Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió 0 228 2474015 1855288 2025-06-10T20:18:15Z Dostojewskij 20932 /* Naissenças */ + [[Pascal Riché]] + [[Alexandra Stan]] + [[Kate Upton]] 2474015 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{Junh}} == Eveniments == == Naissenças == * [[1892]] - [[Armand Lunèl]], escriveire occitan (provençau) de lenga francesa. * [[1922]] - [[Judy Garland]], actritz dels [[Estats Units]] (m. [[1969]]). * [[1962]] - [[Pascal Riché]], jornalista francés * [[1989]] - [[Alexandra Stan]], cantaira romanesa * [[1992]] - [[Kate Upton]], modèla e actritz americana == Decèsses == * [[1926]] - [[Antoni Gaudí Cornet]], arquitècte catalan. ---- Vejatz tanben: * [[9 de junh]] | [[11 de junh]] * [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]] * [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an). [[Categoria:Jorns]] l8edwwcr3ayo1rdkn9e2bzsl49nrwd2 0 514 2474013 2472372 2025-06-10T19:13:12Z Mistico Dois 45295 2474013 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{mai}} == Eveniments == == Naissenças == * [[1052]] - Rei [[Felip I de França]] (m. [[1108]]) * [[1707]] - [[Carolus Linnaeus]], botanic suedés (m. [[1778]]) * [[1734]] - [[Franz Anton Mesmer]], mètge alemand (m. [[1815]]) * [[1751]] - [[Claudi Francés Achard]], mètge e lexicograf provençau de lenga d'òc (m. [[1809]]) * [[1790]] - [[Jules Dumont d'Urville]], explorator francés (m. [[1842]]) * [[1842]] - [[Maria Konopnicka]], poeta, novelista, escrivana pels enfants polonesa (m. [[1910]]) * [[1848]] - [[Otto Lilienthal]], inventor alemand (m. [[1896]]) * [[1865]] - [[Epitácio Pessoa]], president de Brasil (m. [[1942]]) * [[1877]] - [[Hasse Zetterström]], escrivan suedés (m. [[1946]]) * [[1885]] - [[Roque González Garza]], militar e òme politic mexican (m. [[1962]]) * [[1891]] - [[Pär Lagerkvist]], escrivan suedés, Prèmi Nobel (m. [[1974]]) * [[1900]] - [[Hans Frank]], oficial nazi alemand (m. [[1946]]) * [[1908]] - [[John Bardeen]], fisician american, Prèmi Nobel (m. [[1991]]) * [[1909]] - [[Hugh Blair]], lingüista e artista american (m. [[1967]]) * [[1910]] - [[Artie Shaw]], clarinetista american (m. [[2004]]) * [[1925]] - [[Joshua Lederberg]], biològ american, Prèmi Nobel de Fisiologia o Medecina (m. [[2008]]) * [[1934]] - [[Robert Moog]], Usan inventisto (m. [[2005]]) * [[1949]] - [[Alan García]], president de Peró * [[1951]] - [[Anatoli Karpov]], campion d'escacs rus * 1951 - [[Antonis Samaras]], primièr ministre de Grècia * [[1958]] - [[Drew Carey]], actor american de television * [[1971]] - [[Pavlò Sheremeta]], politician ucraïnian * [[1972]] - [[Rubens Barrichello]], automobilista brasilièr * [[1974]] - [[Manuela Schwesig]], femna politica alemanda * [[1984]] - [[Hugo Almeida]], fotbolaire portugués * [[1985]] - [[Alice Panikian]], modèla canadiana d'origina bulgara * [[1991]] - [[Sarah Jarosz]], cantautora e musiciana americana * [[1991]] - [[Lena Meyer-Landrut]], cantaira alemanda == Decèsses == * [[230]] - [[Papa]] [[Urban Ier]] * [[1627]] - [[Luis de Góngora]], poèta espanhòl (n. [[1561]]) * [[1701]] - [[William Kidd]], pirata escocés (n. [[1645]]) * [[1842]] - [[José de Espronceda]], poèta espanhòl (n. [[1808]]) * [[1868]] - [[Gennaios Kolokotronis]], primièr ministre de Grècia (n. 1805 o 1806) * [[1906]] - [[Henrik Ibsen]], escrivan norvegian (n. [[1828]]) * [[1923]] - [[Otto Bahr Halvorsen]], primièr ministre de Norvègia (n. [[1872]]) * [[1945]] - [[Heinrich Himmler]], oficial nazi alemand ([[suicidi]]) (n. [[1900]]) * [[1956]] - [[Gustav Suits]], escrivan estonian (n. [[1883]]) * [[1991]] - [[Jean Van Houtte]], primièr ministre de Belgica (n. [[1907]]) * [[1992]] - [[Atahualpa Yupanqui]], musician argentin (n. [[1908]]) * [[2003]] - [[Jean Yanne]], actritz francesa (n. [[1933]]) * [[2009]] - [[Roh Moo-hyun]], president de la Corèa del Sud (n. [[1946]]) * [[2015]] - [[John Forbes Nash]], economista american, Prèmi Nobel (n. [[1928]])<ref name=death>{{cite web|url=http://noticias.r7.com/internacional/john-nash-matematico-que-inspirou-longa-uma-mente-brilhante-morre-em-acidente-24052015 |title=John Nash, matemático que inspirou longa "Uma Mente Brilhante", morre em acidente|language={{pt}}|accessdate=24 de mai 2015|publisher=R7.com}}</ref> * [[2025]] - [[Sebastião Salgado]], fotograf brasilièr (n. [[1944]]) == Referéncias == {{reflist}} ---- Vejatz tanben: * [[22 de mai]] | [[24 de mai]] * [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]] * [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an). [[Categoria:Jorns]] rdv5r0us06jq6pt42k354vxooh8gb3d 0 555 2474012 2363577 2025-06-10T19:11:59Z Mistico Dois 45295 2474012 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{febrièr}} == Eveniments == * [[1587]] - execucion de Marie Stuart * [[1904]] - debuta de la guèrra russojaponesa * [[2018]] - las [[Bermudas]] abrògan lo maridatge omosexual == Naissenças == * [[1291]] - Rei [[Anfós IV de Portugal]] (m. [[1357]]) * [[1404]] - Emperaire [[Constantin XI Paleològ]] de l'[[Empèri Bizantin]] (m. [[1453]]) * [[1552]] - Théodore Agrippa d'Aubigné, escrivan francés (m. [[1630]]) * [[1700]] - [[Daniel Bernoulli]], fisician e matematician neerlandés-soís (m. [[1782]]) * [[1762]] - Emperaire [[Gia Long de Vietnam]] (m. [[1820]]) * [[1814]] - [[Juan Rafael Mora Porras]], president de Còsta Rica (m. [[1860]]) * [[1828]] - [[Antonio Cánovas del Castillo]], primièr ministre d'Espanha (m. [[1897]]) * 1828 - [[Jules Verne]], escrivan francés (m. [[1905]]) * [[1834]] - [[Dmitrii Mendeleiev]], quimista rus (m. [[1907]]) * [[1883]] - [[Joseph Alois Schumpeter]], economista austriac-american (m. [[1950]]) * [[1891]] - [[Pere Fouché]], lingüista nòrd-catalan (m. [[1967]]) * [[1903]] - [[Tunku Abdul Rahman]], primièr ministre de Malàisia (m. [[1990]]) * [[1908]] - [[Albert Lautman]], filosòf e matematician francés (m. [[1944]]) * [[1911]] - [[Elizabeth Bishop]], poetessa americana (m. [[1979]]) * [[1920]] - [[Lana Turner]], actritz americana (m. [[1995]]) * [[1925]] - [[Jack Lemmon]], actor american (m. [[2001]]) * [[1926]] - [[Neal Cassady]], escrivan american (m. [[1968]]) * [[1931]] - [[James Dean]], actor american (m. [[1955]]) * [[1941]] - [[Nick Nolte]], actor american * 1941 - [[Walter H. Pehle]], istorian alemand * [[1944]] - [[Sebastião Salgado]], fotograf brasilièr (m. [[2025]]) * [[1955]] - [[John Grisham]], escrivan american * [[1957]] - [[Cindy Wilson]], cantaira americana ([[The B52's]]) * [[1959]] - [[Mauricio Macri]], president d'Argentina * [[1960]] - [[Alfred Gusenbauer]], primièr ministre d'Àustria * [[1974]] - [[Guy-Manuel de Homem-Christo]], musician francés ([[Daft Punk]]) * [[1977]] - [[Dave Farrell]], musician american ([[Linkin Park]]) == Decèsses == * [[1725]] - Tsar [[Pèire Ièr de Russia]] (n. [[1672]]) * [[1918]] - [[Louis Renault]], legista e professor francés, Prèmi Nobel pri paco (n. [[1843]]) * [[1921]] - [[Piotr Kropotkin]], geograf e zoològ rus (n. [[1842]]) * [[1935]] - [[Max Liebermann]], pintor alemand (n. [[1847]]) * [[1957]] - [[Walther Bothe]], fisician alemand, Prèmi Nobel (n. [[1891]]) * 1957 - [[John von Neumann]], matematician ongrés-american (n. [[1903]]) * [[1974]] - [[Fritz Zwicky]], astronòm bulgar-soís (n. [[1898]]) * [[1975]] - [[Robert Robinson (quimista)|Robert Robinson]], quimista britanic, Prèmi Nobel (n. [[1886]]) * [[1979]] - [[Dennis Gabor]], fisician ongrés-britanic, Prèmi Nobel (n. [[1900]]) * [[1998]] - [[Halldór Laxness]], escrivan islandés, Prèmi Nobel (n. [[1902]]) * [[2002]] - [[Ong Teng Cheong]], president de Singapor (n. [[1936]]) * [[2006]] - [[Aldemir Martins]], pintor brasilièr (n. [[1922]]) ---- Vejatz tanben: * [[7 de febrièr]] | [[9 de febrièr]] * [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]] * [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an). [[Categoria:Jorns]] 720tqk18yburg9v9i9b3kfhlwo5ahrn 0 3350 2474016 2473987 2025-06-10T20:21:09Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei centres d'estudis */ 2474016 wikitext text/x-wiki {{omon|Santa Sieu}} {{1000 fondamentals}} {{Infobox País | lengas_oficialas = [[italian]] e [[latin]] | capitala = Cap | tipe_govèrn = Monarquia teocratica electiva | títols_dirigents = Pontife | noms_dirigents = [[Leon XIV]] | densitat = 1800 | data_independéncia = 7 junh de [[1929]] | país_independéncia = Reialme d'Itàlia | superfícia_totala=0,49 | mapa = Vatican Europe Location.svg | còde_país = VA, VAT, 336 | populacion_totala = 882 | imne_nacional = ''Inno Pontificio'' | imne audio=United States Navy Band - Inno e Marcia Pontificale.ogg | domeni_internet =.va | indicatiu_telefonic=379 (de jure) +39 (de facto) | fus_orari = UTC+1 | moneda = [[Èuro]] | organizacions_internacionalas = Estat non membre (observator permanent), representat internacionalament per la Santa Sieu de l'[[ONU]] | ligam_bandièra = [[Bandièra de Vatican|Bandièra]]<ref name="VA">{{Ref-web |url=https://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/insigne/sp_ss_scv_stemma-bandiera-sigillo_it.html |títol=Bandiera, Stemma e Sigillo della Santa Sede e dello Stato della Città del Vaticano |lenga=it |site=Site de la Santa Sieu |consulta=2 de febrièr de 2025}}</ref> | ligam_blason = [[Escut d'armas de Vatican|Escut d'armas]]<ref name="VA"/> }} La '''Ciutat de Vatican''', o simplament '''Vatican''',<ref>{{P-CLO|p=123}}</ref> oficialament l''''Estat de la Ciutat de Vatican''' (en [[italian]]: ''Stato della Città del Vaticano'';<ref>{{Ref-libre|títol=Ordinamento giuridico dello stato della Città del Vaticano|an=1932|cognòm=Cammeo|nom=Federico|pagina=27|editor=R. Bemporad & Figlio|url=https://www.google.com/books/edition/Ordinamento_giuridico_dello_stato_della/kpV3upfCo5kC?hl=oc&gbpv=0}}</ref> en [[latin]]: ''Status Civitatis Vaticanæ''), es l'[[estat sobeiran]] mai pichon e lo mens poblat del mond. Es un enclavament d'una [[Aira|superfícia]] de 0,44 km² dins la [[comuna]] [[Itàlia|italiana]] de [[Roma]]. La [[Santa Sieu]] es la catèdra<ref>La catèdra (del latin: ''cathĕdra'') es lo sèti del culte d'un [[evesque]].</ref> del [[Papa]], lo cap de la [[Glèisa Catolica Romana]]. La Ciutat de Vatican es compausada del puèg de Vatican (''Mons Vaticanus'', nom d'origina pre[[cristianisme|crestiana]]), e los Camps de Vatican, ont i a la [[Basilica de Sant Pèire]], la [[Capèla Sixtina]] e los Musèus de Vatican. Tanben apertenon a l'Estat pontifical d'autres edificis romans extèrnes a la Ciutat de Vatican. == Geografia == L'Estat de la Ciutat de Vatican s'estend sus una superficia de 44 [[ectara]]s e es totalament enclavat dins la vila de [[Roma]]. Segon leis acòrdis de Latran, sei limits son marcats per un [[barri (arquitectura)|barri]]. L'unica excepcion es la [[plaça de Sant Pèire]] qu'es dubèrta. Un tèrç dau territòri es ocupat per de construccions e dos tèrç per d'espacis dubèrts (plaças, corts, jardins, etc.). La populacion es febla, generalament situada entre 400 e 600 abitants permanents (personaus eclesiastics, gardas soís, familhas dei personaus permanents), mai {{formatnum:3000}} trabalhaires intran cada jorn dins la Ciutat per assegurar son foncionament. Fòrça lengas son utilizadas au sen de l'Estat. Lo [[latin]] es la [[lenga oficiala]] e [[drech|juridica]] de la [[Glèisa Catolica]], lo [[francés]] es la lenga utilizada per la [[diplomacia]] pontificala e l'[[alemand]] es emplegada dins la [[Gàrdia Soïssa Pontificala|Gàrdia Soïssa]]. Pasmens, dins la vida vidanta, s'utiliza fòrça l'[[italian]] qu'es tanben la lenga de la Ciutat de Vatican ela meteissa. Fòrça eclesiastics parlan egalament d'autrei lengas. == Istòria == {{veire|Estats Pontificaus}} === La formacion deis Estats de la Glèisa === [[Fichièr:Extension de l'Empèri Franc durant lo rèine de Carlesmanhe.png|thumb|right|L'extension de l'[[Empèri Carolingian]] e deis Estats de la Glèisa durant lo rèine de [[Carlesmanhe]].]] {{veire|Carolingians}} Après lo transferiment de la capitala imperiala a [[Constantinòble]] en [[330]], leis emperaires [[Empèri Bizantin|romans]] gardèron un representant oficiau en [[Itàlia]], l'[[Exarcat de Ravenna|exarca de Ravenna]]. Destinat a facilitar e de melhorar la defensa de la peninsula, aqueu govèrn militar s'afondrèt en [[751]] amb la presa de [[Ravenna]] per lei [[Lombards]] d'[[Aistolf]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gianluigi Barni, ''La conquête de l'Italie par les Lombards — VIe siècle — Les Événements'', París, Éditions Albin Michel, coll. « Le Mémorial des Siècles », 1975.</ref>. Pasmens, leis invasions lombardas inquietèron la papautat que demandèt l'ajuda militara dei rèis [[Carolingians|carolingians]]. En [[754]] e en [[756]], doas campanhas permetèron ai [[Francs]] de sometre lei Lombards. L'intervencion franca es a l'origina d'un important acòrdi politic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Favier, ''Charlemagne'', París, Fayard, 1999, 769 p.</ref>. Lei papas sostenguèron desenant lo poder carolingian en legitimant la presa dau poder per [[Pepin lo Brèu]] puei en coronant emperaire d'Occident [[Carlesmanhe]] e sei successors. En cambi, lei Francs protegiguèron la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] còntra seis adversaris. De mai, lei Carolingians donèron una partida de sei conquistas a la papautat per formar un Estat apartenent dirèctament au sobeiran pontife. Un faus juridic, la [[donacion de Constantin]], foguèt establit per justificar aquelei transformacions territòrialas car la region èra teoricament totjorn una part de l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Huyghebaert, « Une légende de fondation : le Constitutum Constantini », ''Le Moyen Âge'', n° 85, 1979.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Élie Griffe, « Aux origines de l'État pontifical. Le couronnement impérial de 800 et la Donatio Constantini », ''Bulletin de littérature ecclésiastique'', 1958, t. 59, n° 4, pp. 193-211.</ref>. Aquò permetèt ai papas d'estendre son autoritat nominala en [[Latium]], en [[Sabina]] e en [[Ómbria]]. Dins la realitat, un ensemble de [[baron]]s romans prenguèt lo contraròtle efectiu de la màger part de la region. En [[774]], après una victòria novèla còntra lei [[Lombards]], [[Carlesmanhe]] apondiguèt lo [[ducat de Benevent]] e de drechs sus divèrsei bens de la vau de [[Pò]] ai domenis pontificaus. === De l'Edat Mejana a la disparicion deis Estats Pontificaus === ==== Lo periòde medievau ==== [[Fichièr:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|[[Itàlia]] vèrs [[1250]].]] Durant lo [[sègle IX]], lo poder carolingian declinèt. Una causa e consequéncia d'aquel afebliment foguèt lo desvolopament de la [[feudalitat]], movement que toquèt egalament leis Estats de la Glèisa. Lei papas venguèron ansin de senhors italians e lei pus ambiciós assaièron d'estendre sei possessions territòrialas. En [[1077]], aquò menèt a una extension considerabla dei domenis pontificaus en direccion de la vau de Pò a l'eissida d'una ensemble de donacions realizadas per la comtessa [[Matilda de Toscana]]. Pasmens, en s'integrant dins lo jòc feudau, lei papas deguèron egalament faciar leis ambicions de rivaus pus poderós coma leis [[Sant Empèri Roman Germanic|emperaires germanics]] e lei [[França|rèis de França]]. La populacion romana se revoutèt tanben còntra mai d'un papa. Durant l'[[Edat Mejana]], lei papas foguèron implicats dins plusors conflictes importants. Lo premier es aqueu còntra leis emperaires germanics. Fragmentèt la societat italiana entre partisans de l'emperaire e partisans dau papa ([[Guelfs e Gibelins]]). Lei papas tenguèron ansin una plaça centrala dins l'afebliment dau [[Sant Empèri Roman Germanic|Sant Empèri]] en [[Itàlia]], especialament en combatent leis ambicions de [[Frederic Barbarossa]] ([[1155]]-[[1190]])<ref>Marcel Pacaut, ''Frédéric Barberousse'', París, Fayard, 1967.</ref> e de [[Frederic II Hohenstaufen]] ([[1220]]-[[1250]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georgina Masson, ''Frédéric II de Hohenstaufen'', Albin Michel, 1963.</ref>. Pasmens, a la mòrt de Frederic II, son bastard [[Manfred (rèi de Sicília)|Manfred]] capitèt de prendre lo contraròtle dau [[reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Yves Frétigné, ''Histoire de la Sicile : des origines à nos jours'', París, Pluriel, 2019, pp. 209-213.</ref>. Per defugir la restauracion d'un estat poderós dins lo sud d'Itàlia, lei papas [[Urban IV]] e [[Clement IV]] demandèron l'ajuda dau fraire de [[Loís IX de França|Sant Loís]], [[Carles Ièr d'Anjau|Carles d'Anjau]]. L'intervencion francesa entraïnèt plusors guèrras que s'acabèron per la disparicion de la dinastia Hohenstaufen en [[1268]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Julius Norwich, ''Histoire de la Sicile : De l'Antiquité à Cosa Nostra'', París, Tallandier, 2018, p. 180.</ref>. Dins aquò, [[Itàlia]] s'afonsèt dins l'anarquia e lei papas acceptèron la proteccion dei rèis de França de [[1309]] a [[1378]]. I obtenguèron lo [[Comtat Venaicin]] e [[Avinhon]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Rose-Léone Mouliérac-Lamoureux, ''Le Comtat Venaissin pontifical'', Institut vauclusien d’études rhodaniennes, 1977.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Henri Dubled, ''Histoire du Comtat Venaissin'', Carpentràs, 1981.</ref>. ==== La Renaissença ==== [[Fichièr:Itàlia - Fin dei Guèrras d'Itàlia (1559).png|thumb|right|[[Itàlia]] en [[1559]] a l'eissida dei [[Guèrras d'Itàlia]].]] Durant la [[Renaissença]], lei papas venguèron tornarmai de princes italians fòrça implicats dins leis afaires temporaus de la peninsula. Revendicant l'ensemble dei vilas aguent apartengut ai domenis pontificaus durant lei sègles precedents, s'engatjèron dins plusors conflictes en [[Romanha]] e dins lei marchas d'[[Ancona]]. La temptativa pus famosa es probable aquela dau papa [[Alexandre VI|Alexandre VI Borgia]] ([[1492]]-[[1503]]). Mai interessat per la [[politica]] que per la [[teologia]], laissèt son fiu [[Cesar Borgia]] organizar la conquista de plusors vilas gràcias a una armada ben organizada<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ivan Cloulas, ''Les Borgia'', Fayard, 1987.</ref>. Pasmens, la formacion d'un estat pontificau fòrt èra pas dins l'interès deis autrei poissanças italianas. De mai, a partir de [[1498]], Itàlia foguèt tanben l'enjòc d'una [[Guèrras d'Itàlia|tiera de conflictes]] entre [[França]] e [[Espanha]]. Ansin, lei temptativas d'extension dei possessions dau papa s'acabèron per de reviradas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Christine Shaw e Michael Mallett, ''The Italian Wars, 1494-1559 : War, State and Society in Early Modern Europe'', Londres / Nòva York, Routledge, 2018, 2{{a}} edicion, 424 p.</ref>. A partir dau sègle XVI, sei frontieras s'estabilizèron e leis extensions ulterioras foguèron mai que mai lo resultat de l'integracion de vilas enclavadas : [[Ferrara]] en [[1598]], [[Urbino]] en [[1631]], [[Castro]] en [[1649]] e [[Ronciglione]] en [[1649]]. ==== La premiera disparicion deis Estats Pontificaus ==== Lei periòdes [[Revolucion Francesa|revolucionari]] e [[Napoleon Bonaparte|napoleonenc]] menacèron la subrevida deis Estats Pontificaus. D'efiech, per lei [[republican]]s, la [[teocracia]] romana èra un regime monarquic absolutista opausat ai principis novèus. Tre [[1791]], la populacion dau Comtat se revoutèt e demandèt son integracion au sen de [[França]]. En [[Itàlia]], l'armada revolucionària ataquèt leis [[Estats Pontificaus]] en [[1797]] e lo papa [[Piu VI]] deguèt cedir [[Romanha]] a la [[Republica Cisalpina]] après de negociacions amb lo [[generau]] [[Napoleon Bonaparte|Bonaparte]]. Pasmens, lo [[Directòri (França)|Directòri]] insistiguèt per abatre lo poder temporau de la papautat. Un an pus tard, leis Estats Pontificaus foguèron donc tornarmai envaïts amb l'ajuda dei patriotas italians. Expulsat, lo papa s'exilièt en [[Espanha]] e una [[Premiera Republica Romana|Republica Romana]] foguèt proclamada. Après sa presa dau poder, [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] restaurèt leis [[Estats Pontificaus]] (mens [[Romanha]]), mai assaièt tanben de vassalizar lo papa. [[Piu VII]] s'opausant a aquelei temptativas, Napoleon tornèt ocupar lei territòris pontificaus e leis incorporèt dins l'Empèri Francés ò dins lo [[Reiaume d'Itàlia]]. Gardat sota susvelhança, lo papa foguèt exiliat a [[Savona]] puei a [[Fontainebleau]]. Pasmens, la desfacha francesa e lo [[congrès de Viena]] li permetèron de recuperar sei possessions italianas en [[1814]]-[[1815]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Marc Ticchi, ''Pie VII : Le pape vainqueur de Napoléon ?'', Perrin, 2022, 416 p.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Lentz, ''Le Congrès de Vienne : une refondation de l'Europe (1814-1815)'', París, Perrin, 2013, 385 p.</ref>. ==== L'unificacion italiana e la disparicion deis Estats Pontificaus ==== [[File:Itàlia - Unificacion.png|thumb|Unificacion e expansion d'[[Itàlia]] entre [[1859]] e [[1919]].]] Durant lo sègle XIX, leis Estats Pontificaus conoguèron un lòng periòde d'immobilisme durant lei pontificats de [[Leon XII]] ([[1823]]-[[1829]]), de [[Piu VIII]] ([[1829]]-[[1830]]), de [[Gregòri XVI]] ([[1831]]-[[1846]]) e de [[Piu IX]] ([[1846]]-[[1878]]). En [[1831]], una premiera revòuta necessitèt una intervencion militara [[Àustria|austriana]] per restablir l'òrdre. En novembre de [[1848]], [[Piu IX]] deguèt s'enfugir de [[Roma]] en causa d'una insureccion novèla. La populacion proclamèt la [[Segonda Republica Romana|II{{a}} Republica Romana]] que foguèt destrucha per un [[còrs expedicionari]] [[França|francés]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Laurent Reverso, ''La République romaine de 1849 et la France'', Anzio, L'Harmattan, 2008, 208 p.</ref>. Lo mantenement d'una [[garnison]] [[França|francesa]] per protegir [[Roma]] empediguèt pas la perseguida dei revòutas dins lei regions perifericas. En abriu de [[1860]], [[Romanha]] s'insurgiguèt e votèt son integracion dins lo [[Reiaume de Sardenha|Reiaume de Piemont-Sardenha]]. En setembre, lei fòrças piemontesas ocupèron lei Marchas e [[Ómbria]] per intrar lo [[Reiaume de Nàpols]]. Organizèron un plebiscit en novembre per leis annexar. Lo poder temporau de la papautat foguèt alora reduch a la region de Roma onte foguèt defendut per lei [[França|Francés]] fins a la casuda dau Segond Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Guenel, ''La Dernière Guerre du pape, les Zouaves pontificaux au secours du Saint-Siège 1860-1870'', Rènnas, Presses universitaires de Rennes, 1998, 195 p.</ref>. [[Roma]] foguèt presa per leis [[Itàlia|Italians]] lo 20 de setembre de [[1870]] après lo retirament de la garnison francesa e una brèva guèrra de nòu jorns. Un [[plebiscit]] permetèt de legitimar l'annexion e establiguèt la capitala italiana dins la vila<ref>'''[[italian|(it)]]''' Raffaele Cadorna e Giuseppe Talamo, ''La liberazione di Roma nell'anno 1870 ed il plebiscito'', Milan, A. Mondadori, 1970, 527 p.</ref>. Una lèi d'Asseguranças foguèt votada en mai de [[1871]] per assegurar lei prerogativas sobeiranas dau papa (drech de representacion [[diplomacia|diplomatica]], [[proprietat]] dau palais de Vatican, de [[Latran]] e dei [[Castelli Romani]]). [[Piu IX]] refusèt aquel acòrdi e se considerèt presonier<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Pie IX », dins Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 1994.</ref>. === La question romana e la creacion de l'Estat de la Ciutat de Vatican === [[Fichièr:Firma dei Patti Lateranensi.jpg|thumb|right|Signatura deis [[acòrdis de Latran]].]] {{veire|Question romana|Acòrdis de Latran}} [[Leon XIII]] ([[1878]]-[[1903]]) e [[Piu X]] ([[1903]]-[[1914]]) gardèron la meteissa linha que [[Piu IX]]. Per aver causa ganhada, aquelei papas assaièron de trebolar lo foncionament deis institucions italianas [[Non expedit|en enebissent]] ai [[catolicisme|catolics]] d'i participar plenament<ref>'''[[italian|(it)]]''' Saretta Marotta, « L'evoluzione del dibattito sul "non expedit" all'interno della Curia romana tra il 1860 e il 1889 », ''Rivista di storia della Chiesa in Italia'', vol. 68, nº 1, Gennaio-Giugno, 2014, p. 120.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1986, pp. 105-106.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1990, pp. 273-277.</ref>. Pasmens, aquela politica donèt ges de resultat e foguèt abandonada per [[Beneset XV]] ([[1914]]-[[1922]]). La question foguèt finalament reglada per de negociacions entre [[Piu XI]] ([[1922]]-[[1939]]) e [[Benito Mussolini]]. Signats lo 11 de febrier de [[1929]], leis [[acòrdis de Latran]] fondèron l'Estat de la Ciutat de Vatican actuau. La papautat abandonèt sei revendicacions territòrialas e se contentèt d'una aparéncia de poder temporau : * la sobeiranetat pontificala foguèt reconeguda per [[Itàlia]] sus la Ciutat de Vatican. * la proprietat pontificala de plusors bastiments (palais de Castel Gandolfo, lei basilicas de [[Sant Joan de Latran]], de [[Santa Maria Majora]] e de [[Sant Pau Fòra lei Muralhas]], divèrsei bastiments administratius de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], etc) foguèt reconeguda. Un estatut d'immunitat diplomatica similara a aqueu d'una ambaissada li foguèt acordat. Leis acòrdis preveguèron tanben d'autrei mesuras coma una compensacion financiera per la pèrda deis Estats Pontificaus e la signatura d'un [[concordat]] relativament avantatjós per la Glèisa. Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], la Republica Italiana mantenguèt lo tèxte en plaça fins a una reforma en [[1984]] per suprimir l'estatut de [[religion d'Estat]] dau [[catolicisme]] en [[Itàlia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Philippe Gaudemet, « L'Accord du 16 février 1984 entre l'Italie et le Saint Siège », ''Annuaire Français de Droit International'', vol. 30, n° 1,‎ 1984, pp. 209–220.</ref>. Aquò cambièt pas lei limits e lei prerogativas de Vatican. == Organizacion politica == {{veire|Papa|Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican}} Vatican es una [[monarquia]] [[Monarquia absoluda|absoluda]] [[Monarquia electiva|electiva]] e [[teocracia|teocratica]] que son foncionament es actualament definit per la [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican|lèi fondamentala]] dau 26 de novembre de [[2000]]. Lo [[papa]] dispausa dei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[justícia|judiciària]]. Pasmens, dins lei fachs, lei poders son largament delegats a de prelats de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]. Lo [[poder executiu]] es ansin generalemnt delegat a un governaire qu'es egalament encargat de la representacion [[diplomacia|diplomatic]]<ref>Article 2 de la Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican.</ref>. Lo [[poder legislatiu]] es exercit per una comission de cinc a sèt cardenaus. De mai, l'eleccion dau sobeiran pontife es l'òbra d'un collègi de cardenaus que dèvon se prononciar a la majoritat dei dos tèrç, çò que permet d'elegit un candidat consensuau. Lo papa es elegit a vida, mai pòu abdicar. La [[diplomacia]] ocupa una plaça importanta dins leis activitats internacionalas de Vatican<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Dossier : La politique étrangère du Vatican », ''Diplomatie'', n° 4,‎ julhet-aost de 2003.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Jean-Baptiste Noé, ''Géopolitique du Vatican'', PUF, 2015, 254 p.</ref>. Aquò es l'eiretatge d'una lònga tradicion d'intervencion que data l'[[Antiquitat]]. Foguèt a l'origina de plusors conflictes amb lei sobeirans e leis estats europèus regardant lei relacions entre la Glèisa e l'Estat, l'autonòmia dei clergats locaus ò divèrsei questions socialas. La [[Reforma]] e lo desvolopament de la [[filosofia]] dei [[Sègle de las luses|Lutz]] la fragilizèron, mai la papautat demòra una autoritat morala reconeguda au nivèu internacionau. En particular, dempuei la fin dau sègle XX, la papautat es fòrça engatjada dins la defensa de la [[patz]], dei valors de la Glèisa, dins la defensa dei catolics e dins la proteccion de l'environament. == Cultura == Coma sèti de la [[Glèisa Catolica]], la Ciutat de Vatican a una influéncia culturala fòrça importanta dins lo monde entier. === Lei monuments === La Ciutat de Vatican es classada au [[Patrimòni Mondiau de l'Umanitat]] de l'[[UNESCO]] dempuei [[1984]]. D'efiech, la màger part de sei bastiments son de caps d'òbra de l'arquitectura de la [[Renaissença]] ò dau periòde [[barròc]]. Lei pus coneguts son probable la [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]], lo [[Palais Apostolitic]] e la [[Pinacotèca de Vatican|Pinacotèca]]. La [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]] tènon un ròtle centrau dins la [[Glèisa Catolica]] car es lo luòc d'acamp de la fòga durant plusors ceremònias importantas (en particular, la benediccion ''[[urbi et orbi]]'' dau papa). La plaça es una granda esplanada d'estil barròc que constituís lo pòrge de la basilica. D'una superficia de 2,3 ectaras, pòu acuelhir {{formatnum:300000}} personas. La [[basilica de Sant Pèire]] es la glèisa dau [[papa]] e de la Ciutat de Vatican<ref>En revènge, la [[basilica de Sant Pèire]] es pas la catedrala de l'evesque de Roma. Lo sèti de la [[diocèsi]] es la [[basilica de Sant Joan de Latran]].</ref>. Es actualament l'edifici pus important de la [[Glèisa Catolica]]. Sa construccion se debanèt entre [[1506]] e [[1626]] e foguèt dirigida per d'[[arquitectura|arquitèctes]] e d'[[art|artistas]] prestigiós coma [[Bramante]] ([[1444]]-[[1514]]), [[Michelangelo Buonarroti|Miquèl Àngel]] ([[1475]]-[[1564]]), [[Carlo Maderno]] ([[1556]]-[[1629]]) ò [[Lo Bernin]] ([[1598]]-[[1680]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Linda Murray, ''La Haute Renaissance et le maniérisme'', París, Editions Thames & Hudson, 1995, 287 p.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' James Lees-Milne, ''Saint Peter's — the story of Saint Peter's Basilica in Rome'', Londres, Hamish Hamilton, 1967.</ref>. Lo [[Palais Apostolitic]] es un important complèxe palatin que data de la [[Renaissença]]. S'i tròban leis apartaments oficiaus dau papa, lei burèus de la [[Curia Romana]], la [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] e una partida dei [[musèus de Vatican]]. Plusors caps d'òbra de l'art de la [[Renaissença]] ([[capèla Sixtina]], [[capèla Nicolina]], [[apartaments Borgia]], etc.) se tròban tanben dins aqueu palais<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ufficio Pubblicazioni Musei Vaticani, ''Les Musées du Vatican'', Edizioni Musei Vaticani, 2010.