Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió 0 29799 2474471 2474448 2025-06-18T15:51:56Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde mesopotamian */ 2474471 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region en despiech de la fragmentacion precòça dau territòri conquistat per Alexandre<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] evc93yhctndgqwwdjrt0ada43k4gx3a 2474472 2474471 2025-06-18T15:56:02Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde mesopotamian */ 2474472 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] ot29871p3jtzygpe7eplpt6ihaty20o 2474474 2474472 2025-06-18T16:13:08Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo partiment persoroman */ 2474474 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] ffeyojc4x9gk37kiszpjnhtp4yvwlfv 2474477 2474474 2025-06-18T18:40:42Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo partiment persoroman */ 2474477 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 6nwsi4i9e3dodlu5ny30ghc3t9t3kr0 2474478 2474477 2025-06-18T18:45:48Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo partiment persoroman */ 2474478 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias. ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 56k48ow8gv9ibrlpbw3rtgm33ozhht3 2474479 2474478 2025-06-18T18:49:50Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo partiment persoroman */ 2474479 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== ==== Lei mutacions socialas ==== ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 4xs8pm95ihwzaa7hcyhzpyziyhjjxae 0 33161 2474486 2463325 2025-06-18T22:41:07Z 39.109.188.238 2474486 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{Omon|Casinò (omonimia)}} [[Fichièr:Monte Carlo Casino.jpg|thumb|150px|right|Lo casinò de [[Montcarles]] a [[Mónegue]]]] Un '''casinò''' es un luòc prepausant de jòcs d'azard (carbassa, craps, baccara e autres jòcs de dats), de cartas ([[blackjack]], [[poker]]), e de maquinas automaticas (maquinas de moneda ...) qu'an per enjòc l'argent. == Principals casinòs dins lo monde == * Als [[Estats Units]], la capitala dels jòcs d'argent es [[Las Vegas]] ([[Nevada]]). Mas i a tanben d'autras vilas coma [[Atlantic City (Nòva Jersei)|Atlantic City]] ([[Nòva Jersei]]), [[Biloxi]] ([[Mississippí]]), [[Reno (Nevada)|Reno]] ([[Nevada]]). <ref>[https://majumalaysia.com/ majumalaysia]</ref> * En [[China]], la vila dels jòcs es [[Macau]]. * En [[Euròpa]], las vilas mai atractivas per los gròsses jogaires son [[Londres]] e [[Montcarles]] ([[Mónegue]]). * En [[Sud-Africa]], [[Sun city]]. * A las [[Bahamas]], l'Atlantis. [[Categoria:Casinò|*]] 19ap0jdgzh6sttluhmelya054d9i4kh 0 72285 2474491 2474296 2025-06-19T06:46:45Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2474491 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Mervila | nom2 = ''Merville'' | imatge = Chateau de Merville.jpg | descripcion = Lo castèl de Mervila. | lògo = cap | escut = Blason_ville_fr_Merville_(Haute-Garonne).svg | ist = {{Gasconha}} | parçan = {{Savés}}= | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Granada (Nauta Garona)|Granada]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] | insee = 31341 | cp = 31330 | cònsol = Chantal Aygat | mandat = [[2020]]-[[2026]] | latitud = 43.7225 | longitud = 1.29833333333 | alt mini = 105 | alt mej = | alt maxi = 179 | ectaras = | gentilici = Mervillois (en [[francés]]) | km² = 30.68 |}} '''Mervila'''<ref>[https://web.archive.org/web/20120303120919/http://toponimiaoc.webs.com/31garonanauta.htm Toponimia occitana]</ref> (''Merville'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]], al mens istoricament, situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31341.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Mervila | nòrd = [[Granada (Nauta Garona)|Granada]] | nòrd-èst = | èst = [[Sent Jòri]] <small>(delà [[Garona]])</small> | sud-èst = [[Ganhac de Garona]] <small>(delà [[Garona]])</small>, </br> [[Selh|Sèlh]] | sud = [[Aussona]] | sud-oèst = [[Daus]] | oèst = [[Montagut de Sava]] | nòrd-oèst = [[Larran]] }} ==Toponimia== Las fòrmas ancianas son ''Menembila'', shens data, d'après [[Ernst Gamillscheg|Gamillscheg]] <ref name = dauz>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 451, a ''Merenvielle''</ref>, ''Homervilla'' en 1397 <ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 17 250</ref>, ''Homervilla'' en 1428 <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastica'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 126 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. Es evident que la prumèra atestacion e las autas duas non designen le medish lòc. Las darrèras semblan autentificadas per le plaçament dens ''la Jugeria de Verdu'' e le vesinatge de comunas coma Granada o Le Burgau dens le tèxte de Ramon Corrasa. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Mervila'' vendré benlèu d'un nom germanic de femna ''Minna'', au cas regime ''Minnane'', dambe'u latin ''villa'', « granda proprietat » <ref name = dauz/>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Mervila'' s'explica per un nom germanic de persona ''Otmerius'', dambe ''villa'' <ref name = erne/>. </br> ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Mervila èra de l'eleccion de Ribèra-Verdun, donc de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es Sent Sarnin. Tanlèu 1790, Mervila èra deu canton de [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 29 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31341 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= abriu de [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Chantal Aygat |Partit= divèrs esquèrra|Qualitat= retirada de la foncion publica espitalèra }} {{Elegit |Debuta= novembre de [[2011]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Bernard Tagnères|Partit= [[PS]] |Qualitat= quadre a Airbus }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= setembre de 2011 (mòrt en foncions) |Identitat=Fernand Bentanax |Partit= PS |Qualitat= retirat de quadre a France Telecom }} {{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 1995 |Identitat=Robert de Beaumont |Partit= |Qualitat= proprietari deu castèth de Mervila}} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1983 |Identitat=Louis Émile Pondicq |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1967]] |Fin= 1971 |Identitat= Jean Baly |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1945]] |Fin= 1967 (mòrt en foncions) |Identitat=Georges Brunet |Partit= radicau|Qualitat= agricultor, conselhèr generau (1951-1967) }} {{Elegit |Debuta= [[1919]] |Fin= 1945 |Identitat=Jean Laffont |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1919 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31341 |1793=1125 |1800=776 |1806=991 |1821=1106 |1831=1117 |1836=1215 |1841=1198 |1846=1287 |1851=1237 |1856=1282 |1861=1285 |1866=1241 |1872=1190 |1876=1181 |1881=1213 |1886=1134 |1891=1136 |1896=1081 |1901=1070 |1906=1047 |1911=995 |1921=865 |1926=873 |1931=867 |1936=873 |1946=872 |1954=949 |1962=914 |1968=1053 |1975=1365 |1982=1929 |1990=2289 |1999=2796 |cassini=22147 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|341}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|341}}/30.68) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery> Merville - Mairie.jpg|La comuna de Mervila. Merville église Saint-Saturnin.jpg| Merville église Saint-Saturnin Clocher.jpg| Merville église Saint-Saturnin La nef.jpg| Merville église Saint-Saturnin La chaire.jpg| Merville église Saint-Saturnin Autel.jpg| Merville église Saint-Saturnin La Chapelle de la Vierge de Pitié.jpg| </gallery> ==Personalitats ligadas damb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Savés]] oydb2j09nfldepdiguebx1w6t93g6pn 0 72424 2474493 2474295 2025-06-19T07:22:52Z 77.152.53.218 2474493 wikitext text/x-wiki {{omon|Montagut}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Montagut de Sava | nom2 = ''Montaigut-sur-Save'' | imatge = Chapelle de Notre-Dame d'Alet.jpg | descripcion = La capèra Nòstra Dòna d'Alet. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Montaigut-sur-Save (Haute-Garonne).svg|60px | escais = | ist = {{Gasconha}} | parçan = {{Savés}} ? | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Granada (Nauta Garona)|Granada]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] | insee = 31356 | cp = 31530 | cònsol = François Codine | mandat = [[2020]]-[[2026]] | latitud = 43.6922222222 | longitud = 1.23138888889 | alt mini = 116 | alt mej = | alt maxi = 194 | ectaras = | gentilici = Montaigutois, Montaigutoises (en [[francés]]) | km² = 12.65 |}} '''Montagut de Sava'''<ref>[https://web.archive.org/web/20120303120919/http://toponimiaoc.webs.com/31garonanauta.htm Toponimia occitana]</ref> (''Montaigut-sur-Save'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]], situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31356.