater_Kamares-Stil_01.jpg|Krater in Kamaresstijl. Bestand:Minoan fresco, showing a fleet and settlement Akrotiri.jpg|Deze Minoïsche fresco verwijst naar de Minoïsche thalassocratie. Bestand:Tondo Minotaur London E4 MAN.jpg|Minotauros Bestand:Theseus Minotaur Mosaic.jpg|Theseus in het Labyrint tegen de Minotauros Bestand:GeorgeF.Watts-Minotauros.png|George Frederic Watts The Minotaur Bestand:Minosse.jpg|Koning Minos zittend op een draak. Detail van een monument aan Dante Afbeelding:Throne Hall Knossos.jpg|Troonzaal Bestand:Minoische Halskette - Kettenglieder.jpg|Gouden Minoïsch halssnoer Bestand:Minoan craft - golden bee.jpg|Bij met ingelegd goud Bestand:Minoische Kultgegenstaende - Doppelaxt.jpg|[[Labrys]]symbool uit goud Bestand:Minoan_necklace02.jpg|Halssnoer Bestand:Palazzo Minosse7.jpg|Een reconstructie van een paleishoekje Bestand:Santorini caldera panorama.jpg|Caldeira Bestand:010607-0930-17 - Nea Kameni - Krater.jpg|Vulkanische kraters </Gallery> . . == [[Myceense beschaving|Myceense periode]] (1600-1100) == . '''Voorbeeld''': De [[Leeuwenpoort (Mycene)|Leeuwenpoort]] in Mycene en de gouden dodenmaskers, zoals het “[[Masker van Agamemnon]]”. {{Infobox werelderfgoed | soort=cultuur | afbeelding=Mycena_April_2023.jpg | naam=Archeologisch Mycene en Tiryns | land={{GR}} | regio=Europa en Noord-Amerika | criteria=i, ii, iii, iv, vi | UNESCO volgnr.=941 | inschrijving=1999 | mapname = Griekenland | maptype = relief | lat_deg = 37 | lat_min = 43 | lat_sec = 53.36 | lat_dir = N | lon_deg = 22 | lon_min = 45 | lon_sec = 53.54 | lon_dir = E }} . === 1.628 === . Terug naar de bronstijd. Elites domineren en tonen hun status met mantelspelden, harnassen en helmen en [[Mesopotamië]] ontwikkelt energie uit [[watermolen|waterschoepraderen]]. Mycene gebruikt het [[lineair B]], een vroeg schriftsysteem voor administratie op kleitabletten. Hun cultuurgebied strekt zich uit tot in India en er zijn internationale contacten tussen Minoërs, Myceners, Hittieten, Assyriërs, Babyloniërs, Mitanniërs, Kanaänieten, Cyprioten en Egyptenaren. Dit soort kosmopolitisme is uniek en zal een abrupt einde bereiken omstreeks 1.200-1177. In 1177 zijn deze culturen zo verweven en afhankelijk dat ze 'elkaar wel moesten meeslepen in hun val, toen de bloeiende beschavingen één voor één ten onder gingen door mensenhand, door natuurrampen of door een dodelijke combinatie' schrijft Eric H. Cline.<ref>Zie p. 217.</ref> Of is het de vulkaanuitbarsting van de Thera op [[Santorini]] die [[Knossos]] teistert en een definitief einde maakt aan de [[Minoïsche beschaving|Menoïsche]] beschaving? De vulkaan blaast omstreeks 1.628 V.C. zestig kubieke kilometer puin in de lucht. Stof schermt het zonlicht af, de zwaveldioxide veroorzaakt zure regens en jaagt volkeren op de vlucht. Het is moeilijk te geloven dat er een verband is met de gebeurtenissen omstreeks 1177 V.C. Omstreeks 1.477 V.C. geeft farao [[Thoetmosis III|Thoetmoses III]] nog Minoïsche kunstenaars de opdracht om fresco's te maken in zijn paleis dat hij in Peru-nefer in de Nijldelta van Beneden-Egypte laat bouwen. Ze schilderen iets wat nog nooit in Egypte was te zien: taferelen van mannen die over stieren springen. Het einde van de bronstijd is nog veraf. Omstreeks 1.400 V.C. koloniseren de Myceners de regio rond [[Milete]] en de [[Anatolië|Anatolische bodem]]. Deze eeuw en de komende is een bloeiperiode voor Mycene. Hun paleizen op het Griekse vasteland, de bruggen, de drainage- en weginfrastructuur zijn ongezien. In de vlakte van Argos verbinden wegen dorpen en steden met Mycene. . . === 1.274-1.258 === [[Bestand:Treaty_of_Kadesh.jpg|thumb|550px|Het [[verdrag van Kadesh]] in 1258. Is dit de oudste grensbepaling die we kennen?]] . Het [[Verdrag van Kadesh]] - het Eeuwige verdrag - gesloten tussen de [[Hettitisch|Hettiten]] en Egypte is een vroeg voorbeeld dat vaag de invloedssfeer van twee strijdende partijen bepaalt. Gaandeweg krijgen grenzen een gedetailleerdere omschrijvingen in [[Verdrag|verdragen]]. Het Zilveren of Eeuwige Verdrag is een akkoord tussen het oude Egypte en de Hettieten. Hun botsing leidde tot de slag bij Kadesh, waarbij Ramses II de grootste verliezen telde. Het verdrag is in drie talen neergeschreven, het Hettitisch, Egyptisch en Akkadisch. Het VN-hoofdkwartier bewaart, nabij de zaal van de veiligheidsraad, een zilveren replica van het verdrag in het Hettitisch. De vertaling van het verdrag luidt: 'Mogen duizenden godheden, waaronder de goden en godinnen van Hatti en Egypte, getuige zijn van dit verdrag tussen de keizer van Hatti en de farao van Egypte. Ook zijn getuigen de zon, de maan de goden en godinnen van hemel en aarde, de bergen en de rivieren, de zee, de winden en de wolken. De duizenden godheden zullen het huis, het land en de onderdanen vernietigen van degene die zich niet aan het verdrag houdt. De duizenden godheden zullen ervoor zorgen dat degene die zich er wel aan houdt een rijk en gelukkig leven zal leiden met zijn huisgenoten, zijn kinderen en zijn onderdanen.' . . === 1.250 === [[Bestand:Lion Gate Mykene with Wilhelm Dörpfeld 1891.jpg|thumb|550px|Leeuwenpoort in de 19e eeuw met [[Heinrich Schliemann]] en [[Wilhelm Dörpfeld]]]] . * De [[Leeuwenpoort (Mycene)|Leeuwenpoort]] geeft toegang tot de citadel van Mycene. De compositie is waarschijnlijk ontleend aan voorbeelden van de Hettieten. Twee leeuwinnen (hun koppen die de bezoeker recht aankeken zijn verdwenen) zijn het wapen van de Myceense dynastie. De zuil op het altaar symboliseert het paleis. . . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Arkadiko Mycenaean Bridge.JPG|Arkadikobrug Bestand:Mycenae Lion Gate Back.jpg|De Leeuwenpoort van Mycene Bestand:Treasury of Atreus Entrance Mycenae.jpg|Toegang tot de Schatkamer van Atreus </gallery> . . == De Griekse middeleeuwen, donkere eeuwen en de val van Troje == . === Hoe de bronstijd eindigt === . Wat 476 is voor de val van het West-Romeinse rijk, is 1177 V.C. voor de bronstijd: een eindpunt en de overgang naar de ijzertijd. De inwoners van de klassieke wereld spreken over de [[Hyksos]], de barbaarse en mysterieuze zeevolken die voor een economische neergang van eeuwen zorgen. Wellicht zijn het klimaatvluchtelingen. In deze jaren plunderen en verwoesten ze alle steden. Het machtige Egypte met natuurlijke verdedigingslinies van zee en woestijn ontkomt niet, de [[Hettieten]] kwijnen weg. De Myceense beschaving in Griekenland raakt verwoest, er is brandschatting en Griekenland gaat failliet. Lijken worden niet begraven, overlevenden trekken naar afgelegen valleien of beschermde heuveltoppen. De Griekse bevolking verandert van samenstelling. De [[Doriërs]] - de zonen van [[Hercules (mythologie)|Hercules]] - trekken vanuit de Balkan naar het zuiden en nemen delen van de [[Peloponnesos]] in bezit. Ze stichten de stad [[Argos (stad)|Argos]] en later identificeren de Spartanen zich graag met deze stam. Andere Grieken gaan zich identificeren met de [[Ioniërs]] en de [[Acadië|Arcadiërs]]. De chaos verstoort de handelsroutes voor de bronsproductie tussen Cornwall en Afghanistan. Er zijn opstanden in Syrië, de Perzen zijn op oorlogspad, waar nu Irak is, is het een puinhoop. Dit is een keerpunt in de geschiedenis: het bronzen tijdperk houdt op te bestaan. Dit is het einde van de bronstijd. De kennis van het brons en hoe het te maken gaat verloren. Historici spreken hier van de duistere periode en de overgang van de prehistorie naar de ARCHAÏSCHE PERIODE. In enkele decennia vallen de rijken van de Troje en Babylon.<ref>ERIC H. CLINE, vertaald door Corrie van den Berg & Carola Kloos. ''1177 V.CHR. Het einde van de beschaving'' Ambo|Anthos, Amsterdam, 2014; MARILN FRENCH. ''Een vrouwelijke geschiedenis van de wereld.'' Meulenhof|Kritak, Amsterdam, 1995, p. 43-46; PHILIP MATYSZAK. ''Grieken. Hoe een cultuur zich over de wereld verspreidde,'' Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2018, p. 23-26.</ref> . === Vergelijking tussen Knossos en Mycene === . [[Bestand:Linear_A_tablets_filt.jpg|thumb|220px|Lineair A]] Knossos kent de '''Minoïsche beschaving''' op het eiland Kreta. De Minoïsche beschaving is zeer vrouwvriendelijke en bloeide van 2000 tot 1450 en is bekend om zijn uitgebreide paleizencomplexen zonder verdediging, wat wijst op een relatief vreedzame samenleving. Economisch is het afhankelijk van handel met Egypte en het Midden-Oosten. Ze produceerden en exporteerden goederen zoals olijfolie, wijn en aardewerk. De Minoïsche cultuur stond bekend om zijn kunst en religieuze rituelen, vaak afgebeeld in fresco’s en aardewerk. Ze vereerden godinnen en hadden complexe religieuze ceremonies. Ze gebruikten het Lineair A, een nog niet ontcijferd schrift. . [[Bestand:Linear_B_(Mycenaean_Greek)_NAMA_Tablette_7671.jpg|thumb|220px|Linair B]] De '''Myceense beschaving''' op het Griekse vasteland, in de Peloponnesos kent een bloei 1600 tot 1100 en was bekend om zijn versterkte citadellen, zoals de Leeuwenpoort. Dit wijst op een meer militaristische samenleving. De Myceners hadden een agrarische economie, dreven handel met andere regio’s en produceerden goederen zoals wapens, aardewerk en textiel. De Myceense cultuur was hiërarchisch en militaristisch. Ze vereerden veel van dezelfde goden als de latere Grieken en hadden uitgebreide begrafenisrituelen, zoals te zien in de rijke grafgiften. Ze gebruikten Lineair B, een vroege vorm van het Grieks, dat voornamelijk werd gebruikt voor administratieve doeleinden. . === Decivilisatie en verval vanaf 1.200 === . ;Kikkers om een vijver Uitzaaiingen van natuurrampen, aardbevingen en invasies doen de Grieken leven tussen de ruïnes van hun bloeiende beschaving. Lezen en schrijven leren ze af. Als de nevel van de donkere periode verdwijnt, hebben de Grieken zich uitgezaaid tot in Klein-Azië, de Zwarte zee en in de Egeïsche eilanden, Sicilië en Zuid-Italië. Er zijn honderden Griekse koloniën tot op het Iberisch schiereiland. Napels is [[Napels (stad)|Nea Polis]], de stad en het Franse [[Massilia|Massalia]] is Marseille. Ze vormen 'een Griekse zoom op een barbaarse mantel' schrijft [[Cicero]] eeuwen later in [[De re publica]]. Hierbij lopen ze voorop in het uitdragen van hun cultuur en handel langs de Middellandsezeekusten. Het zorgt dat de Griekse beschaving een gebied omvat van duizenden kilometers. Syrië, Egypte en Babylonië zijn Grieks. [[Herodotus]], [[Euclides van Alexandrië|Euclides]], [[Pythagoras]] en [[Archimedes]] komen zelden of nooit in het huidige Griekenland. [[Plato]] vergelijkt de toenmalige Griekse steden met 'kikkers om een vijver' die op het gepaste moment met hun tong een vlieg uit de lucht halen en omzichtig wachten voor ze springen. De Grieken, geleerd om te gaan met rampspoed, kiezen eerst een eiland voor de kust waar ze een versterkte basis maken. Daarna doen ze zaken met de locals. Eenmaal ze elkaar gewoon zijn, komt er een nederzetting op het vasteland en het eiland dient als een appel voor de dorst. . ;Troje, overal oorlog In de late 13de eeuw is er de verwoesting van de Myceense paleizen en omstreeks 1.200 belegert een Griekse liga van krijgers en koningen de [[Trojaanse Oorlog|stad Troje (nu Turkije)]] waarna Troje valt. In de [[Ilias]] beschrijft [[Homerus|Homeros]] - zo'n vier eeuwen later de laatste weken van het conflict. Een nieuwe technologie stelt hem daartoe in staat: het [[Grieks alfabet|Griekse alfabet]]. . ;Het oordeel van Paris [[Paris (mythologie)|Het oordeel van Paris]]' ligt aan de basis van de Trojaanse oorlog. Volgens de mythologie begint de oorlog met een conflict tussen drie godinnen: [[Hera]], [[Athena]] en [[Aphrodite]] tijdens een huwelijksfeest, waar de godin van de twist, [[Eris (mythologie)|Eris]] een gouden appel met de inscriptie “voor de mooiste” op de tafel legt. De drie godinnen claimen de appel en Zeus besluit dat [[Paris (mythologie)|Paris]], de [[Trojaanse Oorlog|Trojaanse]] prins, zal oordelen wie de mooiste is. Hera belooft hem macht, Athena wijsheid en roem, en Aphrodite de liefde van de mooiste vrouw ter wereld: [[Helena (mythologie)|Helena]]. Paris kiest Aphrodite met als gevolg dat Helena, de vrouw van de Spartaanse koning verliefd wordt op Paris en met hem meegaat naar Troje. <gallery widths="265" heights="185"> Bestand:Judgement_Paris_Altemps_Inv8563.jpg|Vlnr: Athena (helm), Hermes ([[caduceus]]), Aphrodite (gedrapeerd), Oinone (Paris’ eega, met fluit), Paris ([[Frygische muts|Phrygische muts]]) en Eros. Detail Romeinse sarcophagus (117-138). Hera ontbreekt. Bestand:Hendrick_De_Clerck,_The_Judgement_of_Paris.jpg|[[Hendrick de Clerck|Hendrick De Clerck]], ca. 1560-1630 Bestand:Enrique_Simonet_-_El_Juicio_de_Paris_-_1904.jpg|[[Enrique Simonet|Erique Simonet]], 1904 Bestand:Cassandra_prophecies_MAR_Naples.jpg|Museo Archeologico Nazionale di Napoli, ca. 20 tot 30 N.C. Bestand:Le_Jugement_de_Pâris,_par_Pierre-Auguste_Renoir.jpg|[[Pierre-Auguste Renoir]] Bestand:Pierre-Auguste_Renoir_-_The_Judgement_of_Paris_-_Google_Art_Project.jpg|[[Pierre-Auguste Renoir]] Bestand:Rubens_-_Judgement_of_Paris.jpg|Rubens, 1632-1635 Bestand:Peter_Paul_Rubens_115.jpg|Rubens, 1638-1639 </gallery> . ;Tien jaar en een paard Dit leidt tot de woede van de Spartaanse koning [[Menelaüs|Menelaos]], die met zijn broer [[Agamemnon (mythologie)|Agamemnon]] en helden zoals [[Odysseus]] en Achilles een expeditie organiseert om Helena terug te halen. Het resulteert in tien jaar oorlog. Na tien jaar van vruchteloze belegering bedenkt Odysseus een list. Een gigantisch houten paard waarin een groep Grieken zich verstopt geven ze na een zogezegde overgeven aan de stad. De Grieken doen alsof ze de belegering opgeven en varen weg. Het paard is geschenk aan de Athena, om hun veilige terugkeer te garanderen. De Griekse soldaat Sinon blijft en vertelt de Trojanen dat het paard een offer is. Het binnenhalen zal hen de gunst van Athena brengen. Die nacht komen de Grieken uit het paard, openen de stadspoorten voor het teruggekeerde leger en veroveren Troje. . ;De dood van Achilles Achilles vindt de dood door een pijl van Paris die hem in zijn hiel treft. Dit was zijn enige kwetsbare plek, omdat zijn moeder hem als baby in een rivier dompelde om hem onkwetsbaar te maken terwijl ze hem bij de hiel vasthield. In sommige versies helpt [[Apollo (Griekse mythologie)|Apollo]] Paris de pijl te richten. De term “achilleshiel” is sindsdien een metafoor voor een fatale zwakte, ondanks algehele kracht. . ;Interpretatie 'De Illias is een orgie van moord en doodslag' schrijft Bettany Hughes in ''De schone Helena''.<ref>BETTANY HUGHES. ''De schone Helena. De biografie van Helena van Troje, de vrouw voor wie duizend schepen uitvoeren'', Mouria, Amsterdam, 2006, p. 259-260.</ref> 'Homerus' poëzie koppelt hartverscheurende taferelen aan plezier en details van moord, dood en lijden. Homeros lezen kan traumatisch of beangstigend zijn. In een lange scène die vele papyrus- of perkamentbladen moet hebben gevuld, baant de Griek [[Diomedes (Argos)|Diomedes]] zich een weg door de Trojaanse gelederen. . {{Cquote|'''De eerste werd boven de tepel geraakt met het brons van de speerpunt, de ander in 't sleutelbeen, dicht bij de schouder, waar hem zijn zwaard en houw gaf zo hard dat zijn schouder van nek en rug werd geslagen.'' Meer dan honderd regels gaat de slachting voort... ''Zo sprak de held en hij wierp. Het wapen, gestuurd door Athene, raakte zijn neus bij het oog en doorboorde zijn blinkende tanden. 't Onzacht brons van de speer, de tong bij de wortel verscheurend, schoot naar omlaag en kwam er bij zijn kin weer naar buiten.'''|Bettany Hughes}} . De beenderen uit de late bronstijd steunen Homerus' stelling dat er veel manieren zijn om te sneuvelen. [[Forensisch onderzoek]] bevestigt de verschrikkelijke wonden die de Anatoliërs en Grieken uit de bronstijd oplopen. . ;Waarom de Myceners en niet de Spartanen deze oorlog voeren De Myceense beschaving is de dominant in de late bronstijd waarin de [[Trojaanse Oorlog]] plaatsvindt. De Myceners zijn sterk militair en economisch en leiden een coalitie van stadstaten. [[Agamemnon (mythologie)|Agamemnon]], de koning van Mycene, is de machtigste koning van de Griekse stadstaten en is gekozen als militair opperbevelhebber. Sparta bestaat tijdens de Myceense periode, maar is geen dominante militaire macht als in de klassieke periode. De Doriërs zijn er nog niet, zij komen met de crisis die in deze periode ontstaat uit Roemenië en zullen zich in Sparta vestigen. In de tijd van de Trojaanse Oorlog is Sparta een van de Griekse stadstaten die deelneemt aan de coalitie zonder leidersrol. De oorlogshelden zoals Agamemnon, Menelaos (koning van Sparta en broer van Agamemnon) en Achilles zijn verbonden met Mycene. . . === Illias en de Odyssee === . '''Oefening: de studenten onderzoeken alleen of per twee [https://www.youtube.com/watch?v=-13_2QRu_HQ deze verhalen]. Ze hebben daarvoor '15 en presenteren het verhaal in de volgorde en aan de hand van een kaart. Bij het aankaarten van dit onderwerp in het 2de secundair is het belangrijk oog te hebben voor de historische kritiek ([https://www.youtube.com/watch?v=7XYDICbW3ps wie was Homeros?]) en de betrouwbaarheid van deze verhalen.''' . === De avonturen van Odysseus === . ;[[Trojaanse Oorlog|Trojaanse oorlog]] [[Bestand:Europa_auf_dem_Stier.jpg|thumb|550px|Runderen zijn een vaak voorkomend thema in de Griekse mythologie. Denk aan de Minotaurus (en hoe hij verwekt wordt), het stierenspringen op Kreta, [[Sisyphos|Sisyfus]] die zijn runderen terugvindt bij een dief en hem daar overdreven voor straft. Een ander verhaal is dat van Io, een nimf die Zeus verandert in een witte koe om haar te verbergen voor zijn jaloerse vrouw Hera. Io zwierf zo over de wereld achternagezeten door een horzel totdat Zeus haar uiteindelijk bevrijdt of tot dat ze zelfmoord pleegt en haar naam schenkt aan de Ionische zee. De Griekse mythologie beschouwt stierenbloed als een dodelijk gif en Europa op de stier is een bekend motief in de iconografie.]] . ;De [[Kikonen]] . ;Lotusbloemen Na de val van Troje begint Odysseus zijn reis terug naar Ithaka. Een storm blaast hem en zijn mannen naar het land van de [[Lotofagen]] geblazen. Hier eten enkele van zijn mannen de lotusbloemen, waardoor ze hun verlangen om naar huis terug te keren verliezen. Odysseus dwingt hen aan boord te gaan. . ;Cyclopeneiland Vervolgens komen ze aan bij het eiland van de Cyclopen. De [[Cycloop|cycloop]] [[Polyphemos (mythologie)|Polyphemos]] zet Odysseus en zijn mannen gevangen. Odysseus noemt zichzelf 'niemand'. Ze ontsnappen door hem te verblinden en zich onder de schapen aan te binden. . ;De winden van [[Aeolus (mythologie)|Aeolus]] Odysseus ontvangt een zak met winden van Aeolus om hem naar huis te helpen. Zijn nieuwsgierige bemanning opent echter de zak, waardoor ze terug naar Aeolus’ eiland worden geblazen. . ;De Laestrygonen Bij het land van de [[Laistrygonen|Laestrygonen]] vernietigen reuzen de schepen van Odysseus en eten ze veel van zijn mannen op. . ;[[Circe (mythologie)|Circe]] en de varkens Op haar eiland verandert tovenares [[Circe (mythologie)|Circe]] de mannen in varkens. Met de hulp van Hermes overwint Odysseus Circe en redt hij zijn mannen. Ze blijven een jaar bij haar voor ze hun reis verder zetten. . ;Tiresias in de onderwereld [[Onderwereld (mythologie)|Onderwereld]]: Odysseus bezoekt de onderwereld om advies te krijgen van de ziener Tiresias. Hier ontmoet hij ook de geesten van zijn overleden moeder en andere helden. . ;De Sirenen Op hun reis passeren ze de [[Sirene (halfgodin)|Sirenen]], gevaarlijke wezens die zeelui met gezang verleiden. Odysseus laat zich aan de mast binden om hun gezang te horen zonder in de verleiding te komen. . ;De monsters [[Scylla (nimf)|Scylla]] en [[Charybdis (mythologie)|Charybdis]] Scylla grijpt en eet zes van zijn mannen op. . ;Heilige koeien Op het eiland van de zonnegod [[Helios]] eten zijn mannen de heilige runderen, ondanks waarschuwingen. Als straf vernietigt Zeus hun schip, en alleen Odysseus overleeft. . ;Kalypso Odysseus spoelt aan op het eiland van de nimf [[Kalypso]], die hem zeven jaar gevangen houdt. Ze laat ze hem gaan op bevel van de goden. . ;De [[Faiaken]] Na een schipbreuk wordt Odysseus gered door de Phaeaciërs, die hem naar Ithaka brengen. . ;Thuiskomst In [[Ithaka]] vermomt Odysseus zich als een bedelaar om zijn huis te betreden. Met de hulp van zijn zoon Telemachus en trouwe dienaren verslaat hij de vrijers die zijn huis hebben overgenomen en herenigt hij zich met zijn vrouw Penelope. Odysseus’ reis is een verhaal van moed, sluwheid en doorzettingsvermogen. . . === IJzertijd === . Later zoeken mensen actief naar een alternatief voor het brons. Daarover schrijft Gaia Vince: 'En dat vonden ze overal om zich heen - vrijwel elke steen bevat wel wat ijzer; het is het meest democratische metaal dat er is. Zo begon de ijzertijd en die duurt tot op heden voort.'<ref>GAIA VINCE, vertaald door Rogier van Kappel. ''Vuur, taal, schoonheid, tijd. Hoe culturele evolutie de mens heeft gevormd, Atlas Contact, Antwerpen, 2020, p. 99.''</ref> De ijzertijd begint tussen 1200 en 900 in het Middellandse Zeegebied, zoals in Griekenland, de Levant en Anatolië. In Midden-Europa begint die rond 800. In de Lage Landen rond 700. . === 1100 === [[File:+6343 lang ist der1893 fertiggestellte Kanal von Corinth. 08.jpg|thumb|550px|Korinthe bestaat dankt zijn bestaan aan zijn strategische ligging.]] . ;Dorische invasie in [[Korinthe (stad)|Korinthe]]. Korinthe dankt zijn bestaan aan zijn strategische ligging op de [[Landengte|Isthmos]], een landengte tussen de [[Peloponnesos]] en de rest van Griekenland. Hier kruist de handelsroute en de militaire route over land van Noord naar Zuid met de zeeroute van Oost naar West. De [[Akrokorinthos]] is een heuvel van zeshonderd meter die de omgeving beheerst. Sinds 1893 verbindt een kanaal de Golf van Korinthe met de Golf van Saronikos en verkort de vaarroute tussen de Egeïsche en Ionische Zeeën. . ;[[Sisyphos]] (Σίσυφος) stichtte als koning Korinthe Sluw als hij was, daagde hij de goden uit. Elke ontsnapping aan hun toorn verergerde zijn straf. Die luidde dat hij tot het einde der tijden een rotsblok tegen een berg op moet duwen. Later zouden schepen de berg over worden geduwd, als alternatief voor een lange omvaart. Zit hier een historische verwijzing? . ;Vergelijk . * Het [[Suezkanaal]] is 193 kilometer lang en verbind de Middellandse zee met de Rode zee en is aangelegd in '''1869'''. . * Het [[Panamakanaal]], aangelegd door [[Ferdinand de Lesseps]] in '''1881''' (81 km) verbindt de Atlantische Oceaan met de Grote Oceaan. . * Het [[kanaal van Korinthe]] komt er in '''1893''' en verbindt de [[Golf van Korinthe]] met de Golf van [[Saronikos]] of de [[Egeïsche Zee|Egeïsche]] en de [[Ionische Zee]]. De waterweg is 6,3 km. . ;Graven Het idee gaat ver terug. Vroege pogingen zijn er bij [[Periander]] (627-587), de tiran van [[Korinthe (stad)|Korinthe]] in de 7e eeuw als eerste met het idee komt. Na mislukkingen bouwt hij een weg om schepen over land te vervoeren. Zo vermijden ze de gevaarlijke vaarweg tussen Piraeus en de Ionische Zee met 350 km. In de derde eeuw ziet [[Demetrios I Poliorketes|Demetrius Poliorcetes]] als Macedonische koning het project zitten tot zijn ingenieurs hem waarschuwen voor catastrofe die het hoogteverschil tussen de zeeën teweeg zal brengen. [[Julius Caesar]] en [[Caligula]] komen in de eerste eeuw V.C. en de eerste eeuw N.C. tot dezelfde conclusie. [[Nero (keizer)|Nero]] begint in 67 met de bouw van het kanaal, hij steekt zelf een gouden spade in de grond en zet zesduizend slaven in. Het project stopt na zijn dood. . ;Cijfers * Lengte: Het kanaal is 6,3 kilometer lang. * Breedte: Het is 24 meter breed. * Diepte: Het water is ongeveer 8 meter diep. * Bruggen: Zes bruggen waarvan vijf voor autoverkeer en één voor de spoorweg. * Rotswanden: De loodrechte rotswanden zijn op soms 79 meter hoog. ;Praktisch Het is geschikt voor middelgrote schepen. Sterke stroming maken het gevaarlijk voor kleine schepen en de diepgang is een bezwaar voor schepen van meer dan 10.000 ton. Een sleepboot loodst de schepen er omzichtig door in een half uur. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Sisyphos_1732.jpg|[[Sisyfusarbeid]] Bestand:Korinthe_(oude_stad).jpg|Het oude Korinthe Bestand:2011_Dimos_Korinthion.png Bestand:CorintheRuïnes.jpg Bestand:Korinth_BW_2017-10-10_10-55-28.jpg Bestand:07Korinth_Kanal06.jpg Bestand:Corinth_canal_inauguration_by_Volanakis.jpg Bestand:Kanaalvan_Korinthe.jpg Bestand:Isthmus_of_Corinth.svg Bestand:07Korinth_Kanal06.jpg File:Canal of korinth greece.jpg File:Canal_Maritime_de_Corinthe_1882.JPG File:Διώρυγα_Κορίνθου.jpg </gallery> . === Vervolg periodisering === . De periodes die volgen zijn opgedeeld in de geometrische tijd, de archaïsche periode, de klassieke periode en het Hellenisme. . ;De [[geometrische periode]] (ca. 900-700) . * '''Voorbeeld''': Geometrisch aardewerk, zoals de [[Dipylonvaas]] met geometrische patronen en figuren. . ;De [[archaïsche periode]] (ca. 700-480) . In deze periode komen [[Kouros]]- en Korebeelden voor. De drie bouwordes van de Griekse architectuur zijn bedacht door de beeldhouwer [[Callimachus (beeldhouwer)|Callimachus]]. . * De [[Dorische orde]] (ca. 7e eeuw) kenmerkt zich door eenvoudige, zware zuilen zonder voet met een eenvoudig kapiteel en verticale cannelures en als '''voorbeeld''' het [[Parthenon]] in Athene. . * De [[Ionische orde]] (ca. 6e eeuw): slankere zuilen met voet en kapiteel met [[Voluut|voluten]] (spiraalvormige versieringen) en als '''voorbeeld''' De [[Tempel van Nikè]] op de [[Akropolis]] in Athene. [[Vitruvius (architect)|Vitruvius]] beschreef in zijn [[De architectura]] de orde als 'vrouwelijk slank' met 'gekrulde lokken in een kapsel (...) gemodelleerd als haren op het voorhoofd' met groeven die omlaag lopen als plooien in vrouwenkledij.' . * De [[Korinthische orde]] (ca. 5e eeuw) met gedetailleerde kapitelen met [[Acanthus (bouwkunde)|acanthusbladeren]] en een voetstuk en als '''voorbeeld''' De tempel van Zeus op de Olympios in Athene. [[Vitruvius (architect)|Vitruvius]] schreef dat de Korinthische orde zich onderscheidt door de zuilvorm. Het hoofdgestel kon zowel Dorisch als Ionisch zijn. . ;De [[Klassieke periode (geschiedenis)|Klassieke periode]] (ca. 480-323) . * '''Voorbeeld''': De beelden van [[Phidias]], zoals het standbeeld van Athena Parthenos. . ;De [[Hellenisme|Hellenistische periode]] (ca. 323-31) . * '''Voorbeeld''': De [[Laocoöngroep]] en de [[Nikè van Samothrake|Nike van Samothrake]]. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Dipylon_amphora_close_front.jpg|Dipylonvaas Bestand:Ac.kleobisandbiton.jpg|[[Kouros]]- en Korebeelden Bestand:Hera-tempel_-_Dorisch_kapiteel.jpg|Dorisch kapiteel Bestand:Doric.JPG|Dorische bouwstijl Bestand:Ionic.JPG|Ionische bouwstijl Afbeelding:Corint.JPG|Korinthische bouwstijl File:Order - Corinthian (PSF).png|Korinthische orde Bestand:Colonne_corinthienne.jpg|Korinthische orde Bestand:Laocoon_Pio-Clementino_Inv1059-1064-1067.jpg|De [[Laocoöngroep]] Bestand:Victoire_de_Samothrace_-_vue_de_trois-quart_gauche,_gros_plan_de_la_statue_(2).JPG|[[Nikè van Samothrake]] </Gallery> . = De [[geometrische periode]] (900-700) = . == Tiende eeuw == Omstreeks 1.000 zijn er in de mediterrane wereld een duizendtal gemeenschappen met een eigen politiek en cultuur. Duizend jaar later zal deze regio onder het militaire, culturele en politieke gezag staan van één volk: de Romeinen. De Romeinen plukken hun geschiedenis en hun tradities in de [[Helleense talen|Helleense]] wereld, passen ze aan en verspreiden het Griekse erfgoed verder. . ;999 * Eerste nederzettingen in Rome. . ;900 * Griekenland kent de [[Geometrische periode]]. De Dorische steden [[Argos (stad)|Argos]] en [[Sparta (Griekenland)|Sparta]] ontstaan. . . == Negende eeuw (899-800) == . ;899 * Een uitzonderlijk natte periode zorgt ervoor dat de Assyriërs voor de komende twee eeuwen gronden bewerken in een voordien onvruchtbaar gebied en tot een bloeiende landbouweconomie en een compleet rijk komen. . ;880 * [[Feniciërs|Fenicische]] kolonisten vertrekken uit Syrië en Libanon naar Noord-Afrika en stichten er [[Cartago (stad)|Cartago]] en monopoliseren de zeehandel in de Middelandse zee. * Europese [[domesticatie]] van de kip. . ;800 . * Keltische nederzettingen in onze streken. . * Vermelding van kaneel in het kruidboek van de Chinese [[Shennong|Keizer Shennung]] en in het oude Egypte als ingrediënt van parfum. . * De Grieken ontwikkelen een nieuw alfabet. De letter a symboliseert een rund, de letter b een huis. Het [[alfabet|alphabet]] is gebaseerd op het [[Fenicisch alfabet|Fenicisch]]. . * Stichting van Fenicische steunpunten in het Westen van de Middellandse zee: [[Carthago]], [[Sardinië]] en [[Sicilië|West-Sicilië]]. De Cartagers beheersen de straat van Gibraltar en de tinhandel met Brittannië. . * [[Homerus]], [[Hesiodos|Sesiodus]] en het [[orakel van Delphi]] zijn populair. . === Wiskunde ontstaat === * Priemgetallen en de omtrek van de aarde: [[Eratosthenes]] * Zie aanvullingen op de ppt . . === Een alfabet met klinkers === . Het Griekse alfabet ontwikkelt zich uit het [[Fenicisch alfabet|Fenicische alfabet]]. De 24 letters zijn uniek omdat ze beschikken over [[Klinker (klank)|klinkers]]. De letters vormen woorden, [[Griekse cijfers|getallen]] én [[muzieknoten]].De zeven klinkers symboliseren de [[Planeten in de astrologie|zeven planeten]]. Oorspronkelijk schrijven de Grieken van rechts naar links, daarna is het ossenploeg of ([[boustrofedon]]) wat staat voor afwisselend links- en rechtslopend. Later zet zich de rechtslopende [[schrijfrichting]] door. Homeros gebruikt het alfabet om zijn Odyssee en zijn Ilias te schrijven rond 800. De 12.000 versregels deelt hij in 24 boeken en nummert ze van α tot ω. De beginregels: :'''{{Polytonic|Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ}}''' :'''{{Polytonic|πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε.}}''' :''Bezing mij, o Muze, de vindingrijke man, die zeer veel'' :''rondzwierf, nadat hij de heilige stede van Troje verwoest had.'' . {| class="wikitable" ! ! Letter ! Naam ! Getal ! colspan=2 | Hebreeuws ! Transliteratie ! Arabisch ! Wetenschap |- | 1 | Α α || [[alfa (letter)|Alfa]] || 1 || א | Alef | A | {{Huge|ا}} | [[Hoek (meetkunde)|hoek]]— [[alfastraling]]— [[Thermodynamica|thermische volume-uitzettingscoëfficiënt]] |- | 2 | Β β || [[bèta (letter)|Bèta]] || 2 || ב | Beet | B | {{Huge|ب}} | hoek— [[bètastraling]]— [[Thermodynamica|thermische drukcoëfficiënt]] |- | 3 | Γ γ || [[gamma (letter)|Gamma]] || 3 || ג | Gimel | G | {{Huge|ج}} | hoek — [[foton]] — [[gammastraling]] — [[gammafunctie]] — [[Magnetische fluxdichtheid|magnetische inductie]] —<br> [[Gamma (thermodynamica)|quotiënt van de molaire soortelijke warmte]] |- | 4 | Δ δ || [[delta (letter)|Delta]] || 4 || ד | Dalet | D | {{Huge|د}} | [[differentiaalrekening]] — verschil tussen fysische waarden |- | 5 | Ε ε || [[Epsilon]] || 5 || ה | Hee | E of Ee | {{Huge|ه}} | [[Permittiviteit|diëlektrische constante]] — rek van een materiaal in een spanning-rekdiagram |- | 6 | Ζ ζ || [[Zèta]] || 7 || ז | Zajien | Dz of Zd | {{Huge|ز}} | dempingsfactor ; |- | 7 | Η η || [[Èta]] || 8 || ח | Chet | E | {{Huge|ح}} | [[viscositeit]] — [[rendement (energie)|rendement]] |- | 8 | Θ θ || [[Thèta]] || 9 || ט | Tet | Th | {{Huge|ت, ث}} | [[diffractie|strooiingshoek]] |- | 9 | Ι ι || [[Jota (letter)|Jota]] || 10 || י | Jod | I, J | {{Huge|ى, ي}} | |- | 10 | Κ κ || [[Kappa (letter)|Kappa]] || 20 || ך כ | Kaf | K | {{Huge|ك}} | kromming |- | 11 | Λ λ || [[Lambda]] || 30 || ל | Lamed | L | {{Huge|ل}} | [[golflengte]] |- | 12 | Μ μ || [[Mu (letter)|Mu]] || 40 || ם מ | Mem | M | {{Huge|م}} | [[muon]] — [[Micro (SI-prefix)|SI-voorvoegsel micro]] — [[wrijvingscoëfficiënt]] — [[Moleculaire massa|molaire massa]] —<br> [[gemiddelde]] in de kansberekening |- | 13 | Ν ν || [[nu (letter)|Nu]] || 50 || ן נ | Noen | N | {{Huge|ن}} | [[frequentie]] — [[neutrino]] — aantal [[Mol (eenheid)|mol]] |- | 14 | Ξ ξ || [[Xi (letter)|Xi]] || 60 || ס | Samech | X uitspraak 'ks' | {{Huge|ص}} | voortgang van reactie — storing ([[Golf (natuurkunde)|golven]]) |- | 15 | Ο ο || [[Omikron]] || 70 || ע | Ajien | O | {{Huge|ع}} | |- | 16 | Π π || [[pi (letter)|Pi]] || 80 || ף פ | Pee | P | - | [[Pi (wiskunde)|verhouding tussen middellijn en omtrek]] — [[Vermenigvuldigen|product]] — [[Osmose|osmotische waarde]] |- | 17 | Ρ ρ || [[Rho (letter)|Rho]] || 100 || ר | Reesj | R | {{Huge|ر}} | [[Dichtheid (natuurkunde)|dichtheid]] — [[Ladingsdichtheid|ladingsdichtheid (ruimte)]] — [[Correlatiecoëfficiënt|correlatie]] |- | 18 | Σ σ, ς<ref>Dit is de vorm die de letter aanneemt aan het einde van een woord. De hoofdletter wordt overal als Σ geschreven.</ref> || [[Sigma (letter)|Sigma]] || 200 || ש | Sjien | S | {{Huge|س}} | [[Optellen|som]] — [[standaardafwijking]] — [[Ladingsdichtheid|ladingsdichtheid (vlak)]] —<br> [[oppervlaktespanning]] — [[Treksterkte (materiaal)|trekvastheid]] |- | 19 | Τ τ || [[Tau (letter)|Tau]] || 300 || ת | Tav | T | {{Huge|ط}} | [[halveringstijd]] — [[schuifspanning]] |- | 20 | Υ υ || [[Ypsilon]] || 400 | | U, Y | - || | |- | 21 | Φ φ || [[phi (letter)|Phi]] || 500 || rowspan="4" | | rowspan="4" | | F, Ph | - | [[golffunctie]] — [[Fase (golf)|fase]] — [[lichtstroom]] — [[magnetische flux]] — [[Warmteoverdracht|warmtestroom]] |- | 22 | Χ χ || [[chi (letter)|Chi]] || 600 | Ch | {{Huge|خ}} | [[magnetische susceptibiliteit|magnetische]] en [[elektrische susceptibiliteit]] — [[chi-kwadraatverdeling]] ; |- | 23 | Ψ ψ || [[Psi (letter)|Psi]] || 700 | Ps | - | [[golffunctie]] |- | 24 | Ω ω || [[Omega (letter)|Omega]] || 800 | Oo | - | [[Ohm (eenheid)|elektrische weerstand]] |} . === Waarop schrijven en rekenen? === . Na de [[kleitablet|kleitabletten]] komen de [[Papyrus (schrift)|papyrusrollen]]. In de oudheid sprak men over boeken of libri hoewel ze in de vorm van papyrusrollen aannamen. De term boek wijst op een verzameling teksten ongeacht de fysieke vorm. Het schrijven op rollen evolueert naar het schrijven in boeken/codexen in de vierde eeuw. De verandering, gedreven door praktische overwegingen, maakt een nieuw geloof dominant. . * Gebruiksgemak: Boeken, codices zijn makkelijker dan rollen in leesbaarheid en het opzoeken. Vergelijk het lezen op een rol met scrollen. Een gemiddelde student scrolt 700 meter per dag. * Duurzaamheid: Boeken zijn duurzamer en beter te beschermen. Papyrus is kwetsbaar voor vocht en slijtage. * Opslag en transport: Boeken nemen minder ruimte in beslag, laten zich beter klasseren en vervoeren. * De overgang markeert een ontwikkeling in het schrift en verspreidt kennis en literatuur in de middeleeuwen. . # Papyrus is in het oude Egypte voor het eerst gebruikt, zo’n 5000 jaar gelden. Het is gemaakt van de papyrusplant (in lagen gelegd en samengeperst). Papyrusrollen waren dé informatiedragers in Egypte, Griekenland en Rome. # [[Perkament]], gemaakt van dierenhuiden (schapen, geiten of kalveren), is rond de tweede eeuw voor in Pergamon (nu Turkije) ontwikkeld. Het is duurzamer dan papyrus en is gebruikt voor belangrijke documenten en boeken. Het bleef populair in de middeleeuwen. # Papier is uitgevonden in China rond 105. Het bestaat uit plantaardige vezels van bamboe en moerbeibast. Het verspreidt zich via de Arabische wereld naar Europa, waar het in de 12e eeuw in Spanje binnenkomt. De kosten zijn lager dan die van perkament, het is ruimer beschikbaar en gebruiksvriendelijker. . . == Achtste eeuw (799-700) == [[File:0_Lupa_Capitolina_(2).JPG|thumb|550px|Rome is legendarisch gesticht door de tweeling [[Romulus en Remus]] in 753. De [[Legende (volksverhaal)|legende]] komt van [[Marcus Terentius Varro]] (116-27). De werkelijke geschiedenis over [[Ontstaan van Rome|het ontstaan van Rome]] is complexer. Deze iconische [[Lupa Capitolina]] bestaat uit de wolvin (of is lupa een verwijzing naar een prostitué?) uit de 12de eeuw en de tweeling uit de 15de eeuw.]] [[Bestand:The_Intervention_of_the_Sabine_Women.jpg|thumb|550px|[[Jacques Louis David]] schildert in [[1799]] de [[Sabijnse maagdenroof]]. Deze [[mythe|mythisch]] van net na de stichting van [[Rome (stad)|Rome]] stelt dat de stad een toevluchtsoord is voor wie een nieuw leven wil. Bannelingen, vreemden, moordenaars, armoezaaiers, criminelen en gevluchte slaven breiden de stad uit over vijf van de zeven heuvels. Romulus ziet weinig vrouwen onder hen en organiseert daarom een festival ter ere van [[Consus]], de [[consualia]]. Hij nodigt de naburige [[Sabijnen]]. Een stad moet immers inwoners én nakomelingen hebben. De Sabijnse stam komt massaal. Romulus' plan om de vrouwen te schaken, lukt. De Sabijnse mannen ontsnappen en bereiden zich voor op een oorlog. Bij hun terugkeer zijn hun dochters en vrouwen niet langer maagd. Ze leven harmonieus met een nieuwe echtgenoot en hun kroost. Romeinen en Sabijnen leggen hun geschil bij en Rome groeit. In de archeologie en de geschiedenis zijn wel meer sporen gevonden van festivals bij nomadische/semisedentaire stammen die festivals houden om de genetische diversiteit 'op peil' te houden.]] . ;776 . * De eerste [[Olympische Spelen in de Klassieke Oudheid|olympische spelen]] in de Olympia. Meer dan een millennium brengen ze mensen sportief samen. De spelen wijzen erop dat de Griekse en de Mediterrane cultuur zich uit het dal der duisternis trekken. Atheners nemen naakt deel aan de spelen, andere stadstaten vinden dit vreemd. De atleten zijn soldaten, [[Hopliet|hoplieten]] of komen uit de hogere klasse. . ;770 . * China kent muntgeld. . ;753 . * Mythologische stichtingsdatum van Rome door [[Romulus en Remus]]. De Romeinse schrijver [[Marcus Terentius Varro]] legt deze datum in de eerste eeuw V.C. vast. Eveneens in de achtste eeuw: de [[Sabijnse maagdenroof]]. Het vrouwentekort bij de volgelingen van koning [[Romulus]] leidt tot de uitnodiging van de [[Sabijnen]] naar het [[Circus Maximus (Rome)|Circus Maximus]] en de roof van hun dochters tijdens het oogstfeest. . ;750 jaar . * [[Kelten]] trekken het huidige Frankrijk binnen en vestigen zich. De [[ijzertijd]] start er met wapens en voorwerpen, de aanwezigheid van ruiters en vorsten. Dit is de [[Hallstattcultuur|Hallstatt-periode]]. Daarna volgt de '[[La Tène-periode|La Tène]]' cultuur. De Kelten vormen geen politieke eenheid zoals de Romeinen in hun rijk zullen doen of zoals de Grieken dit in hun stadstaten ontwikkelen. Hallstatt en La Tène zijn archeologische plaatsen met cultuurobjecten. Hallstatt bloeit van 800 tot 500, het is de oudste periode van deze beschaving. Hun handel baseert zich op zoutwinning in de Oostenrijkse Alpenmijnen ([[Salzkammergut]]) bij [[Salzburg (stad)|Salzburg]]. Metaalbewerking komt de landbouw (ploeg) en de oorlogsvoering (zwaard) ten dienste. Nadien verleggen de vondsten zich naar La Tène: 500: bloei; 3de eeuw: een bloem; herfst in de 2de en 1ste eeuw. . ;745 . * De beroemde veldheer [[Tiglat-Pileser III]] creëert een professionele (betaalde en permanente) oorlogsmachine. Deze Assyrische koning is organiseert de samenwerking tussen de ruiterij en het voetvolk. Hij is berucht om zijn martelwerk en zijn executies, de verwoesting van stedelijke centra van opstandige vorstendommen en deportaties. Hij liet die steden in Assyrische stijl herbouwen met forten en een uniform belastingstelsel en dito dienstplicht, maten, gewichten en een religieuze cultus en het Aramees als taal. Zo verliezen de voormalige vorstendommen hun eigenheid. . ;743-732 . * [[Tiglat-Pileser III|Tiglat-Pileser]] onderneemt drie veldtochten in Syrië en Palestina. Hij verovert Arvad en Damascus en schenkt zo de stad Assur een wereldrijk. . ;733-690 * [[Magna Graecia]] . ;727 * <gallery> Bestand:Tiglath-Pileser_III_Nimrud_Louvre_AO19853.jpg </gallery> = De archaïsche periode (700-480) = . == Zeven Romeinse koningen, zeven heuvels == [[Bestand:Livius,_Titus_(59_-_17.).jpg|thumb|550px|De Romeinse geschiedschrijver [[Titus Livius|Livius]] maakt in de eerste eeuw een onwaarschijnlijke reconstructie van het Romeinse koninkrijk.]] . === Koningen === De Romeinse geschiedschrijver [[Titus Livius|Livius]] vervlecht samen met Vergillius de Griekse en de Romeinse geschiedenis tot in Troje. Livius maakt in de eerste eeuw een onwaarschijnlijke reconstructie van het Romeinse koninkrijk.<ref>Titus Livius, ''Ab Urbe Condita''.</ref> [[Ab urbe condita (boek)|Ab Urbe Condita]] is niet alleen het boek van Livius, het is tegelijk de Romeinse jaartelling, sinds de oorsprong van onze stad. Ab urbe condita klaagt het zedelijke verval tijdens het keizerrijk onder Augustus aan. Na de verbroedering tussen de Latijnen en de Sabijnen komt er een koninkrijk van 250 jaar en (slechts) zeven koningen telt. In deze redenering duurt de gemiddelde legislatuur 35 jaar. Het koningschap dat hij beschrijft is oneervol. In de Republiek is Rex een dictatoriaal scheldwoord. De absolute macht van de koning (voor het leven) betekent dat hij eenzijdig wetten uitvaardigt en het leger leidt. Deze koninklijke stadssamenleving kent clans en families, met een sterke nadruk op de aristocratische basis. . * '''Koning ūnus''': [[753 v.Chr.|753]] - [[716 v.Chr.]] - [[Romulus]] (Latijn); installeert de Senaat (senus = oude man). Romulus is de oorlogskoning, zijn opvolger de religiekoning. Vergelijk: hier komen de krijgers voor de priesters! . * '''Koning duo''': [[716 v.Chr.|716]] - [[673 v.Chr.]] - [[Numa Pompilius]] (Sabijn); beleeft een romance met een nimf en sticht de religieuze cultus van de [[Vestaalse maagden]] en brengt de kalender van tien naar twaalf maanden. [[Januari]] en [[februari]] komen er bij. Januari verwijst naar Janus die naar de toekomst en het verleden tegelijk kan kijken. September, oktober, november en december schuiven op naar maand negen, tien, elf en twaalf (septem, octō, novem, decem). De eerste maand was dus aanvankelijk Martius, een verwijzing naar Mars, Aprillis verwijst naar het openen van de natuur, Maius naar de vruchtbaarheid. Juno staat voor het huwelijk en de geboorte, Juli zal verwijzen naar Caesaer en Augustus naar de eerste keizer. Later geven de hemellichamen hun namen aan de dagen: Zondag (dies Solis) - Dag van de zon (Sol); Maandag (dies Lunae) - Dag van de maan (Luna); Dinsdag (dies Martis) - Dag van Mars (Mars, de oorlogsgod); Woensdag (dies Mercurii) - Dag van Mercurius (Mercurius, de boodschapper van de goden); Donderdag (dies Iovis) - Dag van Jupiter (Jupiter, de god van de donder); Vrijdag (dies Veneris) - Dag van Venus (Venus, de godin van de liefde); Zaterdag (dies Saturni) - Dag van Saturnus (Saturnus, de god van de landbouw). . * '''Koning trēs''': [[673 v.Chr.|673]] - [[641 v.Chr.]] - [[Tullus Hostilius]] (Latijn); gaat de geschiedenis in omwille van het gevecht tussen de drielingen van de [[Horatii en Curiatii]]. [[De eed van de Horatii]] is in 1784 geschilderd door [[Jacques-Louis David]] en een meesterstuk van het neoclassicisme. Hij bouwt op het [[Forum Romanum]] de naar hem genoemde senaat, de [[Curia Hostilia]]. . * '''Koning quattuor''': [[641 v.Chr.|641]] - [[616 v.Chr.]] - [[Ancus Martius]] (Sabijn); bouwt in 620 [[Ostia Antica|Ostia]], de Romeinse haven waar de [[Tiber]] in de zee uitmondt. De naam komt van het Latijnse ''ostium'', riviermonding. De ruïnes van Ostia Antica liggen dertig kilometer ten westen van Rome. Vroeger lag de stad aan [[zee]]. Door [[verzanding]] ligt die nu enkele kilometers van de [[Tyrreense Zee]]. {{Panorama|Panorama Ostia Antica 40.png|2000px|Panorama van de opgravingen.}} {{Clearleft}} . * '''Koning quīnque''': [[616 v.Chr.|616]] - [[578 v.Chr.]] - [[Tarquinius Priscus]] (Etrusk); de [[Etrusken]] komen op de proppen! Dit is de eerste grote cultuur op het schiereiland die vanuit [[Toscane]] Rome binnen sijpelt. In Rome komt de [[Cloaca Maxima]], een/het circus en [[Gladiator|gladiatoren]]gevechten. Dit zijn Etruskische gebruiken die gepaard gaan met de triomftocht en de waarzeggerskunst. De godin [[Cloacina]] stamt af van de [[Etruskische mythologie]]. . * '''Koning sex''': [[578 v.Chr.|578]] - [[534 v.Chr.]] - [[Servius Tullius]] (Etrusk); bouwt een stadsmuur rond Rome (tot voorheen zijn oorlogen niet veel meer dan het inpikken van elkaars vee en korte raids op het platteland; de komst van een stadsmuur duidt een grotere ernst aan), doet politieke hervormingen (inspraak in ruil voor militaire deelname) en volkstellingen. Is vermoord. . * '''Koning septem''': [[534 v.Chr.|534]] - [[509 v.Chr.]] - [[Tarquinius Superbus]]; deze [[tiran]] is verdreven door [[Lucius Junius Brutus]], de eerste [[Consul (Rome)|consul]]. Breng de koning in verband met de deugdzame en schone [[Lucretia (Romeinse overlevering)|Lucretia]]. Tijdens de belegering van [[Ardea (gemeente)|Ardea]] gaan de koningszonen naar Rome ter controle van het vrouwelijk fatsoen. Ze treffen hun dames op een festijn, terwijl Lucretia thuis wol spint. [[Sextus Tarquinius Superbus]], een koningszoon onteert haar. Later laat Lucretia haar vader en echtgenoot bij zich komen, vertelt alles en pleegt zelfmoord. Als gevolg van de [[verkrachting]] gaat Rome in [[509 v.Chr.]] van [[Romeins Koninkrijk|monarchie]] over naar [[Romeinse Republiek|republiek]]. . <gallery> Bestand:Brogi,_Carlo_(1850-1925)_-_n._8226_-_Certosa_di_Pavia_-_Medaglione_sullo_zoccolo_della_facciata.jpg|Romolus Bestand:Cn_Pompeius_denarius_92000854.jpg|Numa Pompilius Bestand:Tulius-Hostilius.jpg|Tulius-Hostilius Bestand:Ancus-Martius.jpg|Ancus-Martius Bestand:Tarquinius-Priscus.jpg|Tarquinius-Priscus Bestand:Servius_Tullius_by_Frans_Huys.jpg|Servius Tullius Bestand:Tarquinius-Superbus.jpg|Tarquinius-Superbus Bestand:Le_Serment_des_Horaces_-_Jacques-Louis_David_-_Musée_du_Louvre_Peintures_INV_3692_;_MR_1432.jpg|[[De eed van de Horatii|Eed der horatii]] File:RomeViaSacra01.jpg|De [[Curia Hostilia]] Bestand:Ostia_Antica-strada01.jpg|Via della Casa di Diana in [[Ostia_Antica]]. Twee appartementsverdiepingen staan overeind. Bestand:Etruskische_beschaving.png|De Etruskische civilisatie Bestand:Charun_dead_souls_Cdm_Paris_2783.jpg|Etruskische vaas, eind 4de eeuw V.C. Bestand:View_of_the_Cloaca_Maxima_Rome_1814.jpg|Cloaca Maxima in 1814 Bestand:040227_tevere16CloacaMaxima.jpg|Cloaca Maxima mondt uit in de Tiber Bestand:Coins-venus-cloacina.jpg|[[Cloacina]] is de godin van de riolen Bestand:Ostia Antica-strada01.jpg|De Via della Casa di Diana - van het appartement staan 2 verdiepingen overeind Bestand:Ostia Marketplace.jpg|Forum van de Corporaties, met rederskantoren en een Ceres- of Portunustempel Bestand:Ostia, horrea epagathiana 01.JPG|Pakhuis Bestand:Ostia-Toilets.JPG|Openbare ''[[latrine]]s''. Urine gebruikt men om leer te looien, de rest als mest. Bestand:Ostia antica-02.jpg|Vloermozaïek met de triomf van Neptunus in de thermen Bestand:Panoramica Teatro di Ostia.jpg|Theater van Ostia Bestand:Capitolium Ostia Antica.JPG|Het Capitolium, de tempel voor Jupiter, Juno en Minerva Bestand:Ostia Antica Necropole.JPG|Sarcofagen op de necropolis Bestand:Gentileschi-Lucrezia-Potsdam.jpg|(Ca. 1645-1650) [[Artemisia Gentileschi]] Bestand:Tizian 094.jpg|(1571) [[Titiaan]] Bestand:Lucretia 1666 Rembrandt.jpg|(1666) [[Rembrandt]] Rembrandt van Rijn, Lucretia, 1664, NGA 83.jpg|(1664) Rembrandt Lucretia's rape by Sextus Tarquinius, and her suicide.jpg|(16e eeuw) Lucretia Holy Blood.jpg|(Ca. 1530) [[Meester van het Heilig Bloed]] Lucretia Hendrick De Clerck.jpg|(Ca. 1600) [[Hendrick de Clerck]] Poorter Lucrèce (2004 1 379).jpg|(1633) [[Willem de Poorter]] Lucretia Caspar Netscher.jpg|[[Caspar Netscher]] </gallery> . === Heuvels === [[Bestand:Seven Hills of Rome.svg|thumb|550px|Rome met zeven heuvels den de Tiber. De heuvels laten zich lezen als een uurwerk, te beginnen bij de Quirinaal en te eindigen bij het Capitool. Het zijn niet allen zelfstandige heuvels. Sommige zijn een reeks uitlopers van een vulkanische kam. De heuvels laten de Romein toe om zich te oriënteren.<ref>PHILIP MATYSZAK, vertaald door Patrick De Rynck. ''Het oude Rome. Op vakantie naar de gladiatoren!'' Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2015, p. 36.</ref>]] . * ♣ '''Heuvel ūnus''': de [[Quirinaal]] met Sabijnse tombes uit de 8e en 7e eeuw, mogelijks ouder dan Romulus. De [[Romeinse Rijk|Romeinse]] hogere klasse bouwt er villa's omwille van de winkelgalerijen en de gezondere lucht dan die in het [[Tiber]]dal. Bezienswaardig zijn de [[Horti Sallustiani]], een landgoed van [[Julius Caesar]] dat de geschiedschrijver en Afrika-gouverneur [[Sallustius Passienus Crispus|Sallustius]] na Caesars dood uitbreidt met met paviljoens, een Venustempel, een obelisk en kunst zoals de beroemde "Stervende Galliër". Na Sallustius komen de tuinen in bezit van de keizer en raken in de 6de eeuw in verval. Herontdekt in de 17e eeuw. . * '''Heuvel duo''': via de [[Viminaal]] bereik je de kazerne van de keizerlijke of [[Pretoriaanse garde]]. . * '''Heuvel trēs''': [[Esquilijn]] met de woonplaats van koning [[Tullus Hostilius]]. . * '''Heuvel quattuor''': [[Coelius|Caelius]], vernoemd naar de [[Etrusken|Etrusk]] Caelius Vibenna. . * '''Heuvel quīnque''': de [[Aventijn]] met aan de oever van de Tiber de Mons Testaceus of de Schervenberg, een kunstmatige heuvel van scherven van [[amfora]]. Om te beslissen wie de stadsstichter van Rome wordt, doen Romulus en Remus aan volgelspotten. Romulus zit op de Palatijn, Remus op de Aventijn waar hij is begraven nadat zijn broer hem doodt. Tot 49 N.C. ligt de heuvel buiten het [[pomerium]]: plebejers komen hier graag, er is een oude veemarkt, er zijn tempels van vreemde goden. . * '''Heuvel sex''': de [[Palatijn]] is de heuvel waar de oorspronkelijke Romeinse stam is gevestigd. Tussen de Palatijn en de Quirinaal ligt het forum. Daar ontmoeten de Sabijnen de Romeinen. Op de heuvel komen toeristen in de oudheid kijken naar de hut van Romolus met zijn rieten dak. Later woont keizer Augustus hier met zijn keizerlijke familie, de hofhouding, de lijfwachten, ambtenaren... er is een Apollotempel en een paardenrenbaan. . * '''Heuvel septem''': de [[Capitolijn]] waar de [[Musei Capitolini]] gevestigd zijn (archeologie, kunst oudheid en renaissance met uitzicht op het Forum Romanum. Hier staat de oude burcht. Met een tempel voor Asylaeus, een toevluchtsoord voor wie asiel zoekt en de bekende [[Tarpeïsche rots]] waar misdadigers hun ongeluk in storten.<ref>PHILIP MATYSZAK, vertaald door Patrick De Rynck. ''Het oude Rome. Op vakantie naar de gladiatoren!'' Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2015, p. 42.</ref> . . == Zevende eeuw (699-600) == . * Griekse steden gebruiken munten om te kopen en te verkopen. . ;681 * Aan de heerschappij van koning [[Sennacherib]] die sinds ca. 704 over het Assyrische rijk heerst, komt een einde. Hij leidde het rijk vanuit de stad [[Nineveh]] met een bevolking die meer dan 100.000 mensen telt - een van de grootste steden ter wereld. Hier liet hij ondergrondse aquaducten ([[Qanat|qanaten]]) aanleggen om akkers, tuinen en parken te besproeien. Sommige assyriologen beweren dat het wereldwonder van de [[hangende tuinen]] van [[Babylon (stad)|Babylon]] in Nineveh lagen. Het irrigatiesysteem is noodzakelijk, want de natte periode die omstreeks 900 aanbrak, loopt in deze jaren ten einde. Deze megadroogte zal voor de ondergang van het Assyrische rijk zorgen. . ;668 * Grieken stichten Byzantium en vestigen zich rond de Zwarte Zee. . ;650 * Het [[Assyrische rijk]] kent zijn topdagen. Het heerst over [[Egypte (land)|Egypte]], de [[Levant]] en [[Mesopotamië]]. Al driehonderd jaar lang leiden militaire overwinningen vanuit Noord-Irak tot de gebiedsuitbreiding. Vanaf nu gaat het bergaf: de opwarming van de streek leidt tot vee-sterfte en mislukte oogsten. De Assyrische [[Vazalstaat|vazallen]], de [[Meden]] en de [[Babyloniërs]], zetten druk. . ;621 * Eerste geschreven wetgeving door [[Draco (wetgever)|Draco]] . ;616 * De [[Etrusken|Etruskische]] koning van Rome [[Lucius Tarquinius Priscus|Tarquinius Priscus]] legt de [[Cloaca Maxima]] aan om vuil water af te voeren naar [[Tiber]]. De stadsuitbreiding maakt dat de natuurlijke afvoer niet volstaat. In de eerste eeuw zal de Cloaca Maxima overdekt worden als riool van Rome. . ;612 * Vijandelijke legers nemen de hoofdstad van het Assyrische rijk, [[Assoer]], in. Het rijk verdwijnt. . ;Omstreeks 600 * Domesticatie van de kip in het stroomgebied van de Rijn. . == Zesde eeuw (599-500) == [[Bestand:Kapitolinischer_Pythagoras_adjusted.jpg|thumb|550px|Pythagoras is een van de presocratische filosoof. Rond 540 migreert hij naar Zuid-Italië.]] . ;571 * Geboorte van [[Pythagoras]] op het eiland [[Samos (eiland)|Samos]]. . ;559 * De landhonger van [[Cyrus II de Grote]] van Perzië is niet te stuiten. De [[Cyruscilinder]] is naar hem genoemd. Hij neemt Babylon in, de hoofdstad van Mesopotamië, hij haalt het op de Meden (herinner u de uitdrukking) en de Lydiërs waar koning Kroisus over het eerste muntgeld beschikt. De sterkte van Cyrus II is dat hij geen schrikbewind voert of slaven maakt. Hij is tolerant voor de gewoontes en de tradities. Hij bevrijdt de Joden uit hun [[Babylonische ballingschap|Babylonische gevangenschap]] en biedt stabiliteite in ruil voor belastingen. Cyrus aanbid alle nieuwe goden vanwege pragmatische doeleinden. Zijn troepen naderen [[Milete]], [[Efeze|Efese]] en [[Smyrna (Griekse stad)]]. . ;Ca. 550 * De Keltische prins van [[Hochdorf (Zwitserland)|Hochorf]] is begraven nabij Stuttgart. De site is opgegraven in 1978 en bestaat uit een zes meter hoge grafheuvel en een cirkel van 60 meter omtrek. Vondsten zijn een wagen, bronzen vaatwerk, goud, dolk, schoenen, bronzen bed (Griekse afkomst) en een wijnvat. . ;546 * Perzen bereiken de Middellandse zee. . ;525 * De Perzen zijn onder [[Cambyses II]] (jawel, die van [[Het Oordeel van Cambyses]]) wereldheersers van de Middellandse zee tot in het centrum van Azië. In hun land van overvloed beschikken ze over een wegennetwerk dat de kust van Klein-Azië verbindt met [[Babylon (stad)|Babylon]] en [[Persepolis]]. In één week tijd overbrugt een bericht 2.500 kilometer. [[Herodotus]] is er niet goed van, een ongeziene prestatie: hitte, sneeuw, regen of duisternis zijn geen hindernis voor de koeriers. De religieuze verdraagzaamheid van de nieuwe leiders, de handelsakkoorden en het overnemen van gebruiken en gewoontes van lokale bevolkingen spelen een rol in de uitbreiding van het rijk.<ref>PETER FRANKOPAN, vertaald door George Pape. ''De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis,'' Het Spectrum, Antwerpen, 2016, p. 20-21.</ref> Munten en maten worden gestandaardiseerd en het rijk wordt opgedeeld in [[Satrapie|satrapiën]] (provincies). Later zal Alexander de Grote zijn [[Diadochen]] hier aan het hoofd zetten in plaats van een satraap. . * Perzië kampt met het nomadische Noorden en de wrede rituelen. Ze drinken vijandig bloed en kleden zich met hun scalpen. Als handelspartner zijn ze onvoorspelbaar chaotisch. Ze leveren goede paarden. . ;510 * De laatste koning van Rome is verbannen. De stad telt in deze eeuw ongeveer 30.000 inwoners, dat is vergelijkbaar met Roeselare. . * In Perzië is Darius de koning der koningen. [[Persepolis]] is in het oud spijkerschrift vermeld als paleizencomplex. Egypte is uitgeschakeld, Darius steekt de Indus en de Donau over en laat zijn oog vallen op Athene. In Griekenland zoekt koning [[Croesus|Kroisos]] uit welke steden strijdbaar zijn. Griekenland vormt geen land maar een taal en cultuurgemeenschap van stadstaten die onderling vaak oorlog voeren of festivals houden. Athene en Sparta vormen de geschikte kandidaten om de wapens op te nemen. Ze zijn dominant over respectievelijk [[Attica (Griekenland)|Athica]] en de [[Peloponnesos]] en houden er een andere maatschappijvisie op na: de democratie versus een militaire samenleving. . ;509 * Stichting [[Romeinse republiek]] door [[Marcus Junius Brutus]] die de laatste [[Etrusken|Etruskische]] koning [[Tarquinius Superbus]] verdreef. Etymologisch komt 'republiek' van het Latijnse 'res publica', wat 'publieke goed' betekent, een staatsvorm waarin erfopvolging geen rol speelt. De republiek verdeelt en beperkt de macht tussen gekozen magistraten, de senaat, de volksvergaderingen en een verantwoordingsysteem. Het blijft een wereld van ongelijkheid die bestaat uit [[Patriciër|patriciërs]] (aristocraten/nobilis) en [[Plebejer|plebejers]] (burgers/plebs). De patriciërs zijn de eerste bewoners en hebben de beste gronden, ze zijn vertegenwoordigd in de [[Comitia|comitia]] en de senaat bestaande uit driehonderd voor het leven benoemde senatoren. Plebejers zijn boeren, vaklui, handelaars (niet per definitie arm). Beide groepen stemmen en nemen wetten aan. De republiek en de militarisering van de politiek leggen de basis voor de expansie en de Italiaanse facelift. Patriciërs komen niet met het plebs in contact. Wie opgeroepen wordt om te vechten moet zijn boerderij verlaten. Wie schulden maakt, wordt slaaf en uitgesloten van de macht. Het systeem duurt vijf eeuwen, tot de komst van het Keizerrijk, na de moord op Caesar in 44. Na twee eeuwen republiek komen er twee jaarlijks gekozen consuls die de senaat gaan leiden. Vijanden van Rome zijn: [[Latijnen]], [[Volsken]], [[Sabijnen]], [[Etrusken]] en [[Kelten]]. . ;508 * Athene als democratische staat met grondwet. . . . . = De klassieke periode (ca. 480-323) = [[Bestand:Herodotos_Met_91.8.jpg|thumb|550px|Herodotos, de vader van de geschiedschrijving.]] . == Vijfde eeuw (499-400) of de gouden Griekse eeuw == [[Bestand:Confucius_Tang_Dynasty.jpg|thumb|550px|[[Confucius]]: 'Het is beter een mijl te reizen dan duizend boeken te lezen.']] . ;Ca. 499-450 * In Vlaanderen komen minstens vier hoogteversterkingen of La Tène-forten. In Kessel-Lo bij Leuven, in Kester bij Brussel, in Kooigem bij Kortrijk en aan de Kemmelberg bij Ieper. De laatste nederzetting met een plateau van zes hectare domineert de omgeving en de IJzermonding en controleert de handel tussen kust en binnenland. De streek is rijk, geschikt voor landbouw, er is wijn, ijzererts- en zoutwinning. Ze blijft bewoond tot omstreeks 350. Op de Kemmelberg ligt een heuvelfort met grachten, wallen en houten omheiningen. Er is een grafheuvel, een ambachtszone voor pottenbakkers, het zogenaamde Kemmelaardewerk. De spectaculairste hoogteversterkingen zijn in Wallonië te vinden. In eentje ervan, in Buzenol (Montauban) is een grafmonument gevonden met op de achterkant een Gallo-Romeinse maaimachine, die door Plinius de Oudere beschrijft en gebruikt is bij de Trevieren.<ref>HERMAN CLERINX. ''De Kelten en de lage landen.'' Davidsfonds, Leuven, 2005, p. 159.</ref> De La Tènecultuur bereikt een dusdanig peil dat zij op sommige gebieden die van de Romeinen overstijgt. Gedurende deze periode weten de Kelten hun gebieden maximaal uit te breiden. . ;499-477 * Opstand van de Ionische steden en Athene tegen de Perzen met in 490 de Perzische nederlaag in Marathon, na [[slag bij Marathon|de slag bij]]. [[Slag bij Salamis|Salamis]] en [[Slag bij Thermopylae (480 v.Chr.)|Thermopalae]] zullen volgen. . === Perzische oorlogen === De studenten luisteren naar [https://open.spotify.com/episode/4YXnBShjlcJQAnGzfaKFlX deze podcast van Geschiedenis voor herbeginners]. De volledige podcast behoort tot de leerstof. . ;483 * De Perzen graven het [[Kanaal van Xerxes|kanaal van Xerxes]] door het schiereiland Athos in Noordoost-Griekenland van 1.600 meter land, 30 meter breed en 3 meter diep. Zo kunnen ze bij de komende oorlog een dodelijke zee omzeilen. Na de oorlog kan dit een handelsroute worden. . ;Ca. 480 * Geboorte van [[Herodotos]] (⁺420), 'de vader van de geschiedschrijving'. Waarom is Herodotos de vader van de geschiedschrijving? 1. Hij schrijft als eerste een geschiedenis van de toenmalige wereld. Zijn Historiën of het 'Verslag van mijn onderzoek' gaat over zijn reizen door Griekenland, Anatolië, Opper-Egypte, Noord-Afrika, het Midden-Oosten, de Oekraïne en de Krim en West-Europa, Sicilië en Italië. 