</ref>. <gallery> Fichièr:2018-01-04 12-04-48 IMG 4120.jpg|{{center|Vista de la [[plaça de Sant Pèire]] dempuei la basilica}} Fichièr:Řím, Svatopetrské náměstí, fontána.jpg|{{center|Una [[Fònts de la plaça de Sant Pèire|fònt]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Obelisque Saint Peter's square Vatican City.jpg|{{center|[[Obelisc de Vatican|Obelisc]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Basilica di San Pietro in Vaticano September 2015-1a.jpg|{{center|Vista de la [[basilica de Sant Pèire]] dempuei la plaça}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano low light.jpg|{{center|Nau de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano, 2022-09-17, DD 15-17 HDR.jpg|{{center|Vista interiora dau [[dòma (arquitectura)|dòma]] de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Saint Peter's Square - Vatican City - DSC00638.jpg|{{center|Vista dau [[Palais Apostolitic]] dempuei la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Rome Sistine Chapel 01.jpg|{{center|[[Capèla Sixtina]]}} Fichièr:VaticanMuseumStaircase.jpg|{{center|[[Escaliers de Bramante]] dins lei [[musèus de Vatican]]}} Fichièr:Vatican-Musee-PlafondSalleCartes.jpg|{{center|Galariá dei cartas dins lei musèus de Vatican}} Fichièr:Museums in the Vatican City.jpg|{{center|[[Musèus de Vatican]]}} Fichièr:The Sistine Hall of the Vatican Library (2994335291).jpg|{{center|Sala Sixtina de la [[Bibliotèca de Vatican]]}} Fichièr:Vatican 5.jpg|{{center|[[Jardins de Vatican]]}} </gallery> === Lei musèus === {{veire|Musèus de Vatican}} Lei [[musèus de Vatican]] constituïsson un ensemble de dotze [[musèu]]s que son organizats a l'entorn de 5 galariás e de {{formatnum:1400}} salas dedicadas a l'[[Egipte Antic]], ais [[escultura]]s [[Antiquitat|anticas]], a l'[[epigrafia]] antica, ais [[Etruscs]], a la [[cartografia]], a la [[tapissariá]], a la [[pintura]], a la [[filatelia]], a la [[numismatica]] e ais arts extraeuropèus. Son formats per leis òbras d'art aquistadas per la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e fan partida dei pus grandas colleccions d'[[art]] dins lo monde. La [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] es tanben aubergada per lei musèus. En [[2019]], amb 6,9 milions d'intradas, èran l'institucion culturala pus visitada de la [[peninsula Italica]]. === Lei centres d'estudis === Vatican gerís plusors [[universitat]]s e facultats pontificalas mai que mai encargadas d'ensenhar la [[teologia]], lo [[drech canonic]], lo [[drech]], la [[filosofia]] e lei [[sciéncia sociala|sciéncias socialas]]. Permèton de formar lei quadres de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], mai d'estudiants laïcs son egalament admés dins lei cors. Au totau, 22 establiments e {{formatnum:20000}} estudiants fan partida d'aquel ensemble. Lei pus importants son l'[[Universitat Pontificala de Latran]], l'[[Universitat Pontificala Salesiana]], l'[[Universitat Pontificala de la Santa Crotz]] e l'[[Universitat Pontificala Gregoriana]]. I a tanben una [[Acadèmia Pontificala dei Sciéncias]]. Es una institucion prestigiosa amb 75 [[Prèmi Nobel|Prèmis Nobel]] elegits coma sòci entre [[1901]] e [[2016]]. Sei trabalhs cuerbon sièis domenis principaus : lei [[sciéncia fondamentala|sciéncias fondamentalas]], lei [[sciéncia|sciéncias]] e la [[tecnologia]], lei sciéncias liadas ai problèmas dau [[Tèrç Monde]], l'[[etica]] e la politica scientifica, la [[bioetica]] e l'[[epistemiologia]]. Assegura la publicacion de plusors revistas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, p. 50.</ref>. === Radiò Vatican === {{veire|Radiò Vatican}} == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Acòrdis de Latran]]. * [[Basilica de Sant Pèire]]. * [[Catolicisme]]. * [[Estats Pontificaus]]. * [[Gàrdia Soïssa Pontificala]]. * [[Glèisa Catolica Romana|Glèsia Catolica Romana]]. * [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican]]. * [[Musèus de Vatican]]. * [[Papa]]. * [[Plaça de Sant Pèire]]. * [[Roma]]. * [[Santa Ses]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Francesco Margiotta Broglio e Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Barbara Furlotti, ''Les musées du Vatican : Rome'', París, Eyrolles, 2009, 156 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Anja Grebe, ''Vatican : tous les chefs-d'œuvre'', Flammarion, París, 2014, 528 p. * '''[[anglés|(en)]]''' Thomas F. X. Noble, ''The Republic of St. Peter : The Birth of the Papal State, 680-825'', University of Pennsylvania Press, 1984. * '''[[francés|(fr)]]''' Joël-Benoît d'Onorio, ''Le Saint-Siège dans les relations internationales'', París, Éditions du Cerf / Éditions Cujas, 1989. * '''[[francés|(fr)]]''' Charles Pichon, ''Histoire du Vatican'', Société d'éditions françaises et internationales, 1946. * '''[[francés|(fr)]]''' Paul Poupard, ''Le Vatican'', coll. « Que sais-je ? », PUF, 1981. * '''[[francés|(fr)]]''' Sergio Romano, ''La Foi et le Pouvoir : Le Vatican et l'Italie de Pie IX à Benoît XVI'', Buchet-Chastel, 2007. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Commons|Vatican|Vatican}} {{païses d'Euròpa (COE)}} [[Categoria:Vatican]] [[Categoria:1000 articles fondamentals]] qlj0p2h1iix5xfmu1egjjaf34f6oj6i 2474017 2474016 2025-06-10T20:21:57Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ 2474017 wikitext text/x-wiki {{omon|Santa Sieu}} {{1000 fondamentals}} {{Infobox País | lengas_oficialas = [[italian]] e [[latin]] | capitala = Cap | tipe_govèrn = Monarquia teocratica electiva | títols_dirigents = Pontife | noms_dirigents = [[Leon XIV]] | densitat = 1800 | data_independéncia = 7 junh de [[1929]] | país_independéncia = Reialme d'Itàlia | superfícia_totala=0,49 | mapa = Vatican Europe Location.svg | còde_país = VA, VAT, 336 | populacion_totala = 882 | imne_nacional = ''Inno Pontificio'' | imne audio=United States Navy Band - Inno e Marcia Pontificale.ogg | domeni_internet =.va | indicatiu_telefonic=379 (de jure) +39 (de facto) | fus_orari = UTC+1 | moneda = [[Èuro]] | organizacions_internacionalas = Estat non membre (observator permanent), representat internacionalament per la Santa Sieu de l'[[ONU]] | ligam_bandièra = [[Bandièra de Vatican|Bandièra]]<ref name="VA">{{Ref-web |url=https://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/insigne/sp_ss_scv_stemma-bandiera-sigillo_it.html |títol=Bandiera, Stemma e Sigillo della Santa Sede e dello Stato della Città del Vaticano |lenga=it |site=Site de la Santa Sieu |consulta=2 de febrièr de 2025}}</ref> | ligam_blason = [[Escut d'armas de Vatican|Escut d'armas]]<ref name="VA"/> }} La '''Ciutat de Vatican''', o simplament '''Vatican''',<ref>{{P-CLO|p=123}}</ref> oficialament l''''Estat de la Ciutat de Vatican''' (en [[italian]]: ''Stato della Città del Vaticano'';<ref>{{Ref-libre|títol=Ordinamento giuridico dello stato della Città del Vaticano|an=1932|cognòm=Cammeo|nom=Federico|pagina=27|editor=R. Bemporad & Figlio|url=https://www.google.com/books/edition/Ordinamento_giuridico_dello_stato_della/kpV3upfCo5kC?hl=oc&gbpv=0}}</ref> en [[latin]]: ''Status Civitatis Vaticanæ''), es l'[[estat sobeiran]] mai pichon e lo mens poblat del mond. Es un enclavament d'una [[Aira|superfícia]] de 0,44 km² dins la [[comuna]] [[Itàlia|italiana]] de [[Roma]]. La [[Santa Sieu]] es la catèdra<ref>La catèdra (del latin: ''cathĕdra'') es lo sèti del culte d'un [[evesque]].</ref> del [[Papa]], lo cap de la [[Glèisa Catolica Romana]]. La Ciutat de Vatican es compausada del puèg de Vatican (''Mons Vaticanus'', nom d'origina pre[[cristianisme|crestiana]]), e los Camps de Vatican, ont i a la [[Basilica de Sant Pèire]], la [[Capèla Sixtina]] e los Musèus de Vatican. Tanben apertenon a l'Estat pontifical d'autres edificis romans extèrnes a la Ciutat de Vatican. == Geografia == L'Estat de la Ciutat de Vatican s'estend sus una superficia de 44 [[ectara]]s e es totalament enclavat dins la vila de [[Roma]]. Segon leis acòrdis de Latran, sei limits son marcats per un [[barri (arquitectura)|barri]]. L'unica excepcion es la [[plaça de Sant Pèire]] qu'es dubèrta. Un tèrç dau territòri es ocupat per de construccions e dos tèrç per d'espacis dubèrts (plaças, corts, jardins, etc.). La populacion es febla, generalament situada entre 400 e 600 abitants permanents (personaus eclesiastics, gardas soís, familhas dei personaus permanents), mai {{formatnum:3000}} trabalhaires intran cada jorn dins la Ciutat per assegurar son foncionament. Fòrça lengas son utilizadas au sen de l'Estat. Lo [[latin]] es la [[lenga oficiala]] e [[drech|juridica]] de la [[Glèisa Catolica]], lo [[francés]] es la lenga utilizada per la [[diplomacia]] pontificala e l'[[alemand]] es emplegada dins la [[Gàrdia Soïssa Pontificala|Gàrdia Soïssa]]. Pasmens, dins la vida vidanta, s'utiliza fòrça l'[[italian]] qu'es tanben la lenga de la Ciutat de Vatican ela meteissa. Fòrça eclesiastics parlan egalament d'autrei lengas. == Istòria == {{veire|Estats Pontificaus}} === La formacion deis Estats de la Glèisa === [[Fichièr:Extension de l'Empèri Franc durant lo rèine de Carlesmanhe.png|thumb|right|L'extension de l'[[Empèri Carolingian]] e deis Estats de la Glèisa durant lo rèine de [[Carlesmanhe]].]] {{veire|Carolingians}} Après lo transferiment de la capitala imperiala a [[Constantinòble]] en [[330]], leis emperaires [[Empèri Bizantin|romans]] gardèron un representant oficiau en [[Itàlia]], l'[[Exarcat de Ravenna|exarca de Ravenna]]. Destinat a facilitar e de melhorar la defensa de la peninsula, aqueu govèrn militar s'afondrèt en [[751]] amb la presa de [[Ravenna]] per lei [[Lombards]] d'[[Aistolf]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gianluigi Barni, ''La conquête de l'Italie par les Lombards — VIe siècle — Les Événements'', París, Éditions Albin Michel, coll. « Le Mémorial des Siècles », 1975.</ref>. Pasmens, leis invasions lombardas inquietèron la papautat que demandèt l'ajuda militara dei rèis [[Carolingians|carolingians]]. En [[754]] e en [[756]], doas campanhas permetèron ai [[Francs]] de sometre lei Lombards. L'intervencion franca es a l'origina d'un important acòrdi politic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Favier, ''Charlemagne'', París, Fayard, 1999, 769 p.</ref>. Lei papas sostenguèron desenant lo poder carolingian en legitimant la presa dau poder per [[Pepin lo Brèu]] puei en coronant emperaire d'Occident [[Carlesmanhe]] e sei successors. En cambi, lei Francs protegiguèron la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] còntra seis adversaris. De mai, lei Carolingians donèron una partida de sei conquistas a la papautat per formar un Estat apartenent dirèctament au sobeiran pontife. Un faus juridic, la [[donacion de Constantin]], foguèt establit per justificar aquelei transformacions territòrialas car la region èra teoricament totjorn una part de l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Huyghebaert, « Une légende de fondation : le Constitutum Constantini », ''Le Moyen Âge'', n° 85, 1979.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Élie Griffe, « Aux origines de l'État pontifical. Le couronnement impérial de 800 et la Donatio Constantini », ''Bulletin de littérature ecclésiastique'', 1958, t. 59, n° 4, pp. 193-211.</ref>. Aquò permetèt ai papas d'estendre son autoritat nominala en [[Latium]], en [[Sabina]] e en [[Ómbria]]. Dins la realitat, un ensemble de [[baron]]s romans prenguèt lo contraròtle efectiu de la màger part de la region. En [[774]], après una victòria novèla còntra lei [[Lombards]], [[Carlesmanhe]] apondiguèt lo [[ducat de Benevent]] e de drechs sus divèrsei bens de la vau de [[Pò]] ai domenis pontificaus. === De l'Edat Mejana a la disparicion deis Estats Pontificaus === ==== Lo periòde medievau ==== [[Fichièr:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|[[Itàlia]] vèrs [[1250]].]] Durant lo [[sègle IX]], lo poder carolingian declinèt. Una causa e consequéncia d'aquel afebliment foguèt lo desvolopament de la [[feudalitat]], movement que toquèt egalament leis Estats de la Glèisa. Lei papas venguèron ansin de senhors italians e lei pus ambiciós assaièron d'estendre sei possessions territòrialas. En [[1077]], aquò menèt a una extension considerabla dei domenis pontificaus en direccion de la vau de Pò a l'eissida d'una ensemble de donacions realizadas per la comtessa [[Matilda de Toscana]]. Pasmens, en s'integrant dins lo jòc feudau, lei papas deguèron egalament faciar leis ambicions de rivaus pus poderós coma leis [[Sant Empèri Roman Germanic|emperaires germanics]] e lei [[França|rèis de França]]. La populacion romana se revoutèt tanben còntra mai d'un papa. Durant l'[[Edat Mejana]], lei papas foguèron implicats dins plusors conflictes importants. Lo premier es aqueu còntra leis emperaires germanics. Fragmentèt la societat italiana entre partisans de l'emperaire e partisans dau papa ([[Guelfs e Gibelins]]). Lei papas tenguèron ansin una plaça centrala dins l'afebliment dau [[Sant Empèri Roman Germanic|Sant Empèri]] en [[Itàlia]], especialament en combatent leis ambicions de [[Frederic Barbarossa]] ([[1155]]-[[1190]])<ref>Marcel Pacaut, ''Frédéric Barberousse'', París, Fayard, 1967.</ref> e de [[Frederic II Hohenstaufen]] ([[1220]]-[[1250]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georgina Masson, ''Frédéric II de Hohenstaufen'', Albin Michel, 1963.</ref>. Pasmens, a la mòrt de Frederic II, son bastard [[Manfred (rèi de Sicília)|Manfred]] capitèt de prendre lo contraròtle dau [[reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Yves Frétigné, ''Histoire de la Sicile : des origines à nos jours'', París, Pluriel, 2019, pp. 209-213.</ref>. Per defugir la restauracion d'un estat poderós dins lo sud d'Itàlia, lei papas [[Urban IV]] e [[Clement IV]] demandèron l'ajuda dau fraire de [[Loís IX de França|Sant Loís]], [[Carles Ièr d'Anjau|Carles d'Anjau]]. L'intervencion francesa entraïnèt plusors guèrras que s'acabèron per la disparicion de la dinastia Hohenstaufen en [[1268]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Julius Norwich, ''Histoire de la Sicile : De l'Antiquité à Cosa Nostra'', París, Tallandier, 2018, p. 180.</ref>. Dins aquò, [[Itàlia]] s'afonsèt dins l'anarquia e lei papas acceptèron la proteccion dei rèis de França de [[1309]] a [[1378]]. I obtenguèron lo [[Comtat Venaicin]] e [[Avinhon]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Rose-Léone Mouliérac-Lamoureux, ''Le Comtat Venaissin pontifical'', Institut vauclusien d’études rhodaniennes, 1977.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Henri Dubled, ''Histoire du Comtat Venaissin'', Carpentràs, 1981.</ref>. ==== La Renaissença ==== [[Fichièr:Itàlia - Fin dei Guèrras d'Itàlia (1559).png|thumb|right|[[Itàlia]] en [[1559]] a l'eissida dei [[Guèrras d'Itàlia]].]] Durant la [[Renaissença]], lei papas venguèron tornarmai de princes italians fòrça implicats dins leis afaires temporaus de la peninsula. Revendicant l'ensemble dei vilas aguent apartengut ai domenis pontificaus durant lei sègles precedents, s'engatjèron dins plusors conflictes en [[Romanha]] e dins lei marchas d'[[Ancona]]. La temptativa pus famosa es probable aquela dau papa [[Alexandre VI|Alexandre VI Borgia]] ([[1492]]-[[1503]]). Mai interessat per la [[politica]] que per la [[teologia]], laissèt son fiu [[Cesar Borgia]] organizar la conquista de plusors vilas gràcias a una armada ben organizada<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ivan Cloulas, ''Les Borgia'', Fayard, 1987.</ref>. Pasmens, la formacion d'un estat pontificau fòrt èra pas dins l'interès deis autrei poissanças italianas. De mai, a partir de [[1498]], Itàlia foguèt tanben l'enjòc d'una [[Guèrras d'Itàlia|tiera de conflictes]] entre [[França]] e [[Espanha]]. Ansin, lei temptativas d'extension dei possessions dau papa s'acabèron per de reviradas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Christine Shaw e Michael Mallett, ''The Italian Wars, 1494-1559 : War, State and Society in Early Modern Europe'', Londres / Nòva York, Routledge, 2018, 2{{a}} edicion, 424 p.</ref>. A partir dau sègle XVI, sei frontieras s'estabilizèron e leis extensions ulterioras foguèron mai que mai lo resultat de l'integracion de vilas enclavadas : [[Ferrara]] en [[1598]], [[Urbino]] en [[1631]], [[Castro]] en [[1649]] e [[Ronciglione]] en [[1649]]. ==== La premiera disparicion deis Estats Pontificaus ==== Lei periòdes [[Revolucion Francesa|revolucionari]] e [[Napoleon Bonaparte|napoleonenc]] menacèron la subrevida deis Estats Pontificaus. D'efiech, per lei [[republican]]s, la [[teocracia]] romana èra un regime monarquic absolutista opausat ai principis novèus. Tre [[1791]], la populacion dau Comtat se revoutèt e demandèt son integracion au sen de [[França]]. En [[Itàlia]], l'armada revolucionària ataquèt leis [[Estats Pontificaus]] en [[1797]] e lo papa [[Piu VI]] deguèt cedir [[Romanha]] a la [[Republica Cisalpina]] après de negociacions amb lo [[generau]] [[Napoleon Bonaparte|Bonaparte]]. Pasmens, lo [[Directòri (França)|Directòri]] insistiguèt per abatre lo poder temporau de la papautat. Un an pus tard, leis Estats Pontificaus foguèron donc tornarmai envaïts amb l'ajuda dei patriotas italians. Expulsat, lo papa s'exilièt en [[Espanha]] e una [[Premiera Republica Romana|Republica Romana]] foguèt proclamada. Après sa presa dau poder, [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] restaurèt leis [[Estats Pontificaus]] (mens [[Romanha]]), mai assaièt tanben de vassalizar lo papa. [[Piu VII]] s'opausant a aquelei temptativas, Napoleon tornèt ocupar lei territòris pontificaus e leis incorporèt dins l'Empèri Francés ò dins lo [[Reiaume d'Itàlia]]. Gardat sota susvelhança, lo papa foguèt exiliat a [[Savona]] puei a [[Fontainebleau]]. Pasmens, la desfacha francesa e lo [[congrès de Viena]] li permetèron de recuperar sei possessions italianas en [[1814]]-[[1815]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Marc Ticchi, ''Pie VII : Le pape vainqueur de Napoléon ?'', Perrin, 2022, 416 p.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Lentz, ''Le Congrès de Vienne : une refondation de l'Europe (1814-1815)'', París, Perrin, 2013, 385 p.</ref>. ==== L'unificacion italiana e la disparicion deis Estats Pontificaus ==== [[File:Itàlia - Unificacion.png|thumb|Unificacion e expansion d'[[Itàlia]] entre [[1859]] e [[1919]].]] Durant lo sègle XIX, leis Estats Pontificaus conoguèron un lòng periòde d'immobilisme durant lei pontificats de [[Leon XII]] ([[1823]]-[[1829]]), de [[Piu VIII]] ([[1829]]-[[1830]]), de [[Gregòri XVI]] ([[1831]]-[[1846]]) e de [[Piu IX]] ([[1846]]-[[1878]]). En [[1831]], una premiera revòuta necessitèt una intervencion militara [[Àustria|austriana]] per restablir l'òrdre. En novembre de [[1848]], [[Piu IX]] deguèt s'enfugir de [[Roma]] en causa d'una insureccion novèla. La populacion proclamèt la [[Segonda Republica Romana|II{{a}} Republica Romana]] que foguèt destrucha per un [[còrs expedicionari]] [[França|francés]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Laurent Reverso, ''La République romaine de 1849 et la France'', Anzio, L'Harmattan, 2008, 208 p.</ref>. Lo mantenement d'una [[garnison]] [[França|francesa]] per protegir [[Roma]] empediguèt pas la perseguida dei revòutas dins lei regions perifericas. En abriu de [[1860]], [[Romanha]] s'insurgiguèt e votèt son integracion dins lo [[Reiaume de Sardenha|Reiaume de Piemont-Sardenha]]. En setembre, lei fòrças piemontesas ocupèron lei Marchas e [[Ómbria]] per intrar lo [[Reiaume de Nàpols]]. Organizèron un plebiscit en novembre per leis annexar. Lo poder temporau de la papautat foguèt alora reduch a la region de Roma onte foguèt defendut per lei [[França|Francés]] fins a la casuda dau Segond Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Guenel, ''La Dernière Guerre du pape, les Zouaves pontificaux au secours du Saint-Siège 1860-1870'', Rènnas, Presses universitaires de Rennes, 1998, 195 p.</ref>. [[Roma]] foguèt presa per leis [[Itàlia|Italians]] lo 20 de setembre de [[1870]] après lo retirament de la garnison francesa e una brèva guèrra de nòu jorns. Un [[plebiscit]] permetèt de legitimar l'annexion e establiguèt la capitala italiana dins la vila<ref>'''[[italian|(it)]]''' Raffaele Cadorna e Giuseppe Talamo, ''La liberazione di Roma nell'anno 1870 ed il plebiscito'', Milan, A. Mondadori, 1970, 527 p.</ref>. Una lèi d'Asseguranças foguèt votada en mai de [[1871]] per assegurar lei prerogativas sobeiranas dau papa (drech de representacion [[diplomacia|diplomatica]], [[proprietat]] dau palais de Vatican, de [[Latran]] e dei [[Castelli Romani]]). [[Piu IX]] refusèt aquel acòrdi e se considerèt presonier<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Pie IX », dins Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 1994.</ref>. === La question romana e la creacion de l'Estat de la Ciutat de Vatican === [[Fichièr:Firma dei Patti Lateranensi.jpg|thumb|right|Signatura deis [[acòrdis de Latran]].]] {{veire|Question romana|Acòrdis de Latran}} [[Leon XIII]] ([[1878]]-[[1903]]) e [[Piu X]] ([[1903]]-[[1914]]) gardèron la meteissa linha que [[Piu IX]]. Per aver causa ganhada, aquelei papas assaièron de trebolar lo foncionament deis institucions italianas [[Non expedit|en enebissent]] ai [[catolicisme|catolics]] d'i participar plenament<ref>'''[[italian|(it)]]''' Saretta Marotta, « L'evoluzione del dibattito sul "non expedit" all'interno della Curia romana tra il 1860 e il 1889 », ''Rivista di storia della Chiesa in Italia'', vol. 68, nº 1, Gennaio-Giugno, 2014, p. 120.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1986, pp. 105-106.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1990, pp. 273-277.</ref>. Pasmens, aquela politica donèt ges de resultat e foguèt abandonada per [[Beneset XV]] ([[1914]]-[[1922]]). La question foguèt finalament reglada per de negociacions entre [[Piu XI]] ([[1922]]-[[1939]]) e [[Benito Mussolini]]. Signats lo 11 de febrier de [[1929]], leis [[acòrdis de Latran]] fondèron l'Estat de la Ciutat de Vatican actuau. La papautat abandonèt sei revendicacions territòrialas e se contentèt d'una aparéncia de poder temporau : * la sobeiranetat pontificala foguèt reconeguda per [[Itàlia]] sus la Ciutat de Vatican. * la proprietat pontificala de plusors bastiments (palais de Castel Gandolfo, lei basilicas de [[Sant Joan de Latran]], de [[Santa Maria Majora]] e de [[Sant Pau Fòra lei Muralhas]], divèrsei bastiments administratius de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], etc) foguèt reconeguda. Un estatut d'immunitat diplomatica similara a aqueu d'una ambaissada li foguèt acordat. Leis acòrdis preveguèron tanben d'autrei mesuras coma una compensacion financiera per la pèrda deis Estats Pontificaus e la signatura d'un [[concordat]] relativament avantatjós per la Glèisa. Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], la Republica Italiana mantenguèt lo tèxte en plaça fins a una reforma en [[1984]] per suprimir l'estatut de [[religion d'Estat]] dau [[catolicisme]] en [[Itàlia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Philippe Gaudemet, « L'Accord du 16 février 1984 entre l'Italie et le Saint Siège », ''Annuaire Français de Droit International'', vol. 30, n° 1,‎ 1984, pp. 209–220.</ref>. Aquò cambièt pas lei limits e lei prerogativas de Vatican. == Organizacion politica == {{veire|Papa|Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican}} Vatican es una [[monarquia]] [[Monarquia absoluda|absoluda]] [[Monarquia electiva|electiva]] e [[teocracia|teocratica]] que son foncionament es actualament definit per la [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican|lèi fondamentala]] dau 26 de novembre de [[2000]]. Lo [[papa]] dispausa dei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[justícia|judiciària]]. Pasmens, dins lei fachs, lei poders son largament delegats a de prelats de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]. Lo [[poder executiu]] es ansin generalemnt delegat a un governaire qu'es egalament encargat de la representacion [[diplomacia|diplomatic]]<ref>Article 2 de la Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican.</ref>. Lo [[poder legislatiu]] es exercit per una comission de cinc a sèt cardenaus. De mai, l'eleccion dau sobeiran pontife es l'òbra d'un collègi de cardenaus que dèvon se prononciar a la majoritat dei dos tèrç, çò que permet d'elegit un candidat consensuau. Lo papa es elegit a vida, mai pòu abdicar. La [[diplomacia]] ocupa una plaça importanta dins leis activitats internacionalas de Vatican<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Dossier : La politique étrangère du Vatican », ''Diplomatie'', n° 4,‎ julhet-aost de 2003.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Jean-Baptiste Noé, ''Géopolitique du Vatican'', PUF, 2015, 254 p.</ref>. Aquò es l'eiretatge d'una lònga tradicion d'intervencion que data l'[[Antiquitat]]. Foguèt a l'origina de plusors conflictes amb lei sobeirans e leis estats europèus regardant lei relacions entre la Glèisa e l'Estat, l'autonòmia dei clergats locaus ò divèrsei questions socialas. La [[Reforma]] e lo desvolopament de la [[filosofia]] dei [[Sègle de las luses|Lutz]] la fragilizèron, mai la papautat demòra una autoritat morala reconeguda au nivèu internacionau. En particular, dempuei la fin dau sègle XX, la papautat es fòrça engatjada dins la defensa de la [[patz]], dei valors de la Glèisa, dins la defensa dei catolics e dins la proteccion de l'environament. == Cultura == Coma sèti de la [[Glèisa Catolica]], la Ciutat de Vatican a una influéncia culturala fòrça importanta dins lo monde entier. === Lei monuments === La Ciutat de Vatican es classada au [[Patrimòni Mondiau de l'Umanitat]] de l'[[UNESCO]] dempuei [[1984]]. D'efiech, la màger part de sei bastiments son de caps d'òbra de l'arquitectura de la [[Renaissença]] ò dau periòde [[barròc]]. Lei pus coneguts son probable la [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]], lo [[Palais Apostolitic]] e la [[Pinacotèca de Vatican|Pinacotèca]]. La [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]] tènon un ròtle centrau dins la [[Glèisa Catolica]] car es lo luòc d'acamp de la fòga durant plusors ceremònias importantas (en particular, la benediccion ''[[urbi et orbi]]'' dau papa). La plaça es una granda esplanada d'estil barròc que constituís lo pòrge de la basilica. D'una superficia de 2,3 ectaras, pòu acuelhir {{formatnum:300000}} personas. La [[basilica de Sant Pèire]] es la glèisa dau [[papa]] e de la Ciutat de Vatican<ref>En revènge, la [[basilica de Sant Pèire]] es pas la catedrala de l'evesque de Roma. Lo sèti de la [[diocèsi]] es la [[basilica de Sant Joan de Latran]].</ref>. Es actualament l'edifici pus important de la [[Glèisa Catolica]]. Sa construccion se debanèt entre [[1506]] e [[1626]] e foguèt dirigida per d'[[arquitectura|arquitèctes]] e d'[[art|artistas]] prestigiós coma [[Bramante]] ([[1444]]-[[1514]]), [[Michelangelo Buonarroti|Miquèl Àngel]] ([[1475]]-[[1564]]), [[Carlo Maderno]] ([[1556]]-[[1629]]) ò [[Lo Bernin]] ([[1598]]-[[1680]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Linda Murray, ''La Haute Renaissance et le maniérisme'', París, Editions Thames & Hudson, 1995, 287 p.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' James Lees-Milne, ''Saint Peter's — the story of Saint Peter's Basilica in Rome'', Londres, Hamish Hamilton, 1967.</ref>. Lo [[Palais Apostolitic]] es un important complèxe palatin que data de la [[Renaissença]]. S'i tròban leis apartaments oficiaus dau papa, lei burèus de la [[Curia Romana]], la [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] e una partida dei [[musèus de Vatican]]. Plusors caps d'òbra de l'art de la [[Renaissença]] ([[capèla Sixtina]], [[capèla Nicolina]], [[apartaments Borgia]], etc.) se tròban tanben dins aqueu palais<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ufficio Pubblicazioni Musei Vaticani, ''Les Musées du Vatican'', Edizioni Musei Vaticani, 2010.</ref>. <gallery> Fichièr:2018-01-04 12-04-48 IMG 4120.jpg|{{center|Vista de la [[plaça de Sant Pèire]] dempuei la basilica}} Fichièr:Řím, Svatopetrské náměstí, fontána.jpg|{{center|Una [[Fònts de la plaça de Sant Pèire|fònt]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Obelisque Saint Peter's square Vatican City.jpg|{{center|[[Obelisc de Vatican|Obelisc]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Basilica di San Pietro in Vaticano September 2015-1a.jpg|{{center|Vista de la [[basilica de Sant Pèire]] dempuei la plaça}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano low light.jpg|{{center|Nau de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano, 2022-09-17, DD 15-17 HDR.jpg|{{center|Vista interiora dau [[dòma (arquitectura)|dòma]] de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Saint Peter's Square - Vatican City - DSC00638.jpg|{{center|Vista dau [[Palais Apostolitic]] dempuei la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Rome Sistine Chapel 01.jpg|{{center|[[Capèla Sixtina]]}} Fichièr:VaticanMuseumStaircase.jpg|{{center|[[Escaliers de Bramante]] dins lei [[musèus de Vatican]]}} Fichièr:Vatican-Musee-PlafondSalleCartes.jpg|{{center|Galariá dei cartas dins lei musèus de Vatican}} Fichièr:Museums in the Vatican City.jpg|{{center|[[Musèus de Vatican]]}} Fichièr:The Sistine Hall of the Vatican Library (2994335291).jpg|{{center|Sala Sixtina de la [[Bibliotèca de Vatican]]}} Fichièr:Vatican 5.jpg|{{center|[[Jardins de Vatican]]}} </gallery> === Lei musèus === {{veire|Musèus de Vatican}} Lei [[musèus de Vatican]] constituïsson un ensemble de dotze [[musèu]]s que son organizats a l'entorn de 5 galariás e de {{formatnum:1400}} salas dedicadas a l'[[Egipte Antic]], ais [[escultura]]s [[Antiquitat|anticas]], a l'[[epigrafia]] antica, ais [[Etruscs]], a la [[cartografia]], a la [[tapissariá]], a la [[pintura]], a la [[filatelia]], a la [[numismatica]] e ais arts extraeuropèus. Son formats per leis òbras d'art aquistadas per la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e fan partida dei pus grandas colleccions d'[[art]] dins lo monde. La [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] es tanben aubergada per lei musèus. En [[2019]], amb 6,9 milions d'intradas, èran l'institucion culturala pus visitada de la [[peninsula Italica]]. === Lei centres d'estudis === Vatican gerís plusors [[universitat]]s e facultats pontificalas mai que mai encargadas d'ensenhar la [[teologia]], lo [[drech canonic]], lo [[drech]], la [[filosofia]] e lei [[sciéncia sociala|sciéncias socialas]]. Permèton de formar lei quadres de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], mai d'estudiants laïcs son egalament admés dins lei cors. Au totau, 22 establiments e {{formatnum:20000}} estudiants fan partida d'aquel ensemble. Lei pus importants son l'[[Universitat Pontificala de Latran]], l'[[Universitat Pontificala Salesiana]], l'[[Universitat Pontificala de la Santa Crotz]] e l'[[Universitat Pontificala Gregoriana]]. I a tanben una [[Acadèmia Pontificala dei Sciéncias]]. Es una institucion prestigiosa amb 75 [[Prèmi Nobel|Prèmis Nobel]] elegits coma sòci entre [[1901]] e [[2016]]. Sei trabalhs cuerbon sièis domenis principaus : lei [[sciéncia fondamentala|sciéncias fondamentalas]], lei [[sciéncia|sciéncias]] e la [[tecnologia]], lei sciéncias liadas ai problèmas dau [[Tèrç Monde]], l'[[etica]] e la politica scientifica, la [[bioetica]] e l'[[epistemiologia]]. Assegura la publicacion de plusors revistas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, p. 50.</ref>. === Radiò Vatican === {{veire|Radiò Vatican}} == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Acòrdis de Latran]]. * [[Basilica de Sant Pèire]]. * [[Catolicisme]]. * [[Estats Pontificaus]]. * [[Gàrdia Soïssa Pontificala]]. * [[Glèisa Catolica Romana|Glèsia Catolica Romana]]. * [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican]]. * [[Musèus de Vatican]]. * [[Papa]]. * [[Plaça de Sant Pèire]]. * [[Roma]]. * [[Santa Ses]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Francesco Margiotta Broglio e Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, 1120 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Barbara Furlotti, ''Les musées du Vatican : Rome'', París, Eyrolles, 2009, 156 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Anja Grebe, ''Vatican : tous les chefs-d'œuvre'', Flammarion, París, 2014, 528 p. * '''[[anglés|(en)]]''' Thomas F. X. Noble, ''The Republic of St. Peter : The Birth of the Papal State, 680-825'', University of Pennsylvania Press, 1984. * '''[[francés|(fr)]]''' Joël-Benoît d'Onorio, ''Le Saint-Siège dans les relations internationales'', París, Éditions du Cerf / Éditions Cujas, 1989. * '''[[francés|(fr)]]''' Charles Pichon, ''Histoire du Vatican'', Société d'éditions françaises et internationales, 1946. * '''[[francés|(fr)]]''' Paul Poupard, ''Le Vatican'', coll. « Que sais-je ? », PUF, 1981. * '''[[francés|(fr)]]''' Sergio Romano, ''La Foi et le Pouvoir : Le Vatican et l'Italie de Pie IX à Benoît XVI'', Buchet-Chastel, 2007. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Commons|Vatican|Vatican}} {{païses d'Euròpa (COE)}} [[Categoria:Vatican]] [[Categoria:1000 articles fondamentals]] 11ollt43si2e8vwh46ifgag0g0k0fsu 2474018 2474017 2025-06-10T20:25:36Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei centres d'estudis */ 2474018 wikitext text/x-wiki {{omon|Santa Sieu}} {{1000 fondamentals}} {{Infobox País | lengas_oficialas = [[italian]] e [[latin]] | capitala = Cap | tipe_govèrn = Monarquia teocratica electiva | títols_dirigents = Pontife | noms_dirigents = [[Leon XIV]] | densitat = 1800 | data_independéncia = 7 junh de [[1929]] | país_independéncia = Reialme d'Itàlia | superfícia_totala=0,49 | mapa = Vatican Europe Location.svg | còde_país = VA, VAT, 336 | populacion_totala = 882 | imne_nacional = ''Inno Pontificio'' | imne audio=United States Navy Band - Inno e Marcia Pontificale.ogg | domeni_internet =.va | indicatiu_telefonic=379 (de jure) +39 (de facto) | fus_orari = UTC+1 | moneda = [[Èuro]] | organizacions_internacionalas = Estat non membre (observator permanent), representat internacionalament per la Santa Sieu de l'[[ONU]] | ligam_bandièra = [[Bandièra de Vatican|Bandièra]]<ref name="VA">{{Ref-web |url=https://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/insigne/sp_ss_scv_stemma-bandiera-sigillo_it.html |títol=Bandiera, Stemma e Sigillo della Santa Sede e dello Stato della Città del Vaticano |lenga=it |site=Site de la Santa Sieu |consulta=2 de febrièr de 2025}}</ref> | ligam_blason = [[Escut d'armas de Vatican|Escut d'armas]]<ref name="VA"/> }} La '''Ciutat de Vatican''', o simplament '''Vatican''',<ref>{{P-CLO|p=123}}</ref> oficialament l''''Estat de la Ciutat de Vatican''' (en [[italian]]: ''Stato della Città del Vaticano'';<ref>{{Ref-libre|títol=Ordinamento giuridico dello stato della Città del Vaticano|an=1932|cognòm=Cammeo|nom=Federico|pagina=27|editor=R. Bemporad & Figlio|url=https://www.google.com/books/edition/Ordinamento_giuridico_dello_stato_della/kpV3upfCo5kC?hl=oc&gbpv=0}}</ref> en [[latin]]: ''Status Civitatis Vaticanæ''), es l'[[estat sobeiran]] mai pichon e lo mens poblat del mond. Es un enclavament d'una [[Aira|superfícia]] de 0,44 km² dins la [[comuna]] [[Itàlia|italiana]] de [[Roma]]. La [[Santa Sieu]] es la catèdra<ref>La catèdra (del latin: ''cathĕdra'') es lo sèti del culte d'un [[evesque]].</ref> del [[Papa]], lo cap de la [[Glèisa Catolica Romana]]. La Ciutat de Vatican es compausada del puèg de Vatican (''Mons Vaticanus'', nom d'origina pre[[cristianisme|crestiana]]), e los Camps de Vatican, ont i a la [[Basilica de Sant Pèire]], la [[Capèla Sixtina]] e los Musèus de Vatican. Tanben apertenon a l'Estat pontifical d'autres edificis romans extèrnes a la Ciutat de Vatican. == Geografia == L'Estat de la Ciutat de Vatican s'estend sus una superficia de 44 [[ectara]]s e es totalament enclavat dins la vila de [[Roma]]. Segon leis acòrdis de Latran, sei limits son marcats per un [[barri (arquitectura)|barri]]. L'unica excepcion es la [[plaça de Sant Pèire]] qu'es dubèrta. Un tèrç dau territòri es ocupat per de construccions e dos tèrç per d'espacis dubèrts (plaças, corts, jardins, etc.). La populacion es febla, generalament situada entre 400 e 600 abitants permanents (personaus eclesiastics, gardas soís, familhas dei personaus permanents), mai {{formatnum:3000}} trabalhaires intran cada jorn dins la Ciutat per assegurar son foncionament. Fòrça lengas son utilizadas au sen de l'Estat. Lo [[latin]] es la [[lenga oficiala]] e [[drech|juridica]] de la [[Glèisa Catolica]], lo [[francés]] es la lenga utilizada per la [[diplomacia]] pontificala e l'[[alemand]] es emplegada dins la [[Gàrdia Soïssa Pontificala|Gàrdia Soïssa]]. Pasmens, dins la vida vidanta, s'utiliza fòrça l'[[italian]] qu'es tanben la lenga de la Ciutat de Vatican ela meteissa. Fòrça eclesiastics parlan egalament d'autrei lengas. == Istòria == {{veire|Estats Pontificaus}} === La formacion deis Estats de la Glèisa === [[Fichièr:Extension de l'Empèri Franc durant lo rèine de Carlesmanhe.png|thumb|right|L'extension de l'[[Empèri Carolingian]] e deis Estats de la Glèisa durant lo rèine de [[Carlesmanhe]].]] {{veire|Carolingians}} Après lo transferiment de la capitala imperiala a [[Constantinòble]] en [[330]], leis emperaires [[Empèri Bizantin|romans]] gardèron un representant oficiau en [[Itàlia]], l'[[Exarcat de Ravenna|exarca de Ravenna]]. Destinat a facilitar e de melhorar la defensa de la peninsula, aqueu govèrn militar s'afondrèt en [[751]] amb la presa de [[Ravenna]] per lei [[Lombards]] d'[[Aistolf]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gianluigi Barni, ''La conquête de l'Italie par les Lombards — VIe siècle — Les Événements'', París, Éditions Albin Michel, coll. « Le Mémorial des Siècles », 1975.</ref>. Pasmens, leis invasions lombardas inquietèron la papautat que demandèt l'ajuda militara dei rèis [[Carolingians|carolingians]]. En [[754]] e en [[756]], doas campanhas permetèron ai [[Francs]] de sometre lei Lombards. L'intervencion franca es a l'origina d'un important acòrdi politic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Favier, ''Charlemagne'', París, Fayard, 1999, 769 p.</ref>. Lei papas sostenguèron desenant lo poder carolingian en legitimant la presa dau poder per [[Pepin lo Brèu]] puei en coronant emperaire d'Occident [[Carlesmanhe]] e sei successors. En cambi, lei Francs protegiguèron la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] còntra seis adversaris. De mai, lei Carolingians donèron una partida de sei conquistas a la papautat per formar un Estat apartenent dirèctament au sobeiran pontife. Un faus juridic, la [[donacion de Constantin]], foguèt establit per justificar aquelei transformacions territòrialas car la region èra teoricament totjorn una part de l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Huyghebaert, « Une légende de fondation : le Constitutum Constantini », ''Le Moyen Âge'', n° 85, 1979.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Élie Griffe, « Aux origines de l'État pontifical. Le couronnement impérial de 800 et la Donatio Constantini », ''Bulletin de littérature ecclésiastique'', 1958, t. 59, n° 4, pp. 193-211.</ref>. Aquò permetèt ai papas d'estendre son autoritat nominala en [[Latium]], en [[Sabina]] e en [[Ómbria]]. Dins la realitat, un ensemble de [[baron]]s romans prenguèt lo contraròtle efectiu de la màger part de la region. En [[774]], après una victòria novèla còntra lei [[Lombards]], [[Carlesmanhe]] apondiguèt lo [[ducat de Benevent]] e de drechs sus divèrsei bens de la vau de [[Pò]] ai domenis pontificaus. === De l'Edat Mejana a la disparicion deis Estats Pontificaus === ==== Lo periòde medievau ==== [[Fichièr:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|[[Itàlia]] vèrs [[1250]].]] Durant lo [[sègle IX]], lo poder carolingian declinèt. Una causa e consequéncia d'aquel afebliment foguèt lo desvolopament de la [[feudalitat]], movement que toquèt egalament leis Estats de la Glèisa. Lei papas venguèron ansin de senhors italians e lei pus ambiciós assaièron d'estendre sei possessions territòrialas. En [[1077]], aquò menèt a una extension considerabla dei domenis pontificaus en direccion de la vau de Pò a l'eissida d'una ensemble de donacions realizadas per la comtessa [[Matilda de Toscana]]. Pasmens, en s'integrant dins lo jòc feudau, lei papas deguèron egalament faciar leis ambicions de rivaus pus poderós coma leis [[Sant Empèri Roman Germanic|emperaires germanics]] e lei [[França|rèis de França]]. La populacion romana se revoutèt tanben còntra mai d'un papa. Durant l'[[Edat Mejana]], lei papas foguèron implicats dins plusors conflictes importants. Lo premier es aqueu còntra leis emperaires germanics. Fragmentèt la societat italiana entre partisans de l'emperaire e partisans dau papa ([[Guelfs e Gibelins]]). Lei papas tenguèron ansin una plaça centrala dins l'afebliment dau [[Sant Empèri Roman Germanic|Sant Empèri]] en [[Itàlia]], especialament en combatent leis ambicions de [[Frederic Barbarossa]] ([[1155]]-[[1190]])<ref>Marcel Pacaut, ''Frédéric Barberousse'', París, Fayard, 1967.</ref> e de [[Frederic II Hohenstaufen]] ([[1220]]-[[1250]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georgina Masson, ''Frédéric II de Hohenstaufen'', Albin Michel, 1963.</ref>. Pasmens, a la mòrt de Frederic II, son bastard [[Manfred (rèi de Sicília)|Manfred]] capitèt de prendre lo contraròtle dau [[reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Yves Frétigné, ''Histoire de la Sicile : des origines à nos jours'', París, Pluriel, 2019, pp. 209-213.</ref>. Per defugir la restauracion d'un estat poderós dins lo sud d'Itàlia, lei papas [[Urban IV]] e [[Clement IV]] demandèron l'ajuda dau fraire de [[Loís IX de França|Sant Loís]], [[Carles Ièr d'Anjau|Carles d'Anjau]]. L'intervencion francesa entraïnèt plusors guèrras que s'acabèron per la disparicion de la dinastia Hohenstaufen en [[1268]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Julius Norwich, ''Histoire de la Sicile : De l'Antiquité à Cosa Nostra'', París, Tallandier, 2018, p. 180.</ref>. Dins aquò, [[Itàlia]] s'afonsèt dins l'anarquia e lei papas acceptèron la proteccion dei rèis de França de [[1309]] a [[1378]]. I obtenguèron lo [[Comtat Venaicin]] e [[Avinhon]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Rose-Léone Mouliérac-Lamoureux, ''Le Comtat Venaissin pontifical'', Institut vauclusien d’études rhodaniennes, 1977.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Henri Dubled, ''Histoire du Comtat Venaissin'', Carpentràs, 1981.</ref>. ==== La Renaissença ==== [[Fichièr:Itàlia - Fin dei Guèrras d'Itàlia (1559).png|thumb|right|[[Itàlia]] en [[1559]] a l'eissida dei [[Guèrras d'Itàlia]].]] Durant la [[Renaissença]], lei papas venguèron tornarmai de princes italians fòrça implicats dins leis afaires temporaus de la peninsula. Revendicant l'ensemble dei vilas aguent apartengut ai domenis pontificaus durant lei sègles precedents, s'engatjèron dins plusors conflictes en [[Romanha]] e dins lei marchas d'[[Ancona]]. La temptativa pus famosa es probable aquela dau papa [[Alexandre VI|Alexandre VI Borgia]] ([[1492]]-[[1503]]). Mai interessat per la [[politica]] que per la [[teologia]], laissèt son fiu [[Cesar Borgia]] organizar la conquista de plusors vilas gràcias a una armada ben organizada<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ivan Cloulas, ''Les Borgia'', Fayard, 1987.</ref>. Pasmens, la formacion d'un estat pontificau fòrt èra pas dins l'interès deis autrei poissanças italianas. De mai, a partir de [[1498]], Itàlia foguèt tanben l'enjòc d'una [[Guèrras d'Itàlia|tiera de conflictes]] entre [[França]] e [[Espanha]]. Ansin, lei temptativas d'extension dei possessions dau papa s'acabèron per de reviradas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Christine Shaw e Michael Mallett, ''The Italian Wars, 1494-1559 : War, State and Society in Early Modern Europe'', Londres / Nòva York, Routledge, 2018, 2{{a}} edicion, 424 p.</ref>. A partir dau sègle XVI, sei frontieras s'estabilizèron e leis extensions ulterioras foguèron mai que mai lo resultat de l'integracion de vilas enclavadas : [[Ferrara]] en [[1598]], [[Urbino]] en [[1631]], [[Castro]] en [[1649]] e [[Ronciglione]] en [[1649]]. ==== La premiera disparicion deis Estats Pontificaus ==== Lei periòdes [[Revolucion Francesa|revolucionari]] e [[Napoleon Bonaparte|napoleonenc]] menacèron la subrevida deis Estats Pontificaus. D'efiech, per lei [[republican]]s, la [[teocracia]] romana èra un regime monarquic absolutista opausat ai principis novèus. Tre [[1791]], la populacion dau Comtat se revoutèt e demandèt son integracion au sen de [[França]]. En [[Itàlia]], l'armada revolucionària ataquèt leis [[Estats Pontificaus]] en [[1797]] e lo papa [[Piu VI]] deguèt cedir [[Romanha]] a la [[Republica Cisalpina]] après de negociacions amb lo [[generau]] [[Napoleon Bonaparte|Bonaparte]]. Pasmens, lo [[Directòri (França)|Directòri]] insistiguèt per abatre lo poder temporau de la papautat. Un an pus tard, leis Estats Pontificaus foguèron donc tornarmai envaïts amb l'ajuda dei patriotas italians. Expulsat, lo papa s'exilièt en [[Espanha]] e una [[Premiera Republica Romana|Republica Romana]] foguèt proclamada. Après sa presa dau poder, [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] restaurèt leis [[Estats Pontificaus]] (mens [[Romanha]]), mai assaièt tanben de vassalizar lo papa. [[Piu VII]] s'opausant a aquelei temptativas, Napoleon tornèt ocupar lei territòris pontificaus e leis incorporèt dins l'Empèri Francés ò dins lo [[Reiaume d'Itàlia]]. Gardat sota susvelhança, lo papa foguèt exiliat a [[Savona]] puei a [[Fontainebleau]]. Pasmens, la desfacha francesa e lo [[congrès de Viena]] li permetèron de recuperar sei possessions italianas en [[1814]]-[[1815]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Marc Ticchi, ''Pie VII : Le pape vainqueur de Napoléon ?'', Perrin, 2022, 416 p.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Lentz, ''Le Congrès de Vienne : une refondation de l'Europe (1814-1815)'', París, Perrin, 2013, 385 p.</ref>. ==== L'unificacion italiana e la disparicion deis Estats Pontificaus ==== [[File:Itàlia - Unificacion.png|thumb|Unificacion e expansion d'[[Itàlia]] entre [[1859]] e [[1919]].]] Durant lo sègle XIX, leis Estats Pontificaus conoguèron un lòng periòde d'immobilisme durant lei pontificats de [[Leon XII]] ([[1823]]-[[1829]]), de [[Piu VIII]] ([[1829]]-[[1830]]), de [[Gregòri XVI]] ([[1831]]-[[1846]]) e de [[Piu IX]] ([[1846]]-[[1878]]). En [[1831]], una premiera revòuta necessitèt una intervencion militara [[Àustria|austriana]] per restablir l'òrdre. En novembre de [[1848]], [[Piu IX]] deguèt s'enfugir de [[Roma]] en causa d'una insureccion novèla. La populacion proclamèt la [[Segonda Republica Romana|II{{a}} Republica Romana]] que foguèt destrucha per un [[còrs expedicionari]] [[França|francés]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Laurent Reverso, ''La République romaine de 1849 et la France'', Anzio, L'Harmattan, 2008, 208 p.</ref>. Lo mantenement d'una [[garnison]] [[França|francesa]] per protegir [[Roma]] empediguèt pas la perseguida dei revòutas dins lei regions perifericas. En abriu de [[1860]], [[Romanha]] s'insurgiguèt e votèt son integracion dins lo [[Reiaume de Sardenha|Reiaume de Piemont-Sardenha]]. En setembre, lei fòrças piemontesas ocupèron lei Marchas e [[Ómbria]] per intrar lo [[Reiaume de Nàpols]]. Organizèron un plebiscit en novembre per leis annexar. Lo poder temporau de la papautat foguèt alora reduch a la region de Roma onte foguèt defendut per lei [[França|Francés]] fins a la casuda dau Segond Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Guenel, ''La Dernière Guerre du pape, les Zouaves pontificaux au secours du Saint-Siège 1860-1870'', Rènnas, Presses universitaires de Rennes, 1998, 195 p.</ref>. [[Roma]] foguèt presa per leis [[Itàlia|Italians]] lo 20 de setembre de [[1870]] après lo retirament de la garnison francesa e una brèva guèrra de nòu jorns. Un [[plebiscit]] permetèt de legitimar l'annexion e establiguèt la capitala italiana dins la vila<ref>'''[[italian|(it)]]''' Raffaele Cadorna e Giuseppe Talamo, ''La liberazione di Roma nell'anno 1870 ed il plebiscito'', Milan, A. Mondadori, 1970, 527 p.</ref>. Una lèi d'Asseguranças foguèt votada en mai de [[1871]] per assegurar lei prerogativas sobeiranas dau papa (drech de representacion [[diplomacia|diplomatica]], [[proprietat]] dau palais de Vatican, de [[Latran]] e dei [[Castelli Romani]]). [[Piu IX]] refusèt aquel acòrdi e se considerèt presonier<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Pie IX », dins Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 1994.</ref>. === La question romana e la creacion de l'Estat de la Ciutat de Vatican === [[Fichièr:Firma dei Patti Lateranensi.jpg|thumb|right|Signatura deis [[acòrdis de Latran]].]] {{veire|Question romana|Acòrdis de Latran}} [[Leon XIII]] ([[1878]]-[[1903]]) e [[Piu X]] ([[1903]]-[[1914]]) gardèron la meteissa linha que [[Piu IX]]. Per aver causa ganhada, aquelei papas assaièron de trebolar lo foncionament deis institucions italianas [[Non expedit|en enebissent]] ai [[catolicisme|catolics]] d'i participar plenament<ref>'''[[italian|(it)]]''' Saretta Marotta, « L'evoluzione del dibattito sul "non expedit" all'interno della Curia romana tra il 1860 e il 1889 », ''Rivista di storia della Chiesa in Italia'', vol. 68, nº 1, Gennaio-Giugno, 2014, p. 120.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1986, pp. 105-106.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1990, pp. 273-277.</ref>. Pasmens, aquela politica donèt ges de resultat e foguèt abandonada per [[Beneset XV]] ([[1914]]-[[1922]]). La question foguèt finalament reglada per de negociacions entre [[Piu XI]] ([[1922]]-[[1939]]) e [[Benito Mussolini]]. Signats lo 11 de febrier de [[1929]], leis [[acòrdis de Latran]] fondèron l'Estat de la Ciutat de Vatican actuau. La papautat abandonèt sei revendicacions territòrialas e se contentèt d'una aparéncia de poder temporau : * la sobeiranetat pontificala foguèt reconeguda per [[Itàlia]] sus la Ciutat de Vatican. * la proprietat pontificala de plusors bastiments (palais de Castel Gandolfo, lei basilicas de [[Sant Joan de Latran]], de [[Santa Maria Majora]] e de [[Sant Pau Fòra lei Muralhas]], divèrsei bastiments administratius de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], etc) foguèt reconeguda. Un estatut d'immunitat diplomatica similara a aqueu d'una ambaissada li foguèt acordat. Leis acòrdis preveguèron tanben d'autrei mesuras coma una compensacion financiera per la pèrda deis Estats Pontificaus e la signatura d'un [[concordat]] relativament avantatjós per la Glèisa. Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], la Republica Italiana mantenguèt lo tèxte en plaça fins a una reforma en [[1984]] per suprimir l'estatut de [[religion d'Estat]] dau [[catolicisme]] en [[Itàlia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Philippe Gaudemet, « L'Accord du 16 février 1984 entre l'Italie et le Saint Siège », ''Annuaire Français de Droit International'', vol. 30, n° 1,‎ 1984, pp. 209–220.</ref>. Aquò cambièt pas lei limits e lei prerogativas de Vatican. == Organizacion politica == {{veire|Papa|Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican}} Vatican es una [[monarquia]] [[Monarquia absoluda|absoluda]] [[Monarquia electiva|electiva]] e [[teocracia|teocratica]] que son foncionament es actualament definit per la [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican|lèi fondamentala]] dau 26 de novembre de [[2000]]. Lo [[papa]] dispausa dei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[justícia|judiciària]]. Pasmens, dins lei fachs, lei poders son largament delegats a de prelats de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]. Lo [[poder executiu]] es ansin generalemnt delegat a un governaire qu'es egalament encargat de la representacion [[diplomacia|diplomatic]]<ref>Article 2 de la Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican.</ref>. Lo [[poder legislatiu]] es exercit per una comission de cinc a sèt cardenaus. De mai, l'eleccion dau sobeiran pontife es l'òbra d'un collègi de cardenaus que dèvon se prononciar a la majoritat dei dos tèrç, çò que permet d'elegit un candidat consensuau. Lo papa es elegit a vida, mai pòu abdicar. La [[diplomacia]] ocupa una plaça importanta dins leis activitats internacionalas de Vatican<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Dossier : La politique étrangère du Vatican », ''Diplomatie'', n° 4,‎ julhet-aost de 2003.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Jean-Baptiste Noé, ''Géopolitique du Vatican'', PUF, 2015, 254 p.</ref>. Aquò es l'eiretatge d'una lònga tradicion d'intervencion que data l'[[Antiquitat]]. Foguèt a l'origina de plusors conflictes amb lei sobeirans e leis estats europèus regardant lei relacions entre la Glèisa e l'Estat, l'autonòmia dei clergats locaus ò divèrsei questions socialas. La [[Reforma]] e lo desvolopament de la [[filosofia]] dei [[Sègle de las luses|Lutz]] la fragilizèron, mai la papautat demòra una autoritat morala reconeguda au nivèu internacionau. En particular, dempuei la fin dau sègle XX, la papautat es fòrça engatjada dins la defensa de la [[patz]], dei valors de la Glèisa, dins la defensa dei catolics e dins la proteccion de l'environament. == Cultura == Coma sèti de la [[Glèisa Catolica]], la Ciutat de Vatican a una influéncia culturala fòrça importanta dins lo monde entier. === Lei monuments === La Ciutat de Vatican es classada au [[Patrimòni Mondiau de l'Umanitat]] de l'[[UNESCO]] dempuei [[1984]]. D'efiech, la màger part de sei bastiments son de caps d'òbra de l'arquitectura de la [[Renaissença]] ò dau periòde [[barròc]]. Lei pus coneguts son probable la [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]], lo [[Palais Apostolitic]] e la [[Pinacotèca de Vatican|Pinacotèca]]. La [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]] tènon un ròtle centrau dins la [[Glèisa Catolica]] car es lo luòc d'acamp de la fòga durant plusors ceremònias importantas (en particular, la benediccion ''[[urbi et orbi]]'' dau papa). La plaça es una granda esplanada d'estil barròc que constituís lo pòrge de la basilica. D'una superficia de 2,3 ectaras, pòu acuelhir {{formatnum:300000}} personas. La [[basilica de Sant Pèire]] es la glèisa dau [[papa]] e de la Ciutat de Vatican<ref>En revènge, la [[basilica de Sant Pèire]] es pas la catedrala de l'evesque de Roma. Lo sèti de la [[diocèsi]] es la [[basilica de Sant Joan de Latran]].</ref>. Es actualament l'edifici pus important de la [[Glèisa Catolica]]. Sa construccion se debanèt entre [[1506]] e [[1626]] e foguèt dirigida per d'[[arquitectura|arquitèctes]] e d'[[art|artistas]] prestigiós coma [[Bramante]] ([[1444]]-[[1514]]), [[Michelangelo Buonarroti|Miquèl Àngel]] ([[1475]]-[[1564]]), [[Carlo Maderno]] ([[1556]]-[[1629]]) ò [[Lo Bernin]] ([[1598]]-[[1680]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Linda Murray, ''La Haute Renaissance et le maniérisme'', París, Editions Thames & Hudson, 1995, 287 p.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' James Lees-Milne, ''Saint Peter's — the story of Saint Peter's Basilica in Rome'', Londres, Hamish Hamilton, 1967.</ref>. Lo [[Palais Apostolitic]] es un important complèxe palatin que data de la [[Renaissença]]. S'i tròban leis apartaments oficiaus dau papa, lei burèus de la [[Curia Romana]], la [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] e una partida dei [[musèus de Vatican]]. Plusors caps d'òbra de l'art de la [[Renaissença]] ([[capèla Sixtina]], [[capèla Nicolina]], [[apartaments Borgia]], etc.) se tròban tanben dins aqueu palais<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ufficio Pubblicazioni Musei Vaticani, ''Les Musées du Vatican'', Edizioni Musei Vaticani, 2010.</ref>. <gallery> Fichièr:2018-01-04 12-04-48 IMG 4120.jpg|{{center|Vista de la [[plaça de Sant Pèire]] dempuei la basilica}} Fichièr:Řím, Svatopetrské náměstí, fontána.jpg|{{center|Una [[Fònts de la plaça de Sant Pèire|fònt]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Obelisque Saint Peter's square Vatican City.jpg|{{center|[[Obelisc de Vatican|Obelisc]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Basilica di San Pietro in Vaticano September 2015-1a.jpg|{{center|Vista de la [[basilica de Sant Pèire]] dempuei la plaça}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano low light.jpg|{{center|Nau de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano, 2022-09-17, DD 15-17 HDR.jpg|{{center|Vista interiora dau [[dòma (arquitectura)|dòma]] de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Saint Peter's Square - Vatican City - DSC00638.jpg|{{center|Vista dau [[Palais Apostolitic]] dempuei la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Rome Sistine Chapel 01.jpg|{{center|[[Capèla Sixtina]]}} Fichièr:VaticanMuseumStaircase.jpg|{{center|[[Escaliers de Bramante]] dins lei [[musèus de Vatican]]}} Fichièr:Vatican-Musee-PlafondSalleCartes.jpg|{{center|Galariá dei cartas dins lei musèus de Vatican}} Fichièr:Museums in the Vatican City.jpg|{{center|[[Musèus de Vatican]]}} Fichièr:The Sistine Hall of the Vatican Library (2994335291).jpg|{{center|Sala Sixtina de la [[Bibliotèca de Vatican]]}} Fichièr:Vatican 5.jpg|{{center|[[Jardins de Vatican]]}} </gallery> === Lei musèus === {{veire|Musèus de Vatican}} Lei [[musèus de Vatican]] constituïsson un ensemble de dotze [[musèu]]s que son organizats a l'entorn de 5 galariás e de {{formatnum:1400}} salas dedicadas a l'[[Egipte Antic]], ais [[escultura]]s [[Antiquitat|anticas]], a l'[[epigrafia]] antica, ais [[Etruscs]], a la [[cartografia]], a la [[tapissariá]], a la [[pintura]], a la [[filatelia]], a la [[numismatica]] e ais arts extraeuropèus. Son formats per leis òbras d'art aquistadas per la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e fan partida dei pus grandas colleccions d'[[art]] dins lo monde. La [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] es tanben aubergada per lei musèus. En [[2019]], amb 6,9 milions d'intradas, èran l'institucion culturala pus visitada de la [[peninsula Italica]]. === Lei centres d'estudis === Vatican gerís plusors [[universitat]]s e facultats pontificalas mai que mai encargadas d'ensenhar la [[teologia]], lo [[drech canonic]], lo [[drech]], la [[filosofia]] e lei [[sciéncia sociala|sciéncias socialas]]. Permèton de formar lei quadres de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], mai d'estudiants laïcs son egalament admés dins lei cors. Au totau, 22 establiments e {{formatnum:20000}} estudiants fan partida d'aquel ensemble. Lei pus importants son l'[[Universitat Pontificala de Latran]], l'[[Universitat Pontificala Salesiana]], l'[[Universitat Pontificala de la Santa Crotz]] e l'[[Universitat Pontificala Gregoriana]]. I a tanben una [[Acadèmia Pontificala dei Sciéncias]]. Es una institucion prestigiosa amb 75 [[Prèmi Nobel|Prèmis Nobel]] elegits coma sòci entre [[1901]] e [[2016]]<ref>I a 80 sòcis que son acceptats après una eleccion per leis autrei sòcis e una validacion per lo papa. Es pas necessari d'èsser [[catolicisme|catolic]] per integrar l'Acadèmia que dispausa dins seis estatuts d'una independéncia complèta per definir seis aisses de recèrca.</ref>. Sei trabalhs cuerbon sièis domenis principaus : lei [[sciéncia fondamentala|sciéncias fondamentalas]], lei [[sciéncia|sciéncias]] e la [[tecnologia]], lei sciéncias liadas ai problèmas dau [[Tèrç Monde]], l'[[etica]] e la politica scientifica, la [[bioetica]] e l'[[epistemiologia]]. Assegura la publicacion de plusors revistas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, p. 50.</ref>. === Radiò Vatican === {{veire|Radiò Vatican}} == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Acòrdis de Latran]]. * [[Basilica de Sant Pèire]]. * [[Catolicisme]]. * [[Estats Pontificaus]]. * [[Gàrdia Soïssa Pontificala]]. * [[Glèisa Catolica Romana|Glèsia Catolica Romana]]. * [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican]]. * [[Musèus de Vatican]]. * [[Papa]]. * [[Plaça de Sant Pèire]]. * [[Roma]]. * [[Santa Ses]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Francesco Margiotta Broglio e Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, 1120 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Barbara Furlotti, ''Les musées du Vatican : Rome'', París, Eyrolles, 2009, 156 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Anja Grebe, ''Vatican : tous les chefs-d'œuvre'', Flammarion, París, 2014, 528 p. * '''[[anglés|(en)]]''' Thomas F. X. Noble, ''The Republic of St. Peter : The Birth of the Papal State, 680-825'', University of Pennsylvania Press, 1984. * '''[[francés|(fr)]]''' Joël-Benoît d'Onorio, ''Le Saint-Siège dans les relations internationales'', París, Éditions du Cerf / Éditions Cujas, 1989. * '''[[francés|(fr)]]''' Charles Pichon, ''Histoire du Vatican'', Société d'éditions françaises et internationales, 1946. * '''[[francés|(fr)]]''' Paul Poupard, ''Le Vatican'', coll. « Que sais-je ? », PUF, 1981. * '''[[francés|(fr)]]''' Sergio Romano, ''La Foi et le Pouvoir : Le Vatican et l'Italie de Pie IX à Benoît XVI'', Buchet-Chastel, 2007. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Commons|Vatican|Vatican}} {{païses d'Euròpa (COE)}} [[Categoria:Vatican]] [[Categoria:1000 articles fondamentals]] 2j0dndevfbyrhnqt6glk7jue915y46r 2474022 2474018 2025-06-10T20:28:11Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei centres d'estudis */ 2474022 wikitext text/x-wiki {{omon|Santa Sieu}} {{1000 fondamentals}} {{Infobox País | lengas_oficialas = [[italian]] e [[latin]] | capitala = Cap | tipe_govèrn = Monarquia teocratica electiva | títols_dirigents = Pontife | noms_dirigents = [[Leon XIV]] | densitat = 1800 | data_independéncia = 7 junh de [[1929]] | país_independéncia = Reialme d'Itàlia | superfícia_totala=0,49 | mapa = Vatican Europe Location.svg | còde_país = VA, VAT, 336 | populacion_totala = 882 | imne_nacional = ''Inno Pontificio'' | imne audio=United States Navy Band - Inno e Marcia Pontificale.ogg | domeni_internet =.va | indicatiu_telefonic=379 (de jure) +39 (de facto) | fus_orari = UTC+1 | moneda = [[Èuro]] | organizacions_internacionalas = Estat non membre (observator permanent), representat internacionalament per la Santa Sieu de l'[[ONU]] | ligam_bandièra = [[Bandièra de Vatican|Bandièra]]<ref name="VA">{{Ref-web |url=https://www.vatican.va/roman_curia/secretariat_state/documents/insigne/sp_ss_scv_stemma-bandiera-sigillo_it.html |títol=Bandiera, Stemma e Sigillo della Santa Sede e dello Stato della Città del Vaticano |lenga=it |site=Site de la Santa Sieu |consulta=2 de febrièr de 2025}}</ref> | ligam_blason = [[Escut d'armas de Vatican|Escut d'armas]]<ref name="VA"/> }} La '''Ciutat de Vatican''', o simplament '''Vatican''',<ref>{{P-CLO|p=123}}</ref> oficialament l''''Estat de la Ciutat de Vatican''' (en [[italian]]: ''Stato della Città del Vaticano'';<ref>{{Ref-libre|títol=Ordinamento giuridico dello stato della Città del Vaticano|an=1932|cognòm=Cammeo|nom=Federico|pagina=27|editor=R. Bemporad & Figlio|url=https://www.google.com/books/edition/Ordinamento_giuridico_dello_stato_della/kpV3upfCo5kC?hl=oc&gbpv=0}}</ref> en [[latin]]: ''Status Civitatis Vaticanæ''), es l'[[estat sobeiran]] mai pichon e lo mens poblat del mond. Es un enclavament d'una [[Aira|superfícia]] de 0,44 km² dins la [[comuna]] [[Itàlia|italiana]] de [[Roma]]. La [[Santa Sieu]] es la catèdra<ref>La catèdra (del latin: ''cathĕdra'') es lo sèti del culte d'un [[evesque]].