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Montagut de Sava | nòrd = [[]] <small>([[a (departament)|a]])</small> | nòrd-èst = [[]] | èst = [[]] | sud-èst = [[]] | sud = [[]] | sud-oèst = [[]] | oèst = [[]] | nòrd-oèst = [[]] }} ==Toponimia== ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Montagut èra de l'eleccion de [[Lomanha]], donc de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Lo vocable de la glèisa es Sent Pèir e Sent Pau. En 1790, Montagut èra deu canton de [[Levinhac (Savés)|Levinhac]], passèc au [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]] en l'an IX <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 30 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. ==Administracion== {{ElegitDebuta |insee= 31356 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Francois Codine|Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Pierre Sanchez |Partit= [[PS]] |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta=març de [[1989]] |Fin= 2001 |Identitat= Jean Maurely |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=març de [[1971]] |Fin= 1989 |Identitat= Julien Chanaut |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1944]] |Fin= 1971 |Identitat= Armand Lascoumères |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1944 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 31356 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=476 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=306 |1968=419 |1975=589 |1982=724 |1990=972 |1999=1201 |2004=1331 |2005=1561 |2006=1513 |2007= |2008= |2009=1559 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|356}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|356}}/12.65) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas damb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Savés]] ? [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Savés]] 5s784x6c738fxnmq5ekba62km2083sg 0 74880 2474483 2474297 2025-06-18T19:09:57Z 77.152.53.218 2474483 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Menville |nom=Menvila | lògo= cap | imatge= Menville_Église_et_rue_vers_la_mairie.jpg | descripcion= La glèisa e la carrèra cap a l'ostau de comuna. | escut= | gentilici= | ist = {{Gasconha}} | parçan = {{Savés}} | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Granada (Nauta Garona)|Granada]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31338 |cp= 31530 |cònsol= Marie-Luce Fourcade |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitude= 1.19472222222 |latitude= 43.6783333333 |alt mej=127 |alt mini= 122 |alt maxi= 225 |km²= 5.07 |}} '''Menvila'''{{RepTopMP}} (''Menville'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Savés]], situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada a 25 km al nòrd-oèst de [[Tolosa|la vila]], sus [[Sava]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31338.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Menvila | nòrd = [[Bretz]] | nòrd-èst = [[Sent Pau de Sava]] | èst = | sud-èst = [[Levinhac (Savés)|Levinhac]] | sud = | sud-oèst = | oèst = [[Le Casterar]] | nòrd-oèst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] }} ==Toponimia== ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, ''Menvielle'' o ''Manville'' èra de l'eleccion de [[Lomanha]], donc de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[L'Isla de Baish]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de Levinhac, es Sent Germèr. En 1790, Menvila èra deu [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]], figura pas dens la nomenclatura de l'an II mès en l'an VIII, pareish com deu canton de [[Levinhac (Savés)|Levinhac]]; en l'an IX, èra deu canton de Granada <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 29 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. * 24 de julhet de 2004: destruccion d'un camp de [[blat]] [[transgenic]] per un collectiu de [[dalhaires volontaris]], dirigits per [[José Bové]], [[Noël Mamère]], Jean-Baptiste Libouban e [[Gérard Onesta]]. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31338 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Marie-Luce Fourcade |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= directritz d'escòla}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Marie-Laure Bavière |Partit= shens |Qualitat= retirada}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Fernand Vaccari|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat=Paul Chanaud |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=abans [[1995]] |Fin= ? |Identitat=Xavier Drouin |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31338 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=265 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=230 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=159 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=145 |1968=129 |1975=150 |1982=193 |1990=301 |1999=406 |2004=471 |2005= |2006=480 |2007= |2008= |2009=518 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|338}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|338}}/5.07) round 2}}}} ab/km². ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20091117193157/http://www.tourisme-grenade.fr/fr/communes/16-menville.htm Menvila sul Site de l'Ofici de Torisme Sava e Garona] ==Nòtas e referéncias== <references /> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de| insee = 31338 }} [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Savés]] 5bxyab90nzo9yri0r9p21o1ez8q8hw4 2474487 2474483 2025-06-19T05:21:28Z 77.152.53.218 toponimia, demografia 2474487 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Menville |nom=Menvila | lògo= cap | imatge= Menville_Église_et_rue_vers_la_mairie.jpg | descripcion= La glèisa e la carrèra cap a l'ostau de comuna. | escut= | gentilici= | ist = {{Gasconha}} | parçan = {{Savés}} | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Granada (Nauta Garona)|Granada]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31338 |cp= 31530 |cònsol= Marie-Luce Fourcade |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitude= 1.19472222222 |latitude= 43.6783333333 |alt mej=127 |alt mini= 122 |alt maxi= 225 |km²= 5.07 |}} '''Menvila'''{{RepTopMP}} (''Menville'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Savés]], situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada a 25 km al nòrd-oèst de [[Tolosa|la vila]], sus [[Sava]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31338.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Menvila | nòrd = [[Bretz]] | nòrd-èst = [[Sent Pau de Sava]] | èst = | sud-èst = [[Levinhac (Savés)|Levinhac]] | sud = | sud-oèst = | oèst = [[Le Casterar]] | nòrd-oèst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] }} ==Toponimia== Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Menvila'' ven probablament d'un nom germanic d'òme ''*Minno'' e deu latin ''villa'', « grana proprietat » <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 450</ref>. Son sostenguts peus Féniés, qu'utilizan pas l'asterisc çaquelà <ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 227</ref>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Menvila'' ven d'un nom germanic ''Minnico'', dambe ''villa'' <ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 17 249</ref>, solucion foneticament pus malaisida. </br> ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, ''Menvielle'' o ''Manville'' èra de l'eleccion de [[Lomanha]], donc de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[L'Isla de Baish]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de Levinhac, es Sent Germèr. En 1790, Menvila èra deu [[canton de Granada (Nauta Garona)|canton de Granada]], figura pas dens la nomenclatura de l'an II mès en l'an VIII, pareish com deu canton de [[Levinhac (Savés)|Levinhac]]; en l'an IX, èra deu canton de Granada <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 29 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. * 24 de julhet de 2004: destruccion d'un camp de [[blat]] [[transgenic]] per un collectiu de [[dalhaires volontaris]], dirigits per [[José Bové]], [[Noël Mamère]], Jean-Baptiste Libouban e [[Gérard Onesta]]. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31338 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Marie-Luce Fourcade |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= directritz d'escòla}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Marie-Laure Bavière |Partit= shens |Qualitat= retirada}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Fernand Vaccari|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat=Paul Chanaud |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=abans [[1995]] |Fin= ? |Identitat=Xavier Drouin |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31338 |1793=251 |1800=232 |1806=225 |1821=210 |1831=216 |1836=254 |1841=265 |1846=286 |1851=287 |1856=299 |1861=284 |1866=283 |1872=229 |1876=230 |1881=209 |1886=209 |1891=194 |1896=186 |1901=176 |1906=171 |1911=159 |1921=127 |1926=132 |1931=133 |1936=143 |1946=134 |1954=134 |1962=145 |1968=129 |1975=150 |1982=193 |1990=301 |1999=406 |2004=471 |cassini=24622 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|338}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|338}}/5.07) round 2}}}} ab/km². ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20091117193157/http://www.tourisme-grenade.fr/fr/communes/16-menville.htm Menvila sul Site de l'Ofici de Torisme Sava e Garona] ==Nòtas e referéncias== <references /> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de| insee = 31338 }} [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Savés]] f5vd7rspf2gw83gklps93le6wq8axte 0 78066 2474484 2282388 2025-06-18T20:42:25Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2474484 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{1000 fondamentals}} Qu'existeish dus tipes d'accidents vasculars cerebraus, los isquemics e los emorragics =Accident vascular cerebrau isquemic= Qu'es l'obstruccion d'ua artèria cerebrala pr'un calhòt, la partida cerebrala endevath n'es pas mei vascularizada, non oxigenada, qu'es l'isquémia. [[Fichièr:Circle of Willis la.svg|thumb|300px|Lo poligòn de willis]] ==Etiologia== ===Fibrillacion auriculara=== La [[fibrillacion auriculara]] qu'empacha la bona contraccion deu còr, meilèu de circular, un chicòt de la sang que demora hens lo còr e feneish per coagular, aqueste calhòt que's pòt estrocejar e partir cap enlà, on boça ua o mantuas artèrias. [[Imatge:Afib ecg.jpg|left|thumb|ECG en ritme irregular en fibrillacion auriculara en haut]] ===Estenòsi carotidiana ateromatosa=== Las carotidas que son lòcs de hauta pression e bolegadís, on se forma aisidament ateròma. Aquera placa que va demenir lo diamètre deu canèr arteriau. Lavetz la circulacion que deu estar hèra rapida ende guardar un debit com lo d'un diamètre normau, pr'amor lo cervèth qu'a besonh de la medisha oxigenacion. Lavetz lo bolegadís que pòt balhar un calhòt que muda dinc au cap. ===Disseccion de las artèrias deu còth=== Aquera disseccion que's passa lo mei sovent après ua tumada. La paret de l'artèria que's copa un chicòt, lavetz la sang que passa endehens de la paret. Lo diamètre de l'artèria que's diminua pr'amor de l'en.hlament de la paret. Aquera diminucion que hè la velocitat de la sang en aqueth endret que s'accelèra ende guardar lo medish debit. Que's crea ua zòna de bolegadís, on se pòt formar un calhòt que s'anguerà entà la circulacion cerebral. ===Autas causas=== Que son las causas raras, immunologicas, post-radioterapia, toxica... ==Clinica== Que depen deu lòc deu calhòt. La vascularizacion cerebrala qu'es suportada per tres artèrias majoras, las duas [[artèria carotida|carotidas]] e lo [[tronc basilar]]. Aqueras tres artèrias, un còp au cervèth que s'anastomòsan en tot har lo [[poligòn de Wilis]]. Las artèrias cerebralas nascan deu poligòn, que son tres de cada costat, l'[[artèria cerebrala anteriora]], l'[[artèria seuvana]] o artèria cerebrala mejana (que's destria ende balhar ua superficiala e ua pregona), l'[[artèria cerebrala posteriora]]. Aqueras artèrias que vascularizan caduas partidas deu cervèth. Lavetz quan l'ua es boçada pe'u calhòt, n'es sonque ua foncion cerebrala qu'es tocada quan las autas e pòden haut o baish demorar plan. Demei, segon lo costat tocat, los simptòmas ne son pas los medishs. Lo cervèth qu'es tostemps format d'un emisfèri major, dominant e d'un emisfèri menor, dominat. Se las foncions motora e sensitiva se n'i tròba de cada costat, n'es pas parièr entà çò deu lengatge, deu calcul....<ref>{{fr}} Neurologie, réussir les ECN. Collège des enseignants en Neurologie. Ed: Masson</ref> ===AVC carotidian=== Que son los AVC isquemics que passan o, se crean capvath lo sistèma circulatòri carotidian. Los calhòts que se'n van entà las terminasons, que sia la circulacion cerebrala o oftalmologica. Las terminasons cerebralas que son las artèrias cerebralas anterioras e seuvanas (o mejanas). [[Image:TH.33201.09-JUN-11.277032995.jpeg|left|thumb|300px|arteriografia carotidiana dab l'artèria cerebrala anteriora e mejana en vista laterala]] ====AVC seuvan superficiau==== simptòmas controlateraus: *emiplegia, sustot au nivèu braquiofaciau *emianestesia hens lo medish territòri *emianopsia laterala omonima. Qu'es a dìser la vision de cada uèlh qu'es perduda deu costat de l'isquemia cerebrala. Se l'[[emisfèri dominant]] es tocat, las cuentas que son ua [[afasia de Broca]] (d'elocucion) se l'isquemia es anteriora, o ua [[afasia de Wernicke]] se l'isquemia es posteriora. En mei d'aquò, que pòt i aver ua apraxia, ua acalculia, agrafia, agnosia. Se l'[[esmisfèri dominat]] es tocat, qu'arriba un sindròm d'Anton-Babinski, qu'es ua anosognosia (non-coneishença deu troble) e ua emiasomatognosia (non reconeishença de l'emicòs paralisat), en mei qu'i a ua negligéncia espaciala unilaterala deu costat de la paralisia. ====AVC seuvan pregon==== Que tòca sovent la capula intèrna, lo lòc deus axòns de las neurònas motoras. S'en sec ua emiplegia massiva deu costat contralaterau de l'isquemia. ====AVC seuvan totau==== Qu'es l'addicion de l'AVC seuvan superficiau e pregon, lo calhòt que boça avant la destriada entre l'artèria seuvana superficiala e pregona. Totun, lo tablèu n'es pas tostemps plen. Que pòt aver elements pregons e/o superficiaus. Segon la region deu cortèx tocada, l'emiplegia que tòca diferentas partidas deu còs. L'omonculus qu'es la representacion deu còs hens lo cervèth. Ende aquò la partida extèrna deu cortèx vascularizada per l'artèria seuvana superfiaciala, que paralisa e anestesia braç e cap. ====AVC cerebrau anterior==== Un calhòt que s'en va entà l'[[artèria cerebrala anteriora]]. Los simptòmas que pòden estar un [[sindròma frontau]] e/o ua emiplegia/emianestesia de la cama controlaterala. Aquò's véi sus l'omonculus, l'artèria cerebrala centrala que passa au miejan deu cervèth, on se tròban las neurònas motoras deu membre inferior. ===AVC vertebrobasilar=== Que son los que parten despuish lo [[tronc basilar]] e que boçan las soas collateralas. Que passa endavant deu tronc cerebrau. ====AVC cerebrau posterior==== *territòri superficiau: Sovent, que's passa ua emianopsia laterala omonima, mes se l'emisfèri menor es tocat, que pòt arribar ua agnosia visuau, la vision qu'es enqüèra acì mes lo cervèth n'intègra pas çò que vei. *territòri pregon: que balha un sindròma talamic dab trobles sensitius sus l'emicòs controlaterau, a còps ua intensa dolor. Se l'eiquemia es bilaterala que's pòt trobar ua cecitat bilaterala dab troble de memòria. ====AVC deu tronc basilar==== Lo [[tronc cerebrau]] qu'es lo lòc deu passatge de totas las vias neurònalas deu cervèth entà'u [[mesoth espinau]]. *sindròmas altèrnes: Que tòcan las vias motoras e sensitivas deu tronc cerebrau que n'an pas enqüèra crotzat, mes tanben los nèrvis cranians que sòrten ad aqueste nivèu. Deu còp l'emiplegia corporala qu'es controlaterala a la lesion mes se lo nèrvi faciau es tocat tanben, la paralisia que sia deu costat de la lesion, opausat a l'emiplegia corporala. *sindròma de Wallenberg: qu'es la boçada de l'artèria deu clotet laterau, branca de l'artèria cerebelosa postero-inferiora. Qu'associa deu costat de la lesion: -ua ataca deus nèrvis [[nèrvi pneumogastric|X]] e [[nèrvi espinau|XI]] troble de la fonacion e de la degluticion, dab ua paralisia de l'emivela e de l'emifaringe. -ua ataca cerebelosa dab un emisindròma cerebelós -ataca deu nuclèu deu [[nèrvi auditiu|VIII]] -ataca deu [[nèrvi tribesson|V]]: anestesia de l'emicara. -sindròma de Claude Bernerd Horner. E qu'associa au costat opausat de la lesion: -ua ataca de la garba espinotalamica que balha ua anestesia termoalgica de l'emicòs, shens la cara. Qu'es un sindròma altèrne sensitiu ==Tractament== ===Fasa aguda=== Se la presa en carga de l'AVC Se hè vista (mens de 4 òras après lo prumèr simptòma), lo tractament endovascular que's pòt har. Que's hè per un neurològ o un neuroradiològ. Qu'es plan segur lo tractament deus melhorós pr'amor l'isquémia n'a pas temps ende necrosar cellulas cerebralas. =Accident vascular cerebrau emorragic= ==Etiologia== ===Ipertension cronica=== Qu'es la causa de 50% deus AVC emorragics. L'ipertension cronica que hè váser microaneurismas en mei de l'ateròme. ===Mauformacion vasculara cerebrala=== Que representa 10% deus AVC emorragics mes 30% aus jovens. Qu'es la rompedura d'un aneurisma o d'un cavernòme. ===Tractament antitrombotic=== Dab l'atge, qu'am de mei en mei de monde dab tractament anticoagulant pr'amor d'un risque de calhòt. Mes aqueste tractement que balha mei d'emorragia, sovent dab un traumatisme cranian, mes acòps shens nat tum, pr'amor de la violéncia o d'un tractament mau equilibrat. ===Tumor cerebrala=== Que balhan 5 a 10% de las emorragias cerebralas. Que son sustot las tumors malinas. ===Autas causas=== ==Clinica== Lo