2. Herodotus doet beroep op en breekt met zijn voorgangers: hij onderscheidt de mythe van het 'menselijke' om tot een correcte geschiedschrijving te komen. Deze kritische analyse baseert hij op relevante mondelinge overleveringen én de toenmalige literatuur van de [[logografen]] zoals [[Hekataios van Milete]] die aardrijkskundige en antropologische invalshoeken hebben. 3. Herodotos wil oorzaken vinden en feiten verklaren. 4. Zijn werk houdt het midden tussen een reisverhaal met anekdoten en novellen en een objectievere geschiedschrijving waarbij 5. Hij vergelijkt de Grieken en niet-Grieken als een etnoloog (comparatieve methode). 6. Dat alles verpakt hij in een verhaal, Herodotus is een begaafd verteller. In de Hellenistische periode structureren grammatici de Historiën in negen boeken, genoemd naar de negen Muzen. . ;479 * De Chinese filosoof [[Confucius]] (°551 VC) overlijdt. . === De Peloponnesische oorlogen === . ;Ca. 460 * Start van de [[Peloponnesische Oorlog]] tussen Athene en Sparta. . * Staatsman [[Pericles]], een leider van de stad [[Athene (stad)|Athene]] hervormt de stad tot een [[democratie]]. . * Geboorte van [[Thucydides (historicus)|Thucydides]] (⁺395), een historiograaf die de feiten aanschouwt als een gevolg van iets. De wil tot verklaren en begrijpen doet zijn intrede in de geschiedenis, samen met de inzichten van Herodotos. Voordien is de geschiedschrijving beperkt tot het pure beschrijven. . ;450 * [[La Tène-periode]]. Kelten verspreiden zich over Europa. Ambachtelijke bloei, introductie van de pottenbakkersschijf en munten en steden in Europa ten Noorden van de Alpen. De [[Ketel van Gundestrup]] is misschien het bekendste gedecoreerd vat uit deze periode (2de of 1e eeuw v.Chr.). De vondst (1891) in een veen nabij Gundestrup in het Deense Himmerland is te zien in Kopenhagen en toont volgens sommigen het hallucinerende [[Bilzekruid]]. Brouwers mengen het in hun bier omwille van het effect. Het keteltafereel toont de zaaddoosjes tussen een ruiter en een soldaat en naast muzikanten. Diende het als basis voor een toverdrank die krijgers moed geeft, de angst onderdrukt en ongevoelig maakt voor hun verwondingen? . ;Ca. 445 * Herodotos vestigt zich in Athene waar hij lezingen houdt over zijn reizen en opgenomen wordt in de kring van intellectuelen rond de kring van [[Perikles]] en zijn vriend, de tragedieschrijver [[Sophocles (tragicus)|Sofocles]] en [[Euripides|Euripedes]]. Geschiedenis en fictie, het blijft een eigenaardig duo, tot op heden. . ;440 * Herodotus schrijft zijn Historiën, het eerste geschiedenisboek . ;435 * Bouw van Zeus in Olympia, een van de zeven wereldwonderen . ;431 * [[Peloponnesische Oorlog|Tweede Peloponnesische oorlog]] . ;429 * De bouw van het Parthenon begint, een pestepidemie wordt Pericles fataal en Hippocrates van Kost schrijft zijn medische verhandeling. . ;427 * Geboorte [[Plato]] (⁺347) . . === De acropolis === {{Infobox werelderfgoed | soort = cultuur | naam = Akropolis van Athene | afbeelding = View of the Acropolis Athens (pixinn.net).jpg | land = {{GR}} | regio = Europa en Noord-Amerika | criteria = i, ii, iii, iv, vi | UNESCO volgnr. = 404 | inschrijving = 1987 | mapname = Griekenland | lat_deg = 37 | lat_min = 58 | lat_sec = 17 | lat_dir = N | lon_deg = 23 | lon_min = 43 | lon_sec = 34 | lon_dir = E | portaal = }} De Akropolis is de [[Akropolis|stadsburcht]] van het [[Oude Athene]] die in de vijfde eeuw herbouwd is als een heiligcomplex op een heuveltop met het centrale standbeeld van de beschermgodin (Pallas) Athena op een 156 meter hoge [[tafelberg (geomorfologie)|tafelberg]]. Tegen de flanken bevinden zich [[Klassieke oudheid|antieke]] gebouwen. . ==== Betekenis en ligging ==== . * Acro: hoog (acrobaat, acroniem, acrofobie); . * [[Polis (stad)|Poleis]]: stad, [[politiek]] en andere woorden zijn hiervan afgeleid; . * Palei: paleis; . * Palei: katrol als foltertuig om iemand uit te rekken; . * Acropolis: hoge stad, niet alleen in Athene; . * Polemos: oorlog (tussen steden); . * Polemiek: pennentwist, op papier neergeschreven door een polemist; . * Polemiseren: aansturen op oorlog; . * Polemologie: leer van de oorzaken van oorlog en de voorwaarden tot vrede; . * Logie: handeling, leer, studie van... bv. biologie, psychologie, theologie, archeologie, sociologie, geologie, astrologie, ecologie, mythologie... . * Het achtervoegsel -loog komt van het Oudgriekse woord λόγος (lógos), wat “woord”, “taal” of “rede” betekent en duidt iemand aan te die een leer beoefent. Het achtervoegsel -us is de Latijnse equivalent. . * Grafie: beschrijving van... bv. cartografie, biografie, geografie, choreografie, fotografie, historiografie... . * Xeno: heeft betekenis naar context: vreemdeling, gast of vriend. . * Xenofilie: verering van vreemden. . * Xenofobie: angst voor vreemden. . * Democratie: macht bij het volk. . * Dêmos betekent volk. . * Krátos is macht, heersen (maatschappij) . * Woorden met demo: demografie, demonstratie, demagogie (gebruik propaganda om de publieke opinie te manipuleren). . * Woorden met cratie: bureaucratie, aristocratie, technocratie, [[oligarchie]], monachie, [[Kleptocratie|cleptocratie]], [[oligarchie]], [[theocratie]], [[thalassocratie]], [[Pederastie|pederastie]]. . ==== Geschiedenis ==== . De locatie leent zich voor een nederzetting omdat ze omringd is door een vruchtbare vlakte dicht bij de zee. De Akropolis is van kilometers ver te zien, wat ze verdedigbaar maakt. De eerste belangrijke periode is de [[Myceense beschaving|Myceense tijd]], tussen 2000 en 1200. Uit de 13e eeuw stamt de 6 m dikke ommuring van zware steenblokken, de zogenaamde [[Pelasgen|Pelasgische]] muur waarvan nog een stuk te zien, rechts bij de [[Propyleeën]]. . In 480 voor de [[slag bij Salamis]] is het plateau vernield door de [[Perzen]]. Na de oorlog begon de wederopbouw. In het "gerecycleerde" puin dat het terras nivelleerde zijn sculpturen van vóór 480 ontdekt (nu te zien in het [[Akropolismuseum]]). De wederopbouw geschiedde op initiatief van [[Perikles]] en de beeldhouwer [[Phidias]], financieel mogelijk door de kas van de [[Delische Bond]]. . [[File:The_Sculptor_Phidias-Ny_Carlsberg_Glyptotek.jpg|thumb|550px|Van Phidias of Feidias (490-432), een beeldhouwer, schilder en kunstenaar is weinig bekend. Een tijdgenoot van hem is [[Sophocles (tragicus)|Sophocles]] die we kennen van Oydipus en Electra. Als [[Perikles]] in 449 v.Chr. aan de macht komt, leidt zijn vriend Phidias de artistieke ondernemingen. Hij is bouwmeester van het [[Parthenon]] dat Perikles laat bouwen vanaf 447. De vriendschap is voorwerp van jaloezie en vijandschap. Als Perikles in ongenade valt, is Phidias mee slachtoffer. Zijn kunst is idealiserend en sublimeert natuurlijke vormen. Hij begint klassiek en geeft zijn personages sereniteit. De [[Klassieke periode (geschiedenis)|Klassieke periode]] kenmerkt zich door het ideaal van jeugd en schoonheid, goden met mensengestaltes. De anatomie en de bewegingen zijn realistisch, de expressie is afstandelijk en de stemming buitenaards.]] ;Kaart en foto's . :<imagemap> Bestand:AcropolisatathensSitePlan.png|rechts|600px| poly 332 198 447 158 468 217 352 254 [['''Parthenon''']] poly 305 130 374 115 385 146 314 167 [['''Oude Athenatempel''']] poly 346 116 389 108 375 71 334 82 [[Erechtheion]] poly 248 137 266 160 252 168 243 151 [[Athena Promachos|'''Standbeeld van Athena Promachos''']] poly 104 164 193 115 225 200 158 224 [[Propyleeën]] poly 132 223 152 226 150 257 136 255 [['''Tempel van Nikè''']] poly 168 256 193 261 188 278 166 277 [[Eleusinion]] poly 191 213 258 199 245 259 185 246 [[Heiligdom van Artemis Brauronia]] poly 248 260 315 276 321 245 255 231 [[Chalkotheke]] poly 322 78 337 97 343 111 310 122 304 108 [[Pandroseion]] poly 258 81 281 73 288 96 266 102 [[Arrephorion]] poly 402 102 428 100 435 120 408 127 [['''Altaar van Athena Polias''']] poly 462 120 500 96 540 96 533 136 506 146 464 149 [['''Heiligdom van Zeus Polieus''']] poly 574 155 641 184 628 212 564 183 [[Heiligdom van Pandion]] poly 26 384 56 336 88 314 129 313 160 337 174 370 175 399 139 416 72 417 25 402 [[Odeion van Herodes Atticus]] poly 182 381 462 384 460 419 179 415 [[Stoa van Eumenes]] poly 395 325 469 309 478 356 406 372 [[Asklepieion]] poly 484 397 492 356 516 323 555 297 596 293 642 300 670 311 650 345 683 389 540 457 [['''Dionysustheater''']] poly 655 343 738 276 807 356 722 425 [[Odeion van Perikles]] poly 564 460 678 414 684 442 627 505 586 515 [[Tempel van Dionysos (Athene)|'''Tempel van Dionysos''']] poly 300 32 332 42 323 67 296 64 [[Aglaureion]] </imagemap> #[[Parthenon]]: tempel voor Athena Parthenos: werken stilgelegd in 432; supervisie architecten en sculpturen door [[Phidias]]. #[[Oude Athenatempel]]: verwoest door Perzen. #[[Erechtheion]]: naar koning [[Erechtheus]], religieus belangrijker dan het Parthenon, voltooid in 407. Naast de tempel groeit de [[olijf]]boom van Athene. #[[Athena Promachos|Standbeeld van Athena Promachos]]: brons, gemaakt met de Perzische buit na de slag bij Marathon. #[[Propyleeën]]: met hallen en ingang, voltooid in 433 #[[Tempel van Nikè]]: voltooid in 424, Nikè is godin van de overwinning. Op deze plek stortte koning Aegeus in zee. #[[Eleusinion]]: langs de Panathenaeïsche weg, voltooid ca. 480. #[[Heiligdom van Artemis Brauronia]] - #[[Chalkotheke]] - #[[Pandroseion]] - #[[Arrephorion]] - #[[Altaar van Athena Polias]] - #[[Heiligdom van Zeus Polieus]] - #[[Heiligdom van Pandion]] - #[[Odeion van Herodes Atticus]]: harmonisch aangebouwd tegen de (350 jaar oudere) Stoa van Eumenes. #[[Stoa van Eumenes]]: zuilenhal door Eumenes II van Pergamon. #[[Asklepieion]]: sanatorium, gebouwd in het jaar dat Pericles sterft. #[[Dionysustheater]]: oudste theater in Europa en bakermat van de tragedie. #[[Odeion van Perikles]] - #[[Tempel van Dionysos (Athene)|Tempel van Dionysos]] - #[[Aglaureion]]- . ;Galerij <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Attica 06-13 Athens 50 View from Philopappos - Acropolis Hill.jpg|Restauratie Bestand:Acropolis of Athens 01361.JPG|Het Parthenon Bestand:Athen Baustelle Akropolis 20020809-262.jpg|Restauratie Bestand:Lightmatter acropolis.jpg|Akropolis Bestand:20101024 Acropolis panoramic view from Areopagus hill Athens Greece.jpg|Akropolis gezien vanaf de [[Areopaag]]. Bestand:Acropolis of Athens at night (cropped).jpg Bestand:Workshop_of_Phidias.jpg|Was dit de werkplek van [[Phidias]]? Bestand:The_Parthenon_in_Athens.jpg|1. Parthenon, niet verwarren met het Pantheon Bestand:Erecteion01.JPG|2. Oude Athenatempel op voorgrond met [[Kariatide|Kariatiden]], op achtergrond het Erechtheion Bestand:The_Erechtheion_on_May_14,_2021.jpg|3. Het Erechtheion met op de voorgrond de oude Athenatempel Bestand:Neues_Museum_Die_Akropolis_von_Athen_Graeb.jpg|4. Negen jaar is hier aan gewerkt door Pheidias Bestand:Propylaea_and_Temple_of_Athena_Nike_at_the_Acropolis_(Pierer).jpg|5. Propyleeën Bestand:Temple_of_athena_nike_2010.jpg|6.Tempel verwoest door de Perzen in 480. Ionische stijl. Bestand:Temple_of_Athena_Nike_reconstruction.gif|6. Reconstructie Bestand:Remains_of_the_Eleusinion_and_the_Late_Roman_Wall_of_Athens_on_December_3,_2020.jpg|7. Tempel voor Demeter en haar dochter Persephone (Koré). Bestand:SanctuaryofArtemisBrauronia3D.jpg|8. Heiligdom van Artemis Brauronia Bestand:ChalkothekeReconstruction.jpg|9. Chalkotheke Bestand:Athen_Odeon_Herodes_Atticus_BW_2017-10-09_13-12-44.jpg|15. Herodes Atticus' theater, een antieke multimiljonair. Bestand:Teatro_di_Erode_Attico_mar05_03.jpg|16. Zuilenhal door Eumenes (197-159). Bestand:Asclepieion_of_Athens.jpg|17. De Asclepiusgenezing doet zijn intrede in Athene als in 429 de pest uitbreekt. File:The_Theatre_of_Dionysus_in_Athens_(South_Slope_of_the_Acropolis)_on_March_22,_2021.jpg|18. Het is gebouwd in negen bouwfasen vanaf de 6e eeuw. Bestand:Athens_Sanctuary_of_Dionysus_Eleuthereus_1.jpg|20. - </Gallery> . ==== Virtuele rondleidingen, games en film ==== . * Het [https://www.theacropolismuseum.gr/en/virtual-tour-acropolis-museum museum van de Acropolis] is een korte rondleiding. . * Vergelijk bovenstaand grondplan met [https://www.acropolisvirtualtour.gr/# deze luchtfoto] of [https://www.youtube.com/watch?v=uGG4gm1eX04 deze dronebeelden]. Probeer de plaatsen te benoemen. . * '''Films''' die zich afspelen op de Acropolis zijn [[Boy on a Dolphin]] (1957) met [[Sophia Loren]] (eerste Amerikaanse productie die toestemming kreeg om op de Acropolis te filmen) en [[Never on Sunday]], een (muzical uit 1960). Recenter zijn The Two Faces of January, een thriller uit 2014 in het Athene van de jaren '60, met scènes op de Acropolis en de romantische komedie My Life in Ruins (2009). . * '''Games'''? 1. [[Assassin's Creed Odyssey|Assassin’s Creed Odyssey]] speelt zich af tijdens de [[Peloponnesische Oorlog]]. De Acropolis is een van de historische locaties die je kan verkennen. 2. Zeus: Master of Olympus: Real-time strategiespel en stadsbouwer waarin je de stad beheert. 3. [[Age of Mythology: The Titans|Age of Mythology]]: een real-time strategiespel waarin je mythische wezens en goden oproept. . . === De bekroning van een filosofische traditie === [[Bestand:"The_School_of_Athens"_by_Raffaello_Sanzio_da_Urbino.jpg|thumb|550px|De school van Athene (1510-1511) is een fresco van de [[Rafaël (kunstenaar)|Rafaël]] in de appartementen van paus Julius II in zijn paleis in Vaticaanstad. Het toont de filosofen Plato, Aristoteles en Socrates.]] (...) . ;424 *[[Thucydides (historicus)|Thucydides]], tegenwoordig populair in de V.S. schrijft de geschiedenis van de Peloponesische oorlog. . ;413 * Laatste fase van de Peloponesische oorlog . ;404 * Sparta verslaat Athene . ;400 * Uitvinding van de [[katapult]]. . . == Vierde eeuw (399-300) == . ;399 * [[Socrates (filosoof)|Socrates]] drinkt op zeventigjarige leeftijd de gifbeker in aanwezigheid van zijn vrienden. Hij is ter dood veroordeeld. Verbanning is de enige optie en daarom houdt Socrates niet van de democratie. Plato is geen dertig. '''[https://www.youtube.com/watch?v=fLJBzhcSWTk FILM]''' . ;Ca. 396 * Rome verwoest de [[Etrusken|Etruskische]] stad [[Veji]]. . ;Ca. 390-387 [[Bestand:Paul_Jamin_-_Le_Brenn_et_sa_part_de_butin_1893.jpg|thumb|550px|''Brennus deel van de buit'', door Paul Jamin, 1893.]] * [[Kelten|Keltische Galliërs]] rukken op, aangetrokken tot de vruchtbare vlaktes van [[Noord-Italië]]. Ze plunderen en vernietigen ze Rome en bezetten de [[Capitolijn]]. Staan de poorten open of zijn de wachters en hun waakhonden een [[Uil van Athene|uiltje van Minerva]] aan het knappen? De ganzen zijn wel wakker! De Kelten drijven de Romeinen bijeen op het [[Capitool (Romeinse Rijk)|Capitool]] en bezetten de stad zeven maanden. Daarna kopen de Romeinen de stad terug voor duizend goudpond. Na een Romeinse beschuldiging aan de Kelten die foefelen met de gewichten, gooit [[Brennus (vierde eeuw v.Chr.)|Brennus]], de Keltische leider zijn zwaar in de weegschaal als extra boete met de woorden 'Bei Victis' of wee de overwonnenen. De vernedering is compleet door dit langharig tuig. Tot op vandaag krijgen de heilige ganzen extra voer wegens hun alertheid en kruisigt men een levende hond wegens zijn luiheid. De Kelten heersen een eeuw over [[Midden-Italië]]. [[Titus Livius|Livius]] beschrijft het eeuwen later. De heropbouw van Rome volgt in 380. Een gevolg van de plundering is dat alle historische bronnen verloren gaan. Voor historici was het niet eenvoudig geweest om historische feiten te scheiden van legenden. . ;384 . * Geboorte van [[Aristoteles]] (⁺322). . * Plato richt zijn Academie op. . ;371 * Sparta verslagen en draagt de macht over aan Thebe tot 338. . ;359 * [[Philippus II van Macedonië|Philippus II]] is koning van Macedonië. . ;[https://www.youtube.com/watch?time_continue=11&v=id5WJmCaTG4 356] * Geboorte van [[Alexander de Grote]]. Hij zal zijn stempel op de geschiedenis drukken door in twaalf jaar tijd een wereldrijk veroveren. Caesaer, Lodewijk XIV en Napoleon spiegelen zich graag aan hem. Hij geniet vanaf zijn 13de een opvoeding door [[Aristoteles]], samen met andere zonen uit de adelstand in een scholencomplex. Hij zal er vriendschappen en metgezellen aan over houden. Als hij 16 is gaat hij naar het hof als troonopvolger. Zijn paard heet Busefallus, een peperduur paard dat hij alleen kan temmen. Na de moord op zijn vader wordt hij koning van [[Macedonië (oudheid)|Macedonië]] en regeert over een van de grootste rijken. In het geboortejaar van Alexander brandt de Artemistempel in [[Efeze|Efese]], een van de wereldwonderen af. . ;347 * [[Plato]] sterft. '''[https://www.youtube.com/watch?v=VDiyQub6vpw FILM]''' . ;340 * Aristoteles als leerkracht van Alexander de Grote en zijn latere generaals. Alexander leert lezen, schrijven, paardrijden, muziek maken. Het in zichzelf lezen (stillezen) vinden zijn manschappen later merkwaardig. . ;338 * Macedonië verslaat mede dankzij een bres van Alexander de stad Thebe en neemt de macht over. Met de Helleense of Korintische bond vormen alle Grieken front tegen de Perzen, zoals ze dat anderhalve eeuw terug deden. . ;336 [[Bestand:Alexander_and_Bucephalus_-_Battle_of_Issus_mosaic_-_Museo_Archeologico_Nazionale_-_Naples_BW.jpg|thumb|550px|Detail van het [[Alexandermozaïek]] in [[Pompeï]], [[Museo Archeologico Nazionale di Napoli]]]] * Na de moord op Philippus II komt Alexander aan de macht. Zijn veroveringen komen niet uit de lucht gevallen. Ze liggen in het verlengde van zijn vaders werk. . ;335 * Aristoteles sticht het Lyceum in Athene. . ;334 Start tienjarige veldtocht in Azië. Om de veroveringen van Alexander te memoriseren bestaat er een ezelsbruggetje: Get inside the gap, hero. Deze zin wijst op zijn militaire tactiek en op de overwinningen in de [[Slag aan de Granicus]], de [[Slag bij Issos (333 v.Chr.)|Slag bij Issos]] en de [[Slag bij Gaugamela]] de belangrijkste zijn. . . = De Hellenistische periode (ca. 323-31) = . ;323 . * [[Alexander de Grote]] sterft op 11 juli in [[Babylon (stad)|Babylon]] aan koorts. Is hij vergiftigt? Om het lijk intact te houden is het ingesmeerd met honing. Geen bron bleef over. Als de jonge dertiger sterft, ontstaat de mythe. Zijn (zeven) regionale gouverneurs/generaals/[[diadochen]] krijgen zijn rijk in handen. Wat de diadochen zijn voor Macedonië, zijn de [[satraap|satrapen]] voor de Perzen. Ze voeren successie-oorlogen (erfeniskwesties), de [[diadochenoorlogen]]. Cultureel verval is er niet. Alexander kon een leger op de been brengen van 50.000 manschappen. Op het einde van de vierde eeuw beschikken de Romeinen over 500.000 manschappen, een onuitputtelijke voorraad. . * In Athene komen twee filosofische scholen: die van de [[Epicurisme|epicuristen]] en die van de [[Stoa|stoïcijnen]]. . ;322 * [[Aristoteles]], een van de invloedrijkste klassieke filosofen sterft op 62 jarige leeftijd. Hij was leraar van [[Alexander de Grote]] van 342 tot 340. '''[https://www.youtube.com/watch?v=csIW4W_DYX4 FILM]''' . ;312 . * Opening van de [[Via Appia]] van Rome naar [[Capua]]. Ideaal voor troepenverplaatsingen (ook de vijand kan de weg gebruiken) en handel. . * Het Romeinse [[Aquaduct (watergang)|aquaduct]], een bescheiden ondergrondse constructie, voorziet Rome van water. Dit is het eerste aquaduct van Rome, er volgen er tien. Het woord is een samentrekking tussen het Latijnse 'aqua' (water) en 'ducere' (leiden). De Griekse historicus en geograaf [[Strabo (historicus)|Strabo]] vermeldt de verwaarloosde Griekse infrastructuur die de Romeinen innemen. De aanvoer van helder, stromend water voorziet Rome van hygiëne, toiletten en hydraulica. Alhoewel keizer [[Marcus Aurelius]] (121-180) daar niet euforisch over is: 'Zoals jij het baden ervaart - olie, zweet, viezigheid, troebel water, alles walgelijk - zo is ieder stuk leven.' Op het hoogtepunt kunnen 60.000 Romeinen in hun miljoenenstad op het zelfde moment baden. Water maakt in die context niet schoon. De duizenden badgasten wentelden zich in een bacteriebrij. Archeologische vondsten tonen dat Romeinen net als de niet-bad culturen last hebben van luizen, vlooien en darmparasieten. Loodvergiftiging (lood maakt aquaducten waterdicht) ondermijnt hun immuunsysteem, en leidt tot dysenterie en een daling van de spermakwaliteit. Op een grafschrift staat 'baden, drank en venus slopen onze lichamen, niettemin zijn ze de essentie van het leven.'<ref>BEN WILSON, vertaald door George Pape. ''Metropolis. De grootste uitvinding van de mens.'' Spectrum, Amsterdam, 2020, p. 139-145.</ref> Behalve de aanvoer van water heeft een stad behoefte aan de afvoer van vuil water. De [[Cloaca Maxima]] is de uitweg naar de Tiber. Die is in de 7e eeuw V.C. aangelegd als open riool en is in de 1e eeuw V.C. overdekt om het [[Circus Maximus (Rome)|Circus Maximus]] toegankelijk te houden. Delen van de Cloaca Maxima zijn nog in gebruik en de monding in de Tiber is te zien. . ;301 * De Helleense wereld valt na de slag bij Issus uiteen in drie invloedssferen: de [[Macedonische Rijk|Macedonische]], de [[Ptolemaeën|Ptolemaïsche]] en de [[Seleucidische Rijk|Selucidische]]. . ;300 * [[Euclides van Alexandrië|Euclides]] schrijft zijn standaardwerk in de meetkunde: 'Elementen'. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Pont du gard.jpg|[[Pont du Gard]] in [[Frankrijk]] bouw tussen [[38]] en [[52]] n.Chr. Bestand:Segovia Aqueduct.JPG|[[Aquaduct van Segovia]]. Bestand:Acueducto de Segovia 01.jpg|Aquaduct van Segovia. Bestand:Rome.Aqueduct.Tunnel.png|Doorsnede Romeins aquaduct met controlepunten. Bestand:Roemerkanal buschhoven.jpg|[[Eifelaquaduct]] Bestand:RomaAcquedottoTraCelioePalatino.JPG|De [[Aqua Claudia]], gebouwd tussen [[38]] en [[52]]. Het rechterdeel is gerestaureerd. Bestand:Roman aqueduct Tarragona.jpg|Romeins aquaduct in [[Tarragona (stad)|Tarragona]] ([[Spanje]]) Bestand:Caesarea Maritima aqueduct.jpg|Aquaduct van [[Caesarea (Maritima)|Caesarea]] in [[Israël]]. Bestand:63 Oued ELLIL 08.JPG|[[Zaghouan Aquaduct]] bij Tunis. Bestand:View_of_the_Cloaca_Maxima_Rome_1814.jpg|Een zicht op de Cloaca Maxima uit 1814. Bestand:040227_tevere16CloacaMaxima.jpg|De Cloaca mondt uit in de Tiber. Bestand:Thucydides_pushkin02.jpg|[[Thucydides|Thucydides]] Bestand:Socrates_Louvre.jpg|Socrates Bestand:David_-_The_Death_of_Socrates.jpg|De dood van Socrates door David. Bestand:Plato_Silanion_Musei_Capitolini_MC1377.jpg|Plato Bestand:Aristotle_Altemps_Inv8575.jpg|Aristoteles Bestand:Aristoteles_Louvre.jpg|Aristoteles in het Louvre Bestand:AlexanderTheGreat Bust Transparent.png|Alexander de Grote Bestand:Portrait_of_Alexander_the_Great,_most_likely_of_the_sculptor_Leochares,_340-330_BC,_New_Arcropolis_Museum,_Athens_(14053483565).jpg|Alexander de Grote </gallery> . == Derde eeuw (299-200) == [[Bestand:Corvus.svg|thumb|550px|Corvus]] [[Bestand:Hannibal_in_Italy_by_Jacopo_Ripanda_-_Sala_di_Annibale_-_Palazzo_dei_Conservatori_-_Musei_Capitolini_-_Rome_2016_(2).jpg|thumb|550px|Hannibal, een briljant succesvol tegenstander van de Romeinen in de [[Tweede Punische Oorlog]] trok met zijn olifantenleger uit [[Iberisch Schiereiland|Iberia]] naar Italië over de Pyreneeën, de Rhône en de Alpen en behaalde er veel overwinningen. Uiteindelijk maakte Hannibal een eind aan zijn leven om niet aan Rome te worden uitgeleverd.]] . ;Onzeker Over het tijdstip waarop de Kelten de sprong over de Noordzee wagen is geen zekerheid. Er is een groeiende invloed van de Kelten in Brittannië te zien vanaf deze eeuw. Er komt een periode van verfijning in hun kunst: de geometrische figuren ruilen plaats voor zwierige en ingewikkelde motieven. . ;290 Stichting en inrichting van de [[Bibliotheek van Alexandrië|bibliotheek van Alexandrië]]. De bibliothecaris studeerde bij Aristoteles: [[Demetrius van Phalerum|Demetrios Phalerios]]. Aristoteles' boekencollectie is het begin van de collectie. [[Ptolemaeus I Soter|Ptolemeus]] stuurde kopieerders naar Athene om originele Griekse tragedies over te schrijven. Nadien ontdekten de Atheners dat hun originele werk in Egypte stak en dat er kopieën in Athene lagen. Op haar hoogtepunt in de eerste eeuw V.C. beschikt deze bibliotheek over een half miljoen rollen. Eind vierde eeuw verwoesten christenen de bibliotheek. . ;289 [[Asklepios|Aesculapius]], de Griekse god van de geneeskunst krijgt een tempel in Rome. . ;280-275 Griekse kolonisten proberen Rome te veroveren. De Romeinen slaan terug en nemen Zuid-Italië en de Griekse steden op het schiereiland in. In de haven van [[Rhodos (eiland)|Rhodos]] komt een wereldwonder: het standbeeld van [[Kolossus van Rodos|Kolossus]]. . ;270 [[Aristarchus van Samos|Aristarchus]] vermoedt dat de aarde om de zon draait. . ;264-241 [[Eerste Punische oorlog]] in een reeks van drie tussen [[Carthago]] en Rome. Carthago, op de punt van Tunesië, telt 250.000 inwoners en is de meest welvarende handelsmacht en de rijkste stad in de Middellandse zee. Inzet is de hegemonie over de zee. Tot nu toe vermijden de Romeinen de zeevaart. Rome incasseert de eerste twintig jaar wegens gebrek aan ervaring en gebrek aan een vloot. Daarna keert het tij. Nadat de Romeinen een aangespoeld schip vinden, bouwen ze het na en verbeteren ze het. Uiteindelijk bouwen ze honderd [[Quinquereem|Quinqueremen]] (een schip met vijf rijen roeiers) en twintig [[Trireem|triremen]]. Het is de uitvinding en de ontwikkeling van de [[Corvus (krijgskunde)|corvus]] die de Romeinen succesrijk ten strijde doet trekken tegen Carthago. Sinds Alexander kunnen boogschutters aan boord en nu nemen ook de reguliere grondtroepen deel, dankzij de enterbrug. Tot op heden vinden onderwaterarcheologen sporen van stormrammen, munten en helmen. De oorlog is een humanitaire ramp waarbij mensen ongezien zijn opgeofferd. Rome verovert de Cartaagse eilanden en eist centen. [[Hamilcar Barkas]] trekt naar Spanje waar hij een nieuw Cartago sticht in de buurt van de zilvermijnen. De [[Tweede Punische oorlog]] (218-201) is in de maak. . ;250 * De Romeinen zorgen voor luchtvervuiling met [[Lood (element)|lood]] en [[antimoon]]. De vervuiling zal pieken tot 120 na Christus. Met de langzame val van het Romeinse Rijk, verdwijnen loodtoepassingen en de loodkennis (gebruikt om vers water aan te voeren, in rioleringen, bij het maken van drinkbekers, kannen, borden, cosmetica, potloden en email op aardewerk). * [[Eratosthenes]] berekent de omtrek van de aarde. . ;247 Een nieuw wereldwonder: de [[Pharos van Alexandrië|vuurtoren van Alexandrië]]. . ;230 De eerste (zelfbenoemde) Chinese keizer, [[Shi Huangdi]] introduceert in zijn veroverde gebieden een standaard inzake het schrift, de maten en de gewichten. . ;218-201 Hannibal Barkas (247-183), de Carthaagse generaal valt Italië binnen en begint de [[tweede Punische oorlog]]. Rome kent verschillende nederlagen. Dit was een landoorlog, die zich afspeelde op het Italiaanse en Iberisch Schiereiland; van Carthago bleef slechts een lokale mogendheid over. In deze oorlog speelde de grote Carthaagse veldheer Hannibal Barkas een hoofdrol. Hij trok vanuit het Iberisch Schiereiland over de Alpen en bracht de Romeinen jarenlang nederlagen toe, die wisten te voorkomen dat hij Rome kon belegeren. De Romeinen gingen in de tegenaanval op het Iberisch Schiereiland, waar minder grote Carthaagse veldheren werden verslagen door Publius Cornelius Scipio Africanus maior. De Romeinen marcheerden op door Noord-Afrika naar Carthago. Hannibal was dus gedwongen terug te keren om zijn vaderstad te verdedigen, maar hij werd verslagen in de Slag bij Zama. Carthago werd uitgeschakeld als serieuze rivaal van Rome en Hannibal werd verbannen. Hij vluchtte naar het oosten. Daar pleegde hij in 183 v.C. zelfmoord om aan gevangenneming te ontsnappen. . ;212 * [[Archimedes]] overlijdt. * Val van [[Syracuse (Italië)|Syracuse]]. . ;200 Rome valt Griekenland binnen. . == Tweede eeuw (199-100) == . ;Ca.160 ♣ De Romeinse consul en grootgrondbezitter [[Marcus Porcius Cato Censorius maior|Cato de Oude]] (234-149) publiceert 'De Agri Cultura' een werk ‘Over de landbouw’. . ;150 Mechaniek van de [[Mechanisme van Antikythera|antikythera]] berekent de baan van de zon en de maan. . 149 - 146 Derde Punische Oorlog: dit was een drie jaar durende belegering van Carthago door de Romeinen en eindigde met de inname en volledige verwoesting van de stad. De overlevenden werden als slaven verkocht. Daarmee was het belangrijkste obstakel opgeruimd om de Middellandse Zee tot de 'Mare Nostrum' voor de Romeinen te maken. Ze verwoesten ze de laatste Griekse stadstaat Korinthe. Griekenland is nu een deel van hun cultuur. Na de verwoesting van [[Korinthe (stad)|Korinthe]] is Griekenland een Romeinse provincie. Athene houdt stand tot 87/86. . ;142 De [[Pons Aemilius]] (ook: Ponte Rotto) is de eerste stenen brug over de [[Tiber]]. Ze vervangt een houten brug uit 179. . ;Ca.140 De dichter [[Antipater van Sidon]] maakt een lijst wereldwonderen. De lijst is overgenomen door schrijvers en historici. De keuze voor zeven wonderen is symbolisch: een getal van perfecte volledigheid. Het gaat om 1. [[Piramide van Cheops|de piramide van Cheops]] (in [[Gizeh (stad)|Gizeh]], gebouwd ca. 2580-2560) dat het enige bestaande; 2. [[hangende tuinen van Babylon|de hangende tuinen van Babylon]] (Iran (?), rond 600 V.C. mogelijk legendarisch, gebouwd door [[Nebukadnezar II]]; 3. de [[Tempel van Artemis in Efeze|tempel van Artemis]] ([[Efeze]], Turkije 550 V.C.); 4. het [[Beeld van Zeus te Olympia|beeld van Zeus]] (Olympia, Griekenland, ca. 435 V.C.); 5. het [[mausoleum van Halicarnassus]] (Bodrum, Turkije, ca. 350 V.C.); 5. de [[Kolossus van Rodos|kolossus van Rhodos]] (Griekenland, ca. 292-280 V.C.) en de [[Pharos van Alexandrië|vuurtoren van Alexandrië]] (Egypte, ca. 280 V.C). . ;128 [[Venus van Milo]] door [[Alexandros van Antiochië]] . ;104-101 [[Cimbrische Oorlog]]: het verhaal van [[Gaius Marius]] en [[Lucius Cornelius Sulla|Sulla]] . ;100 ♣ Uitvinding van het [[waterrad]]. . ;Kijken <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Kheops-Pyramid.jpg Bestand:Hanging_Gardens_of_Babylon.jpg Bestand:Miniaturk_009.jpg Bestand:Artemis_of_Ephesus.jpg Bestand:Mausoleum_of_Halicarnassus.jpg Bestand:Colosse_de_Rhodes_(Barclay).jpg Bestand:Phare_d'Alexandrie_(Barclay).jpg Bestand:Statue_of_Zeus.jpg </gallery> . == Eerste eeuw (99-1) == [[Bestand:Retrato_de_Julio_César_(26724093101).jpg|thumb|550px|Buste van [[Tusculum (Latium)|Tusculum]] van [[Julius Caesar]], waarschijnlijk het enige portret van Caesar uit zijn tijd. Archeologisch Museum, Turijn, Italië. Caesar is de eerste levende Romeinse keizer die zichzelf laat portretteren op een munt.]] [[Bestand:Muséoparc_d'Alésia_0037.jpg|thumb|550px|[[Julius Caesar]] verovert [[Gallië]] als ultieme confrontatie met [[Vercingetorix]]. Diens Keltisch leger trekt zich terug in de vesting [[Alesia]], waarop Caesar zijn kans ziet om het van buitenwereld af te sluiten met een wal van 17 kilometer. Dit is een reconstructie van de insluiting.]] . ;Caesar is geboren in 100 V.C. Burgeroorlogen tussen de generaals Marius en Sulla kenmerken zijn kinderjaren en zullen hem zijn kop kosten. Rome, strijdvaardig en het oorlogsgeweld verheerlijkend, neemt kust-stadstaten in en beheerst halverwege de eerste eeuw de Westelijke Middellandse zee. Het leger perfectioneert en disciplineert. De ambitie richt zich op het Perzische oosten (blijft moeilijk), de Egyptische graanschuur van [[Cleopatra VII|Cleopatra]] en het Gallische Noorden waar Alexander de Grote twee eeuwen eer zijn neus voor ophaalt omdat er niets te winnen is. Toen toonde Vlaanderen de kenmerken van de [[La Tène-periode|La Tène]]-cultuur zonder heuvelforten (gezien het vlakke land) en zonder verstedelijking (gezien het ontbreken van edel metaal waaruit men zwaarden en munten slaat). De economie bestaat uit landbouw, schapenteelt en visserij. De Vlaamse vissauzen zijn zo gegeerd dat handelaars ze naar alle windstreken uitvoeren.