</ref> del [[Papa]], lo cap de la [[Glèisa Catolica Romana]]. La Ciutat de Vatican es compausada del puèg de Vatican (''Mons Vaticanus'', nom d'origina pre[[cristianisme|crestiana]]), e los Camps de Vatican, ont i a la [[Basilica de Sant Pèire]], la [[Capèla Sixtina]] e los Musèus de Vatican. Tanben apertenon a l'Estat pontifical d'autres edificis romans extèrnes a la Ciutat de Vatican. == Geografia == L'Estat de la Ciutat de Vatican s'estend sus una superficia de 44 [[ectara]]s e es totalament enclavat dins la vila de [[Roma]]. Segon leis acòrdis de Latran, sei limits son marcats per un [[barri (arquitectura)|barri]]. L'unica excepcion es la [[plaça de Sant Pèire]] qu'es dubèrta. Un tèrç dau territòri es ocupat per de construccions e dos tèrç per d'espacis dubèrts (plaças, corts, jardins, etc.). La populacion es febla, generalament situada entre 400 e 600 abitants permanents (personaus eclesiastics, gardas soís, familhas dei personaus permanents), mai {{formatnum:3000}} trabalhaires intran cada jorn dins la Ciutat per assegurar son foncionament. Fòrça lengas son utilizadas au sen de l'Estat. Lo [[latin]] es la [[lenga oficiala]] e [[drech|juridica]] de la [[Glèisa Catolica]], lo [[francés]] es la lenga utilizada per la [[diplomacia]] pontificala e l'[[alemand]] es emplegada dins la [[Gàrdia Soïssa Pontificala|Gàrdia Soïssa]]. Pasmens, dins la vida vidanta, s'utiliza fòrça l'[[italian]] qu'es tanben la lenga de la Ciutat de Vatican ela meteissa. Fòrça eclesiastics parlan egalament d'autrei lengas. == Istòria == {{veire|Estats Pontificaus}} === La formacion deis Estats de la Glèisa === [[Fichièr:Extension de l'Empèri Franc durant lo rèine de Carlesmanhe.png|thumb|right|L'extension de l'[[Empèri Carolingian]] e deis Estats de la Glèisa durant lo rèine de [[Carlesmanhe]].]] {{veire|Carolingians}} Après lo transferiment de la capitala imperiala a [[Constantinòble]] en [[330]], leis emperaires [[Empèri Bizantin|romans]] gardèron un representant oficiau en [[Itàlia]], l'[[Exarcat de Ravenna|exarca de Ravenna]]. Destinat a facilitar e de melhorar la defensa de la peninsula, aqueu govèrn militar s'afondrèt en [[751]] amb la presa de [[Ravenna]] per lei [[Lombards]] d'[[Aistolf]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gianluigi Barni, ''La conquête de l'Italie par les Lombards — VIe siècle — Les Événements'', París, Éditions Albin Michel, coll. « Le Mémorial des Siècles », 1975.</ref>. Pasmens, leis invasions lombardas inquietèron la papautat que demandèt l'ajuda militara dei rèis [[Carolingians|carolingians]]. En [[754]] e en [[756]], doas campanhas permetèron ai [[Francs]] de sometre lei Lombards. L'intervencion franca es a l'origina d'un important acòrdi politic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Favier, ''Charlemagne'', París, Fayard, 1999, 769 p.</ref>. Lei papas sostenguèron desenant lo poder carolingian en legitimant la presa dau poder per [[Pepin lo Brèu]] puei en coronant emperaire d'Occident [[Carlesmanhe]] e sei successors. En cambi, lei Francs protegiguèron la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] còntra seis adversaris. De mai, lei Carolingians donèron una partida de sei conquistas a la papautat per formar un Estat apartenent dirèctament au sobeiran pontife. Un faus juridic, la [[donacion de Constantin]], foguèt establit per justificar aquelei transformacions territòrialas car la region èra teoricament totjorn una part de l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Huyghebaert, « Une légende de fondation : le Constitutum Constantini », ''Le Moyen Âge'', n° 85, 1979.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Élie Griffe, « Aux origines de l'État pontifical. Le couronnement impérial de 800 et la Donatio Constantini », ''Bulletin de littérature ecclésiastique'', 1958, t. 59, n° 4, pp. 193-211.</ref>. Aquò permetèt ai papas d'estendre son autoritat nominala en [[Latium]], en [[Sabina]] e en [[Ómbria]]. Dins la realitat, un ensemble de [[baron]]s romans prenguèt lo contraròtle efectiu de la màger part de la region. En [[774]], après una victòria novèla còntra lei [[Lombards]], [[Carlesmanhe]] apondiguèt lo [[ducat de Benevent]] e de drechs sus divèrsei bens de la vau de [[Pò]] ai domenis pontificaus. === De l'Edat Mejana a la disparicion deis Estats Pontificaus === ==== Lo periòde medievau ==== [[Fichièr:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|[[Itàlia]] vèrs [[1250]].]] Durant lo [[sègle IX]], lo poder carolingian declinèt. Una causa e consequéncia d'aquel afebliment foguèt lo desvolopament de la [[feudalitat]], movement que toquèt egalament leis Estats de la Glèisa. Lei papas venguèron ansin de senhors italians e lei pus ambiciós assaièron d'estendre sei possessions territòrialas. En [[1077]], aquò menèt a una extension considerabla dei domenis pontificaus en direccion de la vau de Pò a l'eissida d'una ensemble de donacions realizadas per la comtessa [[Matilda de Toscana]]. Pasmens, en s'integrant dins lo jòc feudau, lei papas deguèron egalament faciar leis ambicions de rivaus pus poderós coma leis [[Sant Empèri Roman Germanic|emperaires germanics]] e lei [[França|rèis de França]]. La populacion romana se revoutèt tanben còntra mai d'un papa. Durant l'[[Edat Mejana]], lei papas foguèron implicats dins plusors conflictes importants. Lo premier es aqueu còntra leis emperaires germanics. Fragmentèt la societat italiana entre partisans de l'emperaire e partisans dau papa ([[Guelfs e Gibelins]]). Lei papas tenguèron ansin una plaça centrala dins l'afebliment dau [[Sant Empèri Roman Germanic|Sant Empèri]] en [[Itàlia]], especialament en combatent leis ambicions de [[Frederic Barbarossa]] ([[1155]]-[[1190]])<ref>Marcel Pacaut, ''Frédéric Barberousse'', París, Fayard, 1967.</ref> e de [[Frederic II Hohenstaufen]] ([[1220]]-[[1250]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georgina Masson, ''Frédéric II de Hohenstaufen'', Albin Michel, 1963.</ref>. Pasmens, a la mòrt de Frederic II, son bastard [[Manfred (rèi de Sicília)|Manfred]] capitèt de prendre lo contraròtle dau [[reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Yves Frétigné, ''Histoire de la Sicile : des origines à nos jours'', París, Pluriel, 2019, pp. 209-213.</ref>. Per defugir la restauracion d'un estat poderós dins lo sud d'Itàlia, lei papas [[Urban IV]] e [[Clement IV]] demandèron l'ajuda dau fraire de [[Loís IX de França|Sant Loís]], [[Carles Ièr d'Anjau|Carles d'Anjau]]. L'intervencion francesa entraïnèt plusors guèrras que s'acabèron per la disparicion de la dinastia Hohenstaufen en [[1268]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Julius Norwich, ''Histoire de la Sicile : De l'Antiquité à Cosa Nostra'', París, Tallandier, 2018, p. 180.</ref>. Dins aquò, [[Itàlia]] s'afonsèt dins l'anarquia e lei papas acceptèron la proteccion dei rèis de França de [[1309]] a [[1378]]. I obtenguèron lo [[Comtat Venaicin]] e [[Avinhon]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Rose-Léone Mouliérac-Lamoureux, ''Le Comtat Venaissin pontifical'', Institut vauclusien d’études rhodaniennes, 1977.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Henri Dubled, ''Histoire du Comtat Venaissin'', Carpentràs, 1981.</ref>. ==== La Renaissença ==== [[Fichièr:Itàlia - Fin dei Guèrras d'Itàlia (1559).png|thumb|right|[[Itàlia]] en [[1559]] a l'eissida dei [[Guèrras d'Itàlia]].]] Durant la [[Renaissença]], lei papas venguèron tornarmai de princes italians fòrça implicats dins leis afaires temporaus de la peninsula. Revendicant l'ensemble dei vilas aguent apartengut ai domenis pontificaus durant lei sègles precedents, s'engatjèron dins plusors conflictes en [[Romanha]] e dins lei marchas d'[[Ancona]]. La temptativa pus famosa es probable aquela dau papa [[Alexandre VI|Alexandre VI Borgia]] ([[1492]]-[[1503]]). Mai interessat per la [[politica]] que per la [[teologia]], laissèt son fiu [[Cesar Borgia]] organizar la conquista de plusors vilas gràcias a una armada ben organizada<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ivan Cloulas, ''Les Borgia'', Fayard, 1987.</ref>. Pasmens, la formacion d'un estat pontificau fòrt èra pas dins l'interès deis autrei poissanças italianas. De mai, a partir de [[1498]], Itàlia foguèt tanben l'enjòc d'una [[Guèrras d'Itàlia|tiera de conflictes]] entre [[França]] e [[Espanha]]. Ansin, lei temptativas d'extension dei possessions dau papa s'acabèron per de reviradas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Christine Shaw e Michael Mallett, ''The Italian Wars, 1494-1559 : War, State and Society in Early Modern Europe'', Londres / Nòva York, Routledge, 2018, 2{{a}} edicion, 424 p.</ref>. A partir dau sègle XVI, sei frontieras s'estabilizèron e leis extensions ulterioras foguèron mai que mai lo resultat de l'integracion de vilas enclavadas : [[Ferrara]] en [[1598]], [[Urbino]] en [[1631]], [[Castro]] en [[1649]] e [[Ronciglione]] en [[1649]]. ==== La premiera disparicion deis Estats Pontificaus ==== Lei periòdes [[Revolucion Francesa|revolucionari]] e [[Napoleon Bonaparte|napoleonenc]] menacèron la subrevida deis Estats Pontificaus. D'efiech, per lei [[republican]]s, la [[teocracia]] romana èra un regime monarquic absolutista opausat ai principis novèus. Tre [[1791]], la populacion dau Comtat se revoutèt e demandèt son integracion au sen de [[França]]. En [[Itàlia]], l'armada revolucionària ataquèt leis [[Estats Pontificaus]] en [[1797]] e lo papa [[Piu VI]] deguèt cedir [[Romanha]] a la [[Republica Cisalpina]] après de negociacions amb lo [[generau]] [[Napoleon Bonaparte|Bonaparte]]. Pasmens, lo [[Directòri (França)|Directòri]] insistiguèt per abatre lo poder temporau de la papautat. Un an pus tard, leis Estats Pontificaus foguèron donc tornarmai envaïts amb l'ajuda dei patriotas italians. Expulsat, lo papa s'exilièt en [[Espanha]] e una [[Premiera Republica Romana|Republica Romana]] foguèt proclamada. Après sa presa dau poder, [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] restaurèt leis [[Estats Pontificaus]] (mens [[Romanha]]), mai assaièt tanben de vassalizar lo papa. [[Piu VII]] s'opausant a aquelei temptativas, Napoleon tornèt ocupar lei territòris pontificaus e leis incorporèt dins l'Empèri Francés ò dins lo [[Reiaume d'Itàlia]]. Gardat sota susvelhança, lo papa foguèt exiliat a [[Savona]] puei a [[Fontainebleau]]. Pasmens, la desfacha francesa e lo [[congrès de Viena]] li permetèron de recuperar sei possessions italianas en [[1814]]-[[1815]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Marc Ticchi, ''Pie VII : Le pape vainqueur de Napoléon ?'', Perrin, 2022, 416 p.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Lentz, ''Le Congrès de Vienne : une refondation de l'Europe (1814-1815)'', París, Perrin, 2013, 385 p.</ref>. ==== L'unificacion italiana e la disparicion deis Estats Pontificaus ==== [[File:Itàlia - Unificacion.png|thumb|Unificacion e expansion d'[[Itàlia]] entre [[1859]] e [[1919]].]] Durant lo sègle XIX, leis Estats Pontificaus conoguèron un lòng periòde d'immobilisme durant lei pontificats de [[Leon XII]] ([[1823]]-[[1829]]), de [[Piu VIII]] ([[1829]]-[[1830]]), de [[Gregòri XVI]] ([[1831]]-[[1846]]) e de [[Piu IX]] ([[1846]]-[[1878]]). En [[1831]], una premiera revòuta necessitèt una intervencion militara [[Àustria|austriana]] per restablir l'òrdre. En novembre de [[1848]], [[Piu IX]] deguèt s'enfugir de [[Roma]] en causa d'una insureccion novèla. La populacion proclamèt la [[Segonda Republica Romana|II{{a}} Republica Romana]] que foguèt destrucha per un [[còrs expedicionari]] [[França|francés]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Laurent Reverso, ''La République romaine de 1849 et la France'', Anzio, L'Harmattan, 2008, 208 p.</ref>. Lo mantenement d'una [[garnison]] [[França|francesa]] per protegir [[Roma]] empediguèt pas la perseguida dei revòutas dins lei regions perifericas. En abriu de [[1860]], [[Romanha]] s'insurgiguèt e votèt son integracion dins lo [[Reiaume de Sardenha|Reiaume de Piemont-Sardenha]]. En setembre, lei fòrças piemontesas ocupèron lei Marchas e [[Ómbria]] per intrar lo [[Reiaume de Nàpols]]. Organizèron un plebiscit en novembre per leis annexar. Lo poder temporau de la papautat foguèt alora reduch a la region de Roma onte foguèt defendut per lei [[França|Francés]] fins a la casuda dau Segond Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean Guenel, ''La Dernière Guerre du pape, les Zouaves pontificaux au secours du Saint-Siège 1860-1870'', Rènnas, Presses universitaires de Rennes, 1998, 195 p.</ref>. [[Roma]] foguèt presa per leis [[Itàlia|Italians]] lo 20 de setembre de [[1870]] après lo retirament de la garnison francesa e una brèva guèrra de nòu jorns. Un [[plebiscit]] permetèt de legitimar l'annexion e establiguèt la capitala italiana dins la vila<ref>'''[[italian|(it)]]''' Raffaele Cadorna e Giuseppe Talamo, ''La liberazione di Roma nell'anno 1870 ed il plebiscito'', Milan, A. Mondadori, 1970, 527 p.</ref>. Una lèi d'Asseguranças foguèt votada en mai de [[1871]] per assegurar lei prerogativas sobeiranas dau papa (drech de representacion [[diplomacia|diplomatica]], [[proprietat]] dau palais de Vatican, de [[Latran]] e dei [[Castelli Romani]]). [[Piu IX]] refusèt aquel acòrdi e se considerèt presonier<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Pie IX », dins Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 1994.</ref>. === La question romana e la creacion de l'Estat de la Ciutat de Vatican === [[Fichièr:Firma dei Patti Lateranensi.jpg|thumb|right|Signatura deis [[acòrdis de Latran]].]] {{veire|Question romana|Acòrdis de Latran}} [[Leon XIII]] ([[1878]]-[[1903]]) e [[Piu X]] ([[1903]]-[[1914]]) gardèron la meteissa linha que [[Piu IX]]. Per aver causa ganhada, aquelei papas assaièron de trebolar lo foncionament deis institucions italianas [[Non expedit|en enebissent]] ai [[catolicisme|catolics]] d'i participar plenament<ref>'''[[italian|(it)]]''' Saretta Marotta, « L'evoluzione del dibattito sul "non expedit" all'interno della Curia romana tra il 1860 e il 1889 », ''Rivista di storia della Chiesa in Italia'', vol. 68, nº 1, Gennaio-Giugno, 2014, p. 120.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1986, pp. 105-106.</ref><ref>'''[[italian|(it)]]''' Giacomo Martina, ''Pio IX: 1851-1866'', Roma, Università gregoriana, 1990, pp. 273-277.</ref>. Pasmens, aquela politica donèt ges de resultat e foguèt abandonada per [[Beneset XV]] ([[1914]]-[[1922]]). La question foguèt finalament reglada per de negociacions entre [[Piu XI]] ([[1922]]-[[1939]]) e [[Benito Mussolini]]. Signats lo 11 de febrier de [[1929]], leis [[acòrdis de Latran]] fondèron l'Estat de la Ciutat de Vatican actuau. La papautat abandonèt sei revendicacions territòrialas e se contentèt d'una aparéncia de poder temporau : * la sobeiranetat pontificala foguèt reconeguda per [[Itàlia]] sus la Ciutat de Vatican. * la proprietat pontificala de plusors bastiments (palais de Castel Gandolfo, lei basilicas de [[Sant Joan de Latran]], de [[Santa Maria Majora]] e de [[Sant Pau Fòra lei Muralhas]], divèrsei bastiments administratius de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], etc) foguèt reconeguda. Un estatut d'immunitat diplomatica similara a aqueu d'una ambaissada li foguèt acordat. Leis acòrdis preveguèron tanben d'autrei mesuras coma una compensacion financiera per la pèrda deis Estats Pontificaus e la signatura d'un [[concordat]] relativament avantatjós per la Glèisa. Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], la Republica Italiana mantenguèt lo tèxte en plaça fins a una reforma en [[1984]] per suprimir l'estatut de [[religion d'Estat]] dau [[catolicisme]] en [[Itàlia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-Philippe Gaudemet, « L'Accord du 16 février 1984 entre l'Italie et le Saint Siège », ''Annuaire Français de Droit International'', vol. 30, n° 1,‎ 1984, pp. 209–220.</ref>. Aquò cambièt pas lei limits e lei prerogativas de Vatican. == Organizacion politica == {{veire|Papa|Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican}} Vatican es una [[monarquia]] [[Monarquia absoluda|absoluda]] [[Monarquia electiva|electiva]] e [[teocracia|teocratica]] que son foncionament es actualament definit per la [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican|lèi fondamentala]] dau 26 de novembre de [[2000]]. Lo [[papa]] dispausa dei poders [[poder executiu|executiu]], [[poder legislatiu|legislatiu]] e [[justícia|judiciària]]. Pasmens, dins lei fachs, lei poders son largament delegats a de prelats de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]. Lo [[poder executiu]] es ansin generalemnt delegat a un governaire qu'es egalament encargat de la representacion [[diplomacia|diplomatic]]<ref>Article 2 de la Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican.</ref>. Lo [[poder legislatiu]] es exercit per una comission de cinc a sèt cardenaus. De mai, l'eleccion dau sobeiran pontife es l'òbra d'un collègi de cardenaus que dèvon se prononciar a la majoritat dei dos tèrç, çò que permet d'elegit un candidat consensuau. Lo papa es elegit a vida, mai pòu abdicar. La [[diplomacia]] ocupa una plaça importanta dins leis activitats internacionalas de Vatican<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Dossier : La politique étrangère du Vatican », ''Diplomatie'', n° 4,‎ julhet-aost de 2003.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Paul Jean-Baptiste Noé, ''Géopolitique du Vatican'', PUF, 2015, 254 p.</ref>. Aquò es l'eiretatge d'una lònga tradicion d'intervencion que data l'[[Antiquitat]]. Foguèt a l'origina de plusors conflictes amb lei sobeirans e leis estats europèus regardant lei relacions entre la Glèisa e l'Estat, l'autonòmia dei clergats locaus ò divèrsei questions socialas. La [[Reforma]] e lo desvolopament de la [[filosofia]] dei [[Sègle de las luses|Lutz]] la fragilizèron, mai la papautat demòra una autoritat morala reconeguda au nivèu internacionau. En particular, dempuei la fin dau sègle XX, la papautat es fòrça engatjada dins la defensa de la [[patz]], dei valors de la Glèisa, dins la defensa dei catolics e dins la proteccion de l'environament. == Cultura == Coma sèti de la [[Glèisa Catolica]], la Ciutat de Vatican a una influéncia culturala fòrça importanta dins lo monde entier. === Lei monuments === La Ciutat de Vatican es classada au [[Patrimòni Mondiau de l'Umanitat]] de l'[[UNESCO]] dempuei [[1984]]. D'efiech, la màger part de sei bastiments son de caps d'òbra de l'arquitectura de la [[Renaissença]] ò dau periòde [[barròc]]. Lei pus coneguts son probable la [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]], lo [[Palais Apostolitic]] e la [[Pinacotèca de Vatican|Pinacotèca]]. La [[plaça de Sant Pèire|plaça]] e la [[basilica de Sant Pèire]] tènon un ròtle centrau dins la [[Glèisa Catolica]] car es lo luòc d'acamp de la fòga durant plusors ceremònias importantas (en particular, la benediccion ''[[urbi et orbi]]'' dau papa). La plaça es una granda esplanada d'estil barròc que constituís lo pòrge de la basilica. D'una superficia de 2,3 ectaras, pòu acuelhir {{formatnum:300000}} personas. La [[basilica de Sant Pèire]] es la glèisa dau [[papa]] e de la Ciutat de Vatican<ref>En revènge, la [[basilica de Sant Pèire]] es pas la catedrala de l'evesque de Roma. Lo sèti de la [[diocèsi]] es la [[basilica de Sant Joan de Latran]].</ref>. Es actualament l'edifici pus important de la [[Glèisa Catolica]]. Sa construccion se debanèt entre [[1506]] e [[1626]] e foguèt dirigida per d'[[arquitectura|arquitèctes]] e d'[[art|artistas]] prestigiós coma [[Bramante]] ([[1444]]-[[1514]]), [[Michelangelo Buonarroti|Miquèl Àngel]] ([[1475]]-[[1564]]), [[Carlo Maderno]] ([[1556]]-[[1629]]) ò [[Lo Bernin]] ([[1598]]-[[1680]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Linda Murray, ''La Haute Renaissance et le maniérisme'', París, Editions Thames & Hudson, 1995, 287 p.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' James Lees-Milne, ''Saint Peter's — the story of Saint Peter's Basilica in Rome'', Londres, Hamish Hamilton, 1967.</ref>. Lo [[Palais Apostolitic]] es un important complèxe palatin que data de la [[Renaissença]]. S'i tròban leis apartaments oficiaus dau papa, lei burèus de la [[Curia Romana]], la [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] e una partida dei [[musèus de Vatican]]. Plusors caps d'òbra de l'art de la [[Renaissença]] ([[capèla Sixtina]], [[capèla Nicolina]], [[apartaments Borgia]], etc.) se tròban tanben dins aqueu palais<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Ufficio Pubblicazioni Musei Vaticani, ''Les Musées du Vatican'', Edizioni Musei Vaticani, 2010.</ref>. <gallery> Fichièr:2018-01-04 12-04-48 IMG 4120.jpg|{{center|Vista de la [[plaça de Sant Pèire]] dempuei la basilica}} Fichièr:Řím, Svatopetrské náměstí, fontána.jpg|{{center|Una [[Fònts de la plaça de Sant Pèire|fònt]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Obelisque Saint Peter's square Vatican City.jpg|{{center|[[Obelisc de Vatican|Obelisc]] de la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Basilica di San Pietro in Vaticano September 2015-1a.jpg|{{center|Vista de la [[basilica de Sant Pèire]] dempuei la plaça}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano low light.jpg|{{center|Nau de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Basílica de San Pedro, Ciudad del Vaticano, 2022-09-17, DD 15-17 HDR.jpg|{{center|Vista interiora dau [[dòma (arquitectura)|dòma]] de la basilica de Sant Pèire}} Fichièr:Saint Peter's Square - Vatican City - DSC00638.jpg|{{center|Vista dau [[Palais Apostolitic]] dempuei la plaça de Sant Pèire}} Fichièr:Rome Sistine Chapel 01.jpg|{{center|[[Capèla Sixtina]]}} Fichièr:VaticanMuseumStaircase.jpg|{{center|[[Escaliers de Bramante]] dins lei [[musèus de Vatican]]}} Fichièr:Vatican-Musee-PlafondSalleCartes.jpg|{{center|Galariá dei cartas dins lei musèus de Vatican}} Fichièr:Museums in the Vatican City.jpg|{{center|[[Musèus de Vatican]]}} Fichièr:The Sistine Hall of the Vatican Library (2994335291).jpg|{{center|Sala Sixtina de la [[Bibliotèca de Vatican]]}} Fichièr:Vatican 5.jpg|{{center|[[Jardins de Vatican]]}} </gallery> === Lei musèus === {{veire|Musèus de Vatican}} Lei [[musèus de Vatican]] constituïsson un ensemble de dotze [[musèu]]s que son organizats a l'entorn de 5 galariás e de {{formatnum:1400}} salas dedicadas a l'[[Egipte Antic]], ais [[escultura]]s [[Antiquitat|anticas]], a l'[[epigrafia]] antica, ais [[Etruscs]], a la [[cartografia]], a la [[tapissariá]], a la [[pintura]], a la [[filatelia]], a la [[numismatica]] e ais arts extraeuropèus. Son formats per leis òbras d'art aquistadas per la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e fan partida dei pus grandas colleccions d'[[art]] dins lo monde. La [[Bibliotèca Apostolitica Vaticana]] es tanben aubergada per lei musèus. En [[2019]], amb 6,9 milions d'intradas, èran l'institucion culturala pus visitada de la [[peninsula Italica]]. === Lei centres d'estudis === Vatican gerís plusors [[universitat]]s e facultats pontificalas mai que mai encargadas d'ensenhar la [[teologia]], lo [[drech canonic]], lo [[drech]], la [[filosofia]] e lei [[sciéncia sociala|sciéncias socialas]]. Permèton de formar lei quadres de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]], mai d'estudiants laïcs son egalament admés dins lei cors. Au totau, 22 establiments e {{formatnum:20000}} estudiants fan partida d'aquel ensemble. Lei pus importants son l'[[Universitat Pontificala de Latran]], l'[[Universitat Pontificala Salesiana]], l'[[Universitat Pontificala de la Santa Crotz]] e l'[[Universitat Pontificala Gregoriana]]. I a tanben una [[Acadèmia Pontificala dei Sciéncias]]. Es una institucion prestigiosa amb 75 [[Prèmi Nobel|Prèmis Nobel]] elegits coma sòci entre [[1901]] e [[2016]]<ref>I a 80 sòcis que son acceptats après una eleccion per leis autrei sòcis e una validacion per lo papa. Es pas necessari d'èsser [[catolicisme|catolic]] per integrar l'Acadèmia que dispausa dins seis estatuts d'una independéncia complèta per definir seis aisses de recèrca.</ref>. Sei trabalhs cuerbon sièis domenis principaus : lei [[sciéncia fondamentala|sciéncias fondamentalas]], lei [[sciéncia|sciéncias]] e la [[tecnologia]], lei sciéncias liadas ai problèmas dau [[Tèrç Monde]], l'[[etica]] e la politica scientifica, la [[bioetica]] e l'[[epistemologia]]. Assegura la publicacion de plusors revistas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, p. 50.</ref>. === Radiò Vatican === {{veire|Radiò Vatican}} == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Acòrdis de Latran]]. * [[Basilica de Sant Pèire]]. * [[Catolicisme]]. * [[Estats Pontificaus]]. * [[Gàrdia Soïssa Pontificala]]. * [[Glèisa Catolica Romana|Glèsia Catolica Romana]]. * [[Lèi Fondamentala de l'Estat de la Ciutat de Vatican]]. * [[Musèus de Vatican]]. * [[Papa]]. * [[Plaça de Sant Pèire]]. * [[Roma]]. * [[Santa Ses]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Francesco Margiotta Broglio e Philippe Levillain (dir.), ''Dictionnaire historique de la papauté'', París, Fayard, 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Christophe Dickès (dir.), ''Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège'', París, Bouquins, 2013, 1120 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Barbara Furlotti, ''Les musées du Vatican : Rome'', París, Eyrolles, 2009, 156 p. * '''[[francés|(fr)]]''' Anja Grebe, ''Vatican : tous les chefs-d'œuvre'', Flammarion, París, 2014, 528 p. * '''[[anglés|(en)]]''' Thomas F. X. Noble, ''The Republic of St. Peter : The Birth of the Papal State, 680-825'', University of Pennsylvania Press, 1984. * '''[[francés|(fr)]]''' Joël-Benoît d'Onorio, ''Le Saint-Siège dans les relations internationales'', París, Éditions du Cerf / Éditions Cujas, 1989. * '''[[francés|(fr)]]''' Charles Pichon, ''Histoire du Vatican'', Société d'éditions françaises et internationales, 1946. * '''[[francés|(fr)]]''' Paul Poupard, ''Le Vatican'', coll. « Que sais-je ? », PUF, 1981. * '''[[francés|(fr)]]''' Sergio Romano, ''La Foi et le Pouvoir : Le Vatican et l'Italie de Pie IX à Benoît XVI'', Buchet-Chastel, 2007. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Commons|Vatican|Vatican}} {{païses d'Euròpa (COE)}} [[Categoria:Vatican]] [[Categoria:1000 articles fondamentals]] ctz1ntezf84jg01kqecizhd4d8p7hfd 0 5379 2474003 1855039 2025-06-10T16:47:33Z Toku 7678 2474003 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{Element/Califòrni}} {{Dialècte Lengadocian}} Lo '''califòrni''' es l'[[element quimic]] de [[numèro atomic]] 98 e de simbòl Cf. De la familha dels [[actinid]]s, es un element [[radioactivitat|radioactiu]] qu'existís pas a l'estat natural dins l'environament. Es unicament produch dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] e durant las explosions nuclearas. Sas caracteristicas fisicoquimicas son mau conegudas car las quantitats produchas son tròp feblas per permetre un estudi sistematic de sas proprietats. Sas aplicacions son tanben raras e especificas (radiografia especiala, alucatge de reactors nuclears...). == Istòria == [[File:Berkeley 60-inch cyclotron.jpg|thumb|Lo ciclotron utilizat per la descobèrta del califòrni.]] La descobèrta del califòrni es la resulta de recèrcas menadas aprèp la [[Segonda Guèrra Mondiala]] suls [[Transuranian|transuranians]]. La primièra produccion d'atòms d'aquel element se faguèt lo 9 de febrièr de 1950 a l'[[University of California Radiation Laboratory]] de Berkeley<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 103.</ref>. Per l'obtenir, [[Stanley Gerald Thompson]] (1912-1976), [[Kenneth Street Jr]] (1920-2006), [[Albert Ghiorso]] (1905-2010) e [[Glenn T. Seaborg]] (1912-1999) bombardèron un micrograma de [[curi|curi 242]] amb un fais de [[particula alfà|particulas alfà]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] K. Street Jr. S. G. Thompson e Glenn T. Seaborg, « Chemical Properties of Californium », ''Journal of the American Chemical Society'', vol. 72, n° 10, 1950, p. 4832.</ref>. Puèi, utilizèron d'[[escambiador d'ions|escambiadors d'ions]] e de tecnicas d'adsorpcion per isolar quauques milièrs d'[[atòm]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] S. G. Thompson, K. Street Jr., A. Ghiorso e Gleen T. Seaborg, « Element 98 », ''Physical Review'', vol. 78, n° 3, 1950, p. 298.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996, p. 82.</ref>. L'element novèl foguèt nomenat califòrni per rendre omenatge a l'universitat e a l'Estat de sos descobreires. En 1954, de quantitats mai importantas de califòrni foguèron produchas en bombardant de [[plutòni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] H. Diamond, L. Magnusson, J. Mech, C. Stevens, A. Friedman, M. Studier, P. Fields e J. Huizenga, « Identification of Californium Isotopes 249, 250, 251, and 252 from Pile-Irradiated Plutonium », ''Physical Review'', vol. 94, n° 4, 1954, p. 1083.</ref>. Aquela tecnica permetèt d'obtenir d'escapols mai e mai importants. En 1960, [[Burris Cunningham]] (1912-1971) e [[James Wallman]] (1925-1965) poguèron realizar las primièras experiéncias quimicas destinadas a observar las proprietats del califòrni<ref>[[anglés|'''(en)''']] « Element 98 Prepared », ''Science News Letter'', vol. 78, n° 26, decembre de 1960.</ref>. La forma metallica foguèt preparada pel primièr còp en 1974<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. G. Haire e R. D. Baybarz, « Crystal Structure and Melting Point of Californium Metal », ''Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry'', vol. 36, n° 6, 1974, p. 1295.</ref>. Pasmens, a causa de sa manca d'interèsses economic d'aquel element, la produccion demòra febla e las proprietats del califòrni son encara mau conegudas. Per exemple, sa [[temperatura d'ebullicion]] es estimada a {{formatnum:1470}} °C, mas la valor precisa es pas determinada<ref>[[anglés|'''(en)''']] Joseph Jacob Katz, Glenn Theodore Seaborg e Lester R. Morss, ''The Chemistry of the actinide elements'', Chapman and Hall, 1986, p. 1038.</ref>. == Proprietats fisicoquimicas == === Proprietats fisicas === Dins las [[condicions normalas de temperatura e de pression]], lo califòrni es un metal argentat amb un ponch de fusion egal a 900 ± 30 °C e un ponch d'ebulicion estimat a {{formatnum:1470]] °C<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, pp. 1522-1523.</ref>. Pasmens, quora es plaçat dins lo void, sa temperatura de fusion demenís a 300 °C. A 20 °C, sa massa volumica es de 15,1 g/cm^{<small>3</small>} e es malleable e pauc dur. Lo califòrni a de proprietats magneticas particularas. Es [[ferromagnetisme|ferromagnetic]] entre 0 e 51 K, antiferromagnetic entre 48 e 66 K e paramagnetic aprèp 160 K<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1525.</ref>. Forma facilament d'[[aliatge]]s amb los autres lantanids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1526.</ref>. === Proprietats quimicas === L'atòm de califòrni a 98 [[electron|electrons]] e son estat fondamental es [Rn] 5f^{<small>10</small>} 7s^{<small>2</small>}. Sas proprietats quimicas son donc similaras a las dels autres actinids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Glenn T. Seaborg, « Californium », dins Elizabeth Geller (dir.), ''Concise Encyclopedia of Chemistry'', McGraw-Hill, 2004, p. 94.</ref>. Pòt aital prene los estats d'oxidacion +II, +III e +IV. Los estats +II e +IV correspòdon respectivament a de reductors e a d'oxidants poderosas. L'estat +III, sota la forma dau cation Cf^{<small>3+</small>}, es soluble dins l'[[aiga]]. La quimia del califòrni es pauc coneguda. Lo metal pur s'oxida lentament a temperatura ambienta. Quora es calfat, pòt reagir amb lo [[diidrogèn]], lo [[diazòt]] e los [[calcogèn]]s. De reaccions rapidas amb d'[[acid]]s minerals son egalament estadas observadas<ref>[[anglés|'''(en)''']] Marydale J. O'Neil, Patricia E. Heckelman e Cherie B. Roman, ''The Merck Index: An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals'', Merck Research Laboratories, 2006, p. 276.