mau de cap qu'es sovent mei important que hens los AVC isquemics. Los simptòmas que càmbian segon lo lòc de l'emorragia. Las neurònas que son premsadas e qu'apareish un deficit neurologic. En vertat, la realitat ne balha pas jamei l'escasença de saber se l'AVC es isquemic o emorragica. Sonque l'imatgeria que pòt muishar lo tipe d'AVC. ==Tractament== =Diagnostic= En prumèr, que's cau concentrar sus l'interrogatòri e la clinica susdita. Que cau cercar los antecedents deu malaut, sustot los vasculars e neurologics. Au còr que cau cercar la preséncia d'ua boha o d'un ritme irregular (fibrillacion auriculara). signes generaus: L'ipertension qu'es un signe d'isquemia, quan l'artèria cerebrala es boçada, ende guardar ua bona perfusion cerebrala, la tension generala que puja dinc a que la en devath sia "normala". Qu'es ende aquò ne cau pas baishar tròp aquera tension arteriala pr'amor se la tension deu braç qu'es normala, lavetz lo cervèth qu'es ipoperfusat. La frèba que pòt estar un simptòma d'AVC deu tronc cerebrau. Tostemps, los examens biologics deven estar realizats (NFS, ionograma, glicemia). Ende aver un punt de vista diagnostic mes tanben ende véser factors de gravitat, ua iperglicemia qu'es hèra toxica endeu cervèth en mei de l'isquemia, que carrà que sian regulars se besonh. L'[[ECG]] que cèrca ua fibrillacion auriculara, qu'es a díser un ritme irregular deu còr L'[[eco-doplèr]] deu còth que cèrca l'ateròma hens los canèrs carotidians o ua disseccion arteriala. L'[[escàner]] cerebrau a la fasa aguda que balha sustot l'idèa d'ua emorragia o pas hens lo cervèth, mes los signes d'isquemia n'arriban pas qu'après jorns d'espèra. L'emorragia que's vei per ua iperdensitat de la sang sus l'imatge. L'isquemia jovena que's vei dab ua ipodensitat suu territòri atacat. L'escanèr dab injeccion que balha ua idèa melhora de la vascularizacion deu cervèth e ua isquemia qu'es mei aisida a véser, mes la deficion qu'es hèra maishanta. [[IRM]] o ARM: que son los examens de referéncias =Diagnostic diferenciau= Que son sustot los diagnostic de malaisèr, que pòden estar cardiac, neuròlogic, endocrinologic, ORL: *[[epilepsia]] *[[verdigòu]] *[[ipoglicemia]] *[[lipotimia]] *[[isteria]] Que pòden estar plan escartats peus examens complementari. Totun la [[migrana]] dab aura que pòt har simptòmas neurologics dab mau de cap, acòps n'i a pas sonque l'escàner ende estar segur deu diagnotic. =Factor de risque= *l'[[ipertension]] *lo [[tabac]] *lo [[colesteròu]] *lo [[diabete]] *l'alcoolisme cronic *la [[migrana]] *la [[contracepcion]] orala, sustot quan es associada dab tabac *[[obesitat]], sedentaritat =Prevencion= ==Primària== Qu'es sustot la prevencion de l'ipertension arteriala, a tot atge. Lavetz, que cau har shau au pes, au minjar gras, la carnsalada, la sau e arrestar lo tabac. N'i a pas nat interès a tractar per aspirina en prevencion primària quan un AVC n'es pas jamei escasut e mei, que hè pujar lo risque d'un AVC emorragic o d'ematòma sosdurau. Encontra d'aquò los AVK que son indicats dab la fibrillacion auriculara segon lo scòre CHADS. Se's superior o egal a 2 ua anticoagulacion per AVK qu'es indicada<ref>http://www.bichat-larib.com/revue.presse/revue.presse.resume.affichage.php?numero_resume=110</ref>. Scòre CHADS (antecedent)<ref>https://web.archive.org/web/20110812224737/http://www.sante.univ-nantes.fr/med/ticem/ressources/659.pdf</ref>: C:Cardiac, 1punt. H:ipertension,1punt. A: Atge>75ans, 1punt D:diabet, 1punt S:Stroke (AVC):2 punts Hens las estenòsis carotidianas, la cirurgia qu'es possible, que s'apèra ua endartariectomia. L'endartariectomia qu'es l'aubertura de la carotida e lo cirurgian que neteja la placa d'ateròma e torna barrar l'artèria, que podèm tanben botar un stent mes n'es pas provat que sia mei que la cirurgia. En prevencion primària, la cirurgia n'es pas tan indicada, que's hè quan l'estenòsi es de mei de 60%. Lo risque d'AVC qu'es detriat per dus sus cinc ans, mes lo risque de'n har un, qu'es de 2% per an dab ua estenòsi de mei de 60% e la cirurgia que balha un risque de 3% pendent lo mes après. Qu'es donc a la causida<ref>https://web.archive.org/web/20120710193430/http://www.has-sante.fr/portail/upload/docs/application/pdf/fiche_stents_carotides_web.pdf</ref>. ==Segondària== Que cau continuar la prevencion segondària e guerrejar contra l'ipertension e lo tabac. Hens los AVC isquemics, ua antiagregacion plaquetara qu'es indicada en prevencion segondària, dab aspirina a ua dòsi entre 100 e {{unitat|325|mg}}. Se jamei l'aspirina es mau tolerada, lo clopidogrel que pòt estar emplegat dab un coeficient còst/benefici mens interessant. La cirurgia qu'es mei indicada que la podèm har dab ua estenòsi de mei de 50%, mes qu'es plan indicada ende ua de mei de 70% <ref>https://web.archive.org/web/20121030095002/http://www.has-sante.fr/portail/upload/docs/application/pdf/07-042_traceur_guide-adl-avc.pdf</ref>. =Celebritats qu'avon un AVC= *Jacques Chirac<ref>https://web.archive.org/web/20110223224314/http://lci.tf1.fr/science/2005-09/chirac-hospitalise-avis-specialistes-4896049.html</ref> *Ariel Sharon<ref>https://web.archive.org/web/20120112015442/http://www.courrierinternational.com/dossier/2006/01/11/le-proche-orient-sans-ariel-sharon</ref> *Zine el-Abidine Ben Ali<ref>http://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2011/02/17/ben-ali-serait-dans-le-coma_1481251_3218.html</ref> = Nòtas e referéncias = <references /> [[Categoria:Medecina]] 64i9zaabntw99773cuyq5omww201tvx 0 131091 2474492 2427119 2025-06-19T07:08:57Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2474492 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Human alfa2beta2 hemoglobin.gif|thumb|250px|[[Mioglobina]], representacion tridimensionala.]] L''''emoglobina''' (abreujada coma Hb o Hgb) es una [[proteïna]] d'estructura qüaternària, que la principala foncion es de transportar lo [[dioxigèn]] dins l'organisme uman e dels autres [[vertebrat]]s. L'emoglobina se trapa subretot a l'interior dels [[Eritrocit|globuls roges]] del [[sang]] (13,5 a {{unitat|17.5|g/dl}} per l'òme e 12.5 a {{unitat|15.5|g/dl}} per la femna de sang d'emoglobina) çò que lor balha la color roge. <br /> L'emoglobina umana es constituida de quatre cadenas identicas per doas: doas cadenas α de 141 acids aminats caduna e de doas cadenas β de 146 acids aminats caduna (çò que dona un total de 574 acids aminats per l'emoglobina). Caduna d'aquelas cadenas es associada a un gropament prostetic: l'ème. Lo nom d'emoglobina ven de dos mots: [[ème]] e [[globina]]. Se ma simboliza per « Hb ». Une molecula d'ème es constituida d'un ion [[fèrre]] [[complèxe (quimia)|complexat]] per una [[porfirina]]. == Istoric == En 1960, [[Max Ferdinand Perutz|Max Perutz]] e [[John Kendrew]] explican l'estructura tridimensionala de l'emoglobina. En [[1962]], recebèron ensems lo [[Prèmi Nobel de Quimia]] « per lors estudis de las estructuras de las [[proteïna]]s globularas ». == Foncion == [[Fichièr:Hb saturation curve.png|left|thumb|270px|Percentatge d'emoglobina avent fixat d'un dioxigèn, en foncion de la [[pression parciala]] en dioxigèn. Corbadura de tipe sigmoíd → efècte cooperatiu]] Pels [[vertebrat]]s terrèstres, l'emoglobina del sang fixa lo [[dioxigèn]] de l'aire dels palmons. Mercé a la [[circulacion sanguina]], l'emoglobina oxigenada es transportada cap a l'ensemble dels autres organs, per relargar enseguida lo dioxigèn que serà consomit per las cellulas que cal. L'emoglobina permet al sang de caber mai de dioxigèn que poiriá per simple [[Solvatacion|dissolucion]]. == Estructura == Se trapa al còr de la [[molecula]] un [[cicle eterogèn]] [[porfirina|porfiric]] (nuclèu tetrapirrolic), l'ème, que conten un [[ion]] fèrre. Aquel ion fèrre es lo site de fixacion de l'oxigèn. L'ion ferrós establit 6 ligams de coordinéncia: 4 amn la N e 2 amn acids aminats de la cadena polipeptidic: l'istidina. Donat qu'una sosunitat de l'emoglobina es formada per un ème tancat dins una proteïna globulara lo nom es fòrça logic. I a fòrça proteïnas contenent un ème, mas l'emoglobina n'es la mai coneguda. L'element fèrre pòt existir jos 2 formas dins la molecula: * jos forma ferrosa, ion Fe²⁺ : sola forma activa de l'emoglobina umana. Se dich d'oxiemoglobina. (interaccion reversible amb O₂). * jos forma ferrica, ion Fe³⁺ : se dich [[metemoglobina]]. (interaccion irreversible amb O₂) Se pòt parlar del poder ''oxiforic'' de l'emoglobina. Aquò correspond a la quantitat de dioxigèn que pòt fixar. Aquela valor es de {{unitat|1.34|ml}} d'O₂/g d'Hb. === Emoglobina umana === Per l'èsser uman, l'emoglobina Adulta (HbA) es un [[tetramèr]], constituit de doas globinas α e doas globinas β ligadas per de ligams flacs. Pels recent nascut, s'agís d'[[emoglobina fetala]] amb doas globinas α e doas globinas γ. Las sosunitats son estructuralament similara e an a quicòm près la meteissa talha. Cada globina a une massa moleculara de prèp {{unitat|17000|[[Unitat de massa atomica|daltons]]}}, per una massa totala de prèp de {{unitat|68000|daltons}}. Cada globina de l'emoglobina conten un ème, de tal biais que la capacitat totala de ligam de l'emoglobina pel dioxgèn es de quatre moleculas. Estapas de reaccion: * Hb + O₂ ↔ HbO₂ * HbO₂ + O₂ ↔ Hb(O₂)₂ * Hb(O₂)₂ + O₂ ↔ Hb(O₂)₃ * Hb(O₂)₃ + O₂ ↔ Hb(O₂)₄ Resumit de la reaccion: * Hb + 4O₂ → Hb(O₂)₄ Una estructura de la forma desoxi de l'emoglobina umana es donada pel PDB 1A3N. En practica, s'observa pas aquò: * Hb + 4O₂ ↔ Hb(O₂)₄ En efècte, dins las condicions fisiologicas, doas sosunitats son de contunh oxigenadas per doas moleculas d'emoglobina. Se pòt doncas escriure: * Hb(O₂)₂ + 2O₂ ↔ Hb(O₂)₄ ==== Valors normalas per l'adulta ==== * Òmes: 13 - {{unitat|17.87|g/dl}} de sang o 8.3 - {{unitat|10.5|mmol/l}} de sang. * Femnas : 12.10 - {{unitat|16.40|g/dl}} de sang o 7.4 - {{unitat|9.9|mmol/l}} de sang<ref>[https://web.archive.org/web/20120713050953/http://www.has-sante.fr/portail/upload/docs/application/pdf/Hemogram.pdf sante.fr]</ref>. Atencion, per la femna prens e l'enfant, aquel taus merma fòrça. === Emoglobina del grand dalfin === La composicion de l'emoglobina del [[grand dalfin]] oceanic li permet de demorar immergit pendent un mai grand periòde de temps que lo grand dalfin vivent mai prèp de las còstat<ref>{{en}} Hersh, Sandra L. et Deborah A. Duffield, article intitulé ''Distinction Between Northwest Atlantic Offshore and Coastal Bottlenose Dolphins Based on Hemoglobin Profile and Morphometry'', inclus dans le livre ''The Bottlenose Dolphin'', dirigé par Stephen Leatherwood et Randall R. Reeves, pages 129-139, San Diego, Academic Press|, [[1990]], ISBN 0-12-440280-1</ref>. == Ligam a l'oxigèn == [[Fichièr:Heme b.svg|thumb|[[Ème]]]] Dins la forma tetramerica de l'emoglobina normala, lo ligams amb l'oxigèn, o formacion d'oxiemoglobina, es un procés cooperatiu, o [[allosteria|allosteric]], que l'afinitat de ligam de l'emoglobina per l'oxigèn es afectat per la saturacion en oxigèn de la molecula. Aquò a per consequéncia que la corbadura d'afinitat de l'oxigèn per l'emoglobina a la forma d'una [[sigmoïda (matematicas)|sigmoïda]] (corbadura en forma d'S), al contrari a un procès non cooperatiu (mickaelian) qu'a una forma iperbolica. L'afinitat de l'emoglobina per l'oxigèn merma en preséncia de [[dioxid de carbòni]] ([[efècte Haldane]]), a de [[pH]] flac e quand la temperatura aumenta. Aquelas proprietats quimicas son essencialas pel vivent perque permeton una melhora liberacion del dioxigèn dins los teissuts actius (ex: lo muscle en exercici, per la produccion de metabolits desvelòpa un pH acid, la seuna temperatura aumenta afirmant la dissociacion del dioxigèn de l'ème). Lo dioxid de carbòni reagís amb l'aiga per formar de bicarbonat via la reaccion: : CO₂ + H₂O ↔ HCO₃^- + H⁺ Per aquela reaccion se vei que lo sang possedant un naut taus de dioxid de carbòni a tanben un pH mai bas. L'emoglobina pòt se ligar als [[proton]]s e al dioxid de carbòni çò qu'indutz un cambi de conformacion dins la proteïna que facilita la liberacion de l'oxigèn. Le proton pòt se ligar a diferents luòcs lo long de la proteïna, alara que lo dioxid de carbòni se liga sul grope alfa-amino en formant un [[carbamat]]. Aquel contraròtle se nomena d'[[efècte Bohr]]. De meteis biais, quand lo nivèl de dioxid de carbòni dins lo sang merma (per exemple prèp dels palons), lo dioxid de carbòni es relargat, aumentant l'afinitat de la proteïna per l'oxigèn. Aquel contraròtle de l'afinitat de l'oxigèn per la ligason amb l'emoglobina e lo largament del dioxid de carbòni se nomena l'[[efèct Haldane]]. La ligason de l'oxigèn es tanben afectada per de moleculas coma lo 2,3-difosfoglicerat, que merma l'afinitat de l'emoglobina per l'oxigèn. Per las personas acclimatadas a las nautas altituds, la concentracion de 2,3-difosfoglicerat dins lo sang es mai importanta, çò que permet a l'emoglobina de desliurar de quantitats d'oxigèn mai importantas als teissuts dins d'atmosfèras pauras en oxigèn. === Poisons de l'emoglobina === Al contrari, amb lo [[monoxid de carbòni]] CO, l'emoglobina forma un compausat estable, la [[carboxiemoglobina]] ; en mai, l'afinitat de l'emoglobina pel monoxid de carbòni es superiora a aquela de l'oxigèn, çò que significa que lo CO concurréncia eficaçament l'oxigèn pendent l'oxidacion pulmonària. Lo CO constituís doncas un antagonista de O₂, podent ata provocar una ipoxia dels teissuts: lo seu respirament de fòrta dosis provòca d'indispausicions, [[cefalèa]]s (mals de cap), puèi [[astenia]] (granda flaquesa) e fin finala la [[mòrt]] per [[asfixia]]. Se cura los empoisonaments al CO graves per immersion prolongada en caisson iperbare redusent atal la semivida de la carboxiemoglobina. En mai, d'agents oxidants coma los nitrats contenguts dins l'aiga o los legums pòdon oxidar lo fèrre ferrós (Fe²⁺) de l'ème en fèrre ferric (Fe³⁺), lo fasent atal incapable de fixar l'oxigèn. L'emoglobina es alara nomenada [[metemoglobina]]. La cura consistís en l'administracion de [[blau de metilèn]]. Fin finala, l'ion [[cianur]] CN^- es tanben un inibitor de l'oxidacion emoglobineïc, coma lo [[sulfur d'idrogèn]] H₂S. == Eliminacion de l'emoglobina == Los [[eritrocit|globuls roges]] son fagocitats pels macrofags de la [[melsa]] e del [[fetge]] dins las situacions patologicas. Fisiologicament, son puslèu eliminats pels macrofags de la Mesolha ososa. Pendent aquel processus, la compausanta proteïca de l'emoglobina es degradada jos forma d'acids aminats que son reciclats. La compausanta eminica es degradada en [[biliverdina]] puèi en [[bilirubina]] insolubla (porfirina sens fèrre) de color [[jaune]]. Lo fèrre es reciclat. La bilirubina insoluble es liberada dins lo plasma pels [[macrofag]]s, que se liga a la serum-[[albumina]]. Es atal caminada dins la circulacion sanguina e captada pels [[epatocits]]. Es alara facha soluble per una reaccion de conjugason amb una molecula d'[[acid glucuronic]] puèi es [[excrecion|excretada]] pel [[fetge]] dins la [[bila]]. La bila raja dins l'intestin e la bilirubina soluble es degradada per de bacterias en estercobilina de color bruna, que dona sa color a las femsa. La bilirubina es tanben evacuada dins las [[urina]]s. Quand la bilirubina pòt pas èsser excretada, la seuna concentracion aumenta dins lo sang. Es alara essencialament eliminada per las urinas, çò que provòca de las urinas escuras e de las femsa descoloradas, gaireben [[blanc]]as. == Utilizacion clinica == * Lo taus d'emoglobina es exprimida en g/{{unitat|100|ml}}. Las valors normalas del taus d'emoglobina dependent del sèxe e de l'edat del subjècte. Un taus d'emoglobina inferior a la norma definís una [[anemia]]. * La ''saturacion'' SaO₂ definís en % es calculada per la quantitat d'oxiemoglobina divisada per la quantitat totala d'emoglobina del sang. La ''saturacion'' SaO₂ pòt èsser mesurada sus de sang venós o del sang arterial. La saturacion en oxigèn del sang es un dels paramètres d'un examèn nomenat [[gas del sang]]. La valor de la saturacion es considerada coma dangierosa s'es inferiora a {{unitat|90|%}} per de sang arterial. La valor normala es de gaireben {{unitat|96-100|%}} per de condicions atmosfericas normalas. * La [[cianòsi]] es un signe clinic. S'agís de la coloracion blavenca dels teguments. Apareis quand la concentracion en emoglobina reduch despassa los {{unitat|5|g}}/{{unitat|100|ml}} de sang capillar. Pòt èsser amagada per una anemia. == Moleculas analogas == La molecula d'ème de l'emoglobina pareis a la [[clorofilla]], l'atòm de fèrre essent remplaçada per un atòm de [[magnèsi]], çò que li balha sa color verda. Pels [[invertebrat]]s, l'[[emocianina]] tend un ròtle analòg a l'emoglobina. Qualques espècias semblan pasmens possedir una emoglobina capable de fixar lo dioxigèn, veire de lo transportar de biais tan eficaç que pels vertebrats (ex : [[Lampresa marina]], que possedís una emoglobina presentant una mescla unica de caractèrs e proprietats a l'encòp primitius e nautament especializats<ref> HemoglobineLamproie</ref>. Lo seu [[pes molecular]] (~17000), coma aquel de l'emoglobina musculara, conten en aparéncia un [[ème]]. Lo seu punt isoelectric es aquel d'una emoglobina tipica d'invertebrat. Los [[acids aminats]] que la compausa sont pasmens en partida sonque caracteristics de las emoglobinas dels invertebrats), per l'autre partida, evòcan puslèu una emoglobina de [[vertebrat]]s<ref>Pedersen, Roche e Fontaine</ref>. Un estudi<ref>HemoglobineLamproie Wald, George, Riggs, Austen ; ''The hemoglobin ot the sea lamprey, Petromyzon marinus'' ; The Rockefeller University Press ; [https://web.archive.org/web/20110522145522/http://en.scientificcommons.org/repository/pubmed_central_pmc3_-_nlm_dtd PubMed Central} et [http://en.scientificcommons.org/33049735 Resumit]</ref>mesurèt la corbadura d'equilibri en dioxigèn d'aquel pigment e diferents [[pH]]; es una iperbola rectangulara