<ref>DAVID NICHOLAS. ''Vlaanderen in de Middeleeuwen'', Overamstel, Schoten, 2015, p. 10.</ref> Toch loopt het scenario stilaan anders. In 52 haalt Rome de buit uit onze streek en onderwerpt ze handelslui en vakmensen in het huidige Noord-Frankrijk, België, Nederland en West-Duitsland. De belastingen zijn zo lucratief dat Rome zijn goudprijs aanpast. Halverwege de eerste eeuw zijn er in Italië twee miljoen slaven, twintig procent van de bevolking. Als in het eerste keizerlijke tijdperk iemand op het idee komt om hen tot een uniform te verplichten, wijst de senaat dat geschrokken af. Niemand wil - de [[Spartacusopstand]] indachtig - dat de slaven beseffen hoe talrijk ze zijn.<ref> IRENE VALLEJO, vertaald door Adri Boon. ''Papyrus. Een geschiedenis van de wereld in boeken'', Meulenhoff, Amsterdam, 2021, p. 99.</ref> In die periode valt Egypte als rijp fruit in Romeinse handen. De graanprijs keldert en de Romeinse koopkracht stijgt. De veroveringen leiden tot meer inkomen voor Rome en maken de veroverde gebieden armer. Roomse rijken lopen met de gestolen welvaart weg, de politieke deelname is een zaak voor rijkelui die hun wereldbeeld danken aan gladiatorengevechten. Die tonen de Romeinse microkosmos met wilde dieren uit de veroverde gebieden, de heerschappij over naburige en verre volkeren en verheerlijken het gevecht, de eerzucht en de vernedering als ingrediënten in het idee van '[[Panem et circenses|brood en spelen]]'.<ref>PETER FRANKOPAN. ''De zijderoutes'', p. 32-34.</ref> Na de burgeroorlog - veroorzaakt tijdens en na Caesar neemt Augustus als eerste keizer de macht. Er volgt een periode van tweehonderd jaar relatieve stabiliteit, (ook onder de 'zotte' keizers) tot [[Marcus Aurelius]] (⁺180). . ;88 [[Lucius Cornelius Sulla]] valt Rome binnen. . ;82 Rome telt 400.000 inwoners. . ;73-71 Spartacus-opstand. [[Spartacus (slavenleider)|Spartacus]] (een gladiator) leidt een slavenopstand van 73 tot 71. De ontsnapte slaven hielden stand in veldslagen en gaat de geschiedenis in als de [[Derde Slavenoorlog]]. Bekijk de film! . ;63 [[Catilina]] plant een moord op [[Cicero]] en inspireert die tot zijn [[Catilinarische redevoeringen|Catilinarische rede]]: 'Hoe lang nog, Catilina, zult u misbruik maken van ons geduld?' ;60 Eerste [[Triumviraat]] van [[Crassus]], [[Pompeius]] en [[Julius Caesar|Caesar]]. . ;58-57 * In 58 leiden Caesars eerste veldtochten in Gallië tot weerstand in het land van de Belgae. [[Ambiorix (persoon)|Ambiorix]] vernedert de Romeinen door een anderhalf plunderend legioen uit te moorden ter bescherming van zijn graan. Hij redt zijn volk van de hongerdood, tot woede van een wraakzuchtige [[Julius Caesar]]. * In 57 onderwerpt Julius Caesar de Veneti en de andere Gallische stammen aan de Atlantische kust. De Veneti is een zeevarend volk dat in het huidige Bretagne en in de stad [[Vannes]] (Darioritum) woonde. Hun stevige zeilschepen weerstaan de Atlantische winden en golven. . '''ᛩ''' [[Abraham Ortelius|ABRAHAM ORTELIUS]]. ''Belgii veteris typus'', Amsterdam, 1584. . ;55 [[Julius Caesar]] valt 'via de omgeving van Kortrijk' Engeland binnen. De poging is te vroeg. . ;54 Caesar heeft het moeilijk om de regio van de [[Menapii]] in te nemen, de stam is te machtig en voert een guerrillaoorlog. Caesar verslaat hen in 52. Genocide vat zijn actie samen. De periode tot 70 na Christus heet in onze streken de vroeg Romeinse tijd. Van [[Romanisatie]] (het overnemen van de taal, de cultuur en de Romeinse gewoonten) is weinig sprake. De bloei van de Romeinse tijd situeert zich een eeuw later, tussen 70 en 275. Van dan af nemen de [[Menapii]] (de Gallische/Keltische stam uit het moerasgebied achter de Schelde) de Romeinse cultuur over. De periode na 275 is de Laat Romeinse tijd. . [[Bestand:Map_Gallia_Tribes_Towns.png|thumb|550px|Belgica vlak vóór de inlijving van 52 voor Christus.]] ;52 [[Julius Caesar]] verovert de rest van [[Gallië]], het land van de Kelten als ultieme confrontatie met [[Vercingetorix]]. Het Keltisch leger trekt zich terug in de vesting [[Alesia]], waarop Caesar zijn kans ziet om het van buitenwereld af te sluiten met een wal van 17 kilometer. In zijn ''[[Commentarii Rerum in Gallia Gestarum]]'' bekend als ''[[de bello Gallico]]'' deelt Caesar Gallia in drie: het gebied van de [[Aquitaniërs]], dat van de [[Galliërs]] en Gallia Belgica. 'In hun eigen taal noemen ze zich Kelten, wij noemen hen Galliërs. Ze verschillen in taal, instellingen en wetten. De Galliërs worden door de rivier de Garonne van de Aquitanieërs en door de Marne en de Seine gescheiden. De Belgen zijn het moedigst omdat ze het verst van de cultuur en bevolking van de provincie verwijderd zijn, omdat er weinig handelaars hen bezoeken (waardoor hun geest verwijfd zou raken) en omdat ze zich het dichtst bevinden bij de Germani, die over de Rhenus ([[Rijn]]) wonen en met wie ze oorlog voeren.'<ref>[[Julius Caesar]] - ''[[Commentarii Rerum in Gallia Gestarum|Commentarii de bello Gallico]]'' Boek I: 1-3; IRENE VALLEJO, vertaald door Adri Boon. ''Papyrus. Een geschiedenis van de wereld in boeken'', Meulenhoff, Amsterdam, 2021, p. 99.</ref> In het noordelijke deel wonen de [[Belgae|Belgen]]. [[Germanen|Germaanse stammen]] bevolken het gebied. De [[Morini (stam)|Morini]] zijn een zeevolk dat langs de [[Noordzeekust]] en [[Pas-de-Calais|Pas de Calais]] leeft. Caesar heeft interesse in hun gebied omdat de overtocht naar Brittannië korter is dan in Bretagne. De [[Menapiërs]] leven in het noordwesten, rond de Schelde-, de Maas- en de Rijndelta. De [[Eburonen]] leven in de Maasvallei, de [[Nerviërs]] en de [[Atuatuci]] in de Maas- de Sambervallei, de [[Trevieren]] in het zuidoosten en de [[Frisii]] in het noorden. Nadien ontwikkelen de [[Lage Landen]] zich tot een uithoek van het [[Romeinse Rijk]] met de provincia Belgica tot aan de Rijn als een natuurlijke verdedigingslinie met Germania. In Belgica leggen de Romeinen een heerwegennetwerk voor hun troepen en de handel met als oost-westas de [[heirbaan Boulogne-Keulen]]. Hierlangs komen [[Romeinse villa]]'s en dorpen. . ;49 [[Bestand:LocationRubicon.PNG|thumb|550px|Tot hier en niet verder. Over de Rubicon zijn legers en wapendracht taboe.]] * Burgeroorlog tussen Caesaer (Rome) en [[Pompeius]] (Pompeii). Als Caesar de [[Rubicon (Italiaanse rivier)|Rubicon]] oversteekt spreekt hij de woorden [[Alea iacta est]]. De rivier vormt de grens tussen de Italiaanse gebieden en en Gallië. . ;48 In [[Alexandrië]] schaart Caesar zich aan de zijde van Cleopatra en strijdt tegen haar echtgenoot die tevens haar broer is, [[Ptolemaeus XIII]]. . ;47 Uit de relatie van Caesar en Cleopatra komt een zoon: Caesarion. . ;45 . De [[Juliaanse kalender]] vervangt de [[Egyptische kalender]]. Door de onnauwkeurigheid van hun kalender spreken de Egyptenaren over een seizoenverschuivingen en het wandelend jaar. Van nu af aan telt een jaar gemiddeld 365,25 dagen met een vierjaarlijkse schrikkeldag. In 1582 berekent de [[gregoriaanse kalender]] de tijd astronomisch nauwkeurig door de jaren 1700, 1800, 1900, 2100, 2200 en 2300 als schrikkeljaren te schrappen (eeuwjaren die geen veelvoud zijn van 400). . Caesar wordt alleenheerser of 'dictator perpetuus' en legt de basis voor de monarchie. . ;44 [[File:Vincenzo_Camuccini_-_La_morte_di_Cesare.jpg|thumb|550px|Moord op [[Julius Caesar]], 44 VC. Stervend strekt hij zijn hand uit naar Brutus die als laatste zijn mes gebruikt, en roept 'Ook gij, Brutus, mijn zoon?' Brutus twijfelt of de moord gerechtvaardigd is. Schilderij van [https://en.wikipedia.org/wiki/Vincenzo_Camuccini Vincenzo Camuccini]]. . Republikeinse senatoren waaronder Cassius en Brutus vermoorden Caesar (geboren in 100 V.C.) op 15 maart, de [[Idus van maart]] genoemd, tijdens een bijeenkomst in de Senaats. Caesar krijgt 23 messteken, waarvan de eerste onder zijn keel. Dit is de tweede politieke moord in dit naslagwerk, na de moord op de vader van Alexander de Grote, [[Philippus II van Macedonië|Philippus II]]. Caesar spreekt in 1599 zijn laatste woorden: 'Tu quoque fili mi' tot Brutus. Ze zijn hem in de mond gelegd door [[William Shakespeare]], een tragedie in vijf bedrijven. [[Gaius Suetonius Tranquillus|Suetonius]] beschrijft de moord in detail in zijn 'Leven van Caesar'. Eén van de samenzweerders greep Caesar's toga bij beide schouders. Caesar riep uit: 'Maar dit is geweld!' Op dat moment steekt een van de gebroeders Casca hem van achteren onder de keel. Caesar probeert zich te verdedigen en toen dat zinloos blijkt, omhult hij zijn hoofd met de toga, trekt de plooien strak tot aan zijn voeten, zodat hij er waardig bij zou liggen. De moord markeert het einde van Caesar's heerschappij en leidt tot een nieuwe ronde van burgeroorlogen in Rome. Lange tijd ligt hij levenloos op de grond, tot drie slaven hem naar zijn huis dragen. . ;43 Tweede [[triumviraat]] van [[Lepidus]], [[Marcus Antonius]] en Augustus. . ;31 Ocavianus (later Augustus) laat zich [[princeps]] noemen en start het [[Principaat]]. Opvolgers nemen de titel over tot 284. . ;29/30 [[Cleopatra VII|Cleopatra]] overlijdt. Egypte is aan Rome. . ;29 [[Vergilius]] publiceert ''Het boerenbedrijf''. . ;27 * [[Marcus Agrippa]] bouwt het eerste [[Pantheon (Rome)|Pantheon]]. Het huidige Pantheon is gebouwd onder Hadrianus tussen 120 en 124. * Augustus, de geadopteerde zoon van Caesar, wordt keizer tot 14 N.C. . ;Lijstje keizers 1. [[Augustus (keizer)|Augustus]] (27 V.C.-14 Na.) 2. [[Tiberius]] (14–37) 3. [[Caligula]] (37-41) 4. [[Claudius I|Claudius]] (41-54) 5. [[Nero (keizer)|Nero]] (54-68) 6. [[Vespasianus]] (69-79) 7. [[Titus Flavius Domitianus|Titus]] (79-81) 8. [[Titus Flavius Domitianus|Domitianus]] (81-96) 9. [[Nerva (keizer)|Nerva]] (96-98) 10. [[Trajanus]] (98-117) . ;19 [[Vergilius]] (°70VC) overlijdt. In zijn heldendicht [[Aeneis]] bezingt hij Rome's oorsprong en verleden en verweeft het met de Griekse oorsprongsmythes. Het werk maakt hem even beroemd als [[Homerus]] met de [[Ilias]] en de [[Odyssee]]. De middeleeuwer kent Vergilius magische eigenschappen toe en maakt van hem een tovenaar. Vergilius in de mand is een vaak terugkerend tafereel dat mannen waarschuwt tegen vrouwelijke verlokkingen. Volgens de legende verleidt de dochter van de Romeinse keizer Vergilius. Ze lokt hem haar torenkamer binnen door hem in een mand naar boven te hijsen. Halverwege laat ze hem bungelen, tot jolijt van de passanten. Het tafereel is te zien in de [[Gravenkapel (Kortrijk)|gravenkapel]] van de Onze Lieve Vrouwenkerk en in het [[stadhuis van Kortrijk]]. . ;17 Keizer [[Augustus (keizer)|Augustus]] kiest voor brood en spelen met offers, wagenrennen, jacht en toneel. . ;10 De Romeinen leggen oost-westheirbaan aan in Gallia Belgica van [[Boulogne-sur-Mer]] via Doornik, Valenciennes, Tongeren en Maastricht naar Keulen, de Via Belgica. Bij het latere [[Castellum (Maastricht)|Castellum Maastricht]] bouwen ze in het eerste kwart van de eerste eeuw (na C.) een brug over de Maas. . ;5-2 Geboorte van [[Jezus Christus]]. . ♠ '''[https://www.youtube.com/watch?v=jApGu7Lr9Ic Beeldfragment: De universiteit van Vlaanderen. Heeft Jezus echt bestaan?]''' . . = Rome na Christus = . {{Panorama|TabulaPeutingeriana.jpg|2000px|De ''[[Tabula Peutingeriana]]'', van Portugal in het westen tot India in het oosten.}} == Eerste eeuw == [[File:Map_of_ancient_Rome.jpg|thumb|550px|Het oude Rome.]] . ▶ '''LUISTERFRAGMENT_Geschiedenis voor herbeginners, aflevering 50. ''[https://podcasts.apple.com/be/podcast/50-hoe-speelde-keizer-augustus-drie-legioenen-kwijt/id1509692709?i=1000505516998 Hoe speelde keizer Augustus drie legioenen kwijt in Germania?]''''' . '''In eerste eeuw kiemt het Christendom zich tijdens de hoogconjunctuur van het rijk. De transformatie van republiek naar keizerrijk loopt parallel met de Romanisering van onze streken en Azië en wat men de [[Pax Romana]] noemt. Het verwijst naar een stabiele ordening die het rijk kenmerkt voor twee eeuwen rond de Middellandse Zee. In de provincie van gouverneur [[Pontius Pilatus]] duikt een nieuw geloof, een sekte op die de verbaasde autoriteiten tolereren. Hun verhalen gaan over woestijnen en hongersnood, overstromingen en droogte. Politieke investering in dit geloof is (voorlopig) niet aan de orde. Geloofsovertuigingen installeren zich samen met militaire of diplomatische successen. Culturele superioriteit is simpel omdat ze de goddelijke goedkeuring geniet. Valse goden zorgen voor ellende. Merkwaardig dat deze verhalen zullen doordringen tot Noord Europa dat deze fenomenen (woestijnen, overstromingen en droogte) niet kent.<ref>Dat stelt Peter Frankopan (p. 49-57).</ref> De Romeinen vechten nooit een oorlog omwille van godsdienstige redenen. Het Christendom en de Islam zullen hier anders over oordelen.''' . . ;5 . * [[Tiberius]] is de eerste Romein die overwintert in Germania en de [[Longobarden]] bevecht door met zijn vloot de [[Elbe (rivier)|Elbe]] op te schuimen. . * ♣ In de Metamorfosen (een gedicht van vijftien boeken) beschrijft [[Ovidius|Oevidius]] of voluit Publius Ovidius Naso (43 V.C. - 17 na) de schepping en geschiedenis van de Griekse en Romeinse wereld. Hij voltooit het vermoedelijk in het jaar één. Daarin beschrijft hij de onmogelijke liefde tussen Pyramus en Thisbe uit [[Babylon (Babel)|Babylon]] waarbij een tuinmuur hen scheidt. De Romeinse schrijver [[Gaius Iulius Hyginus|Hyginus]], een vriend van Ovidius beschreef hen in de ([[1e eeuw v.Chr.]]). Het verhaal eindigt met de [[dood]] van de helden waarbij hun bloed de witte moerbeiboom bespat en een metamorfose ondergaat tot de rode moerbei. . ;12 De grens van het rijk breidt uit tot aan de [[Donau]]. . ;14 [[Tiberius]] is de tweede keizer tot 37. Onder zijn bewind kruisigen de Romeinen Christus. . ;30 (Ca.) Terechtstelling van de Joodse prediker Jezus van Nazareth in Jerusalem in de hoofdstad van het Romeinse protectoraat in Palestina. [[Bestand:Fedor_Bronnikov_002.jpg|thumb|550px|Gekruisigde slaven in Rome van [[Fyodor Bronnikov]], geschilderd in [[1878]]. De Romeinen gebruiken de kruisiging bij niet-Romeinen, slaven, geminachte vijanden en criminelen als een oneervolle stervenswijze. Gekruisigden bleven aan het kruis hangen als dierenvoedsel. Romeinse burgers konden niet gekruisigd worden. De invoering van het christendom als staatsgodsdienst schaft de kruisiging af.]] . ;37 Het terreurbewind van [[Caligula]] duurt tot hij in 41 vermoord wordt nadat hij zijn paard tot consul wou benoemen. Als princeps van Rome begint zijn regering hoopvol. Na persoonlijke tegenslagen ontpopt hij zich tot een autocraat die senatoren willekeurig ter dood veroordeelt. . ;38 Start werken aan de [[Pont du Gard]]. . ;41 De moord van de [[Praetoriaanse garde]] beëindigt het schrikbewind van [[Caligula]]. [[Claudius (keizer)|Claudius]] volgt hem op. . ;43 Romeinen veroveren Zuid-Engeland. Ze gebruiken de kruising van twee heerbanen als uitvalsbasis: de [[Heerbaan|heerbaan]] van Doornik naar Oudenburg (het voorportaal naar Engeland) en die van Tongeren naar Boulogne om hun troepen en logistiek aan te voeren. Dit is het machtigste leger ter wereld en de keizer is van de partij. De krijgsolifanten, de cavalerie en de artillerie maken indruk. Tegenwoordig heet dit kruispunt [[Kortrijk]]. Tot de opgravingen van 1950 en 1988 wisten we nauwelijks iets over de Romeinse aanwezigheid in Kortrijk. In de jaren negentig laten laat-Romeinse bouwmaterialen uitschijnen dat op de site van de [[Onze-Lieve-Vrouwekerk (Kortrijk)|Onze-Lieve-Vrouwekerk]] een badhuis stond. Archeologen stoten er op een strooizone van Romeins puin uit de vierde eeuw. Dat het grafelijk domein hier sinds de negende eeuw tot 1297 sier hield, dat er er een Franse dwangburcht stond omstreeks 1302, dat er een gravenkapel aangelegd is en dat er een kerkhof was tot 1784, hield de archeologen niet tegen om bijna 32.000 Romeinse vondsten te registreren: dakpannen, verwarmingselementen, betonresten, frescofragmenten, hete luchtbuizen... Bevond er zich in Kortrijk een [[castellum]]? Voorlopig is daar geen antwoord op. Eenmaal in Engeland starten de Romeinen de bouw van de eerste stad op het eiland: [[Colchester (Essex)|Colchester]]. Londen zal volgen. Over de eetgewoontes van de Romeinen die Engeland veroveren, schrijft [[Regula Ysewijn]] interessante bladzijden.<ref>Zie: REGULA ISEWIJN. ''Pride and Pudding. De geschiedenis van de Britse pudding in hartige en zoete recepten'', Carrera Culinair / Davidsfonds, Overamstel / Tielt, 2020 / 2015, p. 21-22.</ref> . ;44 [[Jakobus de Meerdere]], een apostel van Jezus Christus, een van "de twaalf" is in Palestina onthoofd. Volgens de legende komen zijn stoffelijk resten in een stenen boot waarin twee discipelen meereizen. De boot bereikt vanzelf de Gallicische kust, waarna ze het lichaam begraven in de berg Libredón. In de negende eeuw ziet de kluizenaar Pelagius (Paio) een licht dat het graf verlicht. Hij informeerde de bisschop van [[Iria Flavia]], die het graf ontdekt. Dit leidt tot de bouw van een kapel die uitgroeit tot de [[Kathedraal van Santiago de Compostella|kathedraal van Santiago de Compostela]]. De locatie van het Libredón-bos is geassocieerd met het eikenbos van Santa Susana, een heuvel in Santiago de Compostela in het Parque da Alameda. [[Bestand:Roman_fresco_Villa_dei_Misteri_Pompeii_004.jpg|thumb|550px|Op de buiten van [[Pompeï|Pompeii]] staan Romeinse villa’s vol luxe. 'Villa dei Misteri', waarvan de eigenaar van de wijnbouw leeft, is genoemd naar de fresco’s die de inwijding tonen van een meisje in de mysteriën van [[Dionysus]].]] . ;Ca. 50 In boek XVI beschrijft [[Plinius de Oudere|Plinius de oudere]] het landschap van de [[Chauken]] tussen de Noordzee en de wouden. Daar groeien bomen noch struiken. Ze wonen op terpen en gebruiken aarde als brandstof, volgens Plinius 'miserabele ras'. Het is een vroege beschrijving van onze kusten en die van Nederland. De Chauken vluchten voor de opkomende vloed op zelfgemaakte heuvels, lijden kou, houden geen vee en drinken regenwater uit kuilen. In die onmetelijke vlakte leven ze als zeelui in hutten. Als het getij zich terugtrekt lijken ze op schipbreukelingen. Rond hun hut vangen ze vis die spartelend probeert te ontsnappen met het aflopende getij. Kuddes houden is onmogelijk, net als het leven op melk zoals de omringende stammen. Ze vechten niet met wilde dieren, omdat het bosland ver weg ligt. Ze vlechten touwen van zegge om in de moerassen netten uit te zetten. Ze graven modder op met hun handen en drogen het eerder in de wind dan in de zon. Met aarde als brandstof verwarmen zij voedsel en lichaam dat anders bevriest in in de noordenwind. De Romeinen zullen in deze streken weinig komen. De [[Taalgrens in België|taalgrens]] die in België tot stand komt, zal er mee het gevolg van zijn. . ;52 Het 50 kilometer lange aquaduct, de [[Pont du Gard]] is klaar en start zijn waterlevering aan [[Nîmes]]. Met een verval van meer dan tien meter stroomt 35.000 kubiek water per dag de badhuizen en de fonteinen in. De kunstmatige waterloop steekt de rivier de [[Gardon (rivier)|Gardon]] over. Duizend arbeiders verplaatsten hiervoor 50.000 ton kalksteen. [[Bestand:Pont du gard panoramique depinched.jpg|1000px|<div style="text-align: center;">Panoramisch zicht</div>]] . ;54 De zeventienjarige [[Nero (keizer)|Nero]] komt aan de macht nadat zijn moeder [[Julia Agrippina minor|Agrippina]] Claudius liet vermoorden. . ;62 . * [[Plinius de jongere]] (Ca. ⁺113) wordt geboren in [[Comomeer|Como]] in Noord-Italië. Hij wordt een leerling van de pedagoog [[Quintilianus]]. . * In Jeruzalem sterft [[Jacobus de Oudere|Jacobus]], de "broer van Jezus", Jakobus de Rechtvaardige, de Mindere of de jongere genoemd ter onderscheiding van [[Jakobus de Meerdere]]. Beiden zijn genoemd als één van "de twaalf". De traditie van de Rooms-Katholieke Kerk neemt "broers en zussen van Jezus" niet letterlijk. De katholieke kerk aanvaardt het dogma dat Maria maagd bleef en interpreteert "broer" als "neef". ;Lijstje apostelen en evangelisten: 1. [[Petrus]] (betekent rots) en heeft de evangelist [[Marcus (evangelist)|Marcus]] als metgezel. Hij schrijft het oudste en kortste evangelie. 2. [[Andreas (apostel)|Andreas]] (broer van Petrus); 3. [[Jakobus de Meerdere|Jacobus de Meerdere]] (visser, schelp als symbool); 4. [[Johannes (apostel)|Johannes]] (broer van Jacobus, de geliefde discipel en evangelist die zich inlaat met de theologische goddelijkheid); 5. [[Filippus (apostel)|Filippus]] 6. [[Bartolomeüs (apostel)]] 7. [[Matteüs (apostel)]] (evangelist, Joodse Tollenaar en vooral oudtestamentisch); 8. [[Tomas (apostel)|Thomas]] (de ongelovige); 9. [[Judas Iskariot]] (pleegt zelfmoord). [[Paulus (apostel)|Paulus]] vervangt hem en zijn metgezel [[Lucas (evangelist)|Lucas]] is een evangelist die zich richt op een Grieks-Romeins publiek; 10. Jakobus de Mindere 11. [[Simon (apostel)|Simon de Zeloot]] 12. [[Judas Taddeüs]] 13. En wat met [[Mattias]]? Het vroege christendom raakt er niet uit of de vrijgevallen plaats van Judas Iskariot is opgevuld door Mattias of Paulus. De vroege kerk hecht waarde aan de twaalf apostelen als symbool voor de twaalf stammen van Israël. Samengevat: eigenlijk zijn er veertien apostelen (waarvan twee evangelisten) die we aanvullen met twee extra evangelisten die niet deel uitmaakten van 'de twaalf'. In de orthodoxe kerk in het Oost-Romeinse Rijk zijn er 72 apostelen. Hun namen zijn niet bekend omdat velen van hen Jezus al verlaten voor zijn dood. . ;64 * [[Nero (keizer)|Nero's]] brand verwoest Rome. Hij geeft de Christenen de schuld. . ;65-70 * Het [[Evangelie volgens Marcus|evangelie van Marcus]]. De [[Apocriefen van het Nieuwe Testament|apocriefe]] evangelies en de evangelies van [[Matteüs (apostel)|Mattheus]], [[Evangelie volgens Johannes|Johannes]] en [[Evangelie volgens Lucas|Lucas]] volgen. . ;67 . * Kruisiging van Petrus in het [[Caligula|Circus van Caligula]], naast de [[Sint-Pietersbasiliek]]. . * Nero neemt deel aan de Olympische spelen. . ;69 * Het [[vierkeizersjaar]]: [[Galba (keizer)|Galba]], [[Otho]], [[Vitellius (keizer)|Vitellius]] en [[Vespasianus]]. . ;72 * Start bouw [[Colosseum]]. De werken duren acht jaar. . ;[https://pompeiimovie.tumblr.com/post/69013391954 79] * De [[Vesuvius (vulkaan)|Vesuvius]] vernietigt [[Pompeji]]. Dankzij de geschriften van [[Plinius de Jongere]] weten we de historiek hierover. Zijn adoptievader Plinius de oudere, eveneens Romeins letterkundige en amateur-wetenschapper kwam om het leven in de buurt door een aandoening aan zijn luchtwegen. . ;70-100 . * In onze streken zorgt de Romeinse stabiliteit voor een dichtere bewoning en een demografische boom. . * De Romeinse invloed ten gunste van het bevolkingscijfer zal een eeuw aanhouden en leidt tot een dichte bewoning, grafvelden en nederzettingen van Oudenburg in de richting van (het nog niet bestaande) Brugge. Er is intensieve akkerbouw, veeteelt, veen- en zoutwinning. . * Bij deze romanisering vermengt de oorspronkelijke bevolking zich met de Romeinse immigranten. Tongeren (Atuatuca Tungrorum), Doornik (Turnacum) en Aarlen (Orolaunum) zijn steden met de burgerlijke en militaire functies. De aristocratie neemt er de Romeinse levenswijze over en verwerft burgerrechten. De macht van de [[Druïde|druïdes]] krimpt en de Keltische goden krijgen een romaanse of christelijke variant. . ;80 * Het [[Colosseum]] opent zijn deuren voor 50.000 bezoekers. {{Panorama|Panorama Kolosseum in Rom (Originalgröße).jpg|1200px}} . ;97 * Onder de nieuwe keizer [[Trajanus]] bereikt het rijk zijn voorlopige grootste omvang. Eind eerste eeuw, begin tweede eeuw bouwen christenen de eerste [[catacomben]]: de oudste zijn de catacombe van Domitilla en de catacombe van Priscilla. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Europa_Germanen_50_n_Chr.svg|Onze streken omstreeks 50. File:Europa60AD.jpeg|Europa omstreeks 60. Exercitus_romanus_80AD_png.png|Het Romeinse legioen omstreeks 80. Bestand:Claudius_Pio-Clementino_Inv243.jpg|Claudius I Bestand:Colosseum_in_Rome-April_2007-1-_copie_2B.jpg|[[Colosseum|Colossseum]] </gallery> . . . . == Tweede eeuw == [[File:Pline le Jeune, Caius Plinius Caecilius Secundus (61-114) CIPB1135.jpg|right|550px]] '''Christenen leven in de afgelegen gebieden van het Romeinse Rijk. De staat wantrouwt hen omdat ze de cultus van de goddelijke keizer afwijzen. Als volwassene laten ze zich dopen en zweren ze hun Griekse en Romeinse goden af. Wrede vervolgingen - de Romeinse tegenreactie - dienen het volksvermaak en brengen duizenden Christenen om. [[Plinius de Jongere]] (Ca. 62 - Ca. 113) vraagt de keizer raad nadat hij enkelen van hen executeerde. [[Trajanus]] (53-117), raadt verdraagzaamheid aan. Tegen het einde van de eeuw komen er kinderdopen. De Romeinse [[vici]] in onze streken ervaren welvaart. Ze ontstaan tussen het jaar vijftig en het jaar 250. Het gaat om Kortrijk, Harelbeke, Wervik, Aardenburg en Gent. In Oudenburg en Wenduine is er industriële activiteit. In [[Born (Nederland)|Born]], Nederlands-Limburg maakt een ambachtsman een bronzen beeldje met glaspasta van een haan. Althans, daar is hij gevonden. Het opschrift 'Arcuana' klinkt als een kraaiende haan en betekent in het Keltisch aankondiger en zanger.<ref>HERMAN CLERINX. ''Kelten en de lage landen.'' Davidsfond, Leuven, 2005, p. 81.</ref> In het Gallische Lyon moppert de eerste bisschop in de late eeuw dat hij Keltisch moet spreken en dat hij zijn Griekse moedertaal kwijt is. Nu overstromen de Vlaamse kust en Zeeland, dit is de [[Duinkerke-transgressies|tweede Duikerkse transgressie]]. Honderd jaar later, eind derde eeuw is het gebied ontvolkt. De overstromingen (en vreemde invasies) houden aan tot het begin van de zevende eeuw.<ref>DAVID NICHOLAS. ''Vlaanderen in de middeleeuwen''. Horizon, Schoten, 2015, p. 13-14.</ref>''' . . ;Lijstje keizers 11. [[Hadrianus]] (117-138) 12. [[Antoninus Pius]] (138-161) 13. [[Marcus Aurelius]] (161-180) 14. [[Commodus]] (180-192) 15. [[Septimius Severus]] (193-211) 16. [[Caracalla]] (211-217) 17. Geta (211-212) 18. [[Macrinus (keizer)|Macrinus]] (217-218) 19. [[Elagabalus]] (218-222) 20. [[Severus Alexander]] (222-235) . ;98-117 Tijdens de regeerperiode van keizer [[Trajanus]] verovert het leger [[Dacië]]. De [[Romanisering]] is zo indringend dat het land er zijn naam aan overhoudt: [[Roemenië]]. De [[zuil van Trajanus]] die in Rome te zien is, illustreert de veldtocht. . ;117 [[Hadrianus]] wordt keizer (tot 138) na het overlijden van [[Trajanus]] en stoot [[Dacië]], het gebied ten Noorden van de [[Donau]] af en bouwt een muur van bijna vijfhonderd kilometer tussen de Donau en de [[Rijn]]. . ;122 Hadrianus start de bouw van [[Muur van Hadrianus|de muur in het noorden van Britannia]]. Andere bouwwerken onder zijn naam zijn de [[Engelenburcht]] als zijn [[mausoleum]], de restauratie van het [[Pantheon (Rome)|Pantheon]] en [[Villa Hadriana]] in [[Tivoli (Italië)|Tivoli]]. . ;150-175 Langs de kust ontwikkelen het castellum [[Aardenburg (stad)|Aardenburg]] en [[Oudenburg]] zich tot belangrijke militaire centra met een weg ertussen. Oudenburg is het voorportaal naar Brittannia. Andere steunpunten bevinden zich in [[Maldegem]], [[Aalter]], [[Kortrijk]] en mogelijks [[Torhout]]. Ze moeten het hoofd bieden aan de instabiele regio. De legerkampen liggen nabij getijdengeulen aan de zee of aan waterwegen. Archeologen zien een verband tussen een bevolkingsdaling, het verlaten van de boerderijen en de komst van deze legerkampen. . ;165 Rome verovert [[Mesopotamië]]. . ;165-180 Miljoenen Romeinen sterven aan de Plaag van Antionus, een pokkenepidemie. . ;Eind tweede eeuw Langs een hoge zandrug en strategischer dan Brugge groeit Oudenburg als een schiereiland uit tot een omvangrijke agglomeratie met een Romeinse legereenheid van 500 man. De houten kazerne is op een dagmars verwijderd van Aardenburg en beschermt de zeehandel. De houten kazerne kent vanaf 260 stenen versterkingen. De Romeinen jagen in de omgeving op bevers, boom- en steenmarters, ree, edelhert, oerrunderen en everzwijn, de monniksgier, de raaf, oerrunderen en een bruine beer. Deze sporen vonden archeologen in een waterput. . . == Derde eeuw == '''In de derde eeuw vernietigen de [[Franken (volk)|Franken]] [[Tongeren (stad)|Tongeren]]. Het is indicatief voor de crisis van de derde eeuw. Het [[Vijfkeizerjaar]] had op het einde van de tweede eeuw de crisis memorabel ingeleid. Vanaf 235 vechten generaals om de keizerskroon, staan de Germanen aan onze grenzen en rukken de [[Sassaniden|Sassanieden]] op in het Oosten. Een ziekte verspreidt zich in 251 en in 258 zijn er drie rijken: een Gallisch, een Italiaans en een [[Palmyreense Rijk|Palmyreens]]. In 274 plakt keizer Aurelius alle stukken aan elkaar en daarna stuurt [[Diocletianus]] (Split) aan op een grondige hervorming: twee keizers en twee onder keizers, nieuwe belastingen en legerhervormingen. [[Constantijn de Grote|Constantijn]] maakt deze hervorming weer ongedaan.''' [[Bestand:Heiliger_Cornelius.jpg|thumb|550px|De Heilige Cornelius, slachtoffer van de christenvervolgingen.]] . ;235 In de komende halve eeuw volgen 31 keizers elkaar op. . ;248 Duizend jaar Rome. Tijdgenoten getuigen dat er in dit jubeljaar meer dan duizend [[gladiatoren]], nijlpaarden, leeuwen, giraffen en luipaarden in het [[Colosseum]] omkomen. . ;249-251 Eerste systematische [[Christenvervolgingen]] onder [[Decius]]. . ;251 [[Mazelenvirus|Mazelenepidemie]] in het Romeinse Rijk. . ;253 Paus [[Paus Cornelius |Cornelius]] doodgemarteld als 21ste paus van de Katholieke Kerk na twee jaar in functie. De vervolging van de Christenen staan op scherp. Het is niet duidelijk of Cornelius omkwam door onthoofding of ontbering. Als attribuut draagt hij een hoorn (een Cornetje) wat wil zeggen 'sterk als een hoorn'. Men roept hem aan ter bescherming van boeren, rundvee en tegen epilepsie en overspel. . ;258-59 De Franken steken de Rijn over nabij Keulen en trekken voor 275 door het huidige België. . ;260 * De door [[Hadrianus]] aangelegde gordel van wallen en forten tussen de [[Donau]] en de [[Rijn]] is een eeuw oud en gaat voor de bijl. * In onze streek zorgt [[Postumus]] (260-274, door zijn legioenen bij de Rijn tot keizer van het Gallische rijk benoemd) voor een kustverdedigingssysteem tegen Germaanse invasies en piraterij. In de kazerne van Oudenburg, die nu in steen versterkt wordt, is er geen bemanning meer buiten de muren. Ook de vrouwen en de kinderen gaan binnen de muren van het Castellum wonen. . ;270 De Goten vormen niet langer één stam. De [[Visigoten]] of Westgoten onderscheiden zich van de [[Ostrogoten]] of Oostgoten. Of de namen verwijzen naar hun territoria is niet zeker. Voor de Goten symboliseert de plaats waar de zon ondergaat (het westen) de dood. Het is onwaarschijnlijk om dat in de naamgeving op te nemen. 