</ref>. En solucion aquosa, foguèron observats lo [[clorur de califòrni|clorur]], lo [[nitrat de califòrni]] e lo [[sulfat de califòrni]] que son solubles e lo [[fluorur de califòrni|fluorur]], l'[[oxalat de califòrni|oxalat]] e l'[[idroxid de califòrni]] que son insolubles. Enfin, cal nòtar l'existéncia d'un compausat covalent, lo [[borat de califòrni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Matthew J. Polinski, Edward B. Garner, Rémi Maurice, Nora Planas, Jared T. Stritzinger, T. Gannon Parker, Justin N. Cross, Thomas D. Green e Evgeny V. Alekseev, « Unusual structure, bonding and properties in a californium borate », ''Nature Chemistry'', vol. 6, n° 5, 2014, pp. 387-392.</ref>. Segon las conoissenças actualas, lo califòrni es l'element mai pesant de la classificacion capable de formar un tal [[ligam quimic]]. === Proprietats nuclearas === Los isotòps 251 e 252 son los mai coneguts. Lo primièr es conegut per sa massa critica relativament febla (entre 2 e 5 kg segon las condicions) que permetriá en teoria de concebre d'[[arma nucleara|armas nuclearas]] mai pichonas que los modèls actuals. Totun, lo còst de produccion d'una tala quantitat esproïbitiu amb las [[tecnologia|tecnologias]] actualas. Lo segond es conegut coma emeteire de neutrons<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. C. Martin, J. B. Knauer e P. A. Balo, « Production, Distribution, and Applications of Californium-252 Neutron Sources », ''Applied Radiation and Isotopes'', vol. 53, n^{<small>os</small>} 4–5,‎ 1999, pp. 785–792.</ref>. Per cada fission, emet un nombre mejan de 3,73 [[neutron|neutrons]]. === Occuréncia e isotòpia === Lo califòrni a 20 isotòps coneguts, mas es un [[element quimic|element]] sintetic<ref>[[anglés|'''(en)''']] G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot e O. Bersillon, « The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties », ''Nuclear Physics A'', vol. 729,‎ 2003, pp. 3–128.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] M. E. Wieser, « Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) », ''Pure and Applied Chemistry'', vol. 78, n° 11,‎ 2006, pp. 2051–2066.</ref>. Se forma unicament dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] o durant las explosions nuclearas via una tièra de [[captura neutronica|capturas neutronicas]] entraïnant la transformacion d'un [[atòm]] d'[[urani|urani 238]]. Pòt aital s'observar dins la natura a l'estat de traças dins la polsa d'explosions nuclearas<ref>[[anglés|'''(en)''']] P. R. Fields, M. Studier, H. Diamond, J. Mech, M. Inghram, G. Pyle, C. Stevens, S. Fried et W. Manning, « Transplutonium Elements in Thermonuclear Test Debris », ''Physical Review'', vol. 102, n° 1,‎ 1956, pp. 180–182.</ref>. Dins los reactors, lo califòrni 252 pòt s'acumular dins lo material nuclear. Aital, l'isotòp 252, de periòde radioactiu egal a 2,6 ans es lo mai comun. Ça que la, es pas lo mai estable que los isotòps 249, 250 e 252 an de periòdes radioactius mai lòngs (respectivament 351, 13 e 900 ans). Pasmens, aqueles isotòps, en particular lo califòrni 251, son fòrça fissible e an una durada de vida febla perque capturan rapidament un autre [[neutron]]. == Produccion e utilizacions == Lo califòrni es mai que mai produch dins de reactors nuclears e d'[[accelerator de particulas|accelerators de particulas]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Robert Krebs, ''The History and Use of our Earth's Chemical Elements: A Reference Guide'', Greenwood Publishing Group, 2006, pp. 327-328.</ref>. Lo metòde principal consistís a bombardar de [[berkèli|berkèli-249]] amb de [[neutron|neutrons]] per formar de berkèli-250. Una desintegracion β^{<small>−</small>} permet alara d'obtenir de califòrni-250 e, aprèp d'autras capturas neutronicas, de califòrni-251 e 252<ref>[[anglés|'''(en)''']] David L. Heiserman, « Element 98: Californium », ''Exploring Chemical Elements and their Compounds'', TAB Books, p. 348.</ref>. Es tanben possible de produire los isotòps 249 e 252 en bombardant d'[[americi]], de [[curi]] o d'[[americi]] amb de [[neutron]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 105.</ref>. Enfin, dins los reactors nuclears ordinaris, un mecanisme implicant 15 capturas neutronicas permet de fabricar tres isotòps de califòrni, mas aquelas reaccions son pas desiradas. Dins los ans 2010, dos laboratòris comercializavan de califòrni, mas las quantitats produchas cada annada son inferioras a 0,3 g<ref>[[anglés|'''(en)''']] National Research Council, Committee on Radiation Source Use and Replacement, '' Radiation Source Use and Replacement: Abbreviated Version'', National Academies Press, 2008, p. 33.</ref>. Las aplicacions son raras e limitadas. Utilizan lo califòrni coma fònt de neutrons per la radiografia (amb d'instruments especials) o l'alucatge de reactors nuclears<ref>[[anglés|'''(en)''']] I. W. Osborne-Lee e C. W. Alexander, « Californium-252: A Remarkable Versatile Radioisotope », ''Oak Ridge Technical Report ORNL/TM-12706'', 1995, p. 12.</ref>. == Toxicologia e pollucion == Lo califòrni es un [[element quimic|element]] fòrça [[radioactivitat|radioactiu]] que presenta de riscs importants per la santat umana. En cas d'ingestion, s'acumula dins las matèrias [[Òs|ossosas]] (65 %) e dins lo [[fetge]] (25 %). Las radiacions emesas durant la desintegracion dels atòms pòdon alara reduire la fabricacion de [[globul roge|globuls roges]] e favorizar l'aparicion de [[cancèr|cancèrs]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 106.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] ''Human Health Fact Sheet: Californium'', Argonne National Laboratory, aost de 2005.</ref>. Pasmens, aqueles risques son limitats a de domenis definits de la recèrca e de l'industria nucleara. == Annèxas == === Ligams intèrnes === * [[Actinid]]. * [[Element quimic]]. * [[Radioactivitat]]. * [[Transuranian]]. === Bibliografia === * [[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Wikiccionari}} {{portal quimia}} [[Categoria:Actinid]] [[Categoria:Element quimic]] acyggewljv4u4psvnscepr66xda5tj0 2474004 2474003 2025-06-10T16:48:28Z Toku 7678 /* Nòtas e referéncias */ 2474004 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{Element/Califòrni}} {{Dialècte Lengadocian}} Lo '''califòrni''' es l'[[element quimic]] de [[numèro atomic]] 98 e de simbòl Cf. De la familha dels [[actinid]]s, es un element [[radioactivitat|radioactiu]] qu'existís pas a l'estat natural dins l'environament. Es unicament produch dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] e durant las explosions nuclearas. Sas caracteristicas fisicoquimicas son mau conegudas car las quantitats produchas son tròp feblas per permetre un estudi sistematic de sas proprietats. Sas aplicacions son tanben raras e especificas (radiografia especiala, alucatge de reactors nuclears...). == Istòria == [[File:Berkeley 60-inch cyclotron.jpg|thumb|Lo ciclotron utilizat per la descobèrta del califòrni.]] La descobèrta del califòrni es la resulta de recèrcas menadas aprèp la [[Segonda Guèrra Mondiala]] suls [[Transuranian|transuranians]]. La primièra produccion d'atòms d'aquel element se faguèt lo 9 de febrièr de 1950 a l'[[University of California Radiation Laboratory]] de Berkeley<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 103.</ref>. Per l'obtenir, [[Stanley Gerald Thompson]] (1912-1976), [[Kenneth Street Jr]] (1920-2006), [[Albert Ghiorso]] (1905-2010) e [[Glenn T. Seaborg]] (1912-1999) bombardèron un micrograma de [[curi|curi 242]] amb un fais de [[particula alfà|particulas alfà]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] K. Street Jr. S. G. Thompson e Glenn T. Seaborg, « Chemical Properties of Californium », ''Journal of the American Chemical Society'', vol. 72, n° 10, 1950, p. 4832.</ref>. Puèi, utilizèron d'[[escambiador d'ions|escambiadors d'ions]] e de tecnicas d'adsorpcion per isolar quauques milièrs d'[[atòm]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] S. G. Thompson, K. Street Jr., A. Ghiorso e Gleen T. Seaborg, « Element 98 », ''Physical Review'', vol. 78, n° 3, 1950, p. 298.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996, p. 82.</ref>. L'element novèl foguèt nomenat califòrni per rendre omenatge a l'universitat e a l'Estat de sos descobreires. En 1954, de quantitats mai importantas de califòrni foguèron produchas en bombardant de [[plutòni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] H. Diamond, L. Magnusson, J. Mech, C. Stevens, A. Friedman, M. Studier, P. Fields e J. Huizenga, « Identification of Californium Isotopes 249, 250, 251, and 252 from Pile-Irradiated Plutonium », ''Physical Review'', vol. 94, n° 4, 1954, p. 1083.</ref>. Aquela tecnica permetèt d'obtenir d'escapols mai e mai importants. En 1960, [[Burris Cunningham]] (1912-1971) e [[James Wallman]] (1925-1965) poguèron realizar las primièras experiéncias quimicas destinadas a observar las proprietats del califòrni<ref>[[anglés|'''(en)''']] « Element 98 Prepared », ''Science News Letter'', vol. 78, n° 26, decembre de 1960.</ref>. La forma metallica foguèt preparada pel primièr còp en 1974<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. G. Haire e R. D. Baybarz, « Crystal Structure and Melting Point of Californium Metal », ''Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry'', vol. 36, n° 6, 1974, p. 1295.</ref>. Pasmens, a causa de sa manca d'interèsses economic d'aquel element, la produccion demòra febla e las proprietats del califòrni son encara mau conegudas. Per exemple, sa [[temperatura d'ebullicion]] es estimada a {{formatnum:1470}} °C, mas la valor precisa es pas determinada<ref>[[anglés|'''(en)''']] Joseph Jacob Katz, Glenn Theodore Seaborg e Lester R. Morss, ''The Chemistry of the actinide elements'', Chapman and Hall, 1986, p. 1038.</ref>. == Proprietats fisicoquimicas == === Proprietats fisicas === Dins las [[condicions normalas de temperatura e de pression]], lo califòrni es un metal argentat amb un ponch de fusion egal a 900 ± 30 °C e un ponch d'ebulicion estimat a {{formatnum:1470]] °C<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, pp. 1522-1523.</ref>. Pasmens, quora es plaçat dins lo void, sa temperatura de fusion demenís a 300 °C. A 20 °C, sa massa volumica es de 15,1 g/cm^{<small>3</small>} e es malleable e pauc dur. Lo califòrni a de proprietats magneticas particularas. Es [[ferromagnetisme|ferromagnetic]] entre 0 e 51 K, antiferromagnetic entre 48 e 66 K e paramagnetic aprèp 160 K<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1525.</ref>. Forma facilament d'[[aliatge]]s amb los autres lantanids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1526.</ref>. === Proprietats quimicas === L'atòm de califòrni a 98 [[electron|electrons]] e son estat fondamental es [Rn] 5f^{<small>10</small>} 7s^{<small>2</small>}. Sas proprietats quimicas son donc similaras a las dels autres actinids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Glenn T. Seaborg, « Californium », dins Elizabeth Geller (dir.), ''Concise Encyclopedia of Chemistry'', McGraw-Hill, 2004, p. 94.</ref>. Pòt aital prene los estats d'oxidacion +II, +III e +IV. Los estats +II e +IV correspòdon respectivament a de reductors e a d'oxidants poderosas. L'estat +III, sota la forma dau cation Cf^{<small>3+</small>}, es soluble dins l'[[aiga]]. La quimia del califòrni es pauc coneguda. Lo metal pur s'oxida lentament a temperatura ambienta. Quora es calfat, pòt reagir amb lo [[diidrogèn]], lo [[diazòt]] e los [[calcogèn]]s. De reaccions rapidas amb d'[[acid]]s minerals son egalament estadas observadas<ref>[[anglés|'''(en)''']] Marydale J. O'Neil, Patricia E. Heckelman e Cherie B. Roman, ''The Merck Index: An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals'', Merck Research Laboratories, 2006, p. 276.</ref>. En solucion aquosa, foguèron observats lo [[clorur de califòrni|clorur]], lo [[nitrat de califòrni]] e lo [[sulfat de califòrni]] que son solubles e lo [[fluorur de califòrni|fluorur]], l'[[oxalat de califòrni|oxalat]] e l'[[idroxid de califòrni]] que son insolubles. Enfin, cal nòtar l'existéncia d'un compausat covalent, lo [[borat de califòrni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Matthew J. Polinski, Edward B. Garner, Rémi Maurice, Nora Planas, Jared T. Stritzinger, T. Gannon Parker, Justin N. Cross, Thomas D. Green e Evgeny V. Alekseev, « Unusual structure, bonding and properties in a californium borate », ''Nature Chemistry'', vol. 6, n° 5, 2014, pp. 387-392.</ref>. Segon las conoissenças actualas, lo califòrni es l'element mai pesant de la classificacion capable de formar un tal [[ligam quimic]]. === Proprietats nuclearas === Los isotòps 251 e 252 son los mai coneguts. Lo primièr es conegut per sa massa critica relativament febla (entre 2 e 5 kg segon las condicions) que permetriá en teoria de concebre d'[[arma nucleara|armas nuclearas]] mai pichonas que los modèls actuals. Totun, lo còst de produccion d'una tala quantitat esproïbitiu amb las [[tecnologia|tecnologias]] actualas. Lo segond es conegut coma emeteire de neutrons<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. C. Martin, J. B. Knauer e P. A. Balo, « Production, Distribution, and Applications of Californium-252 Neutron Sources », ''Applied Radiation and Isotopes'', vol. 53, n^{<small>os</small>} 4–5,‎ 1999, pp. 785–792.</ref>. Per cada fission, emet un nombre mejan de 3,73 [[neutron|neutrons]]. === Occuréncia e isotòpia === Lo califòrni a 20 isotòps coneguts, mas es un [[element quimic|element]] sintetic<ref>[[anglés|'''(en)''']] G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot e O. Bersillon, « The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties », ''Nuclear Physics A'', vol. 729,‎ 2003, pp. 3–128.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] M. E. Wieser, « Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) », ''Pure and Applied Chemistry'', vol. 78, n° 11,‎ 2006, pp. 2051–2066.</ref>. Se forma unicament dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] o durant las explosions nuclearas via una tièra de [[captura neutronica|capturas neutronicas]] entraïnant la transformacion d'un [[atòm]] d'[[urani|urani 238]]. Pòt aital s'observar dins la natura a l'estat de traças dins la polsa d'explosions nuclearas<ref>[[anglés|'''(en)''']] P. R. Fields, M. Studier, H. Diamond, J. Mech, M. Inghram, G. Pyle, C. Stevens, S. Fried et W. Manning, « Transplutonium Elements in Thermonuclear Test Debris », ''Physical Review'', vol. 102, n° 1,‎ 1956, pp. 180–182.</ref>. Dins los reactors, lo califòrni 252 pòt s'acumular dins lo material nuclear. Aital, l'isotòp 252, de periòde radioactiu egal a 2,6 ans es lo mai comun. Ça que la, es pas lo mai estable que los isotòps 249, 250 e 252 an de periòdes radioactius mai lòngs (respectivament 351, 13 e 900 ans). Pasmens, aqueles isotòps, en particular lo califòrni 251, son fòrça fissible e an una durada de vida febla perque capturan rapidament un autre [[neutron]]. == Produccion e utilizacions == Lo califòrni es mai que mai produch dins de reactors nuclears e d'[[accelerator de particulas|accelerators de particulas]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Robert Krebs, ''The History and Use of our Earth's Chemical Elements: A Reference Guide'', Greenwood Publishing Group, 2006, pp. 327-328.</ref>. Lo metòde principal consistís a bombardar de [[berkèli|berkèli-249]] amb de [[neutron|neutrons]] per formar de berkèli-250. Una desintegracion β^{<small>−</small>} permet alara d'obtenir de califòrni-250 e, aprèp d'autras capturas neutronicas, de califòrni-251 e 252<ref>[[anglés|'''(en)''']] David L. Heiserman, « Element 98: Californium », ''Exploring Chemical Elements and their Compounds'', TAB Books, p. 348.</ref>. Es tanben possible de produire los isotòps 249 e 252 en bombardant d'[[americi]], de [[curi]] o d'[[americi]] amb de [[neutron]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 105.</ref>. Enfin, dins los reactors nuclears ordinaris, un mecanisme implicant 15 capturas neutronicas permet de fabricar tres isotòps de califòrni, mas aquelas reaccions son pas desiradas. Dins los ans 2010, dos laboratòris comercializavan de califòrni, mas las quantitats produchas cada annada son inferioras a 0,3 g<ref>[[anglés|'''(en)''']] National Research Council, Committee on Radiation Source Use and Replacement, '' Radiation Source Use and Replacement: Abbreviated Version'', National Academies Press, 2008, p. 33.</ref>. Las aplicacions son raras e limitadas. Utilizan lo califòrni coma fònt de neutrons per la radiografia (amb d'instruments especials) o l'alucatge de reactors nuclears<ref>[[anglés|'''(en)''']] I. W. Osborne-Lee e C. W. Alexander, « Californium-252: A Remarkable Versatile Radioisotope », ''Oak Ridge Technical Report ORNL/TM-12706'', 1995, p. 12.</ref>. == Toxicologia e pollucion == Lo califòrni es un [[element quimic|element]] fòrça [[radioactivitat|radioactiu]] que presenta de riscs importants per la santat umana. En cas d'ingestion, s'acumula dins las matèrias [[Òs|ossosas]] (65 %) e dins lo [[fetge]] (25 %). Las radiacions emesas durant la desintegracion dels atòms pòdon alara reduire la fabricacion de [[globul roge|globuls roges]] e favorizar l'aparicion de [[cancèr|cancèrs]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 106.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] ''Human Health Fact Sheet: Californium'', Argonne National Laboratory, aost de 2005.</ref>. Pasmens, aqueles risques son limitats a de domenis definits de la recèrca e de l'industria nucleara. == Annèxas == === Ligams intèrnes === * [[Actinid]]. * [[Element quimic]]. * [[Radioactivitat]]. * [[Transuranian]]. === Bibliografia === * [[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Wikiccionari}} {{portal quimia}} [[Categoria:Actinid]] [[Categoria:Element quimic]] 1htjwro3isepe53sqe8pvoavxlec1du 2474005 2474004 2025-06-10T16:50:00Z Toku 7678 /* Proprietats quimicas */ 2474005 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{Element/Califòrni}} {{Dialècte Lengadocian}} Lo '''califòrni''' es l'[[element quimic]] de [[numèro atomic]] 98 e de simbòl Cf. De la familha dels [[actinid]]s, es un element [[radioactivitat|radioactiu]] qu'existís pas a l'estat natural dins l'environament. Es unicament produch dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] e durant las explosions nuclearas. Sas caracteristicas fisicoquimicas son mau conegudas car las quantitats produchas son tròp feblas per permetre un estudi sistematic de sas proprietats. Sas aplicacions son tanben raras e especificas (radiografia especiala, alucatge de reactors nuclears...). == Istòria == [[File:Berkeley 60-inch cyclotron.jpg|thumb|Lo ciclotron utilizat per la descobèrta del califòrni.]] La descobèrta del califòrni es la resulta de recèrcas menadas aprèp la [[Segonda Guèrra Mondiala]] suls [[Transuranian|transuranians]]. La primièra produccion d'atòms d'aquel element se faguèt lo 9 de febrièr de 1950 a l'[[University of California Radiation Laboratory]] de Berkeley<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 103.</ref>. Per l'obtenir, [[Stanley Gerald Thompson]] (1912-1976), [[Kenneth Street Jr]] (1920-2006), [[Albert Ghiorso]] (1905-2010) e [[Glenn T. Seaborg]] (1912-1999) bombardèron un micrograma de [[curi|curi 242]] amb un fais de [[particula alfà|particulas alfà]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] K. Street Jr. S. G. Thompson e Glenn T. Seaborg, « Chemical Properties of Californium », ''Journal of the American Chemical Society'', vol. 72, n° 10, 1950, p. 4832.</ref>. Puèi, utilizèron d'[[escambiador d'ions|escambiadors d'ions]] e de tecnicas d'adsorpcion per isolar quauques milièrs d'[[atòm]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] S. G. Thompson, K. Street Jr., A. Ghiorso e Gleen T. Seaborg, « Element 98 », ''Physical Review'', vol. 78, n° 3, 1950, p. 298.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996, p. 82.</ref>. L'element novèl foguèt nomenat califòrni per rendre omenatge a l'universitat e a l'Estat de sos descobreires. En 1954, de quantitats mai importantas de califòrni foguèron produchas en bombardant de [[plutòni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] H. Diamond, L. Magnusson, J. Mech, C. Stevens, A. Friedman, M. Studier, P. Fields e J. Huizenga, « Identification of Californium Isotopes 249, 250, 251, and 252 from Pile-Irradiated Plutonium », ''Physical Review'', vol. 94, n° 4, 1954, p. 1083.</ref>. Aquela tecnica permetèt d'obtenir d'escapols mai e mai importants. En 1960, [[Burris Cunningham]] (1912-1971) e [[James Wallman]] (1925-1965) poguèron realizar las primièras experiéncias quimicas destinadas a observar las proprietats del califòrni<ref>[[anglés|'''(en)''']] « Element 98 Prepared », ''Science News Letter'', vol. 78, n° 26, decembre de 1960.</ref>. La forma metallica foguèt preparada pel primièr còp en 1974<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. G. Haire e R. D. Baybarz, « Crystal Structure and Melting Point of Californium Metal », ''Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry'', vol. 36, n° 6, 1974, p. 1295.</ref>. Pasmens, a causa de sa manca d'interèsses economic d'aquel element, la produccion demòra febla e las proprietats del califòrni son encara mau conegudas. Per exemple, sa [[temperatura d'ebullicion]] es estimada a {{formatnum:1470}} °C, mas la valor precisa es pas determinada<ref>[[anglés|'''(en)''']] Joseph Jacob Katz, Glenn Theodore Seaborg e Lester R. Morss, ''The Chemistry of the actinide elements'', Chapman and Hall, 1986, p. 1038.</ref>. == Proprietats fisicoquimicas == === Proprietats fisicas === Dins las [[condicions normalas de temperatura e de pression]], lo califòrni es un metal argentat amb un ponch de fusion egal a 900 ± 30 °C e un ponch d'ebulicion estimat a {{formatnum:1470]] °C<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, pp. 1522-1523.</ref>. Pasmens, quora es plaçat dins lo void, sa temperatura de fusion demenís a 300 °C. A 20 °C, sa massa volumica es de 15,1 g/cm^{<small>3</small>} e es malleable e pauc dur. Lo califòrni a de proprietats magneticas particularas. Es [[ferromagnetisme|ferromagnetic]] entre 0 e 51 K, antiferromagnetic entre 48 e 66 K e paramagnetic aprèp 160 K<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1525.</ref>. Forma facilament d'[[aliatge]]s amb los autres lantanids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Richard G. Haire, « Californium », dins Lester R. Morss, Norman M. Edelstein e Jean Fuger, ''The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements'', Springer Science+Business Media, 2006, p. 1526.</ref>. === Proprietats quimicas === L'atòm de califòrni a 98 [[electron|electrons]] e son estat fondamental es [Rn] 5f^{<small>10</small>} 7s^{<small>2</small>}. Sas proprietats quimicas son donc similaras a las dels autres actinids<ref>[[anglés|'''(en)''']] Glenn T. Seaborg, « Californium », dins Elizabeth Geller (dir.), ''Concise Encyclopedia of Chemistry'', McGraw-Hill, 2004, p. 94.</ref>. Pòt aital prene los estats d'oxidacion +II, +III e +IV. Los estats +II e +IV correspòdon respectivament a de reductors e a d'oxidants poderosas. L'estat +III, sota la forma dau cation Cf^{<small>3+</small>}, es soluble dins l'[[aiga]]. La quimia del califòrni es pauc coneguda. Lo metal pur s'oxida lentament a temperatura ambienta. Quora es calfat, pòt reagir amb lo [[diidrogèn]], lo [[diazòt]] e los [[calcogèn]]s. De reaccions rapidas amb d'[[acid]]s minerals son egalament estadas observadas<ref>[[anglés|'''(en)''']] Marydale J. O'Neil, Patricia E. Heckelman e Cherie B. Roman, ''The Merck Index: An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals'', Merck Research Laboratories, 2006, p. 276.</ref>. En solucion aquosa, foguèron observats lo [[clorur de califòrni|clorur]], lo [[nitrat de califòrni|nitrat]] e lo [[sulfat de califòrni]] que son solubles e lo [[fluorur de califòrni|fluorur]], l'[[oxalat de califòrni|oxalat]] e l'[[idroxid de califòrni]] que son insolubles. Enfin, cal nòtar l'existéncia d'un compausat covalent, lo [[borat de califòrni]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Matthew J. Polinski, Edward B. Garner, Rémi Maurice, Nora Planas, Jared T. Stritzinger, T. Gannon Parker, Justin N. Cross, Thomas D. Green e Evgeny V. Alekseev, « Unusual structure, bonding and properties in a californium borate », ''Nature Chemistry'', vol. 6, n° 5, 2014, pp. 387-392.</ref>. Segon las conoissenças actualas, lo califòrni es l'element mai pesant de la classificacion capable de formar un tal [[ligam quimic]]. === Proprietats nuclearas === Los isotòps 251 e 252 son los mai coneguts. Lo primièr es conegut per sa massa critica relativament febla (entre 2 e 5 kg segon las condicions) que permetriá en teoria de concebre d'[[arma nucleara|armas nuclearas]] mai pichonas que los modèls actuals. Totun, lo còst de produccion d'una tala quantitat esproïbitiu amb las [[tecnologia|tecnologias]] actualas. Lo segond es conegut coma emeteire de neutrons<ref>[[anglés|'''(en)''']] R. C. Martin, J. B. Knauer e P. A. Balo, « Production, Distribution, and Applications of Californium-252 Neutron Sources », ''Applied Radiation and Isotopes'', vol. 53, n^{<small>os</small>} 4–5,‎ 1999, pp. 785–792.</ref>. Per cada fission, emet un nombre mejan de 3,73 [[neutron|neutrons]]. === Occuréncia e isotòpia === Lo califòrni a 20 isotòps coneguts, mas es un [[element quimic|element]] sintetic<ref>[[anglés|'''(en)''']] G. Audi, A. H. Wapstra, C. Thibault, J. Blachot e O. Bersillon, « The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties », ''Nuclear Physics A'', vol. 729,‎ 2003, pp. 3–128.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] M. E. Wieser, « Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) », ''Pure and Applied Chemistry'', vol. 78, n° 11,‎ 2006, pp. 2051–2066.</ref>. Se forma unicament dins los [[reactor nuclear|reactors nuclears]] o durant las explosions nuclearas via una tièra de [[captura neutronica|capturas neutronicas]] entraïnant la transformacion d'un [[atòm]] d'[[urani|urani 238]]. Pòt aital s'observar dins la natura a l'estat de traças dins la polsa d'explosions nuclearas<ref>[[anglés|'''(en)''']] P. R. Fields, M. Studier, H. Diamond, J. Mech, M. Inghram, G. Pyle, C. Stevens, S. Fried et W. Manning, « Transplutonium Elements in Thermonuclear Test Debris », ''Physical Review'', vol. 102, n° 1,‎ 1956, pp. 180–182.</ref>. Dins los reactors, lo califòrni 252 pòt s'acumular dins lo material nuclear. Aital, l'isotòp 252, de periòde radioactiu egal a 2,6 ans es lo mai comun. Ça que la, es pas lo mai estable que los isotòps 249, 250 e 252 an de periòdes radioactius mai lòngs (respectivament 351, 13 e 900 ans). Pasmens, aqueles isotòps, en particular lo califòrni 251, son fòrça fissible e an una durada de vida febla perque capturan rapidament un autre [[neutron]]. == Produccion e utilizacions == Lo califòrni es mai que mai produch dins de reactors nuclears e d'[[accelerator de particulas|accelerators de particulas]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] Robert Krebs, ''The History and Use of our Earth's Chemical Elements: A Reference Guide'', Greenwood Publishing Group, 2006, pp. 327-328.</ref>. Lo metòde principal consistís a bombardar de [[berkèli|berkèli-249]] amb de [[neutron|neutrons]] per formar de berkèli-250. Una desintegracion β^{<small>−</small>} permet alara d'obtenir de califòrni-250 e, aprèp d'autras capturas neutronicas, de califòrni-251 e 252<ref>[[anglés|'''(en)''']] David L. Heiserman, « Element 98: Californium », ''Exploring Chemical Elements and their Compounds'', TAB Books, p. 348.</ref>. Es tanben possible de produire los isotòps 249 e 252 en bombardant d'[[americi]], de [[curi]] o d'[[americi]] amb de [[neutron]]s<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 105.</ref>. Enfin, dins los reactors nuclears ordinaris, un mecanisme implicant 15 capturas neutronicas permet de fabricar tres isotòps de califòrni, mas aquelas reaccions son pas desiradas. Dins los ans 2010, dos laboratòris comercializavan de califòrni, mas las quantitats produchas cada annada son inferioras a 0,3 g<ref>[[anglés|'''(en)''']] National Research Council, Committee on Radiation Source Use and Replacement, '' Radiation Source Use and Replacement: Abbreviated Version'', National Academies Press, 2008, p. 33.</ref>. Las aplicacions son raras e limitadas. Utilizan lo califòrni coma fònt de neutrons per la radiografia (amb d'instruments especials) o l'alucatge de reactors nuclears<ref>[[anglés|'''(en)''']] I. W. Osborne-Lee e C. W. Alexander, « Californium-252: A Remarkable Versatile Radioisotope », ''Oak Ridge Technical Report ORNL/TM-12706'', 1995, p. 12.</ref>. == Toxicologia e pollucion == Lo califòrni es un [[element quimic|element]] fòrça [[radioactivitat|radioactiu]] que presenta de riscs importants per la santat umana. En cas d'ingestion, s'acumula dins las matèrias [[Òs|ossosas]] (65 %) e dins lo [[fetge]] (25 %). Las radiacions emesas durant la desintegracion dels atòms pòdon alara reduire la fabricacion de [[globul roge|globuls roges]] e favorizar l'aparicion de [[cancèr|cancèrs]]<ref>[[anglés|'''(en)''']] B. B. Cunningham, « Californium », dins Clifford A. Hampel, ''The Encyclopedia of the Chemical Elements'', Reinhold Book Corporation, 1968, p. 106.</ref><ref>[[anglés|'''(en)''']] ''Human Health Fact Sheet: Californium'', Argonne National Laboratory, aost de 2005.</ref>. Pasmens, aqueles risques son limitats a de domenis definits de la recèrca e de l'industria nucleara. == Annèxas == === Ligams intèrnes === * [[Actinid]]. * [[Element quimic]]. * [[Radioactivitat]]. * [[Transuranian]]. === Bibliografia === * [[anglés|'''(en)''']] Gleen T. Seaborg, dins J. P. Adloff (dir.), ''One Hundred Years after the Discovery of Radioactivity'', Oldenbourg Wissenschaftsverlag, 1996. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{Wikiccionari}} {{portal quimia}} [[Categoria:Actinid]] [[Categoria:Element quimic]] divpv5mdx8hwumwiydxdwzi8yjlhmak 0 7436 2474019 2451198 2025-06-10T20:26:18Z Nicolas Eynaud 6858 2474019 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} La '''teologia''' (del grèc: θεος, ''theos'', "Dieu"; λογος, ''logos'', "estudi")<ref>{{Ref-libre |nom=Jan |cognòm=Assmann |an=1995 |títol=Egyptian Solar Religion in the New Kingdom. Re, Amun and the Crisis of Polytheism |editor=Routledge |pagina=xi}}</ref> es una disciplina que s'ocupa de l''''estudi de Dieu''', e per extension s'aplica a las religions. Lo tèrme foguèt utilizat pel primièr còp amb [[Platon]]. Dins las [[religion]]s [[monoteïsme|monoteïstas]] subretot, es considerada coma la sciéncia de la Revelacion, fondada sus l'estudi dels tèxtes religiós, lor interpretacion, dins la tòca d'esclairar lo cresènt o lo fidèl sul biais d'agir o de creire segon sa religion. De fach, dins un sens pus estricte, se pòt pas parlar de teologia que per la fin del paganisme , lo cristianisme occidental e l'ortodoxia, pr'amor qu'es lo produch de l'encontra entre la filosofia antica e la religion. Existèt a la talvera una vertadièra teologia [[islam|musulmana]] e joseva, al sens d'una encontra entre las doctrinas d'aquelas religions e la filosofia (antica) mas la via foguèt lèu copada; se per teologia se pensa tota dicha sus dieu(s) e la religion alavetz lo concèpte ven mai leugièr, los mites e la sciéncia de las religions son de teologia. == Referéncias == {{Referéncias}} == Articles connèxes == * [[Teologia crestiana]] * [[Kalam]] 4brtubgpew2cq1n758hslkhtq9z96qr 0 14353 2474002 2473159 2025-06-10T16:03:17Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2474002 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Blanhac | nom2 = ''Blagnac'' | imatge = Aérogare LFBO 2016.jpg | descripcion = L'aerogara | lògo = Logo_Blagnac.jpg | escut = Blason ville fr Blagnac (Haute-Garonne).svg | escais = | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Lengadòc}} | parçan = {{Tolosan}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Blanhac|Blanhac]] ([[caplòc]], puèi burèu centralizator) | insee = 31069 | cp = 31700 | cònsol = Joseph Carles | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Tolosa Metropòli]] | latitud = 43.6363888889 | longitud = 1.39055555556 | alt mej = | alt mini = 119 | alt maxi = 153 | ectaras = 1688 | gentilici = blanhaqués, -esa; cauec, caueca (escais) | km² = 16.88 |}} '''Blanhac '''{{RepTopMP}} (''Blagnac'' en [[francés]]) es una [[comunas de França|comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[regions francesas|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. Sos abitants son apelats los blanhaqueses (-esas) e lor escaisnom es los [[cavec|cauec]]s. La vila es un pòl de l'industria aeronautica amb l’[[aeropòrt de Tolosa-Blanhac]], le sèti de la sociétat [[Airbus]] e lo musèu aeronautic [[Aeroscopia]]. == Geografia == Situada a la [[forécia]] nòrd-oèst de [[Tolosa]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31069.