coma aquela que se vei amb l'emoglobina del muscle dels vertebrats<ref> HemoglobineLamproie</ref>. L'emoglobina d'invertebrats coma lo vèrm [[Nippostrongylus]] o aquel de qualques larvas de moscas de la familha dels [[Oestridae]] (que son de [[parasitisme|parasits]] d'animals vivents) servissent subretot a l'estocatge del dioxigèn e pauc al seu transpòrt. l'emoglobina de la lampresa es al contrari un agent eficaç de transpòrt del dioxigèn, mercé a una afinitat gaireben flaca pel dioxigèn e un fòrça grand [[efècte Bohr]]; rivaliza amb las emoglobinas mai eficaças trapadas dins lo sang dels vertebrats<ref> HemoglobineLamproie</ref>. == Malautiás geneticas de l'emoglobina == Coma fòrça proteïnas, las cadenas d'emoglobina presentan de mutacions que mai sovent an cap de consequéncia clinica. Mai de 500 emoglobinas anormalas foguèron repertoriadas<ref>{{fr}}l'Hématologie de Bernard Dreyfus, Médecine-Sciences- Flammarion1992</ref>. Qualques mutacions (Hb Köln, Indianapolis, eca.) provòcan una instabilitat del [[tetramèr]] precipitant en [[còrs d'Heinz]], o una metemoglobinemia (emoglobinas M). A vegada aquela mutacion provòca una afinitat anormala per l'oxigèn, o, coma l'Hb Hope, una diminucion d'afinitat amb una P50 nauta donant una anemia plan suportada e una cianòsi al repaus, l'efòrt e l'altitud essent mal suportats, o, coma l'Hb Chesapeake, Malmö, o Olympia, una aumentacion d'afinitat amb una P50 mermada e una poliglobulia compensatritz provocant de manifestacions clinicas a començar d'un edat. D'autres pòdon èsser responsables d'una emolisa cronica, HbS (per mutacion de glutamina en valina çò que provòca la polimerizacion d'Hb), HbC, o aumentar a l'estat eterozigòte una autra emoglobinopatia, HbO Arabi, HbD Punjab ou Hb Lepore, o una β-talassemia, HbE. Fin finala, lo damatge genetic pòt portar en mai de l'estructura primària de la proteïna, sus una deca quantitativa de la seuna sintèsi, o una persisténcia anormalament nauta de l'emoglobina fetala HbF. == L'emoglobina dins las Arts== [[Fichièr:Hemoglobin 3up.jpg|thumb||450px|''Heart of Steel (Hemoglobin)'' (2005) de Julian Voss-Andreae. Los imatges mòstran l'escultura de 1,60 m de nau just aprèp l'installacion, aprèp 10 jorns e aprèp de meses d’exposicion al mejans.]] En 2005, l’artista [[Julian Voss-Andreae]] realizèt l'escultura ''Heart of Steel (Hemoglobin)'', avent per modèl l’espina dorsala de la proteïna. L'escultura es facha de veire e d’[[acièr Corten]]. L’aspècte rovilhat de l’òbra es fach pr'amor e evòca la reaccion quimica fondamentala de l'oxigèn se ligant al fèrre contengut dins l’emoglobina<ref>Constance Holden, Blood and Steel, 30 de setembre de 2005 in Science [http://www.sciencemag.org/cgi/reprint/309/5744/2160d.pdf {{pdf}}]]</ref><ref>Moran L, Horton RA, Scrimgeour G, Perry M; Principles of Biochemistry; rdPearson|lieu= Boston, MA; 2011; ISBN 0321707338</ref>.. == Nòtas e referéncias == <References/> {{DEFAULTSORT:Emoglobina}} [[Categoria:Emoglobina]] r1zx401sqxo0f2tncttk4lmis0zqoib 0 165034 2474490 2469150 2025-06-19T06:26:36Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2474490 wikitext text/x-wiki La '''dolor''' es una  experiéncia sensoriala e [[Emocion|emocionala]] desagradiva, una [[sensacion]] [[Subjectivitat|subjectiva]] normalament ligada a un messatge de dolor, un [[estimulús]] [[Nociceptor|nociceptiu]] transmés per lo [[sistèma nerviós]]. Al vejaire biologic e evolutiu, la dolor es una informacion permetent a la consciéncia de far l'experiéncia de l'estat de son còrs per poder i respondre<ref>{{Lien web|nom1=Larousse|prénom1=Éditions|titre=Archive Larousse : Grande Encyclopédie Larousse - douleur - Dovjenko (Aleksandr Petrovitch)|url=http://www.larousse.fr/archives/grande-encyclopedie/page/4390#t231800|site=www.larousse.fr|consulté le=2016-12-12}}</ref>. Se destria subretot dos [[Douleur#Type de douleur|tipes de dolor]], aguda e cronica<span></span>: * la dolor aguda correspond a un « senhal d'alarma » de l'[[Organisme vivent|organisme]] per inciar una reaccion apropriada en cas damatge a l'iintegritat fisica, o per un traumatisme ([[cremadura]], [[plaga]], tust), o per una [[malautiá]]; * la [[Douleur#Douleur chronique et maladies en cause|dolor cronica]], l'installacion durabla de la dolor, es considerada coma una [[malautiá]] que pòt per exemple èsser lo signe d'un disfoncionament dels mecanismes de sa genèsi, se dich alara dolor neurogèna o psicogèna. Aquel sensacion, de desagradiva fins a insuportabla, es pas necessariament exprimida. Per l'identificar per altrú se pòt far lo diagnostic de la dolor en fasent referéncia a d'efièchs observables, per exemple los movements reflèxes de retirada al nivèl dels membres e de las extremitats per las dolors agudas, o de cambiaments de comportament, d'actituds e de posicions antalgicas del còrs per las dolors cronicas. Los [[tractaments de la dolor]] son multiples, los estudis sul subjècte per una melhora compreneson se contunhan, subretot per la reconeissença quand es pas exprimida. Atal la [[dolor de l'enfant]] l'es pas totjorn, la dolor pel recent nascut quitament existissent pas oficalament fins a la demonstracion del contrari en 1987, e son identificacion dins lo reialme animal demora un subjècte de recerca. == Definicion == Una definicion de referéncia de la dolor foguèt donada en [[1979]]<ref>{{En}} International Association for the Study of Pain (IASP) « Pain terms: a list with definitions and notes on usage » ''Pain'' 1979;6:249-252</ref> par L'IASP (''{{Lang|en|International Association for the Study of Pain}}'') : « La dolor es una experiéncia sensoriala e emocionala desagradiva, ligada a una lesion istologica reala o potenciala, o descricha en tèrmes d'una tala lesion. » La dolor apareis atal coma una experiéncia subjectiva. Es un eveniment neuropsicologic pluridimensional<ref>{{Cite book}}</ref>. Conven alara de destriar<span></span>: * la compausanta sensoridiscriminativa que correspond als mecanismes neurofisiologics de la nocicepcion. Asseguran la deteccion de l'estimulús, sa natura (quemadura, descargas electricas, torsion, etc.), sa durada, son evolucion, son intensitat, e l’analisi de sos caractèrs espacials; * la compausanta afectiva qu'exprimís lo reson desagradiu, penós, ligat a la percepcion dolorosa. La representacion mentala de la dolor cronica (los estats mentals aversius provocats per las emocions causadas per la dolor) seriá encargada d'una valor negativa capabla de transformar los estats neuronals<ref>{{Revista}}</ref>; * la compausanta cognitiva referissent a l’ensemble de procediments mentals qu'acompanhan e donan de sens a una percepcion en adaptant las reaccions comportementalas coma los procediments d’atencion, d’anticipacion e de diversion, las interpretacions e valors atribuidas a la dolor, lo lengatge e lo saber sus la dolor (semantica) amb los fenomèns de memòria d’experiéncias dolosas anterioras personalas (memòria episodica) decisius sul comportament a adoptar. Beecher en 1956<ref>{{Revista}}</ref> mostrèt l’influéncia de la significacion acordada a la malautiá sul nivèl d’una dolor. Extudiant comparativament dos grops de nafrats, militars e civils, que presentavan de lesions identicas en aparéncia, observèt que los militars reclamavan mens d’analgesics. En efièch, lo traumatisme e son contèxte compren de significacions plan diferentas<span></span>: comparativament positivas pels militars (vida salvada, fin dels riscs du combat, bona consideracion del mitan social, etc), son negativas pels civils (pèrda d’emplec, pèrda financièras, desinsercion sociala, etc) ; * la compausanta comportementala que correspond a l’ensemble de las manifestacions observablas: ** fisiologicas (paramètres somatovegetatius, etc), ** verbalas (planhs, gemècs…), ** motriças (immobilitat, agitatcion, actituds antalgicas). En [[1994]] L'IASP prepausa cinc critèris diferents de classificacion<ref name="kt7">{{Cite book}}</ref><span></span>: # la region del còrs implicada<span></span>: l'abdomèn, membre inferior… # lo sistèma que la disfoncion causa la dolor<span></span>: digestiu, nerviós… # la durada e la frequéncia; # l'intensitat e la durada dempuèi lo començament; # l'[[etiologia]]. === Mecanismes fisiologic e regulacion === [[Fichièr:Théorie_du_Gate_Control.png|vinheta|Figura explicant la Teoria del Gate Control]] Dins las vias nervosas de la nocicepcion se destria lo circuit de la percepcion e aquel de la regulacion<span></span>: * las vias nociceptivas ascendentas, coma totas las vias nerviosas sensitivas, menant l'informacion de la periferia del còrs cap al cortèx cerebral passant per la [[Mesoth espinau|mosolha epinosa]]; * las vias descendantas, a contrari, pòrtan un messatge dempuèi lo cortèx cap a la periferia, a l'encontre del messatge nociceptiu que pòdon alara limitar l'intensitat agissent sus las vias ascendantas. Lo ròtle d'aqueles circuits descendent es lo retrocontraròtle, aicí la regulacion