'Visi' betekent waarschijnlijk 'dapper' of 'wijs'. Het 'Oosten' daarentegen, de plaats van de zonsopgang symboliseert leven en is dus wel geschikt. . ;270-275 * Nadat [[Aurelianus]] de [[Vandalen]] en de [[Alemannen]] verjaagt, bouwt hij een muur rond Rome: de [[Aureliaanse muur]] met 16 stadspoorten. . ;273 Oudenburg is verwoest. De vicus van Ganda (Gent) is verlaten. . ;275 Frankische invallen in onze streken hebben (voorlopig) geen invloed op de militaire bezetting van de Romeinse legerkampen in [[Aardenburg (stad)|Aardenburg]] (een Romeins legerkamp sinds 174). Wat er in Oudenburg gebeurt is onduidelijk. De invallen leiden tot politieke ontwrichting, het op de vlucht slaan van de burgers en een verarming van boeren en militairen buiten het kamp. Ze worden [[Bagaudae]] genoemd en teisteren de streek een decennium. De Romeinen verlaten hun forten in 285. . ;284 [[Diocletianus]], ooit een Romeins soldaat, komt keizer tot 305. Hij zal de keizerlijke macht verdelen en probeert (samen met de latere keizer Constantijn) het gezag in onze streken te herstellen. Niettemin verlaten de Romeinen hier hun forten. . ;285 Door de verwaarlozing van de dijkinfrastructuur die de zee reguleert, komt de Noordzee het binnenland in. Storm en springtij zetten de kustregio onder water: watergeulen leiden de zee tot in [[Koolkerke]] en de [[Rije]] in een Brugge dat nog niet bestaat. Doorheen de jaren raken de geulen dieper en groter. Er komen slikken en schorren, eilandjes en getijdengeulen rond het geciviliseerde gebied. Het boslandschap herstelt zich na een eeuw ontbossing. Bewoonbaarheid en toegankelijkheid in West-Vlaanderen verdwijnen op enkele Romeinse en Germaanse kernen na. Het duurt tot de zevende eeuw voor er stabiliteit komt en de eerste kustnederzettingen zoals [[Dudzele]], Mikhem en Cathem ontstaan. . ♠ [https://www.youtube.com/watch?v=th3UQ_jyZh0 '''BEELDFRAGMENT SPOREN IN HET LANDSCHAP'''] . ;286 Scheiding [[Oost-Romeins Rijk|Oost]] en [[West Romeinse Rijk]] door [[Diocletianus]]. Diocletianus neemt de oostelijke gebieden, (zijn vriend) [[Maximianus]] de westelijke. Bij het begin van de vierde eeuw stelt hij twee onderkeizers aan. Dit is de periode van het viermanssysteem of de [[tetrarchie]]. In Rouen roept [[Carausius]] - een [[Menapii|Menapiër]] uit Oost of West-Vlaanderen zichzelf uit tot keizer en laat munten slaan. In 293 wordt hij vermoord. . ;Eind derde eeuw Het fort van Oudenburg is levenloos. Omstreeks 350 komen er nieuwe versterkingen onder [[Constantijn I]], aan beide zijden van het Kanaal als onderdeel van het [[Litus Saxonicum]]. . <gallery widths="155" heights="190"> File:Celio - le mura tra porta san Sebastiano e porta Ardeatina 1974.JPG|De [[Aureliaanse Muur]] Bestand:O.SJ0157.V MUS060731 01.jpg|[[Heilige Cornelius]], [[Sint-Janshospitaal (Brugge)|Sint Janshospitaal Brugge]], ca. 1400 Bestand:DiocletianusFollis-transparent.png|[[Diocletianus]] (244-311) Bestand:Peristyle_of_Diocletian's_Palace,_Split_(11908116224).jpg|Het [[paleis van Diocletianus]] in [[Split]]. </gallery> . . == Vierde eeuw == [[Bestand:Diocletian's_Palace_(original_appearance).jpg|thumb|550px|♣ [[Diocletianus]] (244-311)de oude keizer, treedt af in 305. Hij was keizer sinds 20 november 284. Nu trekt hij zich terug, gaat met pensioen en wacht niet tot hij zoals vele van zijn andere collega's vermoord wordt. In zijn paleis aan de [[Kroatië|Kroatische]] kust vindt hij in de jaren tot zijn dood in 311 rust in zijn moestuin. Bij het uitbreken van een burgeroorlog, vragen burgers hem de macht op te nemen. Zijn zelf geplante boerenkool weerhoudt hem ervan. 'Ik zou willen dat je naar [[Solin|Salona]] kwam', schrijft hij aan een vriend 'om te kijken naar de kool die ik plantte. Die is zo geweldig dat macht je nooit meer gaat verleiden.' De inspanning om het rijk te versterken, hebben hem uitgeput. Tuinieren is therapie. Twee eeuwen eerder liet keizer Augustus zich presenteren als een krijger, Diocletianus is tevreden met het boerenimago. Is dit de symbolische aankondiging van een soldatenrijk dat transformeert? De reconstructie van het paleis van Diocletianus toont vier hoektorens, muurtorens tot 22 meter hoog en poorten. Het lijkt op de Romeinse [[castra]] en [[Castellum|castella]] met een vierkant grondplan. De zuidelijke zeemuur is onversterkt. De buitenmuren zijn 2,1 meter dik, gebouwd met blokken van een halve meter. [[Muuranker|Muurankers]] houden ze bij elkaar.]] . ▶ '''LUISTERFRAGMENT_Geschiedenis voor herbeginners, aflevering 51. ''[https://podcasts.apple.com/be/podcast/51-kerkgeschiedenis-deel-1-hoe-lanceerde-een-christelijke/id1509692709?i=1000507666157 Kerkgeschiedenis - deel 1: Hoe lanceerde een christelijke keizer een politieke paus?]''''' . '''Het marginale Christendom in een uitbreidend rijk, is lang niet relevant. Het is hoogstens een protestbeweging of een sekte. Vanaf de vierde eeuw groeit de beweging dankzij de grensdreigingen. Het einde der tijden is voelbaar. Constantijn - de invloedrijke kerstende keizer - bekeert zich tot het Christendom nadat hij in 312 zijn rivaal Maxentius in centraal Italië aanvalt. Voor hij het slagveld opgaat, ziet hij 'kruisvormig licht'. Een jaar later, in 313 legaliseert het [[Edict van Milaan |Edict van Milaan]] het christendom en komen er bisdommen met een militaire functie. Een decennium later wijst de keizer een havenstadje bij de oevers van de [[Bosporus (zeestraat)|Bosporus]] aan om er het nieuwe Rome te vestigen. Daar, op het kruispunt van Europa en Azië komt er een stad die aangeeft wat er op het verlanglijstje het rijk staat: Perzië. Op de muren van het oude [[Byzantium (stad)|Byzantium]] verrijst een metropool vol paleizen en een hippodroom, bestuurslichamen, instellingen en een senaat en vooral een stad die niet is bezoedeld door het heidendom. Het verbod op heidense altaren, beelden, tempels, waarzeggerij en orakels - de hoofdingrediënten van de Romeinse godsdienst - geven de vastberaden keizer de zegen van Gods. Nova Roma groeit uit tot [[Constantinopel]] en een strategische plek en een luisterpost met de blik en het oor op het welvarende Aziatische Oosten. De stad Rome richt zich op het Europese Westen. Beide steden zijn het politieke hart van het West- en het Oost Romeinse rijk. Hun spirituele centrum is Jerusalem. De stad ondergaat verbouwingen en opgravingen om de vroeg christelijke plekken aan het publiek te tonen en de duivelse oorden te verwijderen. Zo ontwikkelt het Christendom zich twee eeuwen na het hoogtepunt van het Romeinse Rijk. Dat kende tijdens de regeerperiode van Trajanus, van 98 tot 117 zijn grootste omvang. Het prille geloof vindt zijn sterkte in de Apocalypsgedachte. De naderende ondergang van het rijk stuurt de beweging. Het einde der tijden zal het West-Europese denken motiveren om zich bij de beweging aan te sluiten.<ref>In het Oosten schiet de nieuwe religie geen wortel. Daar is geen ondergangscultuur.</ref> Vanaf de vierde eeuw doen de grensdreigingen het Christendom groeien. In Kortrijk verrijst een stenen castellum met de vermelding van de legereenheid Cortoriacenses. Zijn de soldaten Romeinse troepen of in de streek geronseld? Ze wonen waarschijnlijk op een zand-lemige helling bij de Leie aan de monding van de Groeningebeek en Klakkaersbeek. Ook de vesting in Harelbeke zal later uitgroeien tot grafelijke site.<ref>W. DHAEZE, A. VANDERHOEVEN EN S. VANHOUTTE. M. ''Militaire nederzettingen''. In: https://onderzoeksbalans.onroerenderfgoed.be/onderzoeksbalans/archeologie/romeinse_tijd/bronnen/archeologisch/militaire_nederzettingen.</ref> Na de Germaanse invallen - een zeer sinds Caesar - tijdens de tweede helft van de derde eeuw, herbouwen de Romeinen hun fort in [[Oudenburg]]. Hun [[Litus Saxonicum]] is een vloot-ondersteunde kampenverdediging langs de Noordzeekust. Defensiekosten lopen stilaan uit de hand, de inkomsten uit belastingen nemen af en Rome lijkt niet langer geschikt als hoofdstad van een rijk dat in alle windrichtingen uitdijt.<ref>FRANKOPAN, p. 46-47.</ref> De angst, de onzekerheid en de nervositeit zorgen dat op het einde van de eeuw de scheiding van het Oost en het West Romeinse rijk een feit is en dat het christelijke geloof Oosterse en een Westerse vorm krijgt.''' . ;300 . De werken aan [[Paleis van Diocletianus]] in de Kroatische stad [[Split]] starten. Het is onzeker wanneer de bouw begint. De twaalf sfinxen in het complex suggereren 298, het jaar dat Diocletianus kunst uit Egypte overbrengt. . ;303 . Diocletianus verwoest kerken en vervolgt Christenen. . ;305 . [[Margaretha van Antiochië]] (Sint-Margriet) sterft. Nu is ze een heilige martelares van de Rooms-Katholieke Kerk. . ;306 . [[Constantijn de Grote]] komt aan de macht. . Heilig. Barbara, een christelijke martelares en een van de [[Noodhelpers|veertien Noodhelpers]], sterft de marteldood. Wanneer is onduidelijk. Sommige bronnen hebben het over de regeerperiode van [[Maximinus I Thrax|keizer Maximinus I Thrax]], (235-238). Volgens de Gulden legende sterft ze onder [[Maximianus|keizer Maximianus]] (286-305). [[Bestand:IMG_6735_-_Milano_-_S._Giorgio_al_Palazzo_-_Lapide_1978_x_Editto_di_Milano_-313-._-_Foto_Giovanni_Dall'Orto_-_8-Mar-2007.jpg|right|thumb|550px|[[Keizer Constantijn|Constantijn]] beëindigt met het [[Edict van Milaan]] de [[Christenvervolging]] en wordt de eerste christen-keizer, gedoopt op zijn sterfbed.]] . ;307 . [[Catharina van Alexandrië]] overlijdt op 25 november. Ze is een heilige die in de zesde eeuw populair wordt. . ;313 . [[Keizer Constantijn|Constantijn]] beëindigt als keizer van het Westen, samen met [[Licinius]], de keizer van het Oosten, met het [[Edict van Milaan]] de [[Christenvervolging]] en is de eerste christen-keizer en gedoopt op zijn sterfbed. Missionarissen gaan de [[Bijbel (christendom)|bijbel]] verkondigen bij (vaak schriftloze) volkeren die het Latijn - nu dominanter dan het Grieks - niet begrijpen. Constantijn en Licinius zijn familie en streven de alleenheerschappij na. Vijf tot tien procent van de Romeinse bevolking is Christen, 250 jaar na de kruisiging. . ;314 . Een gevecht tussen troepen de troepen van de beide keizers eindigt in het voordeel van Constantijn. In de jaren van de wapenstilstand bemoeiden beide keizers zich niet met elkaar. Constantijn, heeft zijn hoofdstad in Trier, houdt zich bezig met veldtochten tegen de Germanen. Licinius strijdt in Sirmium tegen de Goten. Beiden leggen zich toe op elkaar te verslaan. . ;317 . * De legers van Constantijn en Licinius raken in gevecht. Constantijn wint. Licinius mag keizer blijven (...). . ;324 . Constantijn wijst het havenstadje [[Byzantium (stad)|Byzantium]] bij de [[Bosporus (zeestraat)|Bosporus]] aan en beveelt bouwwerken om er de hoofdstad - het nieuwe Rome - van het Oost-Romeinse Rijk te vestigen. . ;325 . Een eerste [[Hagia Sophia]] is klaar. . Het [[Eerste Concilie van Nicea]] legt datum van [[Pasen]] vast op de zondag ná de volle maan ná de [[Lentepunt|lente-equinox]]. Bisschoppen uit het hele rijk zoeken een oplossing voor de tegenstrijdig ervaren relatie tussen God en zijn zoon en komen tot de [[geloofsbelijdenis]] (het credo van Nicea) als compromis. . ;326 . De Franken nemen [[Carcassonne (stad)]] in en paus [[Silvester I]] wijdt de allereerste [[Sint-Pietersbasiliek]] in. . ;330 . Constantijn de Grote verplaatst op 11 mei de hoofdstad van het Romeinse rijk van Rome naar Byzantium (Constantinopel). Constantijn stelt zijn stedenbouw voor als een goddelijke ingeving. Het strooit zout in de wonde die de ondergang van de stad aan de Tiber begeleidt. Munten wijden [[Nova Roma]] in als een Christelijke kopie van het oude Rome dat grootser en rijker is dan haar voorbeeld. . ;333 . Romeinen bouwen een [[Castellum (Maastricht)|vesting in Maastricht]]. . ;335 . In [[Jeruzalem]] bouwt Constantijn de [[Heilig Grafkerk]] waar Jezus is begraven. . ;343 . Britannia krijgt aanvallen van Picten, Schotten, Attacotti, Saksen en Friezen. Keizer Constans I versterkt aan hoofd van een troepenmacht de Britse linies. . ;350 . [[Constantijn I]] versterkt beide zijden van het Kanaal als onderdeel van het [[Litus Saxonicum]]. Oudenburg maakt hier deel van uit. Na een korte onderbreking van bewoning in 380, zullen hier manschappen wonen die gaan vechten in Oost-Europa. Vanaf nu worden er paarden (duur!) gehouden. Geleidelijk aan zullen de Germanen, de Romeinen en de reizigers uit Brittannnia zich vermengen. In de late vierde eeuw is deze militaire post een geïsoleerd eilandje, de Franken bezetten de omliggende gebieden, Oudenburg Germaniseert en de vestingsbevolking eindigt als een dievenbende. Omstreeks 430 is het fort een ruïne. . ;354 . Geboorte van [[Augustinus van Hippo]] (⁺430) . ;357-358 . De [[Salische Franken]] sluiten vrede met Rome en krijgen Taxandria (de Kempen) als woongebied. . ;360 . Bouw van de eerste [[Hagia Sophia]] in Constantinopel onder keizer [[Constantius II]]. . ;361-363 . Onder het bewind van keizer [[Julianus Apostata|Julianus]] 'de afvallige' zijn er heropflakkeringen van de Christenvervolgingen. Julianus wil het heidense geloof nieuw leven inblazen. . ;364 en 367 . Meldingen van aanvallen op Romeins Engeland. De barbaria conspiratio vernietigt de Romeinse troepen bijna. In het noorden zijn er bestormingen en doorbraken bij de muur, in het centrum komen foederati in opstand en Saksen vernietigen de oostelijke kustforten. Scottii vallen vanuit Ierland de westelijke kust aan. . ;368 . Generaal Theodosius brengt Engeland onder controle en herstelt de orde. Ondanks de versterkingen krijgen Engeland en de Romeinse troepen daar de komende drie decennia te maken met politieke troebelen en onenigheid die leiden tot een kat en muisspel van strooptochten versus het Romeinse rust. . ;369 (Ca.) . [[Ulfilas]] vertaalt de bijbel naar het Gotische alfabet dat hij zelf bedacht om de [[Visigoten]] te kerstenen. . ;[https://www.youtube.com/watch?v=1QItxtgh1Do 370] Hunnen vallen de Germaanse landen binnen. . ;372 . * De [[Hunnen]] verslaan de [[Ostrogoten]]. . * De Oost-Romeinse keizer [[Flavius Julius Valens]] neemt drie Latijnse en vier Griekse kalligrafen in dienst om de Griekse literatuur te kopiëren in het scriptorium van de [[Keizerlijke Bibliotheek van Constantinopel]]. De meeste klassiekers zijn zo geconserveerd. [[Constantius II]] (regeert van 337 tot 361) richt de bibliotheek op. . ;375 . De koude winter duwt de Hunnen Westwaarts: een mensenmassa propt zich samen op de steppe in [[Oekraïne]] boven (huidig) [[Roemenië]]. . ;376 . [[Visigoten]] vestigen zich in het Oost-Romeinse rijk. Twee jaar later komen ze in opstand en doden ze keizer [[Flavius Julius Valens]]. . ;378 . De steppenstammen bij Mongolië en in de Centraal-Europese vlakten leven sinds het midden van de eeuw in chaos. De Hunnen gaan de steppe - de beste graslanden en de watervoorraden - beheersen. Er volgen volksverhuizingen die druk zetten op de Romeinse Donaugrens. De opgejaagde Goten hakken een Romeins leger en de keizer in de pan in 378 in de vlaktes van [[Thracië]], bij de [[slag bij Adrianopel]]. Rome is bedreigd. De slag maakte deel uit van de Gotische Oorlog (376-382) en wordt vaak beschouwd als de eerste dominosteen op weg naar de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk in de volgende honderd jaar. De Slag bij Adrianopel werd uitgevochten tussen de Goten en het Oost-Romeinse Rijk, maar uiteindelijk slaagde het Oost-Romeinse Rijk erin de Gotische invasies af te slaan, de Gotische macht binnen het Romeinse leger te incorporeren als foederati en naar het West-Romeinse Rijk af te leiden. Sindsdien vormden zij een macht waar rekening mee moest worden gehouden. . ;379-395 . Keizer Theodosius I zorgt voor de administratieve scheiding van het West- en Oost-Romeinse Rijk en Rome en Perzië gaan een alliantie aan. Ze willen vermijden dat nomaden via de Kaukasus afzakken. Er komen Perzische fortificaties tussen de Zwarte en de Kaspische Zee. Een muur van tweehonderd kilometer lang en een vijf meter diepe gracht, dertig forten en dertigduizend soldaten moeten het Perzische binnenland beschermen. Rome stuurt geld en soldaten om het project te verwezenlijken. De Perzische muur zet druk op de Romeinse Rijngrens. . ;391 . Het Christendom is de enige staatsgodsdienst onder [[Theodosius I|Theodosius]]. De keizer verbiedt heidense tempels. De bibliotheek van Alexandrië wordt verwoest wegens Heidens. . ;392 . Verbod op heidense godsdiensten en een korte hereniging van de oostelijke en westelijke delen van het Rijk. Priesters die de hiëroglyfen als het oude schrift blijven gebruiken krijgen een Romeins verbod. De laatste hiëroglyfische inscriptie dateert van 24 augustus 394. De kennis van het schrift verdween voor 1400 jaar, tot en met de ontdekking van de [[Steen van Rosetta|steen van Rosetta]]. . ;393 . Laatste Olympische spelen. Afgeschaft wegens te heidens. . ;395 . Theodosius verdeelt het rijk definitief onder zijn zonen: Honorius krijgt het westelijk, Arcadius het oostelijk deel. Het Oost- en het West-Romeinse rijk zijn definitief gescheiden. . ;398 . Aanval van de Picten op Britannia. De legeraanvoerder Stilicho trekt op om de aanval af te slaan. <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Augustine_Lateran.jpg|Augustinus Bestand:Maastricht,_maquette_laat-Romeins_Maastricht_(F_Schiffeleers,_1992)_05.JPG|Het laat-Romeinse castellum (hypotetisch). Bestand:Heerlen2013,_Thermenmuseum,_Romeinse_brug_Maastricht1.jpg|Model van de Romeinse brug in Maastricht. Bestand:Siege_of_Constantinople_BnF_MS_Fr_9087.jpg|Bibliotheek van Constantinopel </gallery> . . == Vijfde eeuw == . '''Aan de vooravond van de vijfde eeuw voltrekt zich de definitieve scheiding tussen Oost en West. De volksverhuizingen duwen de Germaanse stammen de Rijn over. Tegenover hen vinden ze een uitgeleefde staat met een zwakke grens die ten onder gaat aan interne tegenstellingen, een zwakke economie en onveiligheid. Het is nu, in 2025 trendy om de tijd omstreeks Romes plundering te beschrijven als een periode van transformatie én continuïteit in plaats van die te duiden als donker, warrig en woelig. En toch zijn de anarchie, de plunderingen en verkrachtingen die de eeuw typeren, als de Goten (Visigoten en Ostrogoten), de Alanen, de Vandalen, de Franken, de Bourgondiërs Europa en Noord Afrika verwoesten, niet te onderschatten. Deze Germanen zijn opgejaagd door de Hunnen. [[Tacitus (keizer)|Tacitus]] beschrijft hen. Het analfabetisme stijgt, stenen huizen en de langeafstandshandel verdwijnen. Voor de Germanen is het bij het begin van de eeuw moeilijk uit te maken voor wie ze vechten, voor of tegen de keizer. De invasies van 406 en 407 zijn geen strijd van Romeinen tegen 'barbaren'. De infiltraties zijn al twee eeuwen bezig en het Romeinse leger germaniseert. Zo nemen Germanen het imperium van binnenuit over. In de tweede helft van de eeuw verdringen de Franken de Gallo-Romeinen uit Gallië en laten het terugvallen tot de prehistorie: geschreven bronnen verdwijnen. Tijdgenoten zijn in de war van de ondergang van de eeuwige wereldorde. De kerkelijke [[Salvianus]] ziet er een straffe gods in, de Byzantijnse historicus [[Zosimus (historicus)|Zosimus]] wijt het aan de foute Christelijke god. Het jaartal 476 is wat het is. Een historicus trekt de lijn. Wie meer nuance wil spreekt over de 'late oudheid' met de klemtoon op de voorperiode en de aanleiding en de oorzaken tot het verval, de opeenvolgende crisissen. Bij deze visie over wat er na kwam, beklemtoont die historicus het vele dat gelijk blijft.'''<ref>PETER FRANKOPAN, p. 73; RAOUL BAUER, p. 27, p. 28.</ref> [[Bestand:Celio_-_le_mura_tra_porta_san_Sebastiano_e_porta_Ardeatina_1974.JPG|thumb|550px|In Rome versterkt [[Honorius (keizer)|keizer Honorius]] de [[Aureliaanse muur]]. De muur hoogt hij op tot elf meter en hij verstevigt de stadspoorten. De vijfde eeuw is begonnen.]] . ;401 . De aanval op Italië evacueert een deel van de troepenmacht uit Britannia. Alanen, Vandalen en Sueven dringen Gallië binnen en de overgebleven legeronderdelen in Britannia komen in opstand. De Angelen en de Friezen, de Juten en de Saksen gebruiken de chaos om de Noordzee over te steken en zich in Zuid-Engeland te vestigen. . ;401-403 . De Visigoten en Vandalen staan aan de Noord-Italiaanse grens. Bevelhebber [[Flavius Stilicho]] (ca. 365-408) stuurt hen weg. Als hij in 408 omkomt, stopt niemand de Visigoten. In Rome bouwt [[Honorius (keizer)|keizer Honorius]] de Engelenburcht (het [[Mausoleum van Hadrianus]]) om tot een stadsfort, hij verstevigt de stadspoorten en de [[Aureliaanse muur]] door ze op te hogen tot elf meter. De negentien kilometer lange muur is nauwelijks te verdedigen wegens een demografische krimp. Er zijn onvoldoende soldaten om ze te bemannen. Niettemin slagen de Goten en de Vandalen niet in doorbraakpogingen. Hun sloop van de aquaducten die de Romeinen van drinkwater voorzien, is listig en efficiënter. Even later zet de stad zijn poorten open. . ;402 . [[Ravenna (stad)|Ravenna]] in Noord-Oost Italië vervangt [[Rome (stad)|Rome]] als hoofdstad uit voorzorgsmaatregel. Ravenna is door zijn water en het moerasgebied, beter te beschermen. . ;405 . [[Hiëronymus]], een opvliegende monnik voltooit de [[vulgaat]], een bijbel geschreven in het [[Vulgair Latijn|volkse Latijn]]. Het [[Nieuwe Testament]] baseert zich op Griekse teksten, het Oude Testament is vertaald uit het [[Hebreeuws]] en niet uit de Griekse [[Septuagint]] die de christenen bij het begin gebruiken. . ;406 . Mesrop Majstots heeft zijn [[Armeense alfabet]] klaar. Later sticht hij scholen om te alfabetiseren en te evangeliseren. Hij vertaalt de Bijbel en missioneert en alfabetiseert [[Georgië]] en Kaukasisch [[Albanië]] die hij een aangepast alfabet geeft. . Germanen ([[Vandalen]], [[Alanen]], [[Bourgondiërs]], [[Sueben]]) steken de bevroren Rijn over. De Romeinen trekken hun troepen terug en het contact met onze streken verdwijnt. . ;407 . [[Constantijn III van Rome|Constantijn II]] trekt zich terug uit Engeland en neemt de meeste Romeinse troepen mee. Zonder dat er een precies jaartal bekend is, verbergen ze hun metallurgische toptechnologie. In Schotland is een verstopte Romeinse ijzervoorraad ontdekt van zeven ton aan stalen en ijzeren spijkers. Hiermee zijn schepen en aquaducten te maken. De kennis over de ijzerproductie en hoe onbreekbare zwaarden te maken valt zo niet in vijandelijke handen. De ijzer-schaarste in Engeland leidt tot de legende van het onbreekbare zwaard van koning Arthur: Excalibur. . ;408 . Alarik en de Visigoten bestormen Rome. . ;409-410 . Er bevinden zich geen Romeinse troepen meer in Britannia. Achtergebleven Romeinen raken in afzondering, verdedigen zich of mengen zich met Saksen, Juten en Angelen die de Noordzee oversteken en er zich vestigen. Steden en versterkingen vervallen. De [[Prerafaëlieten|prerafaëlieten]] dwepen midden negentiende eeuw met de Kelten die na de Romeinse exodus, Engeland heropbouwen. Deze Engelse Victoriaanse kunstschilders zetten zich af tegen het voorgeschreven academisme en keren terug naar de eenvoud van de kunstenaars vóór Rafaël. Hun eenvoud en nauwkeurig realisme start in 1848 met de oprichting van de Pre-Raphaelite Brotherhood. De mythe van [[Koning Arthur]], het zwaard [[Excalibur (Zwaard der Koningen)|Excalibur]], en het vertrek van de Romeinen uit Engeland zijn met elkaar verweven in de legendarische geschiedenis van Groot-Brittannië. In Brittannië ontstaat een machtsvacuüm dat tot instabiliteit en invasies leidt wegens het verdwijnen van de ijzercultuur. Toen de Romeinen in 43 Groot-Brittannië binnenvielen introduceren geavanceerdere smederijen en technieken. Als ze terugtrekken, verbergen ze of nemen ze hun ijzeren wapens mee. Dit leidt dit tot een terugkeer naar traditionele, inheemse methoden. De Arthurlegende weerspiegelt het ontbreken van geavanceerde wapens tot de tijd zich aandient dat Engeland zichzelf weer voorziet van toptechnologie. De mythologie ziet koning Arthur als een leider die de Britten verenigt en verdedigt. Excalibur symboliseert zijn kracht en technologie, Merlijn zijn wijsheid. De Arthur-legenden combineren de Keltische mythologie van heroïsche leiders en magische artefacten en de Romeinse cultuur van een legietime heerschappij. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Initials_prb.jpg| Bestand:Frederick_Hollyer_portrait_of_Edward_Burne-Jones_c1882.jpg|[[Edward Burne-Jones]] Bestand:The_Beguiling_of_Merlin_by_Edward_Burne-Jones.jpg|De betovering van Merlijn van [[Edward Burne-Jones]] (1874) toont de tovenaar en de fee [[Vrouwe van het Meer]] uit de Arthurlegenden. File:Burne-Jones Last Sleep of Arthur in Avalon v2.jpg|The Last Sleep of Arthur in Avalon (1898) toont het mythisch eiland. File:John William Waterhouse - La Belle Dame sans Merci (1893).jpg|La Belle Dame sans Merci [[John William Waterhouse]] (1893) is geïnspireerd door het gedicht van John Keats en toont een betoverde ridder met een feeërieke femme fatale. Bestand:Waterhouse,_The_Lady_of_Shallott,_1888.jpg|De vrouwe van Shalott van [[John William Waterhouse]] (1888) toont vrouwe Shalott op weg naar [[Camelot]], waar haar einde wacht ([[Tate (museumgroep)|Tate Gallery]]). </gallery> . ;410 . [[Alarik I|Alarik]] en de [[Visigoten]] bestormen en plunderen Rome tijdens een driedaagse bezetting. De keizerlijke residentie is niet langer Rome maar Ravenna. De Romeinen ontruimen Brittannia. Vervolgens komen onze gewesten aan bod. . ;410-413 . Keizer Theodosius II verdedigt Constantinopel met een dubbele muur. De buitenmuur is 2 meter dik, de binnenmuur 5 meter dikte met een lengte van 6,5 kilometer. In 439 volgt een zee-kering als extra verdediging. Rond 493 bouwt keizer Anastasios I zo’n 65 kilometer ten westen van Constantinopel de zogenoemde Lange Muur van Thracië of Lange Muur van Anastasios bouwen, als extra bescherming. . ;413-426 . Kerkvader Augustinus schrijft 22 boeken, de Civitas Dei als antwoord op een vaak voorkomende klacht, namelijk dat het Christendom verantwoordelijk is voor de ondergang van het Romeinse Rijk. De overtuiging dat het einde der tijden in zicht is, leeft hard. Augustinus ontleent zijn idee onder meer aan de [[apostel Paulus]] en [[Ambrosius van Milaan]]. Voor Augustinus is God diegene die het verloop en de duur van de geschiedenis bepaalt. Geschiedenis heeft een doel, aldus Augustinus. We noemen dit [[teleologisch]]. . ;430 . [[Augustinus van Hippo|Augustinus]] (°354-⁺430) overlijdt op hoge leeftijd. '''[https://www.youtube.com/watch?v=hBAxUBeVfsk FILM]''' . ;435 . De Hunnen zorgen dat de Bourgondiërs Gallia Belgica niet veroveren. . ;439 . [[Vandalen]] bezetten Noord-Afrika. . ;441 . Hunnen vallen het Oost-Romeinse rijk aan. . ;445 . Attila doodt zijn broer en leidt de Hunnen als koning. . ;447 . Attila verovert gebieden ten zuiden van de [[Donau]] in het Oost-Romeinse rijk, zijn poging om Constantinopel te veroveren mislukt. . ;450 . [[Ostrogoten]] vestigen zich in [[Hongarije]] ([[Pannonië]]). . In onze steken leven de [[Merovingers]] (Salische Franken) op goede voet met Romeinen. Over hun leider [[Merovech]] is weinig geweten. Was hij de leider van de Salische Franken in het decennium van 447 tot 457, na [[Chlodio]]? In elk geval geeft hij zijn naam aan deze dynastie. Volgens de legende is hij verwekt bij de ontmoeting van zijn moeder met een zee- of watermonster. De uitdrukking '[[Blauw bloed (adel)|blauw bloed hebben]]' gaat hierop terug. Waar de plek waar de [[Merwede]], Meerwege of Merowe in de Maas vloeit zou Merovech zijn naam ontlenen. . ;451 . Salische Franken, Bourgondiërs en Visigoten helpen de Romeinse generaal [[Aëtius]] als bondgenoot tegen de Hunnen in de [[slag op de Catalaunische velden]] bij Châlon-sur-Marne. [[Merovech]] voert de Frankische hulptroepen aan en geeft zijn naam aan de Merovingische dynastie. Geleidelijk aan ontwikkelen deze stammen zich tot zelfstandige politieke machten. Hun ondergeschiktheid aan Rome verdwijnt definitief na 476. De kleinzoon, van Merovech, Chlodovech verwerft bekendheid als [[Clovis I|Clovis]]. Die verovert het grootste deel van Gallië ten noorden van de Loire en laat zich meermaals dopen. . ;451-452 . Attila trekt Italië binnen, plundert [[Aquileia]] en laat Rome links liggen. Vandalen trekken op naar Spanje en Noord-Afrika, de Franken richten zich op België en Noord-Frankrijk en de Visigoten en de Ostrogoten naar Italië. . [[Bestand:Attila_in_Gaul_451CE-nl.svg|thumb|550px|De route van de Hunnen en hun bondgenoten bij de invasie van Gallië, eindigend in [[Slag op de Catalaunische velden|de Slag op de Catalaunische velden]]. De eerste Hunnen gaan terug op een of meerdere steppenvolkeren die vanaf 300 voor Christus China bedreigt. In de vijfde eeuw onderwerpen ze in de Russische steppe en in Oost-Europa de [[Ostrogoten]], trekken Europa binnen en duwen de Germaanse stammen het verzwakte West-Romeinse Rijk in. [[Attila de Hun|Attila]] kroont zich rond 433 tot Hunnenkoning. In Rusland komen de Slaven, de Goten en de Alanen onder zijn bevel en domineren een rijk van [[Hongarije]] tot de [[Kaukasus (gebergte)|Kaukasus]] en de Rijn. Er volgt een reeks plundertochten in het West-Romeinse Rijk tot een leger van Romeinen, Franken en Visigoten onder leiding van [[Flavius Aetius]] ze in 451 verslaat in de Slag op de Catalaunische velden. Attila wreekt zich met een aanval op Rome. Uiteindelijk trekt hiij zich terug, waarschijnlijk door een ziekte in zijn leger. Na Attila's dood in 453 valt het rijk uiteen. Het succes van de Hunnen danken ze aan hun organisatie als ruiternomaden. Omdat ze geen vaste verblijf kennen, moeten ze geen logistiek of infrastructuur verdedigen. De kleine groepen bekwame krijgers konden snel verplaatsen nadat ze buit maakten. Hun stijgbeugel maakt het mogelijk om in het zadel te blijven tijdens het gevecht. Het Romeinse leger, gebaseerd op infanterie, zou zich moeten aanpassen aan deze de nieuwe militaire tactiek of ten ondergaan. De cavalerie was geboren, de riddertijd zou volgen.]] ;453 . Dood [[Attila de Hun]]. . ;455 . De Vandalen nemen Rome in en zorgen voor een ravage tijdens hun plundertocht die twee weken duurt. . ;457 . De zoon van [[Merovech]], de stamvader van de [[Merovingers]] en de latere Franken volgt zijn vader op: [[Childerik I]]. . ;469 . [[Odoaker]] en de [[Skiren]] arriveren in Italië. . ;476 . Is dit jaar een historische aardverschuiving of slechts een illuster jaartal? Uiteraard viel het West-Romeinse rijk niet van de ene dag op de andere. (Vergelijk het met het volwassen worden.) Het vereenvoudigen van de realiteit omdat 'men ergens de lijn moet trekken' leidt tot een clichématige tegenstelling tussen de oudheid en de middeleeuwen. Dat is inderdaad kort door de bocht. Net zoals de tegenstelling tussen middeleeuwen en renaissance een abrupte breuk vormt. Laatste West-Romeinse keizer afgezet: [[Romulus Augustulus]] of de kleine Romulus is een jongen van 16. Enkele keizers schakelen Germaanse generaals in om hun zwakke positie te ondersteunen. Eén van die generaals is [[Odoacer]]. Hij beëindigt de lange geschiedenis van het (West) Romeinse rijk (niet). [De discussie blijft onder historici]. Hij noemt zich koning van Italië (geen Keizer!) en stuurt de keizerskroon en de paarse keizersmantel naar Byzantium om de traditie van één keizer verder te zetten of om de Oost-Romeinse Rijk niet uit te dagen. Frankrijk verliest de band met Rome en het Latijn ontwikkelt zich tot de taal die tot de negende eeuw gesproken wordt: het [[Romaanse talen|Romaans]], waaruit het Frans voortkomt. De ondergang van Rome veroorzaakt in West-Europa een instabiliteit die de Germaanse volkeren doet verhuizen, de [[volksverhuizingen]] waarbij de [[Goten]] naar Duitsland gaan, de [[Angelen]], de [[Saksen (volk)|Saksen]] en de [[Juten (volk)|Juten]] naar Engeland, de [[Alamannen]] naar Zwitserland. De [[Franken (volk)|Franken]] trekken Gallië binnen, de [[Beieren (volk)|Beieren]] trekken zuidwaarts en [[Langobarden]] naar Italië. In onze gebieden vestigen zich Franken, Saksen en Friezen. De Friezen breiden hun gebied uit na het vertrek van de Angelen en Saksen en vormen een rijk van de Duits-Deense grens tot de Frans-Belgische. In de loop van de Middeleeuwen nemen de Franken het gebied steeds meer in en gaan ze in confrontatie met de 'Flamen'. . ;Kijken <gallery> Bestand:Portrait_Roi_de_france_Mérovée.jpg|Bronzen Merovech uit 1720. </gallery> . . == Hoe gaat een machtig rijk ten onder? == [[File:Roman_Republic_Empire_map.gif|thumb|right|550px|753 v.Chr – 476. Voor een uitbreiding tot op heden, [https://www.youtube.com/watch?v=UY9P0QSxlnI klik hier].]] . === Machtig Rome === . De Romeinse samenleving geniet ongeziene macht in het vroege Europa en is een culturele en economische magneet voor volkeren aan de buitengrens. '''Intern''' laat Rome [[Kelten]], [[Grieken]], [[Joden]], [[Arabieren]] en een massa anderen zich vestigen en geeft hen [[civis Romanus sum|staatsburgerschap]] los van hun origine, ras of geloof. '''Extern''' conflicteert de Romeinse uitbreidingsdrift met diezelfde volkeren, de [[Etrusken]], de [[Germanen]] en de [[Steppevolk|steppenomaden]]. Tegen de tweede eeuw voor Christus bereikt Rome het toppunt van zijn macht, die ze behoudt tot de tweede eeuw na. . === Afkoeling === Daarna, tussen het jaar [[200]] en [[400]] koelt de wereld af. De grenzen zijn zo omvangrijk dat ze een loden last zijn, nauwelijks te verdedigen. [[Germanen]] duwen op de grenzen vanuit het Zuiden, net zoals de Mongoolse, nomadische Hunnen (Hung-Nu) dat doen op de grenzen van het Chinese Han-Rijk. De [[Chinese muur]] houdt stand en weerstaat hun zoektocht naar een milder klimaat. Het bouwwerk doet de [[Hunnen]] Westwaarts trekken. De Hunnen beschikken sinds de tweede eeuw over een [[Stijgbeugel (voetsteun)|stijgbeugel]] en een overaanbod aan paarden. Al rijdend hanteren ze de [[reflexboog]] en in de derde eeuw pantseren ze hun paard. Hun verschijning boezemt overal angst in en in de bijzonder koude winter van [[375]]. Die duwt de Hunnen nog meer Westwaarts. Een steeds grotere mensenmassa propt zich samen op de steppe in [[Oekraïne]], boven het huidige [[Roemenië]]. In die jaren raakt men het er over eens dat het rijk te groot is om het efficiënt te besturen en te verdedigen; de belastingen kunnen dit niet dragen. [[Diocletianus]] deelt het rijk op in een Oostelijk en een Westelijk deel: we schrijven het jaar [[286]]. . === Burgeroorlogen en stammenbonden === Het Romeinse Rijk worstelt tussen 250 en 275, met burgeroorlogen, onrust en anarchie. Verschillende heersers strijden er om de macht en halen - om zich te versterken - de legertroepen weg aan de grensposten. Aan de rijksgrens in [[Germanië]] gebeurt het omgekeerde: kleine stammen sluiten aaneen. De door [[Hadrianus]] aangelegde gordel van vijfhonderd kilometer aan wallen, forten, wachttorens en loopgraven tussen de [[Donau]] en de [[Rijn]] is inmiddels een eeuw oud en gaat in [[260]] voor de bijl. Voor het eerst gaat een uitgestrekt gebied verloren. Omstreeks 275 zijn onze streken ook vrijwel volledig verwoest. Mensen graven hun geld in potten in de grond, getuige daarvan is de in 1970 ontdekte Romeinse muntschat op de plek 'Hoge dijken' tussen Oudenburg en Brugge. De jongste munt in de pot dateert uit 238 met de prent van keizer [[Balbinus]]. Rond het jaar [[400]] veroveren de [[Franken (volk)|Franken]] [[Keulen (stad)|Keulen]] en in de winter van [[406]] verliest de [[Rijn]] haar natuurlijke grensverdediging: ze vriest dicht. [[Vandalenrijk|Vandalen]] trekken via de [[Pyreneeën]] naar Spanje en noemen de plaats (V)[[Andalusië]]. Van daaruit gaat het verder naar de [[Straat van Gibraltar]] en veroveren ze [[Carthago]]. Rome verliest zo zijn graanschuur en in [[455]] voelt het Vandalenvolk zich zo sterk dat ze veertien dagen Rome plunderen.<ref>LUC GOETEYN & CHRIS JACOBSON. ''In het oog van de storm. Over mensen, geschiedenis en [[klimaatverandering|klimaatveranderingen]]'', ASP, Brussel, 2012, p. 135.</ref> [[476]] is niet zo ver af meer. . Omdat de centrale overheid er niet in slaagt om de wet, de veiligheid en de orde te waarborgen, strijden burgers en keuterboeren voor zichzelf: ze zoeken steun bij grootgrondbezitters of ridders die de roversbendes op een afstand houden. Het is kiezen tussen de Germaanse plundering of de eigendomsoverdracht aan een heer in ruil voor bescherming. En zo ontstaat het [[leenstelsel]] en verdwijnt de slavernij: van de Romeinse veroveringen is immers geen sprake meer. Het lot van de horige is echter schrijnender dan die van een Romeinse slaaf. . Wat bij de Romeinen eeuwenlang duurde – een rijk van een ongezien formaat omverwerpen – kan tegenwoordig in enkele decennia. . === Interpretatie === Tegenwoordig focussen historici op de toenmalige [[Klimaatverandering|klimaatwijziging]]. Achter de val van Rome ontwaren auteurs vaak het vraagstuk van de eigen tijd.<ref>Jeroen Wijnendaele, [https://www.apache.be/gastbijdragen/2017/02/28/the-neverending-story-de-val-van-rome-en-onze-crisis-in-het-westen/De val van Rome en onze crisis in het westen], ''Apache'', 28 februari 2017</ref> Zo stelde [[Edward Gibbon]] in de achttiende eeuw dat de Romeinen hun vechtlust en discipline langzaam aan verloren wegens de komst van een nieuwe religie, het [[Christendom]]. Vond hij hier een parallel met het Engeland van zijn tijd? Alexander Demandt verzamelde 210 oorzaken die leidden tot de ondergang.<ref>ALEXANDER DEMANDT. ''Der Fall Roms. Die Auflösung des römischen Reiches im Urteil der Nachwelt'', München, Beck, 1984.</ref> De ondergang van het Romeinse Rijk is een complexe zaak die overal tot nadenken aanzette. * '''Militair''': het zwakke leger en invallen van de [[Hunnen]]. . * '''Religieus''': het [[christendom]] dat eerder op vrede gericht is. . * '''Politiek''': De splitsing in Oost en West, de evolutie van [[republiek]] naar [[dictatuur]], burgeroorlogen, corruptie en afnemende belastingen.<ref>Zonder inkomsten kan het leger niet op sterkte gehouden worden, wordt wegenonderhoudt onmogelijk.</ref> . * '''Economie''': [[inflatie (hoofdbetekenis)|Inflatie]] en de [[crisis van de derde eeuw]]. . * '''Geografie''': Het West-Romeinse Rijk is begrensd door rivieren, het Oost-Romeinse Rijk door bergen. . . '''[https://www.youtube.com/watch?v=0c9pEbHFEtw BEELDFRAGMENT MET VRAGEN]''' Na het lezen van bovenstaande tekst en na het bekijken van deze lezing beantwoord je vragen: . * Wat leidde tot de ondergang van het Romeinse Rijk? . * Welke theorieën zijn naïef of onjuist? . * Welke verschillen leer je kennen tussen het Oost- en West-Romeinse Rijk en hoe beïnvloedt dit verschil de veiligheid? . * Waar komt het begrip 'Vandalisme' vandaan? . * Welke elementen dragen volgens de spreker wel bij tot de degradatie van het rijk? . * Wat bleef er van het Romeinse Rijk tot op heden bestaan? . * Hoe absoluut of relatief is de datum 476? . . === Hoe vergaat het de Romeinen in Vlaanderen? === [[File:Bronzenmaquette2.jpg|thumb|550px|In het Limburg an der Lahnpark, rond de kerk van Oudenburg staat een bronzen maquette van het Romeinse castellum.]] . In de Romeinse tijd zijn onze streken niet meer dan een boerengat tussen de diep ingesneden kust met [[Torhout]] en [[Oudenburg]] als centrum. De Romeinen maken er omstreeks het jaar 200 een [[Castellum]] met een vierkant stratenpatroon. Oudenburg ontstaat (zoals Tongeren) uit een Romeinse militaire versterking. Het castellum is een onderdeel van de Noordzee-fortificaties, de [[Litus Saxonicum]] ter bescherming tegen piraten ([[Chauken]] en [[Friezen]]). In onze streken vergaat het de Romeinen niet anders dan elders. [[Saksen (volk)|Saksen]] koloniseren het gebied rond [[Brugge]] met tussenpozen in de vierde en de vijfde eeuw en doen de Romeinen wijken. Het Romeinse garnizoen keert terug naar Italië om het hoofd te bieden aan de Germaanse invallen. De Saksen noemen het gebied Flaumdra – wat vloed betekent. De naam verbastert tot Flaundra en Flandria. Dit [[Vlaanderen]] betrof een verzopen kustlandschap, een onherbergzaam zeegebied met inhammen en eilanden verscholen achter duinengordels. De zee dringt sinds het begin van de tijdrekening het achterliggende veen- en moerasgebied binnen. Als het [[Merovingische rijk]] in de achtste eeuw het toppunt van zijn macht bereikt, is de Pagus Flandriensis nog altijd een gat. De vesting Oudenburg raakt in verval en zal vanaf de elfde eeuw dienen als steengroeve: graaf [[Boudewijn V van Vlaanderen]] laat stenen overbrengen naar Brugge voor de bouw van de Burg en de [[Sint-Pieterskerk (Brugge)|Sint-Pieterskerk]] (1056-1070). Vanaf 1956 graven archeologen allerlei spullen op in Oudenburg. . . <gallery widths="155" heights="190"> File:Litus_Saxonicum.png|[[Litus Saxonicum]]. File:Milecastle_39_on_Hadrian%27s_Wall.jpg|Resten van een burcht bij de muur van Hadrianus. File:Split-Roman_walls.jpg|Muren van het Romeinse paleis in Split. File:Europa60AD.jpeg File:SPQRomani.svg|[[SPQR]] File:Pont_du_gard.jpg|Zuiver drinkwater, daar kennen de Romeinen alles van. File:Via_appia.jpg|De [[Via Appia]], de bekendste Romeinse heirbaan. File:Ruins_of_Pompeii_with_the_Vesuvius.jpg|Natuurrampen zijn de Romeinen niet vreemd. File:Greatwall-SA14.jpg|Gebeurtenissen in China, bespoedigen de ondergang van Rome. File:Map_of_the_Great_Wall_of_China.jpg|De Chinese muur duwt de Hunnen in richting Europa. File:Hadrian%27s_wall2.jpg|Romeinen bouwen muren: die van [[muur van Hadrianus|Hadrianus]] staat in Engeland. File:Sant%27Angelo-SB.jpg|De [[Engelenburcht]] in Rome. [[Hadrianus]] ligt er begraven en een decor voor [[Dan Brown]]. File:Hadrianus_1.jpg|Bustes van Hadrianus en [[Antinoüs]] in het [[British Museum]], Londen. File:Plinio il Giovane.jpg|Een Romeins historicus: [[Plinius de Jongere]]. File:Plinyelder.jpg|[[Plinius de Oudere]] kwam om in 79, bij de uitbarsting van de [[Vesuvius (vulkaan)|Vesuvius]] File:Germanic_Groups_ca._0CE.jpg|Verspreiding van vijf Germaanse groepen tot de 1ste eeuw. File:Ulpiano_Checa_La_invasión_de_los_bárbaros.jpg|Barbaren en hun invallen. File:Attila_in_Gaul_451CE-nl.svg|Attila in Gaul File:Huns_empire.png|Hunnenrijk met als centrum Hongarije, omstreeks 450. File:Heinrich_Leutemann,_Plünderung_Roms_durch_die_Vandalen_(c._1860–1880).jpg|De Vandalen plunderen Rome, [[Heinrich Leutemann]] (1824-1904) </gallery> . . == Vijfde eeuw na 476 == [[Bestand:Map_Gaul_divisions_481-nl.svg|thumb|550px|Vijf jaar na de val van het West Romeinse Rijk is Europa verkaveld.]] . [[Bestand:Verovering_Gallie_door_de_Franken_v2.gif|thumb|550px|Het Frankische territorium in Gallië breidt onder Clovis gevoelig uit. Clovis deelt zijn macht met verwante leiders van naburige Salische stamgroepen. Clovis bouwt samen met zijn echtgenote Clothilde die hem tot het christendom wil bekeren (in 496 en in 506) een rijk uit en consolideert zijn macht in Noord-Gallië met Parijs als zijn residentie en het Seinedal als Merovingisch machtsgebied. Let op de gebieden van Midden Duitsland, de Saksen en de Friesen. Die blijven zelfstandige rijken tot de achtste eeuw, als [[Karel Martel]] en zijn opvolger [[Pepijn de Korte]] de Engelse missionaris [[Bonifatius (heilige)|Bonifatius]] (672-754) steunen in zijn agressieve missionering. Samen met zijn gewelddadige tijdgenoot [[Willibrord|Willibrordus]] (658-739) staat hij in voor de tweede missioneringsgolf vanuit Ierland en Engeland naar het vasteland. Als ze erin slagen om deze buurvolkeren te bekeren tot het Christendom, zal het Frankische rijk uitbreiden of zullen de onzekere relaties stabiliseren. Dat is de redenering van Karel en Pepijn, ze gebruiken godsdienst als smeermiddel om hen in het rijk binnen te loodsen. Bonifatius geniet bij zijn brutale missionering soms geen militaire bescherming. Bij [[Dokkum]] vermoorden de Friezen hem in 754. De betekenis van Bonifatius is dat hij, sinds Clovis Rome opnieuw lieert aan de Franken, een link die de westerse geschiedenis zal domineren.]] . '''De vijfde eeuw kenmerkt zich door de definitieve ondergang van het West-Romeinse Rijk, een oorzaak daarvan, de [[volksverhuizingen]] houden tot de zesde eeuw aan. Het ontstaan van de [[feodaliteit]] vindt zijn oorsprong in het feit dat de Romeinen de veiligheid niet meer garanderen. Landsheren, 'ridders' en roofridders nemen die taak over, binden landbouwers en horigen aan zich in ruil voor bescherming en veiligheid. Zo komen deze ridders aan het hoofd van wat men later de feodale piramide noemt. De macht van de feodale heren is recht evenredig met hun vazallen (boeren, [[Leenman|leenmannen]]) die ze mobiliseren. Deze onderdanen zijn krijgsdienst verschuldigd ([[Heerban|heerban]] of landwere). Pas later komen de stedelijke milities. ♣ In de West-Europese Romeinse kolonies verdwijnen de pleziertuinen wegens hun associatie met de degeneratie van het heidendom. Bloemen zijn niet langer aanwezig in het dagelijkse leven. Hun esthetische functie beperkt zich tot het kerkaltaar of in een kloostertuin waar ze hun praktisch nut als medicijn tonen. Wanneer pakken de Europeanen deze liefde voor de bloem opnieuw op? De grafcultuur van de Merovingers (genoemd naar Merovech, de stichter van de Frankische dynastie) mixt Romeinse en Germaanse kenmerken.''' . ;476 . [[Val van het West-Romeinse Rijk]]: [[Odoaker]] zet de kinderkeizer [[Romulus Augustus]] in [[Ravenna (stad)|Ravenna]] af en sluit de jongen op in de burcht [[Castellum Lucullanum]] op [[Capri (eiland)|Capri]]. Als eerste Germaanse koning bestuurt hij vanuit Italië West-Europa dat uit [[Germanen]], [[Goten]] en [[Romeinen]] bestaat. Odoaker groeide op aan het hof van [[Attila de Hun|Attila]] in [[Pannonia (Romeinse provincie)|Pannonia]]. Als het [[Hunnen|Hunnenrijk]] na Atilla's dood uiteen valt, verlaten de [[Skiren]] [[Pannonia (Romeinse provincie)|Pannonia]] en arriveren ze in 469 in Italië. Zeven jaar later - in 476 - gaat het West-Romeinse rijk voor de bijl. . ;477 . [[Odoaker]] breidt zijn rijk uit en landt op [[Sicilië]] dat hij verovert op de [[Vandalen]]. Aix-en-Provence, voorheen een politiek centrum, wordt na onderhandelingen met Odoaker afgestaan en door de Visigoten opnieuw bezet. . ;480 . Het expeditieleger van [[Odoaker]] steekt de [[Adriatische Zee]] over, lijft [[Dalmatië (regio)|Dalmatië]] en zet het onder Gotisch bestuur. . Geboorte [[Benedictus van Nursia]], monnik en heilige (⁺547) Hij gaat de geschiedenis in als de vader van het Latijnse kloosterleven en de regel van Benedictus. Sinds 1964 de patroonheilige van Europa. . De [[Salische Franken]] kennen [[Merovech]] als legendarische koning. Hij geeft zijn naam aan de dynastie van de [[Merovingen|Merovingers]]. Deze Germaanse stam sijpelt Europa uit het Oosten binnen tijdens de volksverhuizingen. 'Frank' staat tot op heden voor onstuimig, wild, dapper en geil. Merovingische nederzettingen zijn te vinden in [[Rosmeer (België)|Rosmeer]] en in [[Snellegem]]. De Franken zullen zich vermengen met de Gallo-Romeinen. . ;481 . * [[Clovis I|Clovis]] volgt zijn (groot)vader als koning der Salische Franken op in [[Doornik]]. De [[Salische Wet|Lex Salica]] zijn in het Latijn gecodificeerde (op schrift gestelde) wetten. Het betreft erfrecht, eigendomsrecht, strafrecht. Opmerkelijk is de afwezigheid van de Romeinse of Katholieke invloeden. De Salische Franken onderscheiden zich van de [[Ripuarische Franken|Rijn Franken]] met hun [[Lex Ripuaria]]. . * Clovis is de eerste koning zijn die alle Frankische stammen verenigt. Bij de troonopvolging is hij 15 en hij beschikt over een bescheiden grondgebied in het noorden van [[Gallië]]. . ;486 . * [[Clovis I|Clovis]] verslaat [[Syagrius]] in de achtergebleven Romeinse enclave bij [[Soissons (stad)|Soissons]] en wordt leider der Franken als Chlodovech of Lodewijk. . * De [[Vaas van Soissons]]. . ;488 . * Onder leiding van [[Theodorik]] vallen de [[Ostrogoten]] Italië en Ravenna binnen. . ;489 . * Als Odoaker zijn koninkrijk uitbreidt, neemt zijn populariteit bij de Romeinen toe, in tegenstelling tot het Oost-Romeinse rijk. Een verbond tussen het Oost-Romeinse rijk en [[Theodorik]] zorgt dat de [[Ostrogoten]] Italië (moeizaam) binnenvallen. . ;493 . * Na vier jaar oorlog drijft [[Theodorik]] [[Odoaker]] in het nauw in de onneembare hoofdstad [[Ravenna (stad)|Ravenna]]. De patstelling leidt tot een overleg op een banket waarbij Theodorik Odoaker van sleutelbeen tot dij doorklieft. [[Theodorik]] is nu alleenheerser over [[Ostrogotische Rijk|Ostrogotische]] Italië. Als aanhanger van de christelijke sekte, het [[arianisme]] is hij tolerant voor andere belevingen. . ;496 * ♣ [[Clovis I|Clovis]] laat zich dopen en maakt het christendom tot de staatsgodsdienst van zijn [[Frankische Rijk|Frankisch]] / [[Merovingische|Merovingisch]] Rijk en Paus [[Paus Gelasius I|Gelasius I]] roept 14 februari uit tot de naamsdag van de heilige [[Valentijn (heilige)|Valentijn]]. Krokussen en viooltjes zijn de bloemen die bij hem horen. . ;Kijken <gallery widths="155" heights="190"> File:Leiden - Doelensteeg 16 (Johan Huizinga).jpg|Plaquette herinnert aan Huizinga in het Leidse Instituut voor Geschiedenis. File:Herfsttij_der_Middeleeuwen_kaft.gif|[[Herfsttij der Middeleeuwen]] is Bestand:Solidus-Odoacer-ZenoRIC_3657cf.jpg|[[Solidus (munt)|Solidus]] met de afbeelding van [[Odoaker]]. Bestand:Gesta_Theodorici_-_Theodoric_the_Great_(455-526).jpg|Theodoric (°455-⁺526). Bestand:Clovis_crop.jpg|[[Clovis I|Clovis]] laat zich dopen. File:Clovis Ier et le vase de Soissons.jpg|Clovis en de [[Vaas van Soissons|vaas]]. </Gallery> . . == Van de zesde eeuw tot de val van Constantinopel == [[Bestand:Hagia-Sophia-Laengsschnitt.jpg|thumb|550px|De Hagia Sophia is een voormalige kathedraal (537-1453) en moskee in de Turkse stad Istanboel en geldt als een van de grootste architectonische prestaties uit de oudheid. Tegenwoordig is het een museum.]] . '''In de zesde eeuw gaan in het Westen - ondanks de opkomst van de [[Benedictijnen|Benedictijnenorde]] - de schrijf-, dorps- en stadscultuur verloren. De enige steden zijn bisschopssteden. Het gemeenschapsleven organiseert zich rond boerderijen waar grondbezit weinig telt. Het plattelandsleven is ofwel gevaarlijk, omdat er weinig ordehandhaving is ofwel democratisch wegens het gebrek aan 'eigendom'. Het boslandschap breidt uit. Het Christendom kent een scheuring tussen de kerken in het Westen en het Oosten. Vooral in het Oosten lijkt het nieuwe geloof een succes. Halverwege de eeuw zijn er ver in Azië bloeiende aartsbisdommen in de steden [[Basra]], [[Mosoel|Mosul]] en [[Tikrit]]. Hun gemeenschappen zijn succesrijker dan die in het Westen. Dat dit vergeten is, is door de dominantie van [[Mohammed (profeet van Allah)|Mohammed]] (570-632). Die broedt op een nieuw geloof: de [[islam]], een woord dat verwijst naar 'veiligheid' en 'vrede'. De Islam deelt met het Christendom zijn oudtestamentische oorsprong, reageert op het Christendom dat niet meer aangepast is aan de tijd. De Germaanse invallen (met een hoogtepunt in 476) en de komst van de builenpest in 541 - twee echte rampen - doen het orale domineren op de schrifttraditie. Mohammed is een analfabeet en zijn islam verwerft in de zevende eeuw invloed in Syrië, Palestina, Egypte en Noord Afrika. Later volgen het Oost-Romeinse Rijk (717, belgering van Constantinopel) en het Iberisch schiereiland en Frankrijk (732, Slag bij Poitiers). Waar de Turken komen zijn op de akkers geen boeren meer te bekennen, in de steden sterven de consumenten uit. Vertellen bij het kampvuur zorgt voor kennisoverdracht, niet het schrift. Door het verdwijnen van de schrijfcultuur ziet de kerk zich genoodzaakt om het tweede gebod met de voeten te treden. 'Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hierboven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde. Kniel er niet voor neer en ver eer ze niet' zo schrijft Exodus 20.4-5. De beeldcultuur biedt een alternatief tot samenhorigheid en [[Paus Gregorius I]] (ca. 540-604) is aan het eind van de zesde eeuw een pleitbezorger voor de beeldende kunst. Volgens hem verschilt de beeldaanbidding van het leren van beelden. 'Beelden zijn verhalen over wie en wat we moeten aanbidden. Beelden zijn de taal van de ongeletterden' die hij voor zijn kar wil. Zo ontwikkelt het christendom zich tot een theaterreligie met altaarstukken en drieluiken, badend in een kathedralenakoestiek met standbeelden die processies op praalwagens elke plek bereiken. De privésfeer neemt de beeldtaal over en huizen worden kleine kerken vol thuisdevotie.<ref>Geciteerd in: SUZANNA IVANIC, vertaald door Jaap Slingerland. ''Katholiek. De beeldcultuur van het katholicisme'', KokBoekencentrum, Utrecht, 2022, p. 13, 24 en 140.</ref>''' . . '''[https://www.youtube.com/watch?time_continue=43&v=hAe028QaICk&feature=emb_logo ♠ BEELDFRAGEMENT: BESTOND KONING ARTHUR?]''' . ;526 * Justinianus wil het West-Romeinse Rijk opnieuw veroveren, heerst even in Rome. De pest en de hongersnood maken de situatie onhoudbaar. . ;532 * Bouw Hagia Sophia . ;610 * Einde van het Latijn als bestuurstaal in het Oost Romeinse Rijk. Grieks neemt de plaats in. . ;1071 * Slag bij Manzikert op 26 augustus, de Turken kalven het ORR af. De Byzantijnen leiden de nederlaag en de gevangenneming van de Keizer. Zijn dochters worden uitgehuwelijkt aan de zoon van de tegenpartij. De Ottomanen krijgen zo toegang tot het grootste deel van Anatolië, Klein Azië en Armenië. Dorpen en gemeenschappen tonen hun erkentelijkheid aan de Turken omwille van de bescherming die ze genieten. In Europa is dit de aanleiding tot de Kruistochten. De [[Eerste Kruistocht|eerste kruistocht]] met [[Godfried van Bouillon]], de [[Tweede Kruistocht|tweede kruistocht]] met [[Diederik van de Elzas]], de [[Derde Kruistocht|derde kruistocht]] met [[Filips van de Elzas]]. Diederik brengt (legendarisch) het heilig bloed naar Brugge, Filips brengt het heilig haar naar Kortrijk en introduceert het heraldisch symbool van de leeuw van Vlaanderen. . ; 1204 * Boudewijn IX wordt na de vierde kruistocht keizer van het ORR. . ;1453 * Ottomanen maken het verhaal af met de intrede van een nieuw wapen en het buskruit. . . = Examen = . Alle examenvragen zijn vanaf nu (17.05.25) bekend. Er komen vanaf heden geen nieuwe vragen bij. Succes met jullie blok. . == A-vragen == . De atlas: Zorg dat je de atlas bijhebt op het examen! De historische ''Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis'' (Editie 2023) kent een Romeinse en een numerieke indeling. De Romeinse getallen tonen het voorwerk met drie invalshoeken: een chronologische, een regionale en een thematische. Bestudeer alvast volgende kaarten voor je naar het examen komt: Chronologisch tot begin middeleeuwen: 1.1, 2.1, 3.1, 4.1, 6.1, 7.1 en 8.1. Regionaal, alle kusten van de Middellandse zee en Noord Europa (Algemeen: 2.2, 6.1, 20.1, 22.1 en 26.1; Griekenland: 9.1, 10.1, 11.1, 11.2, 12.1, 13.1, 13.2, 13.3; Romeins rijk: 16.1, 17.1, 17.2, 18.1, 18.2, 19.1, 19.2, 21.1, 21.2, 21.3, 23.1, 27.1) en Thematisch: 8.2, 15.1, 21.1, 21.2, 24.1, 25.1, 26.1, 28.1. De locaties die hieronder beschreven staan, kan je lokaliseren op een blinde kaart en kan je situeren in de tijd. . ;Verklaar volgende data en begrippen, reeks I: . 