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre del territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Blanhac | nòrd = [[Bausèla]] | nòrd-èst = [[Fenolhet (Nauta Garona)|Fenolhet]] <small>(per un qüadripunt))</small> | èst = | sud-èst = [[Tolosa]] | sud = | sud-oèst = [[Colomèrs]] | oèst = [[Còrnabarriu]] | nòrd-oèst = [[Aussona]] }} ==Toponimia== Lo nom es atestat ''de Blaniaco'', en 1152 ([[Albèrt Dauzat|Dauzat]], [[Ernèst Negre|Negre]], etc), ''Blanhac'' en 1428 (R. Corrasa) <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastica'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 124 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. </br> Le nom de Blanhac vendriá d'un nom latin (o gallic) d'òme ''Blannius'', ambe'l sufixe ''-acu(m)'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 86</ref>{{,}}<ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume I, n° 6993</ref>{{,}}<ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 953</ref>{{,}}<ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 80, 288 e 330</ref>, latinizacion del sufixe gallic ''-aco(n)'' (o derivat en ''-ācon''). Blanhac èra donc probablament una anciana granda proprietat antica qu'aviá per mèstre ''Blannius''. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Blanhac èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], doncas de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de [[Tolosa]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescauciá de [[Tolosa]]. En 1790, Blanhac venguèc [[caplòc]] d'un canton, en l'an IX, passèc al canton de Tolosa-oèst, en 1973, de Tolosa-13, en 1997 despartiguèron le canton de Tolosa-13 en dos e Blanhac tornèc caplòc d'un canton de 4 comunas, que venguèron 6 en 2015. La glèisa es jol patronatge de Sent Pèire <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 7 e 1</ref>. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 31069 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= 5 d'octobre de [[2017]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Joseph Carles |Partit=PRG-MRSL, puèi divèrs esquèrra |Qualitat= retirat d'universitari}} {{Elegit |Debuta= [[1996]] |Fin= 5 d'octobre de 2017<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2017/08/30/2636165-bernard-keller-le-maire-de-blagnac-demissionne.html</ref> |Identitat= Bernard Keller|Partit=[[Partit Radical d'Esquèrra|PRG]] |Qualitat=conselhièr regional d'{{Ocreg}} }} {{Elegit |Debuta= [[1965]] |Fin= 1996 |Identitat=Jacques Puig |Partit=[[Partit Radical d'Esquèrra|PRG]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1944]] |Fin= 1965 |Identitat=Jean-Louis Puig |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1944 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna qu'èra del canton de [[Blanhac (Lengadòc)|Blanhac]], i demorèt. ==Demografia== {{Demografia |insee= 31069 |1793=1118 |1800=1062 |1806=1252 |1821=1416 |1831=1436 |1836=1538 |1841=1597 |1846=1680 |1851=1681 |1856=1652 |1861=1683 |1866=1729 |1872=1741 |1876=1831 |1881=1909 |1886=1897 |1891=1866 |1896=1791 |1901=1786 |1906=1756 |1911=1880 |1921=1791 |1926=1975 |1931=2103 |1936=2360 |1946=2754 |1954=3543 |1962=5320 |1968=8417 |1975=11651 |1982=14929 |1990=17209 |1999=20586 |cassini=4388 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|069}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|069}}/16.88) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== == Personalitats ligadas ambe la comuna == == Installacions == [[Aeropòrt de Tolosa-Blanhac]]<br /> [[Odyssud]],<br /> [[Cinèma]] le Rex,<br /> [[Rugbi]] : [[Estadi Ernest Agelès]], estadi [[Mermoz]] e terrens de [[Belissaire]],<br /> [[Fotbòl]] : [[Estadi del Ramir]], terren dels [[Barradels]],<br /> [[Piscina]] centre nautic dels Ramièrs,<br /> [[Pista de patinatge]] municipala Jacques Raynaud,<br /> 8 [[gimnasi]]s,<br /> 8 terrens de [[tennis]] dobèrts (avenguda dels Telhs),<br /> [[Bolodròm]] del Parc,<br /> Escòla de [[dança]],...<br /> [[Basa de lésers del Ramièr]],<br /> 2 [[collègis]]: [[Collègi Jean Mermoz]] e [[Collègi Henry Guillaumet]],<br /> [[licèu]] Antoine de Saint Exupéry,<br /> == Espòrts == Existís de nombrosas associacions esportivas a Blanhac de l'[[Aeromodelisme]] al [[Yoga]],<br /> en particular una equipa de [[rugbi]] vejatz https://web.archive.org/web/20060813062417/http://blagnacrugby.com/,<br /> e d'[[Hockey sus glaça]] lo [[TBHC]] (tolosa blanhac hockey club) veire http://www.tbhc.fr == Eveniments == * Blanhac-Plaja es organizat dempuèi 2001 ja per l'associacion "1 Nuggets,1 Enfant". == Quartièrs == I a 5 conselhs de quartièrs que ligan los abitants e los elegits : * '''quartièr Nòrd''' ''Grand-Nòble, Brassens, Pinòt'' (3522 abitants) * '''quartièr Oèst''' ''Barradels, Berry, Belisaire, Ritoret, Romegas'' (6045 abitants) * '''quartièr Grenada''' (1981 abitants) * '''quartièr Centre''' ''Saoulous, Centre, Compans'' (6341 abitants) * '''quartièr Sud''' ''Servanty, Aérogare, Layrac'' (6341 abitants). == Associacions == * Amicala francoalemanda, [https://web.archive.org/web/20051106185144/http://pageperso.aol.fr/blagnacbuxtehud/ lo sit] * Amicala francoitaliana, * tchin-tchine, associacion d'escambis culturals francochineses, veire [http://tchintchine.free.fr lo sit internet] * Cirque Pep's : escòla de circ amator per enfants, adolescents e adultes, [http://perso.wanadoo.fr/cirque.peps/] * Associacion dels [[Radioamator]]s : Blanhac Amator Ràdio * Blanhac Convergéncias [http://blagnac.convergences.free.fr lo sit] ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20070311064656/http://www.ipagus.fr/menu/region/region_cantons/cantons_31/cantons_31_toulouse/31700_blagnac/pages/blagnacpag.html Blanhac sus iPAGUS.fr] * {{fr}} [http://www.mairie-blagnac.fr Ostal de Comuna] * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20070313094120/http://www.ign.fr/affiche_rubrique.asp?rbr_id=1087&CommuneId=92321 Blanhac sul sit de l'Institut Geografic Nacional] * {{fr}} https://web.archive.org/web/20070312133448/http://www.recensement.insee.fr/RP99/rp99/co_navigation.co_page?nivgeo=C&codgeo=31069&theme=ALL&typeprod=ALL&lang=FR&quelcas=LISTE Blanhac sul sit de l'Insee] * {{fr}} [http://www.quid.fr/communes.html?mode=query&req=Blagnac Blanhac sul sit del Quid] * {{fr}} [http://www.lion1906.com/Pages/ResultatProximiteCoord.php?RadLat1=0.761598659832753&RadLong1=0.024269772877649 Comunas vesinas de Blanhac] * {{fr}} [http://www.lion1906.com/Pages/ResultatLocalisation.php?InseeVille=310069 Localizacion de Blanhac sus una mapa de França] * {{fr}} [http://www.mapquest.com/maps/map.adp?latlongtype=decimal&latitude=43.6363888888889&longitude=1.39055555555556&zoom=8 Plan de Blanhac sus Mapquest] ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] [[Categoria:Grand Tolosa]] icxpath6ro66ggclgviw7nhnzunke5e 0 24193 2474032 2438478 2025-06-11T07:17:49Z SurimiBleu 53449 /* Dels 87 d'Argelièrs als 800 000 de Montpelhièr */ 2474032 wikitext text/x-wiki <!-- Article redigit en lengadocian (parlar central)--> {{Entèsta label|BA}} [[Imatge:Revòlta19073.jpg|right|350px|thumb|Albèrt e Ferrolh, los dos menaires de la revòlta, a la manifestacion de Carcassona]] La {{Àudio|Oc-Revòlta_dels_Vinhairons.ogg|'''Revòlta dels Vinhairons'''}} (o '''Revòlta de 1907''') foguèt un movement social en [[Lengadòc]] e la [[Catalonha Nòrd]]. Nasquèt aquel movement pr'amor que lo vin se vendiá fòrça mal dempuèi [[1904]]. Lo govèrn alavetz parlava de subreproduccion mas pels vinhairons la causa de la crisi èra consequéncia de la fraudariá e de las importacions de vin d'[[Argeria]]. Comencèt aquel movement es l'[[11 de març]] de [[1907]], a partir d'un vilatjòt del [[Menerbés]], [[Argelièrs]], ont capitanejats per [[Marcellin Albèrt]], 83 vinhairons d'[[Argelièrs]] amb quatre mai de las comunas vesinas, partiguèron a [[Narbona]] per porgir lors dolenças a la comission viticòla. Puèi, se succediguèron las manifestacions e dapasset cresquèron e venguèron mai e mai importantas, per arribar a 800&nbsp;000 personas a [[Montpelhièr]] lo 9 de junh. La revòlta s'acabèt lo [[22 de setembre]] amb la creacion de la [[Confederacion Generala dels Vinhairons del Miègjorn|Confederacion Generala dels Vinhairons]]. La repression del govèrn de [[Clémenceau]] foguèt terribla, 60&nbsp;000 fantassins e gendarmas ocupèron Lengadòc e la Catalonha Nòrd, çò que causèt sièis mòrts e mantun nafrat del costat dels manifestaires. En 2007, per tal de commemorar lo centenari de la revòlta, s'organizèron fòrça manifestacions en Lengadòc e en Catalonha Nòrd, sustot dins los departaments d'Aude e d'Erau. ==L'origina del vinhièr de Lengadòc== La [[vinha]] se cultiva en Lengadòc dempuèi los [[Grècia|grècs]] mas sa cultura es estada desvolopada mai pels romans. A l'[[Edat Mejana]], foguèt mantenguda pels monastèris. Las activitats agricòlas èran principalament basadas sus las cerealas, la cultura dels [[oliu]]s e l'[[elevatge]] d'ovins. La viticultura se desvolopèt tre lo [[sègle XVIII]] que foguèt creat lo pòrt de [[Seta]] e lo [[Canal de las Doas Mars]]. Aital se podiá transportar mai aisidament lo vin cap als mercats novèls. Las tecnicas de conservacion de vin foguèron plan melhoradas. A l'alba de la [[Revolucion Francesa]], 50 % de las tèrras èran plantadas de vinhas a l'entorn de Besièrs. En 1853, lo camin de fèrre arribèt en Lengadòc e permetèt a la viticultura lengadociana d’espandir sos mercats, dins lo nòrd e l'èst de França, dins las regions industrialas ont los obrièrs sacrificavan una partida de lor salari dins la crompa de vin, e dins las grandas vilas francesas coma [[Lion]] o [[París]] e sa banlèga. ==Las encausas de la crisi== ===Lo Miègjorn Roge=== [[Image:jean_jaures.jpg|thumb|200px|right|Joan Jaurés, una figura del Miègjorn Roge]] Lo desvolopament viticòla en Lengadòc foguèt plan profeitós a un bèl nombre de pichons proprietaris. D'unes avián un autre mestièr e tiravan qualques beneficis de la vinha. Existissián de nombrosas pichonas campanhas familialas que vivon de la viticultura. La viticultura provesiguèt mantun emplec per la populacion, èran nombroses los obrièrs agricòlas, los barricaires, los fabricants d'[[engrais]], d'aisinas, de maquinas, e tanben dins lo transpòrt e lo negòci. Los pichons proprietaris se devián organizar per vendre melhor lor produccion. A la debuta del sègle XX, dins lo país besierenc, qualques unes d'eles decidiguèron de fondar las cooperativas. En 1905, se bastiguèt la [[cava cooperativa]] de [[Marauçan]], a l'oèst de Besièrs. L'idèa èra a germenar dempuèi 1901 e amb l'impuls d'un [[limonadièr]] besierenc, Elie Catalan acostumat a las giras de distribucion. Al mes de mai 1905, la cava recebèt la visita de [[Joan Jaurés]]<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20080724230524/http://www.vignerons.com/decouverte/dec_caves.htm Las cavas d'Erau], sul sit dels vinhairons d'Erau</ref>. A la seguida de Maraussan, d'autras cavas cooperativas serián bastidas en Lengadòc, Rosselhon e dins las autras regions viticòlas occitanas, en Provença coma dins lo Bordelés. Una granda part d'aqueles "pichons vinhairons" cooperants de Lengadòc e de Rosselhon èran de sensibilitat [[socialisme|socialista]] (mesa en comun de las aisinas de produccion e dels beneficis de la venda, principi de basa de las cavas cooperativas), formant atal un "Miègjorn Roge". La majoritat dels elegits locals, sortits de comunas ruralas o del mitan viticòla, èran los representants politics d'aquel "Miègjorn Roge". ===Malautiá e subreproduccion=== [[Imatge:Mildew-back.JPG|200px|thumb|Ataca de [[mildió]] sus una fuèlha]] En [[1852]], un campairòl vengut d'[[Anglatèrra]], l'oïdi, atacava las fuèlhas, los [[rasim]]s perdián totes lo chuc mas per astre un tractament foguèt trobat. En 1878, lo [[mildió]] faguèt son aparicion. En [[1884]], totas las vinhas de [[Lengadòc]] son abasacladas per un parasit vengut d'America qu'aviá per nom [[filloxèra]]. Atal comencèt una [[crisi]] grèva, lo caumatge aumentèt lèu e los salaris davalèron dramaticament. Pasmens se trobèt una solucion per luchar contra aquel parasit, s'empeutèron los plants locals a de plants americans. Pauc a cha pauc, lo vinhièr foguèt doncas renovelat. Aquel combat contra aquelas malautiás aguèt per consequéncia una baissa de gra dins un bon nombre de regions. La produccion baissava pr'aquò la consomacion èra encara fòrta. Alavetz, qualques metòdes novèls coma la fabricacion de vins artificials (a basa de sucres dels blets venguts del nòrd de França o d'ajust d'aiga dins lo vin) permetèron d'aumentar la produccion e de respondre a la demanda. En 1900, de vin d'Argeria foguèt importat en França qu'aquel vin èra mens car e teniá un gra mai fòrt que lo de França. Las annadas 1902 e 1903 avián conegut de recòltas magrinèlas, per encausa de la meteorologia: sonque entre 35 a 40 milions d’ectolitres. Lo prètz de venda èra de 16 francs, puèi de 24 francs l’ectolitre. En 1904 e 1905, tornarmai per encausa de la meteorologia, las recòltas foguèron importantas dins tota Euròpa: lo creis de produccion èra de 96 % en França, de 48 % en Espanha, de 16 % en Itàlia, qu'èran los tres productors europèus principals d'aquel temps. Ara que lo sulhet de malvenda se situava a 50 milions d’ectolitres, la produccion èra de 69 milions<ref>L’Histoire no 320, mai 2007, p 65</ref>. Se mantenguèt a un nivèl elevat la produccion las annadas seguentas: 58 milions d’ectolitres en 1905, 52 en 1906, 66 en 1907. Lo prètz de l’ectolitre de vin passèt el a 6 o 7 francs. Pasmens tornarmai se produsiguèt una subreproduccion, lo vin de Lengadòc e mai que mai lo d'Aude se vendiá fòrça mal e evidentament l'economia del país se fondamentava essencialament sus una monocultura: la vinha. Tre 1903, un movement de reaccion se metèt en plaça capitanejat per [[Marcellin Albèrt]]; se denonciavan las fraudas e anonciava las consequéncias de la futura revòlta. Lo 30 d'abril de 1905, a las arenas de Besièrs, [[Joan Jaurés|Jaurés]] dins son primièr discors de socialista unificat, anonciava que la crisi viticòla sonque se podriá resòlvre per un cambiament d'estructuras agràrias. Aquel jorn, i èra present Albèrt amb sos amics d'Argelièrs. Pus tard, obtenguèt 400 signaturas per una peticion que demandava la demission dels elegits e de pagar pas l'impòst e lo 16 de junh de 1905, la municipalitat d'Argelièrs demissionava. Lo 29 de junh del meteis an, [[Ernèst Ferrolh|Ferrolh]] acampèt los cònsols de l'arrondiment; Albèrt li demandèt alara la paraula mas lo cònsol de Narbona refusèt, en lo denigrar e lo qualificar publicament de fòl e de nèci. ==Los eveniments de 1907== === Dels 87 d'Argelièrs als 800&nbsp;000 de Montpelhièr === [[Imatge:Revòlta19076.jpg|right|350px|thumb|Qualques femnas davant los panèls que representan "lo gra de paciéncia dels vinhairons"]] En genièr de 1907, jos la pression dels deputats occitans, lo Parlament francés decidiguèt de crear una comission d'enquesta pr'amor de far bilanç de la situacion de la viticultura. En febrièr, Marcellin Albèrt escriguèt una letra a [[Georges Clémenceau]] en li demandar l'abrogacion de la lei del [[28 de genièr]] de [[1903]] qu'a son vejaire favorizava la frauda. L'escrich d'Albèrt obtenguèt pas cap de responsa. L'[[11 de març]], lo menaire del movement amassèt los vinhairons e la populacion sus la plaça del vilatge amb la tòca d'anar rescontrar los deputats de la comission d'enquesta que deviá arribar a [[Narbona]]. Aprèp cada vilatge traversat, lo grop cresquèt mai e mai e atenhèt lo nombre de 87 personas a Narbona. Aquela delegacion foguèt recebuda per la comission e li balhèt la peticion de 400 signaturas. Pr'aquò los deputats balhèron pas cap de seguida a aquela demanda. En consequéncia, a Argelièrs tornar, espeliguèt un comitat de defensa viticòla qu'Albèrt presidissiá. Aquel burèu se compausava de 7 a 10 personas, pasmens teniá sonque 2 viticultors. Aqueste comitat decidiguèt d'amassar cada dimenge los vinhairons, per qu'escotèssen las tres idèas clau d'Albèrt: ''Union de totis! Pas de politica! Al secors, lo miègjorn se morís!''. Lo movement prenguèt vam a Salèlas d'Aude ont 300 personas èran vengudas escotar lor menaire que prepausava de crear dins cada vilatge, de comitats de defensa viticòla. Lo dimenge 31 de març, èran 600 personas que s'amassavan a Bisa. Lo movement de contestacion s'espandiguèt e aital s'acampèron 1&nbsp;000 personas lo [[7 d'abril]] a Auvelhan, puèi arribèron a 8&nbsp;000 a Corsan lo 14 d'abril. Per aver una difusion melhora lo comitat d'Argelièrs decidiguèt de crear un jornal, lo Tocsin, que lo primièr numèro sortiguèt lo 21 d'abril a Capestanh. Lo 5 de mai, se faguèt una novèla amassada a Narbona, la vila de Ferrolh. Per realisme o oportunisme, lo cònsol narbonés s'èra alara aligat a Albèrt. Lo 8 de mai, decidiguèron los socialistas e los conservadors narboneses de participar pas a l'eleccion municipala del 12 de mai. Mai tard, la manifestacion de Besièrs fasiá evident l'endurciment del movement. S'i legiguèt lo comunicat final que lançava un ultimàtum al govèrn, en menaçant de proclamar lo non-pagament de l'impòst. Lo dimenge [[26 de mai]] a Carcassona, la revòlta se carguèt d'una tonalitat mistica e revolucionària. Los menaires de la contestacion s'apoderan, e reviscòlan, dins lors discorses del passat [[catar]] del territòri occitan. Dins aquelas paraulas la premsa volguèt veire una deriva separatista que preniá lo movement. Lo 2 de junh, èran presentas 300&nbsp;000 personas a Nimes. Lo dimenge 9 de junh, los 4 departaments federats se rescontrèron per tal de far una amassada decisiva, entre 600&nbsp;000 e 800&nbsp;000 personas, vengudas d'Occitània tota, participèron a la manifestacion. Ferrolh, ara l'òme fòrt del movement, anoncièt que s'èra acabat l'ultimàtum de Besièrs e incitèt aital a la demission de las municipalitats. Aqueste eveniment clavèt lo periòde legalista del movement viticòla. A Montpelhièr, pel vèspre, espetan de bregas e los gendarmas se vegèron aculhits per de gets de pèiras. Lo 14 de junh, èran 442 municipalitats del territòri occitan e catalan que demissionan (160 dins lo departament d'Aude, 185 dins Erau, 88 en Catalonha nòrd e 9 dins Gard). L'endeman, en responsa, lo govèrn decidiguèt de far arrestar Ferrolh e los membres del comitat d'Argelièrs. Lo 19 de junh a 4 oras del matin, Ferrolh èra arrestat a Narbona. Dins la jornada, d'unes incidents espetan entre los narboneses e la polícia. Qualques afichas demandan la barradura dels talhièrs e comèrcis per tal de manifestar de solidaritat amb los empresonats. La [[sosprefectura]] de Narbona es assalida. L'intervencion dels cuirassièrs fa un mòrt e mantun nafrats sus la plaça publica. Lo 20, a Narbona, aquò's la caça dels sospechoses. la 1èra seccion del 139en R.I. tira sens intimacion sus la fola. Bilanç : 5 mòrts (Léon Maignan, cultivator a Bages, 42 ans; Gaston Pages, cultivator a Auvelhan, 18 ans; Emile Rouquier, domestic a Corsan, 25 ans; Elie Danjart, emplegat de comerçi a Corsan e Cecile Bourrel, emplegada d'ostal a Cuxac, 20 ans, tuada per una bala perduda)<ref>La Guerre du Vin, p.87</ref>. <center> {| class="wikitable" celpadding="2" align="center" |- ! colspan="3"| Las dotze manifestacions de la revòlta de 1907 |- ! Dimenges ! Vilas ! Personas |- |style="background: #f9f9f9; "|24 de març 31 de març 7 de abril 14 de abril 21 de abril 28 de abril 5 de mai 12 de mai 19 de mai 26 de mai 2 de junh 9 de junh |style="border: 1px #aaa solid;background: #f9f9f9; "|Salèlas d'Aude Bisa Auvelhan Corsan Capestanh Lesinhan de las Corbièras Narbona Besièrs Perpinhan Carcassona Nimes Montpelhièr |style="border: 1px #aaa solid;background: #f9f9f9; "|300 600 1 000 5 000 10 000 20 000 80 000 120 000 170 000 220 000 250 000 600 000 a 800 000 |} </center> ===Los mutins del 17en=== [[Imatge:Revòlta19075.jpg|right|300px|thumb|Un ataüt de pèiras per una de las victimas del 20 de junh de 1907, a Narbona]] Lo 17en regiment d'infantariá de linha es mudat de Besièrs a [[Agde]] lo 18 de junh de 1907, a causa de son esperit revolucionari, canta mai sovent l'[[L'internacionala|Internacionala]] que la [[La Marseillaise|Marselhesa]]. Dempuèi lo 3 de junh, las autoritats militaras an decidat de lo transferir a Agde jol pretèxt de manòbras militaras. Mas aquel desplaçament es dificil a realizar perque los soldats vivon a costat de Besièrs, son de reservistas, o encara son de filhs de proprietaris viticòlas. Mas davant la situacion qu'empejorava, lo coronèl Gérard balhèt l'òrdre de desplaçament del regiment a Agde dins la nuèit del 18 al 19 de junh, malgrat una manifestacion d'un milièr de personas<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20070903175633/http://1907larevoltevigneronne.midiblogs.com/archive/2006/05/30/juin-1907-la-mutinerie-du-17_-ri-de-beziers.html La mutineria del 17en], sul sit de Jean Clavel</ref>. Dins la serada del 20 de junh, los soldats aprenon le drama de Narbona e tanben circula la rumor que lo 81en a dobèrt lo fuòc sus la fola a Besièrs. Aperaquí 500 soldats de la 6ena companhiá del 17en regiment d'infantariá se mutinan. Empòrtan armas e municions, daissan la caserna ont èran installats e prenon la direccion de [[Besièrs]], a pè. Percorron una vintena de quilomètres, en caminar de nuèit. Lo 21 de junh, en debut de matinada, arriban a Besièrs. Son aculhits per los besierencs. Los soldats s'installan sus la passejada [[Pèire Pau Riquet|Pau Riquet]], longa esplanada al centre de Bezièrs e frairejan amb la populacion que lor ofrisson de [[noiridura|manjar]] e de beure. Las autoritats militaras podián pas acceptar aquela [[mutinariá]], que l'exemple del 17en regiment auriá pogut balhar d'idèas a d'autres regiments de la region. Las fòrças de l'òrdre caçan los mutins dins la jornada, sens incident màjor. Lo 22 de junh, per tren, les soldats devon tornar dins sa caserna d'Agde<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20070828125847/http://1907larevoltevigneronne.midiblogs.com/archive/2006/06/07/19-20-juin-1907-entree-des-mutins-dans-beziers-et-reddition.html Dintrada dels mutins dins Besièrs], sul sit de Jean Clavel</ref>. Pus tard, los menaires de la mutinariá foguèron mandats en [[Tunisia]], a [[Gafsa]], per mesura disciplinària<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20080524075731/http://1907larevoltevigneronne.midiblogs.com/archive/2006/06/10/le-17_-part-definitivement-et-le-bataillon-des-mutins-prend.html Los mutins cap la Tunisia], sul sit de Jean Clavel</ref>. Es a la seguida d'aqueles eveniments que los conscrits efectuèron lor servici militar luènh de çò sieu<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20081112194651/http://emilezola.fr/revollte.vignerons.htm La revòlta], sul sit Emile Zola</ref>. La mutinariá dels soldats del 17en demora famosa per las paraulas de la cançon de [[Montéhus]] "Gloire au 17e" (''Glòria al 17en''), dont lo repic ditz : « Salut, salut à vous, / Braves soldats du dix-septième... » (''Adieu, Adieu a vos, / Braves soldat del 17en''). ===La sortida de crisi=== [[Imatge:Revòlta19074.jpg|right|250px|thumb|Dessenh umoristic sus l'entrevista entre Albèrt e Clémenceau]] Marcellin Albèrt es percaçat per la polícia, mas s'amaga dins lo campanat de la glèisa de son vilatge e se salva a [[París]]. Capita pas a èsser recebut a l'Assemblada nacionala que debat del projècte de lei contra la frauda. Per contra, capita a se faire recebre per [[Georges Clemenceau]], cap del govèrn, al Ministèri de l'Interior. ''Lo Tigre'' va lo persuadir de retornar calmar la rebellion e li balha un bilhet de cent francs, que serà remborsat, destinat a pagar lo retorn en tren. Mas tanlèu Marcellin Albèrt partit, Clemenceau arrenga l'istòria a sa façon als jornalistas, insista sus aquel bilhet, per dèscreditar Marcellin Albèrt. Revengut al Argelièrs, lo [[24 de junh]], Albèrt rescontra los sòcis del comitat de defensa viticòla per transmetre lo messatge de Clémenceau, lo President del Conselh s'engatja a retirar las tropas e a ajudar la viticultura si los federats rentran dins la legalitat. Lo comitat decidís davant l'imprecision de las promessas de Clémenceau, de continuar lo movement pacific. Lo [[25 de junh]], davant 6000 personas, Albèrt s'explica per son viatge a París e raconta l'istòria del bilhet de 100 francs, mas tot aquò passa per una traïson. Lo [[26 de junh]], Albèrt decidís de se constituir presonièr. Ferrolh e los del comitat, lo meton en defòra dels afars a partir del 12 de julhet. Dins un Miègjorn ocupat per l'armada, Albèrt es devengut un traite que collabòra amb l'enemic<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20080507104413/http://1907larevoltevigneronne.midiblogs.com/archive/2006/06/13/marcelin-rencontre-clemenceau.html Marcellin rescontra Clemenceau], sul sit de Jean Clavel</ref>. De la mièg-junh al mes d'agost, 22 regiments d'infantariá, 12 de cavalariá, siá 50&nbsp;000 a 60&nbsp;000 òmes ocupan los departaments d'Aude, d'Erau, de Gard e dels Pirenèus Orientals<ref>La Guerre du Vin, p.103</ref>. Un jornalista de la Despacha parla d'una region envasida. A Narbona, òm compta un militar per dos civils. Dins aquesta vila en dòl, las victimas son enterradas, 100&nbsp;000 personas assistisson a las funeralhas<ref>[https://web.archive.org/web/20071010214428/http://www.lunas.org/occitan/occitan21.htm Centenari de la revòlta des vinhairons], sul sit de la comuna de Lunas</ref>. Lo 29 de junh, lo Parlament adòpta una seria de leis per interdire lo sucratge e lo banhatge dels vins. En setembre, la Confederacion Generala Viticòla (CGV), qu'a per mission de regular la produccion, d'organizar la profession e de lutar contra las fraudas, es creada e Ferrolh ne deven lo president. A las eleccions municipalas de Narbona, la lista republicana de Ferrolh es elegida. Lo 20 d'octobre, Jean Jaurés ven a Narbona e davant 3500 personas, apròva la dintrada dels obrièrs dins la CGV. Lo 21 junh de 1908, primièr anniversari, lo drapèl occitan flòta al balcon de la comuna. Lo 19 de junh de 1910, per lo tresen anniversari, lo drapèl negre, simbòl de la misèria, es levat. Marcellin Albèrt, el, s'es exilhat en Argeria e moriguèt en 1921, dins la misèria, a l'atge de 70 ans. Lengadòc coneis per la seguida d'autras crisis viticòlas, lo [[Comitat Regional d'Accion Viticòla]] serà creat per lutar radicalament contra l'importacion dels vins estrangièrs. Las annadas 1970 coneisseràn tanben la violéncia: lo [[4 de març]] de [[1976]], pendent una manifestacion a [[Montredon]], una fusilhada se debana entre los CRS e los vinhairons; i aurà dos mòrts (un CRS e un vinhairon)<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20080523230157/http://www.humanite.fr/2002-03-02_Politique_-Viticulteurs-Attentats-manifestations-crise-President-des Entrevista amb Jean Huillet], sul sit del jornal l'Humanité</ref>. ==Las cançons== [[Imatge:panèl commemoracion 1907.jpg|200px|right|thumb|Panèl de publicitat per la commemoracion del centenari organizada per lo Conselh General d'Aude]] Aquela revòlta es estada font d'inspiracion per mantun artista d'ièr e de uèi. Los autors de l'epòca compausèron de cançons inspiradas per de cants patriotics o religioses, son un dels elements de la luta sociala. A la debuta del sègle XX, en França, la cançon politica e sociala es fòrça viva. Auguste Rouget repren l'imne nacional francés per ''La Marselhesa dels vinhairons'' (en francés ''La Marseillaise des vignerons'') per denonciar las fraudas : ''Pour affirmer nos droits de vivre,<br />'' ''Fils du Midi assemblons-nous;<br />'' ''Les fraudeurs à la mort nous livrent,<br />'' ''Qu'ils redoutent notre courroux ! [...]'' ''La Vinhairona'' (en francés ''La Vigneronne''), sola cançon publicada dins lo jornal del Tocsin, descriu la misèria. Se parla de guèrra dins un esperit de Revolucion Francesa. ''Jadis tout n'était qu'allégresse<br />'' ''Aux vignerons point de soucis<br />'' ''Hélas! Aujourd’hui, la tristesse<br />'' ''Règne partout en ce pays (bis)<br />'' ''On n'entend qu'un cri de colère<br />'' ''Un cri de rage et de douleur (bis) [...]'' ''C'est dans l'union qu'on aiguise<br />'' ''Les glaives qui font les vainqueurs,<br />'' ''Et la victoire n'est promise<br />'' ''Qu'à l'union des gens de cœur (bis)<br />'' ''Quand la bataille s'exaspère<br />'' ''Il ne faut pas de déserteurs! (bis)<br />'' La revòlta inspirèt los artistas de la [[Nòva Cançon]] dins las annadas 70 coma [[Claudi Martí]] amb ''Lengadòc roge'' (mas tanben dins d'autras cançons coma ''[[E tu, mon vilatge]]'' o ''[[Un país que vòl viure]]'' ont lo cantaire carcassés fa referéncia a Marcellin Albèrt), cançon omenatge als soldats del XVII. ''Èra l'an 1907<br />'' ''Los paures manifestavan<br />'' ''E volguèron pas tirar<br />'' ''Pòble e soldats èran fraires<br />'' L'escrivan [[Ives Roqueta]] compausèt un poèma sus Cecila Borrelh, que [[Maria Roanet]] cantarà <ref>[http://www.myspace.com/lowinz ''Cecila'' interpretat per un artista montpelhierenc]</ref>. ''Cecila, aviás vint ans en 1907 (bis)<br />'' ''Alavetz, se levava nòstre pòble de muts<br />'' ''Per Narbona passavas, t'an tirat dessús<br />'' ''Cecila, èras a Narbona en 1907 (bis)<br />'' ''Quand ton pòble s'acampa, cossí èsser en luòc pus ?<br />'' ''De Cucçac arribavas, t'an tirat dessús<br />'' ''Es Carrièra del Pont, en 1907 (bis)<br />'' ''Que de morre tombères, amb quatre companhons<br />'' ''Caliá de sang, al Tigre, per matar vinhairons.<br />'' ''Un ataüt de pèiras en 1907 (bis)<br />'' ''Los Narbonés faguèron. Velhèron a l'entorn<br />'' ''Tres jorns, òmes, e femnas, e los enfants pichons.<br />'' ''Demandàvem de pan en 1907 (bis)<br />'' ''Es de plomb que donèron. "Nosauts governem-nos"<br />'' ''Disián al cementèri los òmes en corroç.<br />'' ''E res non a cambiat, dempuòi 1907 (bis)<br />'' ''Ni pel sang de Cecila, ni pels crits de Ferrolh<br />'' ''Son d'autres que governan, amb son argent totjorn.<br />'' ''Ni pel sang de Cecila en 1907,<br/ > ''ni pels crits de Ferrolh en 1907<br />'' ''Los parla-plan barjacan, e viram en redond<br />'' ''Al país d'Occitània, los òmes onte son...<br />'' == Un movement occitanista? == [[Imatge:Revòlta19072.jpg|right|350px|thumb|''Aver tant de bon vin e pas poire manjar de pan !'', un panèl en occitan a la manifestacion de Besièrs]] Del temps de la manifestacion de Carcassona, Albèrt e Ferrolh faguèron de referéncias o d'allusions a la [[Crosada dels Albigeses]] dins lors discorses. Aital Albèrt diguèt: ''Coma al temps dels Albigeses venián defendre sos los murs de Carcassona lor país e lor fe, l'armada dels vihairons es venguda campar vuei al pè de l'antica capitala de Carcassés. Encausa tanben nòbla ! Encausa tanben santa ! Nòstres ancessors d'un autre sègle tombèsson en eròs per la defendre. Vinhairons meus fraires, seretz dignes d'eles. Sapiatz-lo cridar aut e fòrt. Endavant per la defensa de nòstres dreits ! Lo Miègjorn lo vòl, lo Miègjorn l'aurà !''