de l’intensitat del messatge sensitiu per modular la sensacion dolorosa<ref>[http://acces.ens-lyon.fr/biotic/neuro/douleur/html/ctrldesc.htm Les contrôles descendants de la douleur]</ref>. Aquel mecanisme enebitor es tanben nomenati teoria de la pòrta o ''[[gate control]]'' e es per exemple utilizat dins lo contraròtle enebitor difús. Aquelas vias nociceptivas transmeton l'informacion de l'estimulús nociceptiu mercé a de mecanismes electrobioquimicas fasent intervenir fòrça [[Molecula|moleculas]], coma d'[[Aminoacid|acids aminats]]. La dolor es menada d'en primièr pers fibras A-delta que conduson lo messatge nociceptor a una velocitat de 15 à 30&nbsp;m/s. La vulnerabilitat a la dolor o la sensibilitat a l'« efièch placebo » dependent en partida de factors genetics que contraròtlan lo sistèma dopaminergic del cervèl, qu'es en causa dins l'anticipacion de la dolor e de la confiença en la garison. Quitament per la produccion pel quita d'unes [[Opiacèu|opiacèus]] naturals (las endorfinas) jògant un ròtle de [[neurotransmetor]]<ref>{{Revista|nom1=Zubieta|nom2=Bueller|nom3=Jackson|nom4=Scott}}</ref>. === Nivèl de genèsi === La dolor compta tres grands mecanismes de genèsi<span></span>: la dolor de nocicepcion, la dolor neurogèna e la dolor psicogèna. La dolor nociceptiva es generada per un receptor especific, un nociceptor, que lo ròtle es de signalar los damtges a l'integritat de l'organisme. Es un senhal d'alarma normal, e quitament util qu'induch una actitud apropriada que l'abséncia<ref group="Note">Constatée dans certaines maladies génétiques, une mutation du gène ''SC9A'' codant pour un certain type de canal membranaire. ({{en}} [Raouf R, Quick K, Wood JN, [http://www.jci.org/articles/view/43158/version/1 « Pain as a channelopathy »] ''J Clin Invest''. 2010;120:3745–3752</ref> es potencialament dangierosa per l'organisme. La dolor neurogèna es generada pel quita [[nèrvi]] [[Nèrvi|e]] non pas un receptor especific, es donc una patologia nerviosa encara nomenada neuropatia<ref>[http://www.anfe.fr/index.php?option=com_content&view=article&id=335&Itemid=237 ''Douleurs neuropathiques'', e-journal libre d'accès]</ref>. Se sentís coma de descargas electricas, de lancejadas, de sensacions de cremaduras, de sensacions de freg dolorós e de picassons dins lo territòri dels [[Nèrvi|nèrvis]] tocats<ref group="Note">Ce sont des qualificatifs proposés par le questionnaire de la douleur [//fr.wikipedia.org/wiki/Hôpital_Saint-Antoine St-Antoine] (QDSA), mais aussi le DN4 (Douleur neuropathique - 4 questions)</ref>. Es tanben la dolor que sentissons los malauts amputats e subretot la sensacion percebuda dins un membre deaparegut (membre fantasme). La dolor psicogèna es generada pel psiquisme, mas es pas imaginari, es sentida de biais vertadièr per l'individú mas existís en l'abséncia de lesion. Los mecanismes fisiologics d'aquelas dolors son pas clarament definits mas l'utilizacion d'antalgic sembla ineficaç. Aquelas manifestacions dolorosas son ligadas a la somatizacion dels problèmas psicologics, psiquics o socials de l'individú e es en tractant aqueles problèmas que las dolors son tanben tractadas. === Consequéncias === En mai del sentiment de sofrença, la dolor pòt provocar un malaise vagal per estimulacion dels nèrvis vagues (nèrvis pneumogastrics). Los simptòmas d'aquela excitacion vagala son tota o partida dels signes inclusissent per exemple una bassa du debit sanguin per [[bradicardia]] e [[Ipotension arteriala|ipotension]]; una [[sincòpa]]; un miòsis (diminucion del diamètre de las [[Pupilha|pupilhas]] per contraccion de l'iris); una transpiracion als tèrmes dels membres; una secrecion excessiva de saliva; una ipercloridria (excès de secrecion d'[[acid cloridric]] per la mucosa de l'estomac); una constipacion o de [[Diarrèa|diarrèas]]; d'espasmes e de trèbles de la [[Respiracion (fisiologia)|respiracion]]. La dolor perlongada es enebida pel còrs per secrecion d'endorfinas (o endomorfinas). La produccion d'endorfina se fa d'en primièr als nivèls dels [[Nèrvi|nèrvis]] pròches del sèti de la dolor; quand aquelas produccion sufisís pas mai (dolor perlongada), es un site mai pròche del cervèl que pren lo relais dins la secrecion. La dolor torna alara per èrsas. === Avantatge evolutiu === Los estats de dolor son lo resultat de la [[seleccion naturala]]. La sofrença pòt èsser un trach adaptatifu e melhorar la capacitat de subrevida d’un individú. == Diagnostic e evaluacions == L'evaluacion e lo diagnostic de la dolor essent complèxe, l'IASP precisa que « L'incapacitat de comunicar verbalament n'infirma pas la possibilitat que l'individú esprova de la dolor e necessita un tractament apropriat per solaçar la dolor. {{Citation|L'incapacitat comunica verbalament infirma pas la possibilitat que l'individú sentí la dolor e demanda un tractament apropiat per solaçar la dolor. La dolor es totjorn subjectiva<ref group="Note">Traduction libre de : {{Citation étrangère|langue=en|The inability to communicate verbally does not negate the possibility that an individual is experiencing pain and is in need of appropriate pain-relieving treatment. Pain is always subjective…}}</ref>…}} L'[[Organizacion Mondiala de la Santat|OMS]] o precisa plan dins sas recomandacions al subjècte de la dolor per l'enfant<ref>{{En}} {{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20131203063837/http://www.sfpediatrie.com/fileadmin/mes_documents/pdf/Informations__recommandations/D/Guidelines_OMS_Douleur.pdf Guide des recommandations de l'OMS] <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;20</ref> qu'es comunament sosestimada. Diferents organismes definisson l'encastre semantic, recampan las coneissenças [[Fisiologia|fisiologicas]], e liuran de recomandacions de tractament sovent ligats a las diferentas classas d'edats. Per exemple dins la [[francofonia]] se pòt citar l'INSERM sus l'aspect scientific<ref name="INSERM">[https://web.archive.org/web/20140202095050/http://www.inserm.fr/thematiques/neurosciences-sciences-cognitives-neurologie-psychiatrie/dossiers-d-information/la-douleur Dossier douleur a l'INSERM]</ref>, lo CNRD per l'archivatge de las informacions<ref>[http://www.cnrd.fr Centre National de Ressources de lutte contre la Douleur] (CNRD)</ref>, la SFETD per l’exploracion medicala de las via de tractament<ref>[http://www.sfetd-douleur.org Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur] (SFETD)</ref>, o encara l'AQDC al subjècte de la dolor cronica<ref>[http://www.douleurchronique.org/ Association québécoise de la douleur chronique] (AQDC)</ref> Pasmens, malgrat l'emergéncia de mejans tecnics, lo diagnostic demora malaisat qu'existís una tendéncia naturala de s'aparar de la percepcion de la dolor d'altrú, es entre autres la rason de la realizacion d'escalas d'evaluacion de la dolor. === Mejans tecnic === [[Fichièr:Eye_dilate.gif|vinheta|La dilatacion de la [[pupilha]] sembla correlada amb l'arribada de la dolor, dels mejans de mesura son en recerca]] En 2014, un mejan tecnic per « mesurar » la dolor relativament a la dilatacion reflèxe de la [[pupilha]] es en cors d'evaluacion. La pupilhometria permetriá d'adaptar pel melhor los tractaments antidolor, subretot per las personas endormidas ont la dilatacion de la pupilha es pas sensibla a d'autres factors, coma l'estrès, mas son evaluacion suls enfants sembla donar de bons resultats<ref>[https://web.archive.org/web/20140307033131/http://www.franceinfo.fr/sciences-sante/une-nouvelle-camera-pour-mesurer-la-douleur-1327105-2014-02-21 Une nouvelle caméra pour mesurer la douleur] (France Info), extrait : « “Les études qu'on est en train de mener chez l'enfant montrent que c'est efficace” explique l'un des anesthésistes-réanimateurs de cet hôpital, le <abbr class="abbr" title="Docteur">D^r</abbr> Nicolas Louvet.