313 N.C.; 476 N.C.; 800 V.C.; via Appia; Acropolis; aquaduct; Aristoteles; Tiber; Hannibal; Consualia; tweede Punische Oorlog; Pyreneeën; Rhône; Alpen; Eerste Punische oorlog; Carthago; hegemonie; Hannibal Barkas; Derde Punische oorlog; Pons Aemilius; Acro (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Acrobaat (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Acrofobie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Acroniem (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Acropolis (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Ambiorix; Aphrodite; Apollo; Archaïsche periode met overzicht van de Griekse kunst, verdeeld over drie periodes; archeologie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit en stip de belangrijke archeologen van de oudheid aan); Ares; Artemis; astrologie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Athena & Athene; belfort; biografie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); biologie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Boudewijn van Constantinopel; bronstijd; Caesar; cartografie (etymologie); Chinese muur; choreografie (etymologie); Cleptocratie (etymologie); Cloaca Maxima; Colosseum; de gouden Griekse eeuw; de geboorte van Athene; democratie; dictatuur; Hellenistische periode; klassieke periode; Het Peloponnesische oorlogen; De Perzische oorlogen; De Romeinse monarchie; De Romeinse republiek; De splitsing van het Romeinse keizerrijk; democratie (etymologie); dêmos (etymologie); dictatuur (huidige betekenis en de betekenis voor de Romeinen); Dionysos; duistere eeuwen; ecologie (etymologie); edict van Milaan; eros; Fernand Braudel; fotografie (etymologie); Sigmund Freud; Friedrich Nietzsche; Geboorte van Jezus Christus; Geografie (etymologie); geometrische periode; Germanen; grafie (etymologie); Hadrianus; Hellenisme; Hephaistos; Hera; Hermes; Herodotos; kanaal van Korinthe; oordeel van Cambyses; oordeel van Paris; Romeinse keizerrijk; verval van het Romeinse keizerrijk; historiografie (etymologie en noem relevante historici); Homerus; Hunnen; Io; Juliaanse kalender; Julius Caesar; Kortrijk; Krátos (etymologie); Kreta; Laatste West-Romeinse keizer afgezet; logie (etymologische betekenis); Macedonië; Minotaurus; monachie (etymologische betekenis); muur van Hadrianus; Mykene; mythologie (etymologische betekenis); Odysseus; oligarchie (etymologisch); Olympos; omen est nomen; Onze-Lieve-Vrouwekerk - Kortrijk; Oswald Spengler; palei; paleis; Pandora; pederastie; Pericles; Peloponnesische Oorlog; polis; Perzische oorlogen; Parthenon; Pantheon; Philipus II; Alexander de Grote; Perzen; Plato; poleis; polemiek; polemiseren; polemologie; polemos; polis; politiek (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Pompeji; Poseidon; Presocrates; Prometheus; psychologie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Ravenna; Romeins Archeologisch Museum (RAM) Oudenburg; Romulus en Remus; Sint-Maartenskerk - Kortrijk; sociologie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Socrates; Sparta; stadstaat; stijgbeugel; technocratie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); Thalassocratie (leg de etymologische betekenis van dit woord uit); thanatos; theocratie (etymologie); theologie (etymologisch); tin, koper, brons en ijzer; Trojaanse oorlog; Vandalisme; Xeno (etymologisch); xenofilie (etymologisch); xenofobie (etymologisch); Zeus; zuil van Trajanus. . ;Verklaar volgende data en begrippen, reeks II: Lineair A, linair B, Peloponnesos, citadel, leeuwenpoort, decivilisatie, kikkers om een vijver, Zwarte zee, Egeïsch, Sicilië, Iberisch schiereiland, Nea Polis, Massalia, Cicero, Syrië, Egypte, Babylonië, Herodotus, Euclides van Alexandrië, Pythagoras, Archimedes, Troje, Hera, Athena, Aphrodite, Menelaos, Agamemnon Odysseus, Achilles en de achilleshiel, Helena, Trojaanse Oorlog, Kikonen, Lotusbloemen, Ithaka, Lotofagen, Cyclopeneiland, Polyphemos, Aeolus, Laestrygonen, Circe, Tiresias, Sirenen, Scylla, Kalypso, Faiaken, Telemachus, Penelope, IJzertijd, Dorische invasie in Korinthe, Suezkanaal, Panamakanaal, Ferdinand de Lesseps, kanaal van Korinthe, Golf van Korinthe, Golf van Saronikos, Egeïsche Zee, Dipylonvaas, Laocoöngroep, Nike van Samothrake, Sint-Maarten, Sint Nicolaas, Driekoningen, Carnaval, Druïde, Jericho, Hebreeën, Kaïn en Abel, Francesco Guicciardini, Poortgeld, Chinese muur, Muur in Tongeren, Muur van Anastasius, Muur van Antoninus, Muur van Hadrianus, Hekwerk tussen Turkije en Griekenland, Opgravingen 1961 in Pompeï, Lara Croft, Tomb Raider, Pretoriaanse garde; Indiana Jones, Marc Waelkens, Sagalassos, Perzische Rijk, Alexander de Grote, Fernand Braudel, Thomas Robert Malthus, Misantroop, landbouwvalstrik, Charles Darwin, Jean-François Champollion, Heinrich Schliemann, Arthur Evans, Roque Joaquín de Alcubierre, steen van Rosetta, Homerus, Ilias, odyssee, Trojaanse Oorlog, Knossos, Heraklion, Fratricide, Sabijnse maagdenroof, Rea Silvia, Vestaalse maagden, Pontifex maximus; Faustulus; Non plus ultra; Santorini; Thera; Hyksos. . ;Verklaar volgende data en begrippen, reeks III: 313; Aalter; Aardenburg; Algerije; Ambiorix; Anatolië; Catharina van Alexandrië; Capitolein; Capitoleinse musea; Commentarii de bello Gallico; Corsica; Egypte; Forum Romanum; getijdengeulen; Griekenland; Iberisch Schiereiland; Italië; Kortrijk; Kreta, Cyprus; Libië; Litus Saxonicum; Marokko; Mesopotamië; Oudenburg; Brittannia; Maldegem; Santorini; Sicilië; Spartacusopstand; Tarpeïsche rots; Thucydides; Torhout; Triumviraat; Tunesië; Zwarte zee. . ;Verklaar volgende data en begrippen, reeks IV: Vierkeizersjaar; Vijfkeizersjaar; de crisis van de derde eeuw in het RR; Diocletianus; Split; Johan Huizinga; Pax Romana; Alle wegen leiden naar Rome, hoe zegt men dat in het Latijn?; Ad fundum, wat betekent dat?; Pontifex Maximus; Peutingerkaart; Sint Amand; Sint Barbara; Sint Benedictus; Sint Bonifatius; Sint Catharina; Sint Goedele; Sint Hubertus; Sint Joris; Sint Jozef; Sint Lucas; Sint Maarten; Sint Michiel; Sint Rita; Sint Elooi; Sint Ursula; Sint Paulus; Aureliaanse muur; Fibula; Caldarium; Litus Saxonicum; limes; oubi sumus; de verovering van Engeland, Gallo-Romeins, Heerweg, Heirweg Boulogne-Tongeren-Keulen, Keltisch, Via Appia, Via Belgica, Vicus Cortoriacum; SPQR; paganisme; lyceum; academie; hellenisme; hellenistische periode; Pythagoras; Alexander de Grote; Socrates; Heraclitus; Michelangelo; Leonardo da Vinci; Aristoteles; Donato Bramante; Heilige schare; Busephalus; torque; Stervende Galliër; Friedrich Schwab, Johann Georg Ramsauer; La Tène; Hallstatt; Triumviraat of driekoppig monster; Calpurnia, consul; proconsul; Cato; stoïcijns; ad infinitum; filibusteren; facies; fasces; Ambiorix; Crassus; Vercingetorix; Allecia; Mamertijnse gevangenis; Alea iacta est; Rubicon; Via Francigena; Camino de Santiago; Mansiones; Mutationes; Villae Rusticae; Hospitia; Tabernae; Monasteria; pretoriaanse garde; Caligula; Claudius; verovering van Britannia; Nero; brand van Rome; Vespasianus; tweede Bataafse opstand; Colosseum; Trajanus; Hadrianus; Antoninus Pius; Marcus Aurelius; Commodus; Septimius Servus; Caracalla; Pre-Raphaelite Brotherhood; Edward Burne-Jones; Atilla; 476; Germanen; Odoaker; Romulus Augustulus; Ravenna; symbolisch denken; Gravensteen; Scheldevikingen. . . == B-Vragen == . ;Maak onderstaand schema in de eerste vier kolommen volledig (diverse variaties in deze kolommen zijn op het examen mogelijk). {| class="wikitable" |+ '''Vergelijkingstabel Goden uit de oudheid''' ! Griekse G. !! Romeinse G. !! Functie !! Kenmerken !! Familiale banden !! Afgeleide woorden |- | '''Zeus''' || Jupiter || Oppergod || Bliksem, baard, adelaar ||-|| |- | Aphrodite || '''Venus''' || || || ||Venerische ziekte, Venusheuvel |- | Ares || '''Mars''' || || || ||Marsorder |- | Artemis || '''Diana'''|| || || || |- | '''Apollo''' || '''Apollo''' || || || || |- | '''Athena''' || Minerva || || || || |- | '''Demeter''' || Ceres || || || || |- | '''Poseidon''' || '''Neptunus''' || || || || |- | Hera || Juno || || || || |- | Hephaistos || '''Vulcanus''' || || || ||Vulkaan |- | Hermes || Mercurius || || || || |- | Hestia || Vesta || || || ||Vestaalse maagden |- | '''Dionysos''' || '''Bacchus''' || || || ||Bachanaal |- | '''Hades''' || Pluto || || || || |- | '''Kronos''' || Saturnus || || || || |- | - || - || || || || |- | - || - || || || || |- | - || - || || || || |} . * Wat betekenen deze afko's? S.P.Q.R.; A.D.; e.g.; i.e.; N.B.; P.S.; R.I.P.; etc.; cf.; vs. . * Werk uit: Caesar loopt Italië onder de voet, Pompeius soldaten sluiten bij hem aan. Anderen vluchten naar Spanje. In Farsalus, in augustus 48 is hij numeriek in het nadeel, maar schrijft dat hij een betere generaal is. Verliest weinig. De slag om Farsalus is het einde van de republiek. Veel senatoren zijn gesneuveld. En Cato pleegt zelfmoord. Wat gaat hieraan vooraf en wat zijn de gevolgen? . * Werkt uit. In de eerste weken van maart zou Caesar, volgens Suetonius, door een waarzegger (augur) zijn gewaarschuwd voor de Idus van maart. Deze dag in het midden van de maand zou gevaar brengen omwille van de volle maan. Waarzeggerij in velerlei vorm was in Rome populair en werd ook van staatswege gebruikt. Caesar hechtte aan de voorspelling geen geloof... En toch. . * Wat zijn de ambities van Caesar als hij eenmaal weer in het zadel zit in Rome? . * Schrijf een korte biografie over: Caesar / Pompilius / Cicero / Sulla / Marius / Catho. * Vergelijk de Macedonische met de Griekse falanx. . * Leg is een kort bestek uit hoe de macht in Griekenland verschuift van Athene naar Sparta en daarna naar Thebe. Gebruik de terminologie uit de lessen. . * Werk uit tot een lesvoorbereiding. Philip II van Macedonië smeedt Macedonië tot een eenheidsstaat aaneen, met een sterk leger, waarmee hij de oppermacht over Griekenland verwerft en een aanval plant op Perzië. Heb oog voor verhaal én chronologie. Benadruk het belang van de Korintische bond. . * Macedonië is een land met potentie. Welke potentie? Waarom blijft het land zolang in de schaduw van Griekenland? Wat leert Philippus II in Thebe? En hoe is hij daar beland? Hoe gebruikt hij zijn kennis om zijn veroveringstocht voor te bereiden? . * Maak een vergelijking waarbij je het verschil tussen de Academie en het Lyceum centraal zet. Werk uit in de diepte met een vergelijking tussen Plato en Aristoteles. . * Werk uit en leg een link met de late negentiende eeuw: de mythe van Echo en Narcissus. . * Noem bij elk personage één wapenfeit. Wat hebben deze mensen gemeenschappelijk met elkaar? Augustus (27 v.Chr. - 14 n.Chr.); Caligula (37 - 41); Claudius (41 - 54); Nero (54 - 68) Vespasianus (69 - 79); Titus (79 - 81); Trajanus (98 - 117); Hadrianus (117 - 138); Antoninus Pius (138 - 161); Marcus Aurelius (161 - 180); Commodus (180 - 192); Caracalla (211 - 217). . * Het Christendom start niet bepaald vrouwvriendelijk. Welke aanwijzingen vinden we hiervoor in de Bijbel? Gebruik ook de woorden Lilith, Eva, Adam, rib, apocrief, ploegen, sedentair en zaaien in je antwoord. . * Hoe verhoudt het Christendom zich tot het Romeinse polytheïsme? Wie zijn Petrus en Jacobus de Meerdere? Hoe kan je ze iconografisch herkennen? Wie is Judas Iskariot? Wie vervangt hem na zijn dood als apostel? Vermeld de andere apostelen, de evangelisten en leg uit wat de apocriefe evangelies zijn. . * Wat is het verschil tussen een nederzetting, een dorp, een stad, een polis, een stadstaat en een rijk? Illustreer met voorbeelden. . * Van de stenen ommuring van het Romeinse fort in Oudenburg is een fragment bewaard. Het betref ....steen uit de stad... Wanneer meert een boot het best aan? Welke topsnelheid haalt een Romeinse boot? Wanneer gingen de Romeinen varen? Paardrijden? Wat weet je over de muntschat van Roksem? Hoeveel keizersgezichten zijn er op te vinden? Noem drie redenen waarom er in Oudenburg een Castellum kwam. Wat is de Litus Saxonicum, wat zijn Limes? . * Vergelijk Plato en Aristoteles. Gebruik onder meer deze woorden in je antwoord: catharsis, Oedipus, protagonist, antagonist, retorica. . * Verbind de Latijnse met de Nederlandse benaming. {| class="wikitable" |+ |- | 1. || Badhuis || 1. || Praetorium |- | 2. || Barakken || 2. || Horreum |- | 3. || Hospitaal || 3. || Thermae |- | 4. || Stafgebouw || 4. || Contubernia |- | 5. || Commandatuur || 5. || Principia |- | 6. || Schuur|| 6. || Valetudinarium |- | 7. || Werkplaats || 7. || Fabricae |} . * Wie vond het kinderpaar Romulus en Remus? Wat speelde zich voor de vondst in het verhaal af en hoe ging het verhaal verder. Wat weet je van de stad Reme? Wat weet je van de stad Rome? . * Geef betekenis aan onderstaande begrippen en breng ze samen tot het verhaal van de stichting van Rome. Mars, Latium, Titus Livius, Vergilius, [[Padua (stad)|Padua]], Ab urbe condita, Capitolijn, Palatijn, Musei Capitolini, Forum Romanum, Fasti en nefasti, de weg in [[Rome (stad)|Rome]] waar triomftochten plaatsvinden, de oudste stenen van het Forum Romanum dateren uit.... de jongste uit.... Dat is een tijdsperiode van .... de Curia. * Vogelspotten als toekomstvoorspelling, wie van de twee Romulus of Remus mag een stad stichten? Zal de stad de naam Rome of Reme dragen? . * Welke verschillen zijn er tussen de klassiek Griekse falanx en die van de Macedoniërs? Wie introduceerde deze militaire verbetering en waar leerde hij denken. Over wie hebben we het hier? Wat kan je vertellen over deze man? . * Hoe werkt de klassieke oudheid door in het werk van Jacques-Louis David en op welke manier zie je parallellen met de periode waarin David leefde? . * Tel tot zeven als een Romein. En waarom zou een Romein tot zeven tellen?<ref>Verwijs naar de zeven dagen van de week en de hemellichamen, de koningen, de heuvels rond Rome. Verder heeft zeven een interessante symboliek.</ref> . * Wie zijn de vier evangelisten? Wie van hen waren apostel en wat zijn de apocriefe evangelies? . * Vergelijk de [[Lupa Capitolina]] met de [[Borstvoeding|Lactatio]] (het melkwonder) van Maria en [[Bernardus van Clairvaux]]. . * Wie zijn de vader en de moeder van Romulus en Remus en hoe komt de tweeling in Rome terecht? Er zijn versies. . * Vergelijk de samenleving op Knossos en die van Mycene . * Werk uit: De burgeroorlog tussen Caesaer (Rome) en Pompeius (Pompeii). Als Caesar de Rubicon oversteekt spreekt hij de woorden Alea iacta est. . * Werk uit. De Juliaanse kalender vervangt de Egyptische kalender. . * Vul verder aan: Omstreeks 140 V.C. maakt de Griekse dichter Antipater van Sidon een lijst zeven wereldwonderen. Deze lijst is later overgenomen door schrijvers en historici. Over welke wonderen hebben we het? Welke bestaan er nog? . * Leg uit. De Kretenzische paleizen waren niet versterkt en de Minoïsche kunst verwijst nauwelijks naar oorlog. . * Caesar is de eerste levende Romein die zichzelf portretteert op een munt. Wat weet je over de geldgeschiedenis? . * Werk uit: Runderen zijn een vaak voorkomend thema in de Griekse mythologie. . * Situeer: De Dorische orde, de Ionische orde en de Korinthische orde. Maak een schets. . * Licht toe. De klassieke periode. . * Licht toe. De Hellenistische periode. . * Licht toe. De geometrische periode. . * Een nieuw Grieks alfabet omstreeks 800 voor Christus zorgt voor… . * Periodiseer de klassieke oudheid. . * Vergelijk Apollo met Dionysos volgens Nietzsche. . * Abram de Swaan noemt zes voorwaarden die een veilig sedentair overleven mogelijk maken. . * Wat onderscheidt 'Kelten' van 'Galli'? . * Zijn sedentaire gemeenschappen arbeidsintensiever én kwetsbaarder dan jager-verzamelaars? . * “Ik denk dat de zee die wij zien, het grootste document van het verleden is.” Waar heeft Fernand Braudel (1902-1985) het over als hij deze zin schrijft? Ook het relief van die zee-omgeving vraagt enige studie... Wie is Braudel? . * Leg uit: Fernand Braudel was zijn leven lang begaan met de geschiedenis van de Middellandse zee en de Annales-school. Die leverden hem zijn 'drietrapsmodel'. . * Braudel heeft het over de tegenstelling tussen de bergcultuur en de kustcultuur rond de Middelandse zee. Werk deze tegenstelling uit. . * Leg uit: De Bello Gallico van Julius Caesar is een historisch werk dat soms onder vuur ligt voor het ontbreken van zijn objectiviteit. . * Wat weten we over de Minoïsche beschaving? . * Wat zijn de gevolgen van de brons-revolutie? . * De Minoïsche cultuur op Kreta is verdeeld in perioden op basis van archeologische vondsten en de paleisontwikkeling. Kan je ze benoemen en periodiseren? . * Maak een vergelijking tussen Athene en Sparta. En, waarom is deze vraag relevant? . * Wat gebeurt er omstreeks 800 V.C.? . * Hoe maak je leerlingen van 14 enthousiast voor een vak geschiedenis? Hoe zorg je dat leerlingen de relevantie van een vak zoals ‘klassieke oudheid’ inzien? Wijs op het enthousiasme van de leerkracht, de eigentijdse voorbeelden, je vakkennis en excursies. . * Hoe werkt de oudheid door in onze hedendaagse samenleving? Geef zeven voorbeelden, omschrijf ze hedendaags, omschrijf hoe je de aandacht van jongeren van 14 jaar kan trekken én pas de historische kritiek op je voorbeelden toe. . * Hoe gaat het Romeinse Rijk ten onder? Hoe kan je dit verklaren? Hoe vergaat het de opvolgers van de Romeinen in Vlaanderen? . * Wat bleef er van het Romeinse Rijk tot op heden? Welke sites ken je in je ruime omgeving? . * Plaats in chronologische volgorde en geef een woordje uitleg: 1. Alexander de Grote is koning van Macedonië en schept van een van de grootste rijken; 2. Christendom wordt staatsgodsdienst bij de Romeinen; 3. Colosseum opent zijn deuren voor 50.000 bezoekers; 4. Constantijn beëindigt met het Edict van Milaan de Christenvervolging; 5. Duizend jaar Rome. Tijdgenoten getuigen dat er in dit jubeljaar meer dan duizend gladiatoren, nijlpaarden, leeuwen, giraffen en luipaarden in het Colosseum ter dood werden gebracht; 6. Geboorte van Jezus Christus. . * Plaats in chronologisch volgorde en geef een woordje uitleg: 1. Constantijn wijst het havenstadje Byzantium bij de Bosporus aan en beveelt bouwwerken om er de hoofdstad - het nieuwe Rome - van het Oost-Romeinse Rijk te vestigen; 2. De door Hadrianus aangelegde gordel van wallen en forten tussen de Donau en de Rijn is een eeuw oud en gaat voor de bijl; 3.Diocletianus laat de kerken verwoesten en de Christenen vervolgen; 4. Eerste nederzettigen in Rome; 5. Geboorte van Jezus Christus; 6.Scheiding Oost en West Romeinse Rijk door Diocletianus. . * Plaats in chronologische volgorde en geef uitleg: 1. Germanen steken de bevroren Rijn over; 2. Hadrianus start de bouw van de muur in het noorden van Britannia; 3. Hannibal valt Italië binnen en begint de tweede Punische oorlog; 4. Hunnen vallen de Germaanse landen binnen; 5. Geboorte van Jezus Christus; 6. Eerste nederzettingen in Rome. . * Plaats in chronologische volgorde en geef een woordje uitleg: 1. Uitvinding van de katapult; 2. Het Romeinse aquaduct; 3. Het waterrad. 4. Mythologische stichtingsdatum van Rome door Romulus en Remus; 5. Onder keizer Trajanus bereikt het rijk zijn grootste omvang; 6. Ravenna vervangt Rome als hoofdstad;7. Julius Caesar valt Engeland binnen; 8. Julius Caesar verovert Noord Gallië. . * Leg uit: Omstreeks 1.000 V.C. zijn een paar duizend gemeenschappen met hun eigen sociale, culturele, economische en politieke kenmerken verspreid over de mediterrane wereld. Duizend jaar later staat de mediterrane wereld onder het de invloedsfeer van één volk: de Romeinen. . * Wat weet je over de Keltische beschaving? . * Wat is geschiedenis? Wat kan je vertellen over de Griekse ontstaansmythes en hun twaalf goden? . * Wie was er eerst? De priester of de krijger? Is dit wat we moeten geloven bij het lezen van de ontstaansmythe van Rome? . * Vergelijk Mykene met Knossos. . * Wat valt er te zeggen over Homerus en de historische kritiek? Welke andere antieke historici ken je? Noem hun werk en de evidente kritiek er op. . * Vergelijk Homerus met Herodotos. . * Beschrijft hoe Alexander tegen de Perzen te keer gaat. . * Hoe werkt de oudheid door in onze hedendaagse samenleving? Geef zeven voorbeelden, omschrijf ze hedendaags, omschrijf hoe je hiermee de aandacht van jongeren van 14 jaar kan trekken én pas de historische kritiek op de voorbeelden toe. . * Hoe vergaat het de Romeinen en hun opvolgers in Vlaanderen? . * Waar komt het begrip 'Vandalisme' vandaan? . * Wat bleef er van het Romeinse Rijk tot op heden? . * Vul de ontbrekende woorden aan. Christenen leven in de afgelegen gebieden van het (...). Die wantrouwt hen omdat ze de (...) van de goddelijke keizer afwijzen. Als volwassene laten ze zich dopen en zweren ze hun Griekse en Romeinse goden af. Wrede vervolgingen - de Romeinse tegenreactie - dienen het volksvermaak en brengen duizenden Christenen om. (Ca. 62 - Ca. 113) vraagt de keizer raad nadat hij enkelen van hen executeerde. (...) (53-117), raadt verdraagzaamheid aan. Tegen het einde van de eeuw komen er kinderdopen. De Romeinse [[vici]] in onze streken ervaren (...). Ze ontstaan tussen (...). Het gaat om (...). . . == C-Vragen == . Werk uit. Doorheen de cursus hebben we oog gehad voor de tuin. Zo stond de Perzische tuin in verband met de domesticatie van kippen. De Griekse tuin vond Plato te banaal terwijl Aristoteles de Grieken leert tuinieren. Bij de Romeinen staan Eros en Thanatos centraal en in de Middeleeuwen is er de Hortus Conclusus. Werk dit zo uitgebreid mogelijk uit met oog voor hoe het kleine (de tuin) het grote (de maatschappij) weerspiegelt. . * Hoe bereiden Marius en Sulla het keizerrijk voor? Welke stappen zetten ze die de macht en de uiteindelijke moord op Caesar voorbereiden? Met andere woorden: waarom gaat de republiek als politiek systeem ten onder? Vergeet niet te periodiseren en de landhervormingen ter sprake te brengen. . * Als gevolg van een anti-Macedonische reactie na het plotse overlijden van Alexander werd hij als collaborateur beschouwd en aangeklaagd voor goddeloosheid. Anders dan Socrates verliet hij de stad, met als motivering dat hij de Atheners een tweede vergrijp tegen de filosofie wilde besparen, verwijzend naar Socrates. Hij week uit naar Chalkis, naar het landgoed van zijn moeder. Daar stierf hij een jaar later aan de gevolgen van een maagkwaal op eenenzestigjarige leeftijd. Uit zijn testament blijkt dat hij een zorgzaam huisvader en een humaan meester voor zijn slaven was. Enkele van zijn vrienden hebben hem zijn leven lang trouw gevolgd. Over wie gaat het hier in dit citaat? Wat weet je over deze man? . * Is Rome gesticht door de tweeling Romulus en Remus? De iconische Lupa Capitolina bestaat uit de wolvin uit de 12de eeuw en de tweeling uit de 15de eeuw. Ga diep in op de ontstaansgeschiedenis van deze stad. Een Christelijke lacatio toont dat Bernardus van Clairvaux melk krijgt uit de borst van de Maagd Maria. Zie je in het verhaal van Romulus en Remus nog parallellen met andere ontstaansmythes? . * Over Alexanders dood bestaan vele mythes. We weten er nauwelijks iets van. Van waar komt onze informatie en welke hypotheses kan je naar voor schuiven? . * Elke cultuur kent zijn eigen tijdsmeting met kalenders. Situeer de Juliaanse tijdrekening met aandacht voor jaartallen, maanden en dagen van de week. Betrek Numa Pompilius in je antwoord. . * Alexander: 'Get inside the gap, hero' is een geheugensteuntje. Wat wordt ermee bedoeld? . * Jacques-Louis David kortweg David, was een Frans neoclassicistisch kunstschilder. Hij actualiseert oudheid en kiest om de kunst te gebruiken voor revolutionaire ideeën, propaganda, patriottisme en de democratie. Zijn schilderijen over de klassieke oudheid en de Franse Revolutie ademen deugd, heroïsche spanning en een Spartaanse sfeer. Vergelijk het revolutionaire Frankrijk (1789-1815) met de oudheid door middel van de schilderijen van David. . * Welke Euromunten zijn te gebruiken om een cursus 'Klassieke oudheid' te illustreren? Verduidelijk bij elke munt het verhaal en het verband met de oudheid. . * Bespreek de overgang van het polytheïsme naar het monotheïsme en het paganisme. Laat niet na een zestal heiligen te vermelden. . * Wat kan je vertellen over de relatie tussen Herman Brusselmans en het Ursulaschrijn? . * Een labyrinth is geen doolhof. . * Hoe absoluut of relatief is de datum 476? . * Waarom drinkt Socrates op zeventigjarige leeftijd de gifbeker in aanwezigheid van zijn vrienden? Leg een verband met de oorlogen die Athene teisteren in de voorafgaande periode. . * Vergelijk het lyceum van Aristoteles met de academie van Plato. . * Werk uit. Caesar en Napoleon spiegelen zich graag aan Alexander de Grote. . * Werk uit. Aristoteles als leerkracht van Alexander de Grote en zijn latere generaals. . * Na de moord op Philippus II komt Alexander aan de macht. Zijn veroveringen komen niet uit de lucht gevallen. Ze liggen in het verlengde van zijn vaders werk. . * Wat verstaan we onder de Hellenistische periode? . * In 323 sterft Alexander de Grote Babylon. Als de jonge dertiger sterft, ontstaat de mythe. Zeven diadochen krijgen zijn rijk in handen. Wat weet je over de doodsoorzaken en over de verdere evolutie van dit gigantische rijk? . * Werk uit. Slavernij bij Grieken en Romeinen. Halverwege de eerste eeuw zijn er in Italië twee miljoen slaven, twintig procent van de totale populatie. Als in het eerste keizerlijke tijdperk iemand op het idee komt om hen tot een uniform te verplichten, wijst de senaat dat geschrokken af. Niemand wil - de Spartacusopstand indachtig - dat de slaven zouden beseffen hoe talrijk ze zijn. . * Leg uit en verduidelijk Wat 476 is voor de val van het West-Romeinse rijk, is 1177 V.C. voor de bronstijd: een eindpunt en de overgang naar de ijzertijd. De inwoners van de klassieke wereld spreken over de [[Hyksos]], de barbaarse en mysterieuze zeevolken die voor een economische neergang van eeuwen zorgen. Wellicht zijn het klimaatvluchtelingen. . * Leg uit: Omstreeks 1.000 zijn er in de mediterrane wereld een duizendtal gemeenschappen met een eigen politiek en cultuur. Duizend jaar later zal deze regio onder het militaire, culturele en politieke gezag staan van één volk: de Romeinen. . * Wanneer vertrekken de Fenicische kolonisten uit Syrië en Libanon naar Noord-Afrika om Cartago te stichten en de zeehandel in de Middelandse zee te monopoliseren? . * Werk uit: De Grieken ontwikkelen een nieuw alfabet. De letter a symboliseert een rund, de letter b een huis. . * Wat leidt tot de ondergang van het Romeinse Rijk? En, welke theorieën zijn naïef of onjuist betreffende de ondergang van het Romeinse Rijk? . * Leg het drietrapsmodel uit van Fernand Braudel en pas het toe op de Middellandse Zee. . * Waarom beslist keizer Diocletianus tot de scheiding tussen het Oost-Romeins Rijk en West Romeinse Rijk? Welke verschillen ken je tussen het Oost- en West-Romeinse Rijk en hoe beïnvloedt dit verschil de veiligheid? . * Plaats deze uitvindingen in chronologische volgorde, van oud tot jong en noteer voluit: de bril, de kruistocht, het buskruit, het schrift, het kanaal van Korinthe, pijl en boog, machinegeweer, de Steen van Rosetta, de vuurdomesticatie, het wiel. . * Leg uit: Elke cultuur kent zijn ontstaansmythes. Het is interessant om te zien hoe godsdiensten, religies en sekten lang voor het 'wetenschappelijke' tijdperk het ontstaan de wereld begrijpen, verklaren of duiden. De verhalen of verklaringen - zowel van wetenschappers als van religieuzen - zijn niet zinloos. . * Leg uit: Het woord 'verhaal' is etymologisch niet onnozel. Het bestaat uit 'ver' en 'haal': de verhalenverteller heeft iets van 'ver' 'gehaald' om het hier in het heden te vertellen. . * Jef Claerhout (1937-2022) toont in Brugge op het Walplein zijn ode aan de koetsiers, wees een stadsgids. . * Leg uit: De stamboom is door [[Hesiodos|Hesiodes]] (750-650) ontwikkeld en bevat de godengeneraties. De Olympische goden zijn de ‘vierde generatie’ en de eersten met bindingen met mensen. Ze gelijken op mensen en bezitten antropomorfe kenmerken en hebben incestueuze relaties. Goddelijke en menselijke bloedlijnen vermengen zich. Ze zijn op te vatten als drager van waarden of de uitdrukking van (natuur)fenomenen. De goden verpersoonlijken de concrete werkelijkheid waarmee mensen op een bepaald ogenblik in de geschiedenis mee bezig zijn. . * Vul de ontbrekende woorden in: Koper (...) is genoemd naar (...), waar het in grote hoeveelheden aanwezig bleek. De uitvinding is een harde (...) en heet (...). Het is sterker dan koper, ideaal voor (...). De bronsproductie prefereert (...) in plaats van het giftige (...). In de beroemde mijnen van (...) bij Athene is er koper in overvloed, tin niet. Het schaarse tin komt uit de omgeving van (...) en doet grootschalige handelsroutes over land ontstaan tot in (...). Westwaards komen tinlagen voor in (...). De handel beperkt zich niet tot tin: andere handelswaren, ideeën, kennis en vaardigheden verspreiden zich mee. Kreta treedt toe tot de bronstijd (...) jaar geleden. . * Vul deze tekst aan: Het schip van (...) is het oudst bekende scheepswrak en dateert uit de (...), de late bronstijd. Het vrachtschip wordt kortweg ''(...)'' genoemd, naar de vindplaats, nabij landtong die ten zuidoosten van de (...) stad Ka de Middellandse Zee insteekt. Vele vondsten zijn te bezichtigen in het (...) van Bodrum. Het wrak is van een (...), uit Cyprus of de (...). De zwaar beschadigde scheepswand was van (...) dat bevestigd was met pen- en gatverbindingen op een wijze die bekend is van latere (...), Griekse en Romeinse schepen. (...) dateert het schip in de (...) eeuw voor Christus. . * Vul deze tekst aan: In de bronstijd tonen elites hun status met (...), harnassen en helmen en (...) ontwikkelt energie uit waterschoepraderen. Mycene gebruikt het (...), een vroeg schriftsysteem voor administratie op kleitabletten. Hun cultuurgebied strekt zich uit tot in India en er zijn internationale contacten tussen (...). Dit soort kosmopolitisme is uniek en zal een abrupt einde bereiken omstreeks (...). Dan zijn deze culturen zo verweven en afhankelijk dat ze 'elkaar wel moesten meeslepen in hun val, toen de bloeiende beschavingen één voor één ten onder gingen door mensenhand, door natuurrampen of door een dodelijke combinatie' schrijft Eric H. Cline. Omstreeks 1.477 V.C. geeft de farao (...) kunstenaars de opdracht om fresco's te maken in zijn paleis dat hij in de Nijldelta laat bouwen. Ze schilderen iets wat nog nooit in (...) was te zien: (...). Omstreeks (...) koloniseren de Myceners de regio rond Milete en de Anatolische bodem. Deze eeuw en de komende is een bloeiperiode voor Mycene. Hun paleizen op het Griekse vasteland, de bruggen, de drainage- en weginfrastructuur zijn ongezien. . . == D-Vragen == . * Tot het begin van de jaartelling zijn ''milites'' uitgerust met een ''[[lorica hamata]]'', daarna komt de ''[[lorica segmentata]]'' die beschermt tegen slagwapens. Ze dragen een ''[[cassis (Romeins leger)|cassis]]'' (helm), een [[Tunica (Rome)|tunica]], een ''[[scutum (Romeins leger)|scutum]]'' (schild) en ''[[caligae]]'' (zware sandalen) en een ''[[balteus]]'', een riem (cingulum). Verder zijn ze uitgerust met een ''pilum'' ([[Speer|werpspeer]]), of soms een ''hasta'' (lans), een ''[[pugio]]'' (dolk) en een ''[[gladius]]'' (kort steekzwaard), later vervangt de ''[[Spatha (zwaard)|spatha]]'', een tweesnijdend slagzwaard de gladius. Van [[Marcus Porcius Cato Uticensis minor]], gekend als de senator Cato weten we dat hij een korte [[Toga (Romeins kledingstuk)|toga]] droeg zonder tunica er onder. Een echte man dus. De fasces of de roedenbundel (enkelvoud fascis, meervoud fasces), mogelijks gedragen door Cato symboliseren het gezag van de magistraten. De roedenbundel met bijl toont kracht. De individuele twijgen zijn zwak, door ze samen te binden in een bundel roodleren riemen vormen de houten roeden met een ingesloten bijl een kracht. De roeden zijn van berk of van iep. Ze zijn symbolisch voor de macht om te straffen, de rechterlijke macht dus. De bijl staat voor macht over leven en dood, de riemen staan voor de macht om te arresteren. Benoem onderstaande foto's. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Légionnaire_romain.JPG Bestand:Lorica_hamata.jpg Bestand:Roman_chainmail_detail.jpg Bestand:Roman_soldier_in_lorica_segmentata_1-cropped.jpg Bestand:Cassides.gif Bestand:Helmet_centurion_end_of_second_century.jpg Bestand:Scutum_1.jpg Bestand:Caligae_with_nails.jpg Bestand:Roman_soldier_175_aC_in_northern_province.jpg Bestand:Uncrossed_gladius.jpg Bestand:Spatha_end_of_second_century_1.jpg Bestand:Roman_soldier_in_tunica_cooking.jpg Bestand:Pax_romana04.jpg File:Roman_armour_and_accessories.png </gallery> . * Periodiseer en dateer. Noem in elke periode een belangrijke gebeurtenis. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Juan_Vivès.JPG File:Maler_der_Grabkammer_des_Sennudem_001.jpg Bestand:Versailles_collage.jpg Bestand:Stonehenge2007_07_30.jpg Bestand:Maastricht,_Société_Céramique,_decoratieafdeling.jpg Bestand:Pantheon_rome_2005may.jpg File:Pieter_Pourbus_-_1571_Plan_for_Ten_Duin_Abbey_in_Koksijde.jpg </gallery> . * Acht personages uit de oudheid zijn gelinkt aan deze beelden. Zet hen in chronologische volgorde en zeg wie ze zijn. . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Hadrian's_wall_at_Greenhead_Lough.jpg Bestand:Statue_of_Julius_Caesar_in_Via_dei_Fori_Imperiali_(Roma).jpg Bestand:Alexander_and_Bucephalus_-_Battle_of_Issus_mosaic_-_Museo_Archeologico_Nazionale_-_Naples_BW.jpg Bestand:Homer_British_Museum.jpg Bestand:Ambiorix.jpg Bestand:Balduino-I-de_Constantinopla.jpg Bestand:Poseidon_Penteskouphia_Louvre_CA452.jpg Bestand:Tondo_Minotaur_London_E4_MAN.jpg </gallery> * Plaats deze uitvindingen chronologisch, van oud tot jong en noteer voluit. Waarom zijn ze belangrijk? . # De lens-[[bril]] # De [[Kruistocht|kruistochten]] # [[Buskruit]] # Het [[schrift]] # [[Kanaal van Korinthe]] # [[Pijl en boog]] # [[Machinegeweer]] # De [[Steen van Rosetta]] # De [[Menselijke vuurbeheersing|vuurdomesticatie]] # [[Het wiel]] . * Wie zijn deze dames? . <gallery widths="155" heights="190"> Bestand:Demeter_Altemps_Inv8596.jpg Bestand:Group_of_Aphrodite,_Pan_and_Eros_(National_Archaeological_Museum_of_Athens,_1-31-2023).jpg Bestand:Helen_of_Troy.jpg Bestand:Johannavanconstantinopel.jpg Bestand:Lilith_(John_Collier_painting).jpg Bestand:Albrecht_De_Vriendt_(1843-1900)_Judith,_gravin_van_Vlaanderen_(1889).jpg Bestand:Natoire_-_Adam_et_Eve_chassés_du_Paradis_terrestre.jpg Bestand:Sandro_Botticelli_-_La_nascita_di_Venere_-_Google_Art_Project_-_edited.jpg </gallery> . * Blinde kaart oefening. Situeer volgende locaties: Adriatische zee, Algerije, Alpen, Athene, Balearen, Cartago, Constantinopel, Corsica, Cyprus, Donau, Egypte, Eufraat, Genua, Gibraltar, Griekenland, Hallstatt, Hellespont, Iberisch, chiereiland, Ionië, Ionische zee, Italië, Jerusalem, Kanaal van Korinthe, Kanaal van Panama, Kanaal van Sues, Kanaal van Xerxes, Knossos, Korinthe, Kortrijk, Kreta, La Tène, Lesbos, Libië, Ligurische zee, Londen, Macedonië, Malta, Mare Nostrum, Marokko, Marseille, Muur van Hadrianus, Mycene, Napels, Nijl, Olympos, Oudenburg, Oxfort, Padua, Palermo, Peloponesos, Perzië, Pompei, Pyreneeën, Ravenna, Rijn, Rodos, Rome, Rubicon, Sagalasos, Sardinië, Sicilië, Sparta, Thebe, Thessaloniki, Tiber, Tigris, Tongeren, Troje, Tunesië, Tyrreense zee, Uluburun, Venetië, Vesuvius, Zwarte zee. . [[Bestand:Locatie_Middellandse_Zee.PNG|width=1200]] . * Bespreek onderstaande afbeeldingen en kaarten: benoem, dateer en voorzie van voldoende context. . <gallery widths="155" heights="190"> Aardewerk 7e millennium vC Höyücek.JPG Afbeelding:Corint.JPG Afbeelding:Creta - Palazzo di Cnosso.jpg Afbeelding:Reconstruccio Knossos (cropped).jpg Afbeelding:StervendeGalaathoofd.jpg Afbeelding:Ανάκτορο Kνωσού Κρήτη (photosiotas) (8).jpg Aphrodite Sagalassos Tongeren.JPG Ares_Argentina_Montemartini.jpg Athena Sagalassos gipsen afgietsel uit de 19e eeuw (2).JPG Balance Scales Sagalassos Tongeren.JPG Beeldje13a c.jpg Bestand:"The_School_of_Athens"_by_Raffaello_Sanzio_da_Urbino.jpg Bestand:010607-0930-17 - Nea Kameni - Krater.jpg Bestand:040227_tevere16CloacaMaxima.jpg Bestand:07Korinth_Kanal06.jpg Bestand:20101024 Acropolis panoramic view from Areopagus hill Athens Greece.jpg Bestand:2011_Dimos_Korinthion.png Bestand:594px-MaskeAgamemnon-MOD.jpg Bestand:63 Oued ELLIL 08.JPG Bestand:Aardewerk knossos.JPG Bestand:Ac.kleobisandbiton.jpg Bestand:Acropolis of Athens 01361.JPG Bestand:Acropolis of Athens at night (cropped).jpg Bestand:Acueducto de Segovia 01.jpg Bestand:Albrecht_De_Vriendt_(1843-1900)_Judith,_gravin_van_Vlaanderen_(1889).jpg Bestand:Albrecht_Dürer_-_Adam_and_Eve_-_Google_Art_Project.jpg Bestand:Alexander_and_Bucephalus_-_Battle_of_Issus_mosaic_-_Museo_Archeologico_Nazionale_-_Naples_BW.jpg Bestand:AlexanderTheGreat Bust Transparent.png Bestand:Altes_Museum_-_Antikensammlung_058.JPG Bestand:Altes_Museum_-_Statuengruppe,_Amor_und_Psyche.jpg Bestand:Ambiorix.jpg Bestand:Ancus-Martius.jpg Bestand:Aristoteles_Louvre.jpg Bestand:Aristotle_Altemps_Inv8575.jpg Bestand:Arkadiko Mycenaean Bridge.JPG Bestand:Artemis_Louvre2.jpg Bestand:Artemis_of_Ephesus.jpg Bestand:Artus_Quellinus,_Apollo_en_Python-_Apollon_et_Python,_KBS-FRB.jpg Bestand:Asclepieion_of_Athens.jpg Bestand:Athen Baustelle Akropolis 20020809-262.jpg Bestand:Athen_Odeon_Herodes_Atticus_BW_2017-10-09_13-12-44.jpg Bestand:Athens_Sanctuary_of_Dionysus_Eleuthereus_1.jpg Bestand:Attica 06-13 Athens 50 View from Philopappos - Acropolis Hill.jpg Bestand:Attila_in_Gaul_451CE-nl.svg Bestand:Augustine_Lateran.jpg Bestand:Ávila_24-8-2002.jpg Bestand:Balduino-I-de_Constantinopla.jpg Bestand:Binche_JPG02.jpg Bestand:Brogi,_Carlo_(1850-1925)_-_n._8226_-_Certosa_di_Pavia_-_Medaglione_sullo_zoccolo_della_facciata.jpg Bestand:Bundesarchiv Bild 183-R06610, Oswald Spengler.jpg Bestand:Caesarea Maritima aqueduct.jpg Bestand:Cameo_Athena_CdM_Babelon17.jpg Bestand:Capitolium Ostia Antica.JPG Bestand:Casa-vestali.png Bestand:Cassandra_prophecies_MAR_Naples.jpg Bestand:Celio_-_le_mura_tra_porta_san_Sebastiano_e_porta_Ardeatina_1974.JPG Bestand:ChalkothekeReconstruction.jpg Bestand:Charun_dead_souls_Cdm_Paris_2783.jpg Bestand:Claude_Lorrain_027.jpg Bestand:Claudius_Pio-Clementino_Inv243.jpg Bestand:Cn_Pompeius_denarius_92000854.jpg Bestand:Coins-venus-cloacina.jpg Bestand:Colonne_corinthienne.jpg Bestand:Colosse_de_Rhodes_(Barclay).jpg Bestand:Colosseum_in_Rome-April_2007-1-_copie_2B.jpg Bestand:Confucius_Tang_Dynasty.jpg Bestand:Corinth_canal_inauguration_by_Volanakis.jpg Bestand:CorintheRuïnes.jpg Bestand:Corvus.svg Bestand:David_-_The_Death_of_Socrates.jpg Bestand:Demeter.jpg Bestand:Demeter_Altemps_Inv8596.jpg Bestand:Diocletian's_Palace_(original_appearance).jpg Bestand:DiocletianusFollis-transparent.png Bestand:Dionysos_satyr_Altemps_Inv8606.jpg Bestand:Dipylon_amphora_close_front.jpg Bestand:Doric.JPG Bestand:Durer-de-vier-heksen.jpg Bestand:Edward_Atkinson_Hornel_-_Druids_Bringing_In_The_Mistletoe.jpg Bestand:Enrique_Simonet_-_El_Juicio_de_Paris_-_1904.jpg Bestand:Erecteion01.JPG Bestand:Eros_bow_Musei_Capitolini_MC410.jpg Bestand:Etruskische_beschaving.png Bestand:Europa_Germanen_50_n_Chr.svg Bestand:Fedor_Bronnikov_002.jpg Bestand:Fernand_Braudel_(1902-1985).jpg Bestand:Gentileschi-Lucrezia-Potsdam.jpg Bestand:GeorgeF.Watts-Minotauros.png Bestand:Gordon_Childe.jpg Bestand:Group_of_Aphrodite,_Pan_and_Eros_(National_Archaeological_Museum_of_Athens,_1-31-2023).jpg Bestand:Gustave_Moreau_005.jpg Bestand:Gyzis 006 (Ηistoria).jpeg Bestand:Hades&cerberus-AviadBublil.JPG Bestand:Hadrian's_wall_at_Greenhead_Lough.jpg Bestand:Hanging_Gardens_of_Babylon.jpg Bestand:Hannibal_in_Italy_by_Jacopo_Ripanda_-_Sala_di_Annibale_-_Palazzo_dei_Conservatori_-_Musei_Capitolini_-_Rome_2016_(2).jpg Bestand:Heerlen2013,_Thermenmuseum,_Romeinse_brug_Maastricht1.jpg Bestand:Heinrich_Hermanns_Sankt-Martins-Zug_vor_dem_Düsseldorfer_Rathaus_1905.jpg Bestand:Heinrich_Schliemann_(HeidICON_28763)_(cropped).jpg Bestand:Helen_of_Troy.jpg Bestand:Hendrick_De_Clerck,_The_Judgement_of_Paris.jpg Bestand:Hera_Campana_Louvre_Ma2283.jpg Bestand:Hera-tempel_-_Dorisch_kapiteel.jpg Bestand:Herodotos_Met_91.8.jpg Bestand:Hieronymus_Bosch-_The_Seven_Deadly_Sins_and_the_Four_Last_Things.JPG Bestand:Homer_British_Museum.jpg Bestand:House_vestal_forum_romanum_2005.jpg Bestand:Hutschelhexen_Bad_Bergzabern.JPG Bestand:Ionic.JPG Bestand:Isthmus_of_Corinth.svg Bestand:Jean-François_Champollion,_by_Léon_Cogniet.jpg Bestand:Johannavanconstantinopel.jpg Bestand:John_William_Waterhouse_-_Echo_and_Narcissus_-_Google_Art_Project.jpg Bestand:Juan_Vivès.JPG Bestand:Judgement_Paris_Altemps_Inv8563.jpg Bestand:Kanaalvan_Korinthe.jpg Bestand:Kanne Meeresstil asb 2004 PICT3393.JPG Bestand:Kheops-Pyramid.jpg Bestand:Klokklein.jpg Bestand:Korinth_BW_2017-10-10_10-55-28.jpg Bestand:Korinthe_(oude_stad).jpg Bestand:Kylix Theseus Minotauros Louvre F83.jpg Bestand:Laocoon_Pio-Clementino_Inv1059-1064-1067.jpg Bestand:Lateran_Poseidon.jpg Bestand:Le_combat_de_Carnaval_et_de_Carême_Pieter_Brueghel_l'Ancien.jpg Bestand:Le_Jugement_de_Pâris,_par_Pierre-Auguste_Renoir.jpg Bestand:Le_Serment_des_Horaces_-_Jacques-Louis_David_-_Musée_du_Louvre_Peintures_INV_3692_;_MR_1432.jpg Bestand:Liernu_JPG01c.jpg Bestand:Lightmatter acropolis.jpg Bestand:Lilith_(John_Collier_painting).jpg Bestand:Linear_A_tablets_filt.jpg Bestand:Lion Gate Mykene with Wilhelm Dörpfeld 1891.jpg Bestand:Locatie_Middellandse_Zee.PNG Bestand:Lucretia 1666 Rembrandt.jpg Bestand:Maastricht,_maquette_laat-Romeins_Maastricht_(F_Schiffeleers,_1992)_05.JPG Bestand:Maastricht,_Société_Céramique,_decoratieafdeling.jpg Bestand:Map Minoan Crete-nl.svg Bestand:Map_Gallia_Tribes_Towns.png Bestand:Mapuche_Machis.jpg Bestand:Mausoleum_of_Halicarnassus.jpg Bestand:MCC-31231_Mozes_toont_de_wetstafelen_(1).tif Bestand:Mediterranean_Relief.jpg Bestand:Miniaturk_009.jpg Bestand:Minoan craft - golden bee.jpg Bestand:Minoan fresco, showing a fleet and settlement Akrotiri.jpg Bestand:Minoan_necklace02.jpg Bestand:Minoische Halskette - Kettenglieder.jpg Bestand:Minoische Kultgegenstaende - Doppelaxt.jpg Bestand:Minosse.jpg Bestand:Monolito_de_la_Piedra_del_Sol.jpg Bestand:Mount Olympus 3D.gif Bestand:Mt_Vesuvius_79_AD_eruption-la.svg Bestand:Muenster-100725-16110-Lamberti.jpg Bestand:Mycenae Lion Gate Back.jpg Bestand:Natoire_-_Adam_et_Eve_chassés_du_Paradis_terrestre.jpg Bestand:Neues_Museum_Die_Akropolis_von_Athen_Graeb.jpg Bestand:Nietzsche1882.jpg Bestand:O.0173_color-sharpen_obv.jpg Bestand:O.SJ0157.V MUS060731 01.jpg Bestand:Oer-Weimarer_Musenhof.jpg Bestand:Ostia Antica Necropole.JPG Bestand:Ostia antica-02.jpg Bestand:Ostia Antica-strada01.jpg Bestand:Ostia Marketplace.jpg Bestand:Ostia, horrea epagathiana 01.JPG Bestand:Ostia_Antica-strada01.jpg Bestand:Ostia-Toilets.JPG Bestand:Palazzo Minosse7.jpg Bestand:Panoramica Teatro di Ostia.jpg Bestand:Pantheon_rome_2005may.jpg Bestand:Peristyle_of_Diocletian's_Palace,_Split_(11908116224).jpg Bestand:Peter_Paul_Rubens_-_Psyché_et_l’Amour_endormi.JPG Bestand:Peter_Paul_Rubens_115.jpg Bestand:Phare_d'Alexandrie_(Barclay).jpg Bestand:Piero_di_Cosimo_-_The_Myth_of_Prometheus_-_WGA17652.jpg Bestand:Plato_Silanion_Musei_Capitolini_MC1377.jpg Bestand:Platón.JPG Bestand:Pont du gard panoramique depinched.jpg Bestand:Pont du gard.jpg Bestand:Portrait_of_Alexander_the_Great,_most_likely_of_the_sculptor_Leochares,_340-330_BC,_New_Arcropolis_Museum,_Athens_(14053483565).jpg Bestand:Portrait_Roi_de_france_Mérovée.jpg Bestand:Poseidon_Penteskouphia_Louvre_CA452.jpg Bestand:Propylaea_and_Temple_of_Athena_Nike_at_the_Acropolis_(Pierer).jpg Bestand:Queen_of_the_Night_(Babylon).jpg Bestand:Remains_of_the_Eleusinion_and_the_Late_Roman_Wall_of_Athens_on_December_3,_2020.jpg Bestand:Retrato_de_Julio_César_(26724093101).jpg Bestand:Roemerkanal buschhoven.jpg Bestand:RomaAcquedottoTraCelioePalatino.JPG Bestand:RomaCasaVestaliDaPalatinoOvest.JPG Bestand:RomaForoRomanoTempioVesta.jpg Bestand:Roman aqueduct Tarragona.jpg Bestand:Roman_fresco_Villa_dei_Misteri_Pompeii_004.jpg Bestand:Rome.Aqueduct.Tunnel.png Bestand:Rosetta_Stone.JPG Bestand:Rubens_-_Judgement_of_Paris.jpg Bestand:SanctuaryofArtemisBrauronia3D.jpg Bestand:Sandro_Botticelli_-_La_nascita_di_Venere_-_Google_Art_Project_-_edited.jpg Bestand:Santorini caldera panorama.jpg Bestand:Segovia Aqueduct.JPG Bestand:Servius_Tullius_by_Frans_Huys.jpg Bestand:Shaman_Buryatia.jpg Bestand:Sigmund_freud_um_1905.jpg Bestand:Sir_Arthur_John_Evans.jpg Bestand:Sisyphos_1732.jpg Bestand:Snettisham HoardDSCF6581.jpg Bestand:Socrates_Louvre.jpg Bestand:Statue_Hermes_Chiaramonti.jpg Bestand:Statue_of_Julius_Caesar_in_Via_dei_Fori_Imperiali_(Roma).jpg Bestand:Statue_of_Zeus.jpg Bestand:Stonehenge2007_07_30.jpg Bestand:Tarquinius-Superbus.jpg Bestand:Teatro_di_Erode_Attico_mar05_03.jpg Bestand:TempelVestalin.jpg Bestand:Temple_of_athena_nike_2010.jpg Bestand:Temple_of_Athena_Nike_reconstruction.gif Bestand:Temple_of_Vesta.jpg Bestand:The_Erechtheion_on_May_14,_2021.jpg Bestand:The_Intervention_of_the_Sabine_Women.jpg Bestand:The_Parthenon_in_Athens.jpg Bestand:Theseus Minotaur Mosaic.jpg Bestand:Thomas Robert Malthus.jpg Bestand:Thucydides_pushkin02.jpg Bestand:Tiglath-Pileser_III_Nimrud_Louvre_AO19853.jpg Bestand:Tizian 094.jpg Bestand:Tondo_Minotaur_London_E4_MAN.jpg Bestand:Traijan's_Column_2013-2.jpg Bestand:Treasury of Atreus Entrance Mycenae.jpg Bestand:Tulius-Hostilius.jpg Bestand:Turkey.Bodrum091.jpg Bestand:Two_Druids.PNG Bestand:Versailles_collage.jpg Bestand:Vestalin-11.jpg Bestand:VestalinAtrium2.jpg Bestand:Victoire_de_Samothrace_-_vue_de_trois-quart_gauche,_gros_plan_de_la_statue_(2).JPG Bestand:View_of_the_Cloaca_Maxima_Rome_1814.jpg Bestand:Vulcan_Coustou_Louvre_MR1814.jpg Bestand:Wie die Germanen gewohnt haben (CC BY-SA 4.0).webm Bestand:Workshop_of_Phidias.jpg Buste Roman woman Sagalassos Tongeren 2.JPG CelticNeckRing500-300BCE.jpg Earthenware bottles Sagalassos Tongeren.JPG Eros with full basket Sagalassos Tongeren.JPG Exercitus_romanus_80AD_png.png File:0_Lupa_Capitolina_(2).JPG File:After_Lucas_Cranach_the_Younger_-_The_Fall_of_Man_-_Google_Art_Project_(xwGGm1nz0eIOnA).jpg File:Aie_Arthur_Evans.jpg File:Aphrodite8.jpg File:Attila_in_Gaul_451CE-nl.svg File:Canal of korinth greece.jpg File:Canal_Maritime_de_Corinthe_1882.JPG File:Celio - le mura tra porta san Sebastiano e porta Ardeatina 1974.JPG File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Een shamaan op Zuid-Boeroe bezweert boze geesten de kinderen te verlaten waarbij hij een geldstuk en een sirihnoot offert TMnr 10001031.jpg File:Europa60AD.jpeg File:Germanic_Groups_ca._0CE.jpg File:Greatwall-SA14.jpg File:Hadrian%27s_wall2.jpg File:Hadrianus_1.jpg File:Heinrich_Leutemann,_Plünderung_Roms_durch_die_Vandalen_(c._1860–1880).jpg File:Huns_empire.png File:Kaïn doodt Abel, RP-P-OB-1287.jpg File:Keltenfürst Glauberg vorne 5.JPG File:Knossos_Königliche_Straße_04.jpg File:Krater_Kamares-Stil_01.jpg File:Litus_Saxonicum.png File:Maler_der_Grabkammer_des_Sennudem_001.jpg File:Map_of_ancient_Rome.jpg File:Map_of_the_Great_Wall_of_China.jpg File:Milecastle_39_on_Hadrian%27s_Wall.jpg File:Nordic Sami Naero Runic Shaman Drum Mythology from Friis 1871.jpg File:Order - Corinthian (PSF).png File:Palace_of_Minos,_Knossos,_Crete_-_no_audio.webm File:Pieter_Pourbus_-_1571_Plan_for_Ten_Duin_Abbey_in_Koksijde.jpg File:Pline le Jeune, Caius Plinius Caecilius Secundus (61-114) CIPB1135.jpg File:Plinio il Giovane.jpg File:Plinyelder.jpg File:Pont_du_gard.jpg File:Roman_Republic_Empire_map.gif File:RomeViaSacra01.jpg File:Ruins_of_Pompeii_with_the_Vesuvius.jpg File:Sami shamanic drum.JPG File:Sami Thunder god as doble hammer red on drum Finnmark Norway described by Knud Leem.jpg File:Sant%27Angelo-SB.jpg File:Shaman02.jpg File:Skulptaĵo_Zeŭso,_Leda,_Prometeo_kaj_Pegaso_vizite_en_Bruĝo_01.jpg File:Split-Roman_walls.jpg File:SPQRomani.svg File:The_Theatre_of_Dionysus_in_Athens_(South_Slope_of_the_Acropolis)_on_March_22,_2021.jpg File:Thor or Thoragales Sami Rune drum Norway.jpg File:Tuyaux de poterie et jonctions sur le réseau d'eau sous pression à Knossos.jpg File:Ulpiano_Checa_La_invasión_de_los_bárbaros.jpg File:Uluburun1.jpg File:Uluburun10.jpg File:Uluburun11.jpg File:Uluburun12.jpg File:Uluburun13.jpg File:Uluburun14.jpg File:Uluburun15.jpg File:Uluburun2.jpg File:Uluburun3.jpg File:Uluburun4.jpg File:Uluburun5.jpg File:Uluburun6.jpg File:Uluburun7.jpg File:Uluburun8.jpg File:Uluburun9.jpg File:Via_appia.jpg File:Waterhouse-sleep_and_his_half-brother_death-1874.jpg File:Διώρυγα_Κορίνθου.jpg Gladiatorbeeldje.jpg Gold torque 1.jpg Hygieia Sagalassos Tongeren.JPG Lock and key Sagalassos Tongeren.JPG Lucretia Holy Blood.jpg Lucretia's rape by Sextus Tarquinius, and her suicide.jpg Medusa Sagalassos gipsen afgietsel uit de 19e eeuw.JPG Moulds wine bottles Sagalassos Tongeren 2.JPG Nimfen 125-75 vC fries van een hieron Sagalassos (2).JPG Pillar Sagalassos Tongeren.JPG Rembrandt van Rijn, Lucretia, 1664, NGA 83.jpg Rijksmuseum van Oudheden, schatten uit Limburg, gouden torque Heerlen.JPG Roman oil lamp Sagalassos Tongeren.JPG Saint Sagalassos Tongeren.JPG Santorini 3D version 1.gif Snettisham Iron Age torcs.jpg Statuette horse sagalassos tongeren.JPG </gallery> . . . = Referenties = {{References}} gu0tw301nhbdwpssfp8ra37ld19d8pz 0 44311 398160 398155 2025-07-03T13:37:59Z Erik Baas 2193 + param "Onderschrift" 398160 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Vla 2016-11-08.jpg|300px]] | Onderschrift = Vanille- met chocoladevla | Categorie = Dessert | Porties = 4-5 | Energie = | Tijd = 30 minuten + afkoelen | Stippen = 4 }} '''Vla''' is een dikvloeibaar Nederlands zuivelproduct, gemaakt van verse koemelk met toevoegingen voor smaak en dikte. Er bestaan vele soorten vla. De meest bekende is vanillevla. Andere zijn onder meer: chocoladevla, hopjesvla, blanke vla, frambozenvla, bananenvla, perzikvla, appelkaneelvla, oranjevla, karamelvla, chipolatavla, bitterkoekjesvla en bolletjesvla. == Vanillevla == [[File:Vanilla Vla dessert.jpg|thumb|Vanillevla (uit de winkel)]] Vanillevla is een vla die is gemaakt met een vanillestokje en eieren. In de winkel is het een gele vla, die echter zelden echte vanille bevat. Als je ze zelf maakt, gebruik je wel een vanillestokje en blijft de vla bleker (tenzij je custardpoeder gebruikt). ===Ingrediënten=== * 1 l {{Kb|melk}} * 1 {{Kb|p=vanille|vanillestokje}} * 3 {{Kb|p=ei|eierdooiers}} * 40 g {{Kb|maïzena}} of {{Kb|p=custard|custardpoeder}} * 75 g {{Kb|suiker}} === Keukengereedschap === * 1 pan of steelpan met deksel om de melk op te warmen. * 1 grote, vuurvaste kom of schaal om de vla in te maken. * 1 garde om te kloppen ===Bereidingswijze=== # Breng 9 dl melk aan de kook. Snijd intussen het vanillestokje in de lengte (bijna) door, schraap het merg eruit en doe dat in de melk en doe ook het stokje zelf bij de melk. # Zet het vuur laag als de melk kookt. (De melk hoeft nu niet per se meer te koken, alleen tegen het kookpunt aan blijven.) Laat het vanillestokje 15 minuten trekken. Zorg dat de melk niet overkookt (leg het deksel half op de pan, zet de pan op het sudderpitje en kijk/roer af en toe; als de melk toch dreigt over te koken: haal de pan onmiddellijk van het vuur en blaas er in). # Meng in een grote kom/schaal de suiker en maïzena/custardpoeder met de rest van de melk. Maak hier een glad papje van. ## Voeg één voor één de eierdooiers hieraan toe en klop het geheel tot een egale vloeistof. # Zet het vuur uit en haal het vanillestokje uit de melk. # Nu komt het tricky gedeelte: Voeg een beetje warme melk bij het eiermengsel in de kom en klop direct goed met een garde, anders stollen de eieren en dat is niet de bedoeling. Voeg daarna beetje bij beetje de rest van de warme melk erbij en blijf goed kloppen. # Giet de vanillevla terug in de pan en kook nog enkele minuten op een laag vuur om de vla dikker te laten worden. Blijf roeren om klonten te voorkomen. ## Als de vla te dun blijft: roer in een kopje een flinke theelepel maïzena of custardpoeder met wat melk of water tot een papje. Roer dat papje door de vla en blijf goed roeren om klonten te voorkomen. Laat even doorkoken, maar blijf roeren. Als het goed is, wordt de vla nu dikker. ## Als er toch klontjes zijn ontstaan: giet de vla door een fijne zeef. # Zet het vuur uit, doe het vanillestokje er weer bij en laat de vla afkoelen (in de pan, schaal of het serviesdeel waarin je de vla wilt serveren). Roer af en toe om te voorkomen dat er een vel ontstaat. # Verwijder vlak voor het serveren het vanillestokje. ===Varianten=== * Gebruik meer suiker als je een zoetere vla wilt. Laat de suiker (opnieuw) goed oplossen. * Roer aan het eind stukjes bitterkoekjes door de vla. * Roer er kleine stukjes of geschaafde {{Kb|chocolade}} doorheen als de vla is afgekoeld. * Voor een romiger vla: meng er {{Kb|slagroom}} doorheen. == Recepten met vla == <DynamicPageList> category= KB-vla mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> {{Recepten}} [[Categorie:Dessert|Vla]] {{Sub}} hhrdxb946doiadn3371qmyr2rz045ct 398162 398160 2025-07-03T15:07:09Z JopkeB 18060 398162 wikitext text/x-wiki {{Recept | Afbeelding = [[Bestand:Vla 2016-11-08.jpg|300px]] | Onderschrift = Vanille- met chocoladevla | Categorie = Dessert | Porties = 4-5 | Energie = | Tijd = 30 minuten + afkoelen | Stippen = 4 }} '''Vla''' is een dikvloeibaar Nederlands zuivelproduct, gemaakt van verse koemelk met toevoegingen voor smaak en dikte. Er bestaan vele soorten vla. De meest bekende is vanillevla. Andere zijn onder meer: chocoladevla, hopjesvla, blanke vla, frambozenvla, bananenvla, perzikvla, appelkaneelvla, oranjevla, karamelvla, chipolatavla, bitterkoekjesvla en bolletjesvla. == Vanillevla == [[File:Vanilla Vla dessert.jpg|thumb|Vanillevla (uit de winkel)]] Vanillevla is een vla die is gemaakt met een vanillestokje en eieren. In de winkel is het een gele vla, die echter zelden echte vanille bevat. Als je ze zelf maakt, gebruik je wel een vanillestokje en blijft de kleur bleker (tenzij je custardpoeder gebruikt). ===Ingrediënten=== * 1 l {{Kb|melk}} * 1 {{Kb|p=vanille|vanillestokje}} * 3 {{Kb|p=ei|eierdooiers}} * 40 g {{Kb|maïzena}} of {{Kb|p=custard|custardpoeder}} * 75 g {{Kb|suiker}} === Keukengereedschap === * 1 pan of steelpan met deksel om de melk op te warmen. * 1 grote, vuurvaste kom of schaal om de vla in te maken. * 1 garde om te kloppen ===Bereidingswijze=== # Breng 9 dl melk aan de kook. Snijd intussen het vanillestokje in de lengte (bijna) door, schraap het merg eruit en doe dat in de melk en doe ook het stokje zelf bij de melk. # Zet het vuur laag als de melk kookt. (De melk hoeft nu niet per se meer te koken, alleen tegen het kookpunt aan blijven.) Laat het vanillestokje 15 minuten trekken. Zorg dat de melk niet overkookt (leg het deksel half op de pan, zet de pan op het sudderpitje en kijk/roer af en toe; als de melk toch dreigt over te koken: haal de pan onmiddellijk van het vuur en blaas er in). # Meng in een grote kom/schaal de suiker en maïzena/custardpoeder met de rest van de melk. Maak hier een glad papje van. ## Voeg één voor één de eierdooiers hieraan toe en klop het geheel tot een egale vloeistof. # Zet het vuur uit en haal het vanillestokje uit de melk. # Nu komt het tricky gedeelte: Voeg een beetje warme melk bij het eiermengsel in de kom en klop direct goed met een garde, anders stollen de eieren en dat is niet de bedoeling. Voeg daarna beetje bij beetje de rest van de warme melk erbij en blijf goed kloppen. # Giet de vanillevla terug in de pan en kook nog enkele minuten op een laag vuur om de vla dikker te laten worden. Blijf roeren om klonten te voorkomen. ## Als de vla te dun blijft: roer in een kopje een flinke theelepel maïzena of custardpoeder met wat melk of water tot een papje. Roer dat papje door de vla en blijf goed roeren om klonten te voorkomen. Laat even doorkoken, maar blijf roeren. Als het goed is, wordt de vla nu dikker. ## Als er toch klontjes zijn ontstaan: giet de vla door een fijne zeef. # Zet het vuur uit, doe het vanillestokje er weer bij en laat de vla afkoelen (in de pan, schaal of het serviesdeel waarin je de vla wilt serveren). Roer af en toe om te voorkomen dat er een vel ontstaat. # Verwijder vlak voor het serveren het vanillestokje. ===Varianten=== * Gebruik meer suiker als je een zoetere vla wilt. Laat de suiker (opnieuw) goed oplossen. * Roer aan het eind stukjes bitterkoekjes door de vla. * Roer er kleine stukjes of geschaafde {{Kb|chocolade}} doorheen als de vla is afgekoeld. * Voor een romiger vla: meng er opgeklopte {{Kb|slagroom}} doorheen. == Recepten met vla == <DynamicPageList> category= KB-vla mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> {{Recepten}} [[Categorie:Dessert|Vla]] {{Sub}} 37gzviho2gyxny2v0ao5cjq4bfi064a 8 44312 398173 2025-07-04T00:17:45Z Erik Baas 2193 + "Wikibooks:" 398173 wikitext text/x-wiki Wikibooks:Pagina's met uitgeschakelde grafieken ia94nxmpkc2r39fruneu3nviu9zsc8l 14 44313 398174 2025-07-04T00:21:25Z Erik Baas 2193 Nieuwe pagina aangemaakt met '{{hiddencat}} [[Categorie:Wikibooks]]' 398174 wikitext text/x-wiki {{hiddencat}} [[Categorie:Wikibooks]] ldjq7s20o8qzbfsjnj2vghgoek8q0k8 0 44314 398185 2025-07-04T09:49:24Z JopkeB 18060 Nieuwe pagina aangemaakt met '[[File:Scooping passionfruit ice cream (4566754508).jpg|thumb|Consumptie-ijs]] Met "ijs" wordt in dit kookboek "consumptie-ijs" bedoeld: een zoete lekkernij die in bevroren toestand wordt gegeten, vaak als nagerecht of tussendoortje. Er zijn verschillende soorten ijs: * Roomijs (incl. melkijs en slagroomijs) bestaat uit room, melk, suiker en eventuele toevoegingen. * Softijs: lijkt op roomijs, maar is iets vloeibaarder. * Waterijs: ijs gemaakt van water, sui…' 398185 wikitext text/x-wiki [[File:Scooping passionfruit ice cream (4566754508).jpg|thumb|Consumptie-ijs]] Met "ijs" wordt in dit kookboek "consumptie-ijs" bedoeld: een zoete lekkernij die in bevroren toestand wordt gegeten, vaak als nagerecht of tussendoortje. Er zijn verschillende soorten ijs: * Roomijs (incl. melkijs en slagroomijs) bestaat uit room, melk, suiker en eventuele toevoegingen. * Softijs: lijkt op roomijs, maar is iets vloeibaarder. * Waterijs: ijs gemaakt van water, suiker en een smaakje, zonder zuivel. * Sorbetijs: ijs gemaakt van water met verse vruchten, soms is ook melk toegevoegd. * Yoghurtijs. == Fotogalerij == <gallery widths="250" heights="180"> Bella Gelateria Yaletown, Vancouver (15121542077).jpg|Roomijs Goma 4ever. -blacksesame -goma (16847879308).jpg|Softijs Gelato Bilancia.jpg|IJscoupe met fruit Taro ice cream bar1.jpg|In chocola gedoopt ijsje Double pops.jpg|Waterijsjes Coconut watermelon sorbet (5883601355).jpg|Sorbetijs </gallery> == Recepten met ijs == <DynamicPageList> category= KB-ijs mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> [[Categorie:Zoetigheid|IJs]] {{Sub}} hjcmbn8knx3dte1jgbsav93x82uecsx 398186 398185 2025-07-04T10:06:01Z JopkeB 18060 Aanvullingen 398186 wikitext text/x-wiki [[File:Scooping passionfruit ice cream (4566754508).jpg|thumb|Consumptie-ijs]] Met '''"ijs"''' wordt in dit kookboek "consumptie-ijs" bedoeld: een zoete lekkernij die in bevroren toestand wordt gegeten, vaak als nagerecht of tussendoortje. Ook wordt wel een bolletje ijs toegevoegd aan een nagerecht, bijvoorbeeld flensjes, appeltaart of rabarmoes. Er zijn verschillende soorten ijs: * Roomijs (incl. melkijs en slagroomijs) bestaat uit room, melk, suiker en eventuele toevoegingen. * Softijs: lijkt op roomijs, maar is iets vloeibaarder. * Waterijs: ijs gemaakt van water, suiker en een smaakje, zonder zuivel. * Sorbetijs: ijs gemaakt van water met verse vruchten, soms is ook melk toegevoegd. * Yoghurtijs. == Zelf ijs maken == * [[Kookboek/Aardbeienijs|Aardbeienijs]] * [[Kookboek/Roomijs|Roomijs]] * [[Kookboek/Sorbetijs|Sorbetijs]] == Bewaren == IJs bewaar je in de diepvries; na ± 3 maanden gaat de smaak van het ijs achteruit, maar is het nog wel eetbaar. Haal diepgevroren ijs ongeveer een half uur voor gebruik uit de diepvries en zet het in de koelkast. Dan is het ijs op tijd schepklaar. == Fotogalerij == <gallery widths="180" heights="180"> Bella Gelateria Yaletown, Vancouver (15121542077).jpg|Roomijs Goma 4ever. -blacksesame -goma (16847879308).jpg|Softijs Gelato Bilancia.jpg|IJscoupe met fruit Taro ice cream bar1.jpg|In chocola gedoopt ijsje Double pops.jpg|Waterijsjes Coconut watermelon sorbet (5883601355).jpg|Sorbetijs </gallery> == Recepten met ijs == <DynamicPageList> category= KB-ijs mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> [[Categorie:Zoetigheid|IJs]] {{Sub}} r3le0ozl50ufmr7ss0p0cdtflc9qxed 398188 398186 2025-07-04T10:13:09Z JopkeB 18060 Andere betekenissen van "ijs" 398188 wikitext text/x-wiki [[File:Scooping passionfruit ice cream (4566754508).jpg|thumb|Consumptie-ijs]] Met '''"ijs"''' wordt in dit kookboek in de regel "consumptie-ijs" bedoeld^*): een zoete lekkernij die in bevroren toestand wordt gegeten, vaak als nagerecht of tussendoortje. Ook wordt wel een bolletje ijs toegevoegd aan een nagerecht, bijvoorbeeld flensjes, appeltaart of rabarmoes. <small>*) Andere betekenissen: ijsblokjes of fijngehakt ijs voor cocktails, wat moet blijken uit de context.</small> Er zijn verschillende soorten ijs: * Roomijs (incl. melkijs en slagroomijs) bestaat uit room, melk, suiker en eventuele toevoegingen. * Softijs: lijkt op roomijs, maar is iets vloeibaarder. * Waterijs: ijs gemaakt van water, suiker en een smaakje, zonder zuivel. * Sorbetijs: ijs gemaakt van water met verse vruchten, soms is ook melk toegevoegd. * Yoghurtijs. == Zelf ijs maken == * [[Kookboek/Aardbeienijs|Aardbeienijs]] * [[Kookboek/Roomijs|Roomijs]] * [[Kookboek/Sorbetijs|Sorbetijs]] == Bewaren == IJs bewaar je in de diepvries; na ± 3 maanden gaat de smaak van het ijs achteruit, maar is het nog wel eetbaar. Haal diepgevroren ijs ongeveer een half uur voor gebruik uit de diepvries en zet het in de koelkast. Dan is het ijs op tijd schepklaar. == Fotogalerij == <gallery widths="180" heights="180"> Bella Gelateria Yaletown, Vancouver (15121542077).jpg|Roomijs Goma 4ever. -blacksesame -goma (16847879308).jpg|Softijs Gelato Bilancia.jpg|IJscoupe met fruit Taro ice cream bar1.jpg|In chocola gedoopt ijsje Double pops.jpg|Waterijsjes Coconut watermelon sorbet (5883601355).jpg|Sorbetijs </gallery> == Recepten met ijs == <DynamicPageList> category= KB-ijs mode=unordered order=ascending suppresserrors = true ordermethod = sortkey </DynamicPageList> [[Categorie:Zoetigheid|IJs]] {{Sub}} h98y5lp3do9tvr0btmclkuf3zzczts1