<ref>La Guerre du Vin, p.57</ref> E Ferrolh declarèt: ''Dempuèi qu'assistissi a aquel movement de la populacion del Lengadòc e de la Catalonha francesa, de pès per reclamar dreitament dels poders publics que 10 ans dels planhs an pas pogut li faire gasanhar, un remembre m'obsedís, lo remembre d'una autra granda misèria que près de 800 ans an pas pogut escafar. Vòli dire que lo Miègjorn albigés devastat, pilhat per los barons del nòrd.''<ref>La Guerre du Vin, p.57</ref> Al contrari d'Albert que voliá pas de recuperacion politica del movement, Ferrolh, [[Felibritge|felibre]] dempuèi 1880, a agut la temptacion regionalista. A pensat a [[Frederic Mistral]] per prene la direccion d'un Miègjorn autonòm. Mistral manda un messatge als manifestaires de Besièrs : ''Bibo la terro maire e l'abitant que la bouleguo. Plus de poulitico ! Unioun en Lengad'O '' (Viva la tèrra maire e l'abitant que la bolega. Plus de politica ! Union en Lengadòc)<ref>La Guerre du Vin, p.59</ref>. Apuèi, lo Felibritge es absent del movement per paur d'encoratjar una temptativa separatista. Ferrolh realista, sap que son idèa es sonque partejada per qualques intellectuals e pas per la majoritat dels vinhairons sonque preocupats per lor situacion<ref>La Guerre du Vin, p.60</ref>. En aquel temps l'[[occitan]] èra la lenga de comunicacion abituala dels vinhairons e mai del pòble en general. Èra doncas utilizada pels manifestaires per distinguir e reconéisser los espias mandats pel govèrn francés dissimulats dins lo cortegi. Tanben, la lenga d'òc èra plan presenta sus los panèls amai si la majoritat èran escriches en francés. <center> {| class="wikitable" celpadding="2" align="center" |- ! colspan="2"| Los panèls en occitan en 1907 |- ! Grafia non normalizada ! Grafia normalizada (classica) |- |style="background: #f9f9f9; "|Bibo lou bi La misero nous fa courre Nous faren creba la pel mas salbaren lou bi naturel Lou sucre a la tisano, l'aïgo al mouliniè Pel bi e pel blat marchan al combat Bibo lou jus dal gabel Lou darniè croustet L'aïgo al canal e lou sucre al sucrié Creban de fam Des proumessos n'aven lo ventre plen La misero nous fa sourti de nòstre traouc Abèré tant de boun bi et pas pourré mangea dé pan ! Qu'anan débéni sé beden pas lé bi Paoure paysan, per manja e béouré, crébaras de fam, sé fas pas a déouré ! Cridés pas tant t'ai pas encaro mangeat |style="border: 1px #aaa solid;background: #f9f9f9; "|Viva lo vin La misèra nos fa córrer Nos farem crebar la pèl mas salvarem lo vin natural Lo sucre a la tisana, l'aiga al molinièr Pel vin e pel blat marchan al combat Viva lo jus del gavèl Lo darrièr crostet L'aiga al canal e lo sucre al sucrièr Crebam de fam De promesas n'avèm lo ventre plen La misèra nos fa sortir de nòstre trauc Aver tant de bon vin e pas poder manjar de pan ! Qu'anam devenir se vendèm pas lo vin Paure païsan, per manjar e beure, crebaràs de fam, se fas pas a deure ! Crides pas tant t'ai pas encara manjat |} </center> A l'encòp, la dimension occitana èra tanben presenta dins las cançons mas segur lo nom "occitan", ni tanpauc d'[[Occitània]], s'i emplegavan. Dins cèrtas cançons, aqueles òmes se consideravan coma de meridionals franceses: « Nous sommes les fils de la France » ditz L'Internationale viticole. Mas dins d'autras, lo Miègjorn es presentat coma la sola patria ( « Fils du Midi, assemblons-nous » (La Marseillaise des viticulteurs), « Pauvre peuple du Midi » (A Marcelin Albert)). Dins doas cançons, i a de las illusions a l'atitud dels franceses del nòrd, la de L'Internationale viticole, « Les peuples du Nord de la France / Ne nous reconnaissent donc pas » e sustot la del felibre Baroncelli, « Franchimand a faci palo / paure pople dou Miejour./ A ta vido journadièro / Coustumiero / S'agarrisson, envejous » (Français aux visages pâles / pauvre peuple du Midi / A ton pain quotidien / Accoutumé / Ils s'attaquent envieux) e fa tanben illusion a la Batalha de Mureth e la conquista d'Occitània pels franceses, « Qu'as ausa, vesènt toun dre, /Bandi contro éli lou glavi / Que lis àvi / Entarrèron à Muret » (Car tu as osé, fort de ton droit,/ Brandir contre eux le glaive / Que les aïeux / Enterrèrent à Muret) <ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20160304142326/http://www.univ-montp3.fr/urbi/contenu/articles/Chansons1907JeanSagnesrelu23-0107.pdf La Revòlta de 1907 dins la cançon d'ièr e de bei], per Jean Sagnes</ref>. Los eveniments de 1907 acabèron per s'impausar al cap de qualques annadas dins l'esperit popular coma un element essencial de l'identitat occitana, al meteis nivèl que la [[Crosada dels Albigeses]] o las luchas per [[Larzac]]. ==Bibliografia== * {{fr}} Guy Betchel, ''1907, la grande révolte du midi'', Robert Laffont, 1976. * {{fr}} Georges Ferré, ''1907 La Guerre du Vin'', Loubatières, Toulouse, 1997, 142 p. (ISBN 2-86266-261-5) * {{fr}} Emmanuel Leroy Ladurie, ''Histoire du Languedoc'', PUF, 1967. * {{fr}} Rémy Pech, avec la collaboration de Jules Maurin : ''Les Mutins de la République'', Editions Privat, 2007. ==Referéncia== <references /> ==Ligams extèrnes== * {{fr}} {{oc}} [https://web.archive.org/web/20101122042217/http://crdp-montpellier.fr/languesregionales/occitan/ressources/viticulture.pdf Dorsièr sus la revòlta de 1907] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20080508051538/http://1907larevoltevigneronne.midiblogs.com/ La revòlta vinhairona, sit de Jean Clavel] * {{oc}} [http://perso.orange.fr/ostal.sirventes/1907/vinhairons.htm Ràdio 1907] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20070623111158/http://perso.orange.fr/atrinquier/1907/ind1907.html Cartas pòstalas] * {{fr}} {{oc}} [http://www.locirdoc.fr/lamediateca/expo/1907/ La revòlta sul sit del CIRDOC] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20070321133042/http://perso.orange.fr/negrel/apres/viticole_1.htm La revòlta dins Var] {{Portal Lengadòc}} [[Categoria:Revòlta dels Vinhairons|*]] [[Categoria:Revòlta païsana occitana|Vinhairons]] d9vsdp1v4tz2qnf05x7zhy21l1nlzpi 0 31252 2474026 2473967 2025-06-10T20:58:09Z Sacdegemecs 19354 /* Istòria */ referéncias 2474026 wikitext text/x-wiki <!--Article redigit en provençau--> {{Infobox Organizacion |imatge=Frontignan_plaque_Vilar.JPG |país=[[Espanha]], [[França]]}} Lo '''Cercle d'Afrairament Occitanocatalan''' (''Cercle d'Ahrairament Occitanocatalan'' en [[aranés]], ''Cercle d'Agermanament Occitanocatalà'' en [[catalan]]), abreujat en '''CAOC''', se fondèt en [[1977]] amb sètis conjuntas a [[Barcelona]] e [[Tolosa]]. == Istòria == Fondat oficialament en [[1978]], lo CAOC contunha l’activitat de l’Oficina de Relacions Meridionals, creada en [[1928]] per [[Josep Carbonell i Gener]] e suprimida pendent la dictadura franquista. Aquela oficina, ligada a la [[Generalitat de Catalonha]], aviá per mission de manténer los ligams culturals e lingüistics amb [[Occitània]] e de promòure la cultura occitana dins lo territòri catalan.<ref name="GEC">''Gran Enciclopèdia Catalana'', article «Cercle d'Agermanament Occitano-Català».</ref> Lo CAOC foguèt creat amb la volontat de tornar lançar aquel projècte de retrobament entre las culturas catalana e occitana, e de las far conéisser mutualament dins lors espacis respectius<ref>https://www.jornalet.com/opinion/21285/salau-o-era-importancia-deth-caoc</ref>. L’impulsion iniciala per la creacion del CAOC venguèt d’una iniciativa de Josep Maria Batista i Roca, amb la collaboracion d’[[Enric Garriga Trullols]] e de Joan Amorós Pla. L’11 de julhet de 1977 foguèt decidit de bastir un nòu agermanament occitanocatalan. Una '''Crida Occitano-Catalana''' foguèt presentada a [[Vilanova i la Geltrú]] lo 20 de novembre de 1977, dins l’encastre del Congrès de Cultura Catalana, amb la preséncia remarcabla del meteis [[Josep Carbonell i Gener]], qu’i foguèt omenatjat. La primièra assemblada constituenta del CAOC aguèt luòc als Edificis Trade de [[Barcelona]] lo 21 de genièr de 1978, jos la presidéncia de Josep Maria Batista i Roca. L’11 de febrièr seguissent se tenguèt la primièra reünion conjunta entre las seccions catalana e occitana a l’Universitat de Perpinyà (Catalonha). Los estatuts del CAOC, que delimitavan l’airal d’accion a totes los territòris de lenga catalana e que fixavan lo [[catalan]] e l’[[occitan]] coma lengas exclusivas de l’associacion, foguèron aprovats per l’Estat espanhòl lo 19 de junh de 1979 e signats per Joan Amorós Pla, alara president de l’entitat. Lo CAOC possedís de sètis a [[Barcelona]] e a [[Tolosa]]. Dempuèi l’annada academica 2008–2009, amb lo sosten de la Direccion Generala de Politica Lingüistica de la [[Generalitat de Catalonha]], organiza de corses d’occitan (nivèls A1, A2, B1, B2 e C1), a mai de talhièrs de conversacion, fonetica, literatura e d’autras expressions de la lenga e de la cultura occitanas.<ref>[https://caoc.cat/cursos-de-llengua/ Corses de lenga en çò del CAOC]</ref><ref>[https://caoc.cat/tallers/ Talhièrs e d'autres corses]</ref><ref>https://www.aprenemloccitan.com/a-distance</ref> Cada an organizava d’eveniments conjunts coma lo [[Prèmi Rei En Pere]] e los [[Fòcs de Sant Joan]] al [[Castèl de Montsegur]], amb lo sosten del [[Centre d’Estudis Catars]] de [[Renat Nelli]], fondat en 1982<ref name=GEC/>. Uèi, aqueles eveniments an daissat plaça a d’autras manifestacions culturals mai recentas. Un dels eveniments mai emblematics es la [[Pujada_al_Pòrt_de_Salau|Pojada al Pòrt]] de [[Eth_Salau|Salau]], que se celebra dempuèi mai de vint-e-uèch ans cada annada a [[Esterri d'Àneu]], per restablir los ligams istorics entre los dos territòris<ref>{{Ref-web|url=http://www.naciodigital.cat/pallarsdigital/noticia/4399/port/salau/acull/any/cultures/catalana/occitana|títol=Lo Pòrt de Salau aculhís las culturas catalana e occitana|editor=Nació Digital}}</ref>. En pus, lo CAOC convoca cada annada lo concors de contes brèus en occitan «Enric Garriga Truyols» e lo concors d'ensag e articles en occitan «D'aura en aura.<ref>https://locongres.org/actualitats/recerca-publicacions/concors-literari-del-caoc</ref> Dins lo domeni institucional, la seccion occitana aguèt coma primièr president l’istorian {{fr}} [[:fr:Pierre Vilar (historien)|Pèire Vilar]] ''(article en francés)'', seguit per l’escrivan e activista [[Robèrt Lafont]]. Lo primièr secretari ne foguèt [[Pèire Lagarda]]. Dins la seccion catalana, una figura clau foguèt [[Enric Garriga i Trullols]], e dins la seccion occitana, entre 2002 e 2018, lo provençal [[Pèire Pessamessa]]<ref>{{Ref-web|url=https://occitanica.eu/items/show/20832|títol=Pèire Pessamessa, figura atipica de l'occitanisme provençal|editor=Occitanica}}</ref>. Dempuèi 1978, lo CAOC trabalha a la promocion de la cultura occitanocatalana dins un espaci geografic que va dels [[Alps]] e del [[Massís Central]] fins a [[Guardamar del Segura|Guardamar]], e de l’[[Atlantic]] gascon fins al [[Piemont]], [[Sardenha]] e [[Sicília]]. Malgrat las dificultats logisticas e la manca d’interés politic dins cèrts periòdes, mantenguèt un trabalh constant de difusion de la realitat occitana en Catalonha e del fach catalan en Occitània. Aquela accion es considerada coma una partida importanta de la projeccion exteriora de Catalonha, tant sul plan lingüistic coma cultural e toristic. Lo CAOC foguèt reconegut coma '''Associacion d’Interès Cultural''' per la Generalitat de Catalonha lo 23 d’octòbre de 1997<ref>https://portaldogc.gencat.cat/utilsEADOP/AppJava/PdfProviderServlet?documentId=173921&type=01&language=es_ES</ref><ref>[https://caoc.cat/caoc/qui-som/ Qui sèm – CAOC]</ref>. == Presidents de la seccion occitana del CAOC == * De 1978 a 1981: [[Pèire Vilar]], istoriador lenguadocian. * De 1981 a 1986: [[Robèrt Lafont]], escrivan e erudit provençal. * De 2002 a 2015: [[Pèire Pessamessa]], escrivan provençal. == Presidents del CAOC == * De 1978 a 1979: Josep Maria Batista i Roca. * De 1979 a 1982: Joan Amorós i Pla. * De 1982 a 1987: [[Joan Fuster]]. * De 1987 a 2001: Joan Amorós i Pla. * De 2001 a 2011: [[Enric Garriga i Trullols]]. * De 2012 a 2014: Núria Bayó i Mañosa. * De 2014 a 2019: Núria Ontiveros Briansó. * De 2019 a 2022: Núria Comas Fornaguera. * De 2022 a 2023: Francesc Sánchez Garcia. * De 2023 a 2024: Núria Comas Fornaguera. * Dempuèi 2024: Esther Lucea Teruel. == Ligames extèrnes == * [http://www.caoc.cat/ Pagina oficiala] * [http://www.flickr.com/groups/agermanament-occitano-catala Grop de fotografia per l'afrairament occitanocatalan] {{Associacions occitanas}} [[Categoria:Associacion occitana]] [[Categoria:Païses Catalans]] jk3iemwvynotzncpcylaodmvj52fn06 2474027 2474026 2025-06-10T21:03:32Z Sacdegemecs 19354 /* Istòria */ melhora de referéncia 2474027 wikitext text/x-wiki <!--Article redigit en provençau--> {{Infobox Organizacion |imatge=Frontignan_plaque_Vilar.JPG |país=[[Espanha]], [[França]]}} Lo '''Cercle d'Afrairament Occitanocatalan''' (''Cercle d'Ahrairament Occitanocatalan'' en [[aranés]], ''Cercle d'Agermanament Occitanocatalà'' en [[catalan]]), abreujat en '''CAOC''', se fondèt en [[1977]] amb sètis conjuntas a [[Barcelona]] e [[Tolosa]]. == Istòria == Fondat oficialament en [[1978]], lo CAOC contunha l’activitat de l’Oficina de Relacions Meridionals, creada en [[1928]] per [[Josep Carbonell i Gener]] e suprimida pendent la dictadura franquista. Aquela oficina, ligada a la [[Generalitat de Catalonha]], aviá per mission de manténer los ligams culturals e lingüistics amb [[Occitània]] e de promòure la cultura occitana dins lo territòri catalan.<ref>https://www.enciclopedia.cat/gran-enciclopedia-catalana/cercle-dagermanament-occitanocatala</ref> Lo CAOC foguèt creat amb la volontat de tornar lançar aquel projècte de retrobament entre las culturas catalana e occitana, e de las far conéisser mutualament dins lors espacis respectius<ref>https://www.jornalet.com/opinion/21285/salau-o-era-importancia-deth-caoc</ref>. L’impulsion iniciala per la creacion del CAOC venguèt d’una iniciativa de Josep Maria Batista i Roca, amb la collaboracion d’[[Enric Garriga Trullols]] e de Joan Amorós Pla. L’11 de julhet de 1977 foguèt decidit de bastir un nòu agermanament occitanocatalan. Una '''Crida Occitano-Catalana''' foguèt presentada a [[Vilanova i la Geltrú]] lo 20 de novembre de 1977, dins l’encastre del Congrès de Cultura Catalana, amb la preséncia remarcabla del meteis [[Josep Carbonell i Gener]], qu’i foguèt omenatjat. La primièra assemblada constituenta del CAOC aguèt luòc als Edificis Trade de [[Barcelona]] lo 21 de genièr de 1978, jos la presidéncia de Josep Maria Batista i Roca. L’11 de febrièr seguissent se tenguèt la primièra reünion conjunta entre las seccions catalana e occitana a l’Universitat de Perpinyà (Catalonha). Los estatuts del CAOC, que delimitavan l’airal d’accion a totes los territòris de lenga catalana e que fixavan lo [[catalan]] e l’[[occitan]] coma lengas exclusivas de l’associacion, foguèron aprovats per l’Estat espanhòl lo 19 de junh de 1979 e signats per Joan Amorós Pla, alara president de l’entitat. Lo CAOC possedís de sètis a [[Barcelona]] e a [[Tolosa]]. Dempuèi l’annada academica 2008–2009, amb lo sosten de la Direccion Generala de Politica Lingüistica de la [[Generalitat de Catalonha]], organiza de corses d’occitan (nivèls A1, A2, B1, B2 e C1), a mai de talhièrs de conversacion, fonetica, literatura e d’autras expressions de la lenga e de la cultura occitanas.<ref>[https://caoc.cat/cursos-de-llengua/ Corses de lenga en çò del CAOC]</ref><ref>[https://caoc.cat/tallers/ Talhièrs e d'autres corses]</ref><ref>https://www.aprenemloccitan.com/a-distance</ref> Cada an organizava d’eveniments conjunts coma lo [[Prèmi Rei En Pere]] e los [[Fòcs de Sant Joan]] al [[Castèl de Montsegur]], amb lo sosten del [[Centre d’Estudis Catars]] de [[Renat Nelli]], fondat en 1982<ref>https://www.enciclopedia.cat/gran-enciclopedia-catalana/cercle-dagermanament-occitanocatala</ref>. Uèi, aqueles eveniments an daissat plaça a d’autras manifestacions culturals mai recentas. Un dels eveniments mai emblematics es la [[Pujada_al_Pòrt_de_Salau|Pojada al Pòrt]] de [[Eth_Salau|Salau]], que se celebra dempuèi mai de vint-e-uèch ans cada annada a [[Esterri d'Àneu]], per restablir los ligams istorics entre los dos territòris<ref>{{Ref-web|url=http://www.naciodigital.cat/pallarsdigital/noticia/4399/port/salau/acull/any/cultures/catalana/occitana|títol=Lo Pòrt de Salau aculhís las culturas catalana e occitana|editor=Nació Digital}}</ref>. En pus, lo CAOC convoca cada annada lo concors de contes brèus en occitan «Enric Garriga Truyols» e lo concors d'ensag e articles en occitan «D'aura en aura.<ref>https://locongres.org/actualitats/recerca-publicacions/concors-literari-del-caoc</ref> Dins lo domeni institucional, la seccion occitana aguèt coma primièr president l’istorian {{fr}} [[:fr:Pierre Vilar (historien)|Pèire Vilar]] ''(article en francés)'', seguit per l’escrivan e activista [[Robèrt Lafont]]. Lo primièr secretari ne foguèt [[Pèire Lagarda]]. Dins la seccion catalana, una figura clau foguèt [[Enric Garriga i Trullols]], e dins la seccion occitana, entre 2002 e 2018, lo provençal [[Pèire Pessamessa]]<ref>{{Ref-web|url=https://occitanica.eu/items/show/20832|títol=Pèire Pessamessa, figura atipica de l'occitanisme provençal|editor=Occitanica}}</ref>. Dempuèi 1978, lo CAOC trabalha a la promocion de la cultura occitanocatalana dins un espaci geografic que va dels [[Alps]] e del [[Massís Central]] fins a [[Guardamar del Segura|Guardamar]], e de l’[[Atlantic]] gascon fins al [[Piemont]], [[Sardenha]] e [[Sicília]]. Malgrat las dificultats logisticas e la manca d’interés politic dins cèrts periòdes, mantenguèt un trabalh constant de difusion de la realitat occitana en Catalonha e del fach catalan en Occitània. Aquela accion es considerada coma una partida importanta de la projeccion exteriora de Catalonha, tant sul plan lingüistic coma cultural e toristic. Lo CAOC foguèt reconegut coma '''Associacion d’Interès Cultural''' per la Generalitat de Catalonha lo 23 d’octòbre de 1997<ref>https://portaldogc.gencat.cat/utilsEADOP/AppJava/PdfProviderServlet?documentId=173921&type=01&language=es_ES</ref><ref>[https://caoc.cat/caoc/qui-som/ Qui sèm – CAOC]</ref>. == Presidents de la seccion occitana del CAOC == * De 1978 a 1981: [[Pèire Vilar]], istoriador lenguadocian. * De 1981 a 1986: [[Robèrt Lafont]], escrivan e erudit provençal. * De 2002 a 2015: [[Pèire Pessamessa]], escrivan provençal. == Presidents del CAOC == * De 1978 a 1979: Josep Maria Batista i Roca. * De 1979 a 1982: Joan Amorós i Pla. * De 1982 a 1987: [[Joan Fuster]]. * De 1987 a 2001: Joan Amorós i Pla. * De 2001 a 2011: [[Enric Garriga i Trullols]]. * De 2012 a 2014: Núria Bayó i Mañosa. * De 2014 a 2019: Núria Ontiveros Briansó. * De 2019 a 2022: Núria Comas Fornaguera. * De 2022 a 2023: Francesc Sánchez Garcia. * De 2023 a 2024: Núria Comas Fornaguera. * Dempuèi 2024: Esther Lucea Teruel. == Ligames extèrnes == * [http://www.caoc.cat/ Pagina oficiala] * [http://www.flickr.com/groups/agermanament-occitano-catala Grop de fotografia per l'afrairament occitanocatalan] {{Associacions occitanas}} [[Categoria:Associacion occitana]] [[Categoria:Païses Catalans]] 1oh873f6xo34h7p9eq4m1dr2mtm9i62 0 43616 2474033 1878773 2025-06-11T11:06:54Z Maxime Ravel 50405 Redireccion cap a [[Sèrgi Bec]] 2474033 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Sèrgi Bec]] gvdj70erx2gqn25t6zmjsc3o3kx8yzg 0 63307 2474030 2132712 2025-06-11T05:14:35Z 77.152.53.218 2474030 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |nom=Selh | lògo= cap | imatge= Seilh - la mairie.jpg | descripcion= L'ostal de comuna |escut= Blason ville fr Seilh (Haute-Garonne).svg |carta=oc |nom2= Seilh |ist={{Lengadòc}} |parçan= | region = {{{Occitània (Region)}} |arrondiment=[[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] |canton= [[canton de Blanhac]] ([[Canton de Granada|Granada]] abans 2015) |intercom = [[Tolosa Metropòli]] |insee= 31541 |cp= 31840 |cònsol= Guy Lozano |mandat=[[2016]]-[[2020]] |latitud= 43.6955555556 |longitud= 1.35416666667 |alt mini= 112 |alt mej= |alt maxi= 145 |ectaras=616 |gentilici= Seilhois (en [[francés]]) |km²= 6.16 |}} '''Selh'''{{RepTopMP}} (''Seilh'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]] situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31541.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Selh o Sèlh | nòrd = [[]] <small>([[a (departament)|a]])</small> | nòrd-èst = [[]] | èst = [[]] | sud-èst = [[]] | sud = [[]] | sud-oèst = [[]] | oèst = [[]] | nòrd-oèst = [[]] }} ==Toponimia== ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Selh èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], donc de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de Tolosa, de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de Tolosa. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[Bausèla]], es Senta Blandina (d'après l' ''Ordo''). En 1790, Selh èra deu [[canton de Blanhac]], en l'an IX, deu [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 48 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. ==Administracion== {{ElegitDebuta |insee= 31541 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2016]] |Fin= [[2020]] |Identitat=Guy Lozano |Partit= [[Partit Radical d’Esquèrra|PRG]] |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2016|Identitat= Jean-Louis Miègeville |Partit= divèrs dreta |Qualitat= emplegat }} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Guy Lozano|Partit= PRG |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta= [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= Lucien Villebasse |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1977]] |Fin= 2001 |Identitat= Jean Cabal |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1977 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31541 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=394 |1968=449 |1975=492 |1982=621 |1990=816 |1999=2086 |2004= |2005= |2006=2812 |2007= |2008= |2009=3095 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|541}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|541}}/6.41) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery mode=packed> Seilh - 20110620 (4).jpg| Seilh - Monument aux morts.jpg| Seilh - Eglise.jpg| </gallery> ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Grand Tolosa]] nghbyd72fgmzpj26qm2roy4pzua06wd 0 63310 2474025 2131859 2025-06-10T20:49:57Z 77.152.53.218 divèrs 2474025 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Mondonvila | nom2 = ''Mondonville'' | imatge = Mondonville - tour de l'horloge.jpg | descripcion = Tor del relotge | lògo = cap | escut = Blason ville fr Mondonville 31.svg | ist = {{Lengadòc}} | parçan = {{Tolosan}} | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Blanhac|Blanhac]] | insee = 31351 | cp = 31700 | cònsol = Véronique Barraqué-Onno | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Tolosa Metropòli]]<br /> [[Blanhac Constellacion]] | latitud = 43.6719444444 | longitud = 1.28833333333 | alt mej = | alt mini = 145 | alt maxi = 193 | ectaras = 1189 | gentilici = | km² = 11.89 |}} '''Mondonvila'''{{RepTopMP}} (''Mondonville'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Occitània|occitana]] situada dens lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. == Geografia == [[Imatge:Map commune FR insee code 31351.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre del territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Mondonvila | nòrd = [[]] <small>([[a (departament)|a]])</small> | nòrd-èst = [[]] | èst = [[]] | sud-èst = [[]] | sud = [[]] | sud-oèst = [[]] | oèst = [[]] | nòrd-oèst = [[]] }} == Toponimia == ''Mondonvila'' es atestat en 1289, ''Mondonvilla''. Aqueth tipe de nom [dambe l'òrdre germanic determinant-determinat, com en França] se tròba sovent a l'entorn de [[Tolosa]] e seré tipic d'una ocupacion franca de proprietats preexistentas. ''Mondonvila'' es format d'un nom germanic d'òme ''Mundo'' (mès pas especialament francic) e deu mot ''vila'' (fòrma d'origina locala o importada; cf. los noms en ''fièla'' en Gasconha orientala), qu'avè a l'origina lo sens de « grana proprietat rurala », puish que prengó lo sens de « vilatge » a l'entorn deu sègle XI <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 464 e 718 (per ''vila''</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 183</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Mondonvila èra de l'eleccion de Lomanha, doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[L'Isla de Baish]]. Lo vocable de la glèisa, qu'èra annèxa de [[Daus]], es Sent Pèir (d'après l'''Ordo''). En 1790, s'incorporèc al canton de [[Levinhac (Savés)|Levinhac]], en l'an IX, passèc al canton de Tolosa-oèst, en 1973, de Tolosa-13 <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 30 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>, en 1997, al canton de Blanhac. I demorèc en 2015. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31351 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Véronique Barraqué-Onno |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= anciana directritz de grépia }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Edmond Desclaux|Partit= [[Partit Radical d'Esquèrra|PRG]] |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= 2001 |Identitat= Gérard Campistron |Partit= [[Recampament per la Republica|RPR]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= 1995 |Identitat= Gérard Dournes |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1989 |Identitat= Henri Campistron |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1971 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qu'èra deu [[canton de Blanhac]], i demorèt. ==Demografia== {{Demografia |insee= 31351 |1793=462 |1800=458 |1806=531 |1821=535 |1831=597 |1836=658 |1841=664 |1846=685 |1851=685 |1856=662 |1861=691 |1866=643 |1872=587 |1876=530 |1881=519 |1886=1198 |1891=555 |1896=509 |1901=473 |1906=450 |1911=461 |1921=381 |1926=430 |1931=408 |1936=395 |1946=396 |1954=454 |1962=525 |1968=643 |1975=1029 |1982=1245 |1990=1366 |1999=1900 |2005=2568 |cassini=22893 |senscomptesdobles=1962}} == Lòcs e monuments == <gallery> Mondonville - Mairie.jpg| Mondonville - Église Saint-Pierre-ès-Liens.jpg| Mondonville - Église Saint-Pierre-ès-Liens Façade.jpg| </gallery> {{messatge galariá}} ==Personalitats ligadas dambe la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== <references/> {{Portal Lengadòc }} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Grand Tolosa]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] qp8s6j4l8i95u0asmfyei5w39yznm86 2474029 2474025 2025-06-11T05:00:58Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2474029 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Mondonvila | nom2 = ''Mondonville'' | imatge = Mondonville - tour de l'horloge.jpg | descripcion = Tor del relotge | lògo = cap | escut = Blason ville fr Mondonville 31.svg | ist = {{Lengadòc}} | parçan = {{Tolosan}} | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Blanhac|Blanhac]] | insee = 31351 | cp = 31700 | cònsol = Véronique Barraqué-Onno | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Tolosa Metropòli]]<br /> [[Blanhac Constellacion]] | latitud = 43.6719444444 | longitud = 1.28833333333 | alt mej = | alt mini = 145 | alt maxi = 193 | ectaras = 1189 | gentilici = | km² = 11.89 |}} '''Mondonvila'''{{RepTopMP}} (''Mondonville'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Occitània|occitana]] situada dens lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. == Geografia == [[Imatge:Map commune FR insee code 31351.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Mondonvila | nòrd = | nòrd-èst = [[Aussona]] | èst = [[Còrnabarriu]] | sud-èst = | sud = [[Pibrac]] | sud-oèst = [[Montagut de Sava]]</br> [[Levinhac (Savés)|Levinhac]] <small>(per un quinquepunt)</small> | oèst = | nòrd-oèst = [[Daus]] }} == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Mondovilla'' en 1224, ''Mondonvilla'' en 1289. Aqueth tipe de nom [dambe l'òrdre germanic determinant-determinat, com en França] se tròba sovent a l'entorn de [[Tolosa]] e seré benlèu tipic d'una ocupacion franca de proprietats preexistentas. ''Mondonvila'' es format d'un nom germanic d'òme ''Mundo'' (mès pas especialament francic) e deu mot ''vila'' (fòrma d'origina codificada; cf. los noms en ''fièla'' o ''vièla'' en Gasconha orientala), qu'avè a l'origina le sens de « grana proprietat rurala », puish que prengóc le sens de « vilatge » a l'entorn deu sègle XI <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 464 e 718 (per ''vila''</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 183</ref>{{,}}<ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 17 253</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Mondonvila èra de l'eleccion de Lomanha, doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[L'Isla de Baish]]. Lo vocable de la glèisa, qu'èra annèxa de [[Daus]], es Sent Pèir (d'après l'''Ordo''). En 1790, s'incorporèc au canton de [[Levinhac (Savés)|Levinhac]], en l'an IX, passèc au canton de Tolosa-oèst, en 1973, de Tolosa-13 <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 30 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>, puèi en 1997 au canton de Blanhac. I demorèc en 2015. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31351 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Véronique Barraqué-Onno |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= anciana directritz de grèpia }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Edmond Desclaux|Partit= [[Partit Radical d'Esquèrra|PRG]] |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta=junh de [[1995]] |Fin=2001 |Identitat=Gérard Campistron |Partit= [[Recampament per la Republica|RPR]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= 1995 |Identitat= Gérard Dournes |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1989 |Identitat= Henri Campistron |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= mai de [[1953]] |Fin= 1971 |Identitat=Alexis Lasbats |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1953 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qu'èra deu [[canton de Blanhac]], i demorèc. ==Demografia== {{Demografia |insee= 31351 |1793=462 |1800=458 |1806=531 |1821=535 |1831=597 |1836=658 |1841=664 |1846=685 |1851=685 |1856=662 |1861=691 |1866=643 |1872=587 |1876=530 |1881=519 |1886=1198 |1891=555 |1896=509 |1901=473 |1906=450 |1911=461 |1921=381 |1926=430 |1931=408 |1936=395 |1946=396 |1954=454 |1962=525 |1968=643 |1975=1029 |1982=1245 |1990=1366 |1999=1900 |2005=2568 |cassini=22893 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|351}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|351}}/11.89) round 2}}}} ab/km². == Lòcs e monuments == <gallery> Mondonville - Mairie.jpg| Mondonville - Église Saint-Pierre-ès-Liens.jpg| Mondonville - Église Saint-Pierre-ès-Liens Façade.jpg| </gallery> {{messatge galariá}} ==Personalitats ligadas dambe la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== <references/> {{Portal Lengadòc }} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Grand Tolosa]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] 2t7x8juehxkynsm0hw1ydylemhh3jcp 0 63315 2474031 2473163 2025-06-11T07:05:11Z 77.152.53.218 divèrs 2474031 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= ''Aussonne'' |nom=Aussona | lògo=cap | imatge=Aussonne - Le Chateau.jpg | descripcion=Le castèth deu centre-vila. |escut=Blason ville fr Aussonne (Haute-Garonne).svg |ist={{Lengadòc}} |parçan= | region = {{Occitània (Region)}} |arrondiment=[[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] |canton = [[canton de Blanhac]] ([[Canton de Granada (Nauta Garona)|Granada]] abans 2015) |intercom = [[Tolosa Metropòli]] |insee= 31032 |cp= 31840 |cònsol= Michel Beuillé |mandat=[[2020]]-[[2026]] |latitud= 43.6847222222 |longitud= 1.32055555556 | alt mej= |alt mini= 119 |alt maxi= 171 |ectaras=1376 |gentilici= Aussonnais (en [[francés]]) |km²= 13.76 |}} '''Aussona'''<ref>P. Pojada, ''LAS COMUNAS DE MIÈGJORN-PIRENÈUS'', Nouvelles Editions Loubatières, 2009[https://web.archive.org/web/20120303120919/http://toponimiaoc.webs.com/31garonanauta.htm]</ref> es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]], probablament un chic [[gascon]]a de lenga, situada dens le [[Departament francés|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[Region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31032.