</ref>. === La dolor de l'autre === Sego Nicolas Danziger<ref group="Note">Neurologue et chercheur sur la fonction de l'[//fr.wikipedia.org/wiki/Empathie empathie] dans la perception de la douleur de l'autre à la Pitié-Salpétrière (source : libération, [http://www.liberation.fr/sciences/2009/06/02/j-ai-mal-pour-toi_561427 J'ai mal pour toi] )</ref> la vision de la dolor per l'autre crea une « emocion aversiva » per un mecanisme dich de « resonança emocionala ». Mas precisa qu'aquel mecanisme coneis de manca, per exemple en cas de diferéncia etnica o religiosa, que d'un autre costat pòt realizar « una volontat fugida o d’alunhament d'aquel que patís », e que « de fòrça òbras scientificas mostrèron, aqueles darrièrs ans, que lo còrs medical aviá encara tendéncia a malestimar la dolor dels pacients »<ref>Nicolas Danziger interrogé par tenou'a dans [http://tenoua.org/la-douleur-de-lautre/La douleur de l'autre]</ref>. Es aisit de trobat la pròvas d'una denegacion collectiva de la dolor per altrú subretot al subjècte de l'enfant qu'es largament sosestimada en mitan espitalièr<ref name="2006DREES">[http://www.drees.sante.gouv.fr/IMG/pdf/serieetud61.pdf La prise en charge de la douleur chez l'enfant lors de son passage dans des lieux de soins ambulatoires], <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;9 ({{6|e}} feuillet du {{Pdf}})</ref>. [[Daniel Annequin]] quitament afirma: « Per l'enfant tornan de luènh, pendent d'annadas aviam volgut ignorar que l'enfant sentissiá la dolor […] Se disiá que las fibras C èran pas mielinizadas, mas son pas jamai mielinizadas, aviam coma aquò tota una seria d'argumentaris pseudoscientifics<ref name="DA-FI">Danniel Annequin, dans l'[http://www.franceinter.fr/emission-la-tete-au-carre-douleur-et-anti-douleur émission ''la tête au carré'' du 9 octobre 2013], intervention à partir de la <abbr class="abbr" title="Vingt-troisième">23^e</abbr> minute</ref> ». E es mòstra scientifica de la capacitat del noirigat de sentir la dolor foguèt fach en 1987<ref group="Note" name="1987A">Par [//fr.wikipedia.org/wiki/Kanwaljeet_Anand Kanwaljeet Anand], dans ''la douleur et ces effets chez le nouveau-né et le fœtus humain'' {{Article|langue=en|titre=Pain and its effects in the human neonate and fetus.|périodique=The new Engl journal of medecine|auteur=[[Kanwaljeet Anand|KJS Anand]]|auteur2=PR Hickey|numéro=317(21)|année=1987|pages=1321-1329|url=http://www.cirp.org/library/pain/anand/}}</ref>, e donc sa presa en carga de per abans existissiá qu’excepcionalament, quitament per las intervencions mai pesugas<ref name="2000LR">[https://web.archive.org/web/20140219142350/http://www.larecherche.fr/savoirs/medecine/douleur-enfant-reconnaissance-tardive-01-11-2000-83066 « Douleur de l'enfant : une reconnaissance tardive »] Article La Recherche {{numéro|336}}, année 2000.</ref>. Aquel relatiu refús de veire la dolor de l'autre es pas pròpri al mitan medical tampauc universal coma o mòstra un estudi eissida del plan dolour 2006 que destria dos tipes d'actitud destriada tanben pels sonhants que pels parents<span></span>: los « reservats » e los « sensibilizats », cadun reprochant respectivament a l'autre grop lo tròp o lo tròp pauc de presa en carga, per « sensiblariá » o per « denegacion ». Aquela distinccion fa reson amb aquela d'un autre estudi sociologic que divisa los metges tanben en dos grops<span></span>: los « compatissents » e los « negators »<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/1993 1993], ''La douleur de l'enfant'', [//fr.wikipedia.org/wiki/Annie_Gauvain-Piquard Annie Gauvain-Piquard] et Michel Meignier, ed. </ref>{{,}}<ref group="Note">Précision et rapprochement de ces termes aux ''{{14e}} Journée Unesco La douleur de l’enfant. ''</ref>. === Escalas d'evaluacion de la dolor === La percepcion de la dolor, de son intensitat, es subjectiva. Lo meteis fenomèn (traumatisme, [[malautiá]]) serà sentit de biais diferent segon la persona e segon la situacion. La dolor pòt anar d'una simpla incomodacion fins a un malaise, veire la mesa en dangièr del pronostic vital o psiquiatric de la persona. L'evaluacion per l'autre es donc complèxa, es que s'apiejam de preferéncia sul testinòni mercé a un supòrt d'autoevaluacion e de las escalas d'évaluacion de la dolor especificas quand es impossible o insufisent. ==== Autoevaluacion ==== L'autoevaluacion consistís demandar directament a la persona patissent lo nivèl de sa dolor. Demanda una cooperacion e una bona compreneson, e s'apièja sus d'escalas medicalas estandardizadas (numericas, visualas analogicas, verbalas simplas e verbalas relativas…)<ref name="auto-ev">{{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20170329150440/http://www.chu-toulouse.fr/IMG/pdf/clud_echelles_autoevaluations_douleur.pdf Echelles d’auto-évaluations de la douleur]</ref>. L'autoevaluacion es pas sonque una evaluacion de la dolor, es tanben un biais de comunicar amb l'equipa medicala. Dins lo cas de dolors cronicas per exemple, la cotacion de la dolor indica pas sonque la dolor sentida, mas globalament l'alteracion de la qualitat de vida e l'angoissa emocionala<ref><span class="ouvrage" id="A._F._Allaz2016"><span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span> A. F. <span class="nom_auteur">Allaz</span> ''<abbr class="abbr" title="et alii (et d’autres)">et al.</abbr>'', <cite style="font-style:normal" lang="en">« Pain Intensity Relentlessly At Its Worst : Pain As A Message? »</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">16th World Congres on Pain</cite>, Yokohama, International Association for the Study of Pain (IASP), <time class="nowrap">26–30 septembre 2016</time> <small style="line-height:1em;">([https://web.archive.org/web/20201126154954/https://event.crowdcompass.com/wcp2016/activity/J77lE0cJE7 présentation en ligne])</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&nbsp;</span></ref>. ==== Eteroevaluacion ==== Tanben existís d'escalas d'evalucion especificas fondadas sus l'observacion del comportament del pacient. Al contrari de las escalas d'autoevaluacion demandan pas la participacion del pacient e son d'aquel recomandadas dins l'evaluacion de la dolor per las personas que l'autoevaluacion pausa problèmas per diferentas rasons. En mai del testimòni de l'entorn que pòt evaluar las diferéncias al quotidian, los cambiaments venguts, existís d'escalas d'evaluacions especifica coma l'escala San Salvadour<ref>{{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20160309200439/http://www.chu-toulouse.fr/IMG/pdf/salvadour.pdf SAN SALVADOUR : échelle d’évaluation de la douleur du patient polyhandicapé]</ref>. ===== Enfants e noirigats ===== Lo signe abitual de l'expression de la dolor per l'enfant petit est lo crit que lo o los parents arriban sovent a destriar d'autres crits (paur, fam…), mas a un estadi superior de dolor, lo noirigat es sovent prostrat. Existisson mai d'una escala, mas pauc utilizadas en practica, s'agís de la grasilha DESS (Dolor enfant San Salvadour), de l'escala NCCPC ''(Non communicating children’s pain checklist)'' o GED-DI (Grasilha d’evaluacion de la douleur deficiéncia intellectuala) e de l'escala EDINN (Escala de dolor e d'inconfòrt del nascut novelament e del noirigat). Lo problèma principal d'aquelas escalas e que comptan d'itèms longs de recampar e son pas utilisables en urgéncia. ===== Personas d'edat ===== Per las personas d'edat, e subretot quand patisson de trèbles cognitius coma [[malautiá d'Alzheimer]], se pòt utilizar l'escala Doloplus<ref>[http://www.doloplus.com/ Échelle Doloplus]</ref>, e frequentament utilizada, l'escala ECPA<ref>[https://web.archive.org/web/20160609002226/http://papidoc.chic-cm.fr/12echelecpa.html L'échelle comportementale de la douleur chez la personne âgée (ECPA)]</ref>. == Tipes de dolor == Se dich dolor discrèta o aguda, o alara cronica o recidivanta === Dolor aguda === [[Fichièr:Injured_Bystrov.JPG|vinheta|Una dolor plan viva inducha mai sovent una posicion reflèxa (recauquilhada), lo crit o los gemècs, una respiracion accelerada e irregulara, de sanglòts, la compression o proteccion per la man de la zona dolorosa... illustrada aicí per l'actitud d'un esportiu pauc après lo traumatisme.]] La dolor aguda es una dolor viva imediata, e mai sovent brèva. Es causada per una estimulacion nociceptiva de l'organisme, tala una lesion istologica, podent se produire jos la forma d'un estimulús termica (contacte de la pèl amb de fuòc) o mecanic (un pinçament, un tust). « La dolor aguda jògz donc un ròtle d’alarma que permetrà a l’organisme de reagir e de se protegrr fàcia a un estimulús mecanic, quimic o termic. » Sa foncion d'alèrta es alara justificada, çò qu'es pas mai necessari dins lo cas amb una dolor cronica. === Dolor cronica e malautiá en causa === « La dolor se dich cronica o patologica, quand la sensacion dolorosa passa tres meses e dven recurrenta. » La dolor cronica es una malautiá greva e invalidanta. Las consequéncias de las dolors cronicas son tan organicas (ipertension arteriala segondària, atrofia musculara) coma psicologicas, amb una modificacion comportementala podent anar de l'anxiodepression fins a de trèbles de la depersonalizacion amb risc suicidari crescut<ref>{{En}} Michael T. Smith, Robert R. Edwardsa, Richard C. Robinsonb, Robert H. Dworkinc. </ref>. Fòrça societats sabentas, que la Societat francesa d'estudi e de tractament de la dolor<ref>[http://www.sfetd-douleur.org site internet de la Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur]</ref> (SFETD), l'Associacion internacionala d'estudi de la dolor<ref>{{En}} [http://www.iasp-pain.org Site internet] de l’''{{Lang|en|International Association for Study of Pain}}''.</ref> o la Societat internacionala de neuromodulacion<ref>[http://www.neuromodulation.com/ Site internet] de la Société Internationale de Neuromodulation.</ref>, insistisson sus l'importança de la dolor cronica dins la populacion generala; de 15 a 25 % de la populacion serián victimas de dolors cronicas. Las dolors cronicas son subretot de dolors neuropaticas dins l