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre del territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Aussona | nòrd = [[Mervila]] | nòrd-èst = [[Selh]] o [[Sèlh]] | èst = [[Bausèla]] | sud-èst = [[Blanhac (Lengadòc)|Blanhac]] | sud = [[Còrnabarriu]] | sud-oèst = | oèst = [[Mondonvila]] | nòrd-oèst = [[Daus]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat en 1428, ''Aussona'' <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastica'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 124 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. </br> ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Aussona èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], donc de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de Tolosa, de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de Tolosa. Le vocable de la glèisa es Sent Cirgue. En 1790, Aussona èra deu [[canton de Blanhac]], en l'an IX, deu [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 3 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31032 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Michel Beuillé |Partit= aparentat [[PCF]] |Qualitat= formator }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Lysiane Maurel |Partit= [[PS]] |Qualitat= retirada foncion publica }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= 2001 |Identitat= Michel Socasau |Partit= RPR |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= |Identitat= Guy Salières |Partit=[[PS]] |Qualitat= electronician aeronautic }} {{Elegit |Debuta= [[1945]] |Fin= 1977 |Identitat= Pierre Denis |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1945 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31032 |1793=465 |1800=435 |1806=463 |1821=539 |1831=553 |1836=661 |1841=647 |1846=672 |1851=691 |1856=680 |1861=682 |1866=671 |1872=652 |1876=640 |1881=622 |1886=628 |1891=572 |1896=556 |1901=538 |1906=522 |1911=496 |1921=427 |1926=448 |1931=418 |1936=447 |1946=498 |1954=521 |1962=661 |1968=873 |1975=1952 |1982=3636 |1990=4000 |1999=4220 |cassini=1941 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|032}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|032}}/13.76) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery> Aussonne Mairie.jpg| Aussonne - L'église.jpg| Aussonne - Armoiries du chateau.jpg </gallery> {{messatge galariá}} ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Grand Tolosa]] jzw6douvi0sjcvs1k781mloqtkoctal 0 63319 2474001 2473992 2025-06-10T13:57:07Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2474001 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |nom=Bausèla | lògo= cap | imatge=Beauzelle - Rue de l'Église - 20110405 (1).jpg | descripcion= La glèisa Sent Julian |escut= Blason ville fr Beauzelle (Haute-Garonne).svg |carta=oc |nom2= Beauzelle |region = {{Occitània (Region)}} |ist={{Lengadòc}} |parçan= |arrondiment=[[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] |canton=[[Canton de Blanhac|Blanhac]] |insee= 31056 |cp= 31700 |cònsol= Patrice Rodrigues |mandat=[[2020]]-[[2026]] |intercom=[[Tolosa Metropòli]]<br /> [[Blanhac Constellacion]] |latitud= 43.6663888889 |longitud= 1.37833333333 |alt mej=125 |alt mini= 115 |alt maxi= 145 |ectaras=442 |gentilici= Beauzellois, Beauzelloises (en [[francés]]) |km²= 4.42 |}} '''Bausèla'''{{RepTopMP}} (''Beauzelle'' en [[francés]]) es una comuna [[Lengadòc|lengadociana]] situada dins lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31056.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Bausèla | nòrd = [[Selh]] | nòrd-èst = | èst = [[Fenolhet (Nauta Garona)]] <small>(delà [[Garona|Garòna]])</small> | sud-èst = [[Tolosa]] <small>(per un qüadripunt; delà [[Garona|Garòna]])</small> | sud = [[Blanhac (Lengadòc)|Blanhac]] | sud-oèst = | oèst = [[Aussona]] | nòrd-oèst = }} ==Toponimia== Le nom es atestat en 1428, ''Bauzelha'' <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastique'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 125 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. </br> Ni [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ni [[Ernèst Negre|Negre]], ni Astor, ni les Féniés non dison res de Bausèla. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Bausèla èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], donc de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de [[Tolosa]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de Tolosa. Le vocable de la glèisa es Sent Julian. En 1790, Bausèla s'incorporèc au [[canton de Blanhac]], en l'an IX, passèc au canton de Tolosa-oèst, en 1973, de Tolosa-13 <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 5 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>, en 1997 despartiguèren le [[canton de Tolosa-13]] en dus e Bausèla tornèc au navèth canton de Blanhac. I demorèc en 2015. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31056 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Patrice Rodrigues|Partit= [[PS]] |Qualitat= director de las vendas }} {{Elegit |Debuta= [[1987]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Claude Benoit|Partit=PS |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1987 (mòrt en foncions) |Identitat=Eugène Chamayou |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= mai de [[1953]] |Fin= 1971 |Identitat=André Lafage |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1953 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qu'èra deu [[canton de Blanhac]], i demorèc. ==Demografia== {{Demografia |insee= 31056 |1793=198 |1800=227 |1806=207 |1821=245 |1831=260 |1836=254 |1841=245 |1846=266 |1851=268 |1856=246 |1861=253 |1866=235 |1872=253 |1876=259 |1881=260 |1886=254 |1891=253 |1896=230 |1901=230 |1906=205 |1911=192 |1921=185 |1926=185 |1931=167 |1936=167 |1946=231 |1954=287 |1962=379 |1968=623 |1975=2736 |1982=3573 |1990=5405 |1999=5376 |cassini=2594 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|056}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|056}}/4.42) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas damb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de| insee = 31056 }} [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Grand Tolosa]] f3smqdjpiiauew0vo8grfcpcspferkp 0 63337 2474014 2473092 2025-06-10T19:19:09Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2474014 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Còrnabarriu | nom2 = ''Cornebarrieu'' | imatge = Cornebarrieu - Église Saint-Clément - 20110323 (1).jpg | descripcion = La glèisa Sant Clamenç. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Cornebarrieu (Haute-Garonne).svg | escais = | ist = {{Lengadòc}} | parçan = {{Tolosan}} | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Blanhac|Blanhac]] | insee = 31150 | cp = 31700 | cònsol = Alain Toppan | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Tolosa Metropòli]] | gentilici = | latitud = 43.65 | longitud = 1.32722222222 | alt mini = 130 | alt mej = | alt maxi = 188 | ectaras = 1870 | km² = 18.7 |}} '''Còrnabarriu'''{{RepTopMP}} (''Cornebarrieu'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]] situada en [[Lengadòc]] dens lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. == Geografia == [[Imatge:Map commune FR insee code 31150.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Còrnabarriu | nòrd = [[Aussona]] | nòrd-èst = [[Bausèla]] | èst = [[Blanhac (Lengadòc)|Blanhac]] | sud-èst = [[Colomèrs]] | sud = | sud-oèst = [[Pibrac]] | oèst = | nòrd-oèst = [[Mondonvila (Nauta Garona)|Mondonvila]] }} == Toponimia == Le nom es atestat ''Corna barriel'' en 1428 per l'abat Raymond Corraze <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastica'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 122 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], le nom es compausat deu gascon ''arriu'', « riu », e d'un prumèr element escur, benlèu le nom deu riu <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 212</ref>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Còrnabarriu'' es a l'interior d'ua bocla de l'Aussonèla, qu'a la fòrma d'un triangle, çò que justifica le gascon ''cornau'', « quartièr, cunh, cairehorc », associat au gascon ''arriu''. Le ''-u'' finau de ''cornau'' pòt donar ''w'', ''v'', ''b''. Le sens globau es « le cunh deu riu » <ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 20 263</ref>. == Istòria == Pendent l'Ancian Regime, Còrnabarriu èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], doncas de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de [[Tolosa]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescauciá de Tolosa. En 1790, Còrnabarriu s'incorporèc al [[canton de Blanhac]], en l'an IX, passèc al canton de Tolosa-oèst, en 1973, de Tolosa-13, en 1997 despartiguèron lo canton de Tolosa-13 en dos e Còrnabarriu tornèc al novèl canton de Blanhac <ref name = dicohg>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 13 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. I demorèc en 2015. La glèisa es jol patronatge de Sent Clamenç <ref name = dicohg/>. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 31150 |Títol= Lista dels cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Alain Toppan |Partit= divèrs dreita |Qualitat= quadre superior}} {{Elegit |Debuta= genièr de [[1975]] |Fin= 2014 |Identitat= Gilles de Faletans |Partit= sense |Qualitat= retirat d'agricultor }} {{Elegit |Debuta= març de [[1965]] |Fin= genièr de 1975 (mòrt en foncions) |Identitat= Lucien Castan|Partit= union de l'esquèrra |Qualitat=}} {{Elegit |Debuta= mai de [[1953]] |Fin= 1965 |Identitat=David Frenkel |Partit= |Qualitat=}} {{Elegit |Debuta=mai de [[1945]] |Fin= 1953 |Identitat=Joseph Donat |Partit= |Qualitat=}} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1945 |Identitat= |Partit= |Qualitat=}} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 31150 |1793=682 |1800=577 |1806=702 |1821=709 |1831=737 |1836=854 |1841=892 |1846=861 |1851=862 |1856=862 |1861=852 |1866=868 |1872=829 |1876=781 |1881=756 |1886=758 |1891=762 |1896=769 |1901=769 |1906=776 |1911=747 |1921=622 |1926=685 |1931=706 |1936=777 |1946=837 |1954=1034 |1962=1217 |1968=1844 |1975=2524 |1982=2803 |1990=3794 |1999=4695 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|150}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|150}}/18.7) round 2}}}} ab/km². == Lòcs e monuments == == Personalitats ligadas amb la comuna == == Véser tanben == * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == == Nòtas e referéncias == <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Grand Tolosa]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] ph87gaaxxrfvu7gr6g0s2gmtj3f0icq 0 91965 2474028 2206678 2025-06-10T22:43:46Z François Fontan 58351 braillans per fontan 2474028 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Braillans | nomcomuna2=Braillans | imatge=Braillans, le lavoir-abreuvoir.jpg | descripcion= | lògo= | escut= Blason ville fr Braillans (Doubs).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Besançon|Besançon]] | canton= [[Canton de Marchaux|Marchaux]] | insee = 25086 | sitweb= | cp = 25640 | cònsol = Alain Blessemaille | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud= 6.09083333333 | latitud= 47.31 | alt mini = 329 | alt mej = | alt maxi = 450 | km² = 1.95 }} '''Braillans''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Dobs (departament)|Dobs]] e la [[regions francesas|region]] de la [[Franca Comtat]]. ==Geografia== ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Braillans]]'''Braillans'''}} {{Image label|x=0.449093581544|y=0.710266253803|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|14px|Comuna amb 3202 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Thise]] (2,8km)}}}} {{Image label|x=0.441490605833|y=0.26527842616|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 709 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vieilley]] (3,2km)}}}} {{Image label|x=0.350232190232|y=0.296158231683|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 100 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Mérey-Vieilley]] (3,4km)}}}} {{Image label|x=0.767100168971|y=0.371897345759|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1035 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marchaux]] (3,7km)}}}} {{Image label|x=0.748939273592|y=0.704866007408|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1612 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Novillars]] (4,0km)}}}} {{Image label|x=0.639390576879|y=0.787907993524|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|12px|Comuna amb 2070 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Roche-lez-Beaupré]] (4,1km)}}}} {{Image label|x=0.280767560764|y=0.291947273713|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 723 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Bonnay (Dobs)|Bonnay]] (4,1km)}}}} {{Image label|x=0.787634923438|y=0.287666355013|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 83 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Champoux]] (4,5km)}}}} {{Image label|x=0.507837585626|y=0.861107544731|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 382 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chalèze]] (4,5km)}}}} {{Image label|x=0.623495356263|y=0.158694345029|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 426 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Venise (Dobs)|Venise]] (4,6km)}}}} {{Image label|x=0.884999713027|y=0.520330853252|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 719 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Amagney]] (4,8km)}}}} {{Image label|x=0.846026392156|y=0.694814825483|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vaire-le-Petit]] (4,9km)}}}} {{Image label|x=0.137645987981|y=0.541908787714|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 403 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Tallenay]] (4,9km)}}}} {{Image label|x=0.877164567134|y=0.722002037151|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 513 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vaire-Arcier]] (5,4km)}}}} {{Image label|x=0.415930922536|y=0.930680249902|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1071 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chalezeule]] (5,6km)}}}} {{Image label|x=0.0760426453185|y=0.367751568021|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1428 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Devecey]] (5,9km)}}}} {{Image label|x=0.435070938991|y=0.0462793171475|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 222 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cromary]] (6,0km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 25086 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Alain Blessemaille|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 25086 |1793=83 |1800=88 |1806=98 |1821=70 |1831=94 |1836=102 |1841=101 |1846=85 |1851=88 |1856=36 |1861=55 |1866=68 |1872=52 |1876=53 |1881=56 |1886=47 |1891=56 |1896=64 |1901=59 |1906=35 |1911=67 |1921=47 |1926=44 |1931=36 |1936=28 |1946=23 |1954=47 |1962=47 |1968=36 |1975=56 |1982=68 |1990=88 |1999=100 |2004= |2005= |2006=128 |2007= 132 |2008=137 |2009=146 |cassini=5552 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 25086 }} [[Categoria:Comuna de Dobs]] 4ydmvcmg23z62628tleysnzjthv5g5z 0 106225 2474034 2391022 2025-06-11T11:09:20Z Kontributor 2K 52367 + escut 2474034 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França |carta=fr | nomcomuna=Hangi-in-Santérre | nomcomuna2=Hangest-en-Santerre | imatge=cap | descripcion= | lògo= | escut=Blason famille fr de Hangest.svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Montdidier|Montdidier]] | canton= [[Canton de Moreuil|Moreuil]] | insee = 80415 | sitweb= | cp = 80134 | cònsol = M. Jacques Hennebert | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = (en [[francés]]) | longitud= 2.6067 | latitud= 49.7542 | alt mini = 84 | alt mej = | alt maxi = 109 | km² = 15.08 }} '''Hangi-in-Santérre''' en [[picard]] (''Hangest-en-Santerre'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Sòma (departament)|Somme]] e la [[regions francesas|region]] de [[Picardia (region)|Picardia]]. == Geografia == === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Hangest-en-Santerre]]'''Hangest-en-Santerre'''}} {{Image label|x=0.409827639151|y=0.356722055498|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 109 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Fresnoy-en-Chaussée]] (2,4km)}}}} {{Image label|x=0.647352567608|y=0.325926134582|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 677 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Le Quesnel]] (2,8km)}}}} {{Image label|x=0.757988775365|y=0.595934723863|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 729 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Arvillers]] (3,3km)}}}} {{Image label|x=0.231541143603|y=0.538487756355|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 609 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Le Plessier-Rozainvillers]] (3,7km)}}}} {{Image label|x=0.428530413356|y=0.175397712432|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 169 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beaucourt-en-Santerre]] (4,4km)}}}} {{Image label|x=0.894737129815|y=0.455217508358|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 115 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Folies]] (4,9km)}}}} {{Image label|x=0.258792545577|y=0.802922838011|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 361 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Contoire]] (5,0km)}}}} {{Image label|x=0.235098524065|y=0.220494873116|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 538 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Mézières-en-Santerre]] (5,1km)}}}} {{Image label|x=0.474904804816|y=0.906472020759|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 494 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Davenescourt]] (5,1km)}}}} {{Image label|x=0.872281514683|y=0.319429014252|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 165 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beaufort-en-Santerre]] (5,2km)}}}} {{Image label|x=0.927786702149|y=0.55464528725|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 269 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Bouchoir]] (5,3km)}}}} {{Image label|x=0.890772074669|y=0.784816543686|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 163 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Erches]] (6,0km)}}}} {{Image label|x=0.365145376859|y=0.949873104508|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 72 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Boussicourt]] (6,0km)}}}} {{Image label|x=0.140103366664|y=0.232391586915|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 129 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Villers-aux-Érables]] (6,0km)}}}} </div>{{clear|left}} == Istòria == == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 80415 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= M. Jacques Hennebert|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 80415 |1793=1263 |1800=1032 |1806=1141 |1821=1230 |1831=1268 |1836=1300 |1841=1351 |1846=1420 |1851=1343 |1856=1366 |1861=1360 |1866=1317 |1872=1322 |1876=1379 |1881=1497 |1886=1500 |1891=1460 |1896=1396 |1901=1324 |1906=1260 |1911=1201 |1921=961 |1926=976 |1931=977 |1936=893 |1946=841 |1954=841 |1962=849 |1968=801 |1975=769 |1982=703 |1990=723 |1999=839 |2004= |2005= |2006=978 |2007=995 |2008=1 012 |2009=1 029 |cassini=16633 |senscomptesdobles=1962}} == Luòcs e monuments == == Personalitats ligadas amb la comuna == == Véser tanben == == Ligams extèrnes == ==Nòtas e referéncias== ===Nòtas=== <references group=N/> ===Referéncias=== {{reflist}} {{Portal Comunas}} {{Comunas de Sòma}} [[Categoria:Comuna de Sòma]] n9kpdq1tg9xavhua6pzu0j39xgp6kff 0 183574 2474023 2285307 2025-06-10T20:29:26Z Nicolas Eynaud 6858 2474023 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} Lo '''terçmondisme''' es una doctrina [[politica]] que se concentra sus lei dificultats dau [[Tèrç Mond]], la necessitat de son desvolopament e lo deure qu'aurián lei país dau Nòrd de l'ajudar. La nocion apareguèt dins lo corrent deis ans 1960 e 1970. Se foguèt jamai definida d'un biais clar, tres aisses majors se desgatjèron : responsabilitat de l'Occident [[capitalisme|capitalista]] e [[colonialisme|colonizator]] dins lo sosdesvolopament dau Sud, necessitat per lo Sud de se desvolopar eu meteis, legitimitat dei nacionalizacions d'entrepreses occidentalas realizadas per lo Sud. Après una regression durant leis ans 1990, tornèt aparéisser au començament dau sègle XXI. == Liames intèrnes == * [[Capitalisme]]. * [[Colonialisme]]. * [[Imperialisme]]. == Bibliografia == * Sylvie Brunel, ''Tiers Mondes. Controverses et réalités'', Economica, 1987. == Nòtas e referéncias == <references/> 05nzlk8szoth85j3sqkko3ylxxbikve 2474024 2474023 2025-06-10T20:29:49Z Nicolas Eynaud 6858 2474024 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} Lo '''terçmondisme''' es una doctrina [[politica]] que se concentra sus lei dificultats dau [[Tèrç Mond]], la necessitat de son desvolopament e lo deure qu'aurián lei país dau Nòrd de l'ajudar. La nocion apareguèt dins lo corrent deis ans 1960 e 1970. Se foguèt jamai definida d'un biais clar, tres aisses majors se desgatjèron : responsabilitat de l'Occident [[capitalisme|capitalista]] e [[colonialisme|colonizator]] dins lo sosdesvolopament dau Sud, necessitat per lo Sud de se desvolopar eu meteis, legitimitat dei nacionalizacions d'entrepresas occidentalas realizadas per lo Sud. Après una regression durant leis ans 1990, tornèt aparéisser au començament dau sègle XXI. == Liames intèrnes == * [[Capitalisme]]. * [[Colonialisme]]. * [[Imperialisme]]. == Bibliografia == * Sylvie Brunel, ''Tiers Mondes. Controverses et réalités'', Economica, 1987. == Nòtas e referéncias == <references/> 4j4gcbnsrew2ukuzaqmib98ocin7uvq 0 190969 2474021 2367709 2025-06-10T20:27:28Z Nicolas Eynaud 6858 2474021 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} Lei '''sciéncias auxiliaras de l'istòria''' (ò '''sciéncias fondamentalas de l'istòria''') son un ensemble de disciplinas [[sciéncia|scientificas]] e [[tecnica|tecnicas]] que permèton l'esplecha ò la critica dei fònts e deis elements utils au trabalh de recèrca [[istòria|istorica]]. Lor nombre aumenta pauc a cha pauc amb l'aparicion de disciplinas auxiliaras novèlas, generalament après un progrès tecnic permetent d'estudiar d'aspèctes novèus dei documents ò dei vestigis. == Lista dei sciéncias auxiliaras de l'istòria == I a de centenaus de sciéncias e de tecnicas que pòdon aver un ròtle dins l'estudi d'elements istorics. La lista aicí dessota prepausa quauquei desenaus d'exemples : * l'[[archivistica]] qu'estúdia lo foncionament deis [[archius]]. * l'[[arqueologia]] assaia de reconstituir lo passat a partir de l'estudi dei vestigis materiaus laissats per lei societats precedentas. * la [[codicologia]] es l'estudi dei [[libre]]s manuscrits. * la [[cronologia]] que son objectiu es de datar leis eveniments istorics. * la [[dendrocronologia]] qu'es una disciplina fisicoquimica destinada a datar de pèças de [[fusta]]. * la [[diplomatica]] es l'estudi de l'estructura dei documents oficiaus. * l'[[epigrafia]] que permet d'analizar leis inscripcions realizadas sus de materiaus imputrescibles per lei datar e lei plaçar dins son contèxte. * l'[[eraudica]] es l'estudi dei blasons. * la [[genealogia]] que reconstituís lei [[familha]]s. * la [[geografia]] es l'estudi dei fenomèns fisics, biologics e umans que se debanan sus la planeta. * la [[geologia]] es l'estudi deis estructuras morofologicas de la [[Tèrra]]. * l'[[istoriografia]] es l'estudi de la sciéncia istorica, es a dire dau biais d'escriure l'[[istòria]]. * la [[lingüistica]] qu'es la [[sciéncia]] dei [[lengatge]]s. * la [[numismatica]] qu'es centrada sus l'identificacion dei [[moneda]]s. * la [[paleografia]] qu'estúdia lei tèxtes manuscrits per permetre sa lectura e comprendre l'evolucion de l'[[escritura]] ò lei condicions aguent permés la redaccion dau document. * la [[paleopatologia]] es l'estudi dei [[malautiá]]s dei populacions passadas. * la [[papirologia]] es l'estudi dei [[papirús]] ancians. * la [[prosopografia]] qu'es especializada dins l'estudi dei [[biografia]]s. * la [[sigillografia]] s'interessa a l'estudi dei [[sagèu]]s. * la [[toponomia]] es l'estudi dei noms de luòc. * la [[vexillologia]] qu'es l'estudi dei [[drapèu]]s e dei [[blason]]s. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Istòria]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Nicolas Corvisier, Sources et méthodes en histoire ancienne, Presses Universitaires de France, 1998. * '''[[alemand|(de)]]''' Benjamin Hederich, ''Anleitung zu den fürnembsten historischen Wissenschaften'', 1711. * '''[[francés|(fr)]]''' Charles Samaran, ''L'histoire et ses méthodes'', Gallimard, « Encyclopédie de la Pléiade », 1961. === Nòtas e referéncias === <references/> [[Categoria:Istòria]] [[Categoria:Sciéncia auxiliara de l'istòria]] aq8vv1r9oflqzryv0emgdd502uxjpy3 0 199431 2474006 2025-06-10T18:17:07Z Litame2 58707 Créé en traduisant la section d'ouverture de la page « [[:fr:Special:Redirect/revision/223073758|Detective Comics]] » 2474006 wikitext text/x-wiki Detective ''comics'' es un comics publicat per DC Comics dempuèi març de [[1937]]. Es un dels títols mai coneguts de la societat (amb Action Comics que vegèt nàisser [[Superman]]). Es tanben lo ''comics'' mai ancian qu'es encara publicat als [[Estats Units d'America|EUA]] en 2025<ref>{{Ref-web|url=https://www.pulps.fr/previews-item/detective_comics_2025_annual_1_one_shot_cvr_a_mikel_janin_495719|site=www.pulps.fr|consulté le=2025-02-16}}</ref> Pasmens, a l'escasença de la recreacion de l'univèrs DC aprèp los eveniments contats dins la miniseriá ''Flashpoint'', Detective Comics comencèt una novèla numeracion en setembre de 2011. Aprèp 52 numèros, un novèl lançament se faguèt en 2016, lo DC Rebirth. Per l'escasença, Detective Comics torna sus sa numeracion d'origina<ref name=":1">{{Ref-web|lenga=anglais|url=https://www.cbr.com/exclusive-action-detective-comics-return-to-original-numbering-for-rebirth/|site=cbr.com|consulté le=15 août 2018}}</ref>. qq4ahqg7n997njg03qviktukm1s4gqy 0 199432 2474007 2025-06-10T18:22:58Z Litame2 58707 Creacion de la pagina amb « ''Detective comics'' es un comics publicat per DC Comics dempuèi març de [[1937]]. Es un dels títols mai coneguts de la societat (amb Action Comics que vegèt nàisser [[Superman]]). Es tanben lo ''comics'' mai ancian qu'es encara publicat als [[Estats Units d'America|EUA]] en 2025<ref>{{Ref-web|url=https://www.pulps.fr/previews-item/detective_comics_2025_annual_1_one_shot_cvr_a_mikel_janin_495719|site=www.pulps.fr|consulté le=2025-02-16}}</ref> Pasmens,... » 2474007 wikitext text/x-wiki ''Detective comics'' es un comics publicat per DC Comics dempuèi març de [[1937]]. Es un dels títols mai coneguts de la societat (amb Action Comics que vegèt nàisser [[Superman]]). Es tanben lo ''comics'' mai ancian qu'es encara publicat als [[Estats Units d'America|EUA]] en 2025<ref>{{Ref-web|url=https://www.pulps.fr/previews-item/detective_comics_2025_annual_1_one_shot_cvr_a_mikel_janin_495719|site=www.pulps.fr|consulté le=2025-02-16}}</ref> Pasmens, a l'escasença de la recreacion de l'univèrs DC aprèp los eveniments contats dins la miniseriá ''Flashpoint'', Detective Comics comencèt una novèla numeracion en setembre de 2011. Aprèp 52 numèros, un novèl lançament se faguèt en 2016, lo DC Rebirth. Per l'escasença, Detective Comics torna sus sa numeracion d'origina<ref name=":1">{{Ref-web|lenga=anglais|url=https://www.cbr.com/exclusive-action-detective-comics-return-to-original-numbering-for-rebirth/|site=cbr.com|consulté le=15 août 2018}}</ref>. lrasznslbmytsdzvmstolqqm368b955 0 199433 2474008 2025-06-10T19:07:09Z Mistico Dois 45295 Creacion de la pagina amb « '''Sebastião Ribeiro Salgado Júnior''' (Aimorés, [[8 de febrièr]] de [[1944]] – [[París]], [[23 de mai]] de [[2025]]) foguèt un fotograf e fotoperiodista [[Brasil|brasilièr]]. Viatgèt dins mai de 120 païses per desvolopar son trabalh sus de tèmas umanistics e environamentals. {{DEFAULTSORT:Salgado, Sebastião}} [[Categoria:Naissença en 1944]] [[Categoria:Decès en 2025]] [[Categoria:Fotograf brasilièr]] » 2474008 wikitext text/x-wiki '''Sebastião Ribeiro Salgado Júnior''' (Aimorés, [[8 de febrièr]] de [[1944]] – [[París]], [[23 de mai]] de [[2025]]) foguèt un fotograf e fotoperiodista [[Brasil|brasilièr]]. Viatgèt dins mai de 120 païses per desvolopar son trabalh sus de tèmas umanistics e environamentals. {{DEFAULTSORT:Salgado, Sebastião}} [[Categoria:Naissença en 1944]] [[Categoria:Decès en 2025]] [[Categoria:Fotograf brasilièr]] kj9fzj8bfdqr7jor6pbcl8ckuz9w7b5 2474011 2474008 2025-06-10T19:10:59Z Mistico Dois 45295 2474011 wikitext text/x-wiki [[File:Sebastião Salgado (cropped).jpg|thumb|200px|Sebastião Salgado]] '''Sebastião Ribeiro Salgado Júnior''' (Aimorés, [[8 de febrièr]] de [[1944]] – [[París]], [[23 de mai]] de [[2025]]) foguèt un fotograf e fotoperiodista [[Brasil|brasilièr]]. Viatgèt dins mai de 120 païses per desvolopar son trabalh sus de tèmas umanistics e environamentals. {{DEFAULTSORT:Salgado, Sebastião}} [[Categoria:Naissença en 1944]] [[Categoria:Decès en 2025]] [[Categoria:Fotograf brasilièr]] 6jh2e2q0v9e54aixp3m290amhoamt4x 14 199434 2474009 2025-06-10T19:09:14Z Mistico Dois 45295 Creacion de la pagina amb « {{Commonscat|Photographers from Brazil}} [[Categoria:Fotograf|Brasil]] [[Categoria:Personalitat brasilièr per profession]] [[Categoria:Artista brasilièr]] » 2474009 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Photographers from Brazil}} [[Categoria:Fotograf|Brasil]] [[Categoria:Personalitat brasilièr per profession]] [[Categoria:Artista brasilièr]] 9d6y0tf11brxyv62ryxjnzne3ggq1lw 2474010 2474009 2025-06-10T19:09:24Z Mistico Dois 45295 2474010 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Photographers from Brazil}} [[Categoria:Fotograf|Brasil]] [[Categoria:Artista brasilièr]] sbj2frkfmq7pm4jctckzv1wwud079t1 0 199435 2474020 2025-06-10T20:26:35Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Sciéncias socialas]] 2474020 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Sciéncias socialas]] 9h93w8qyryy3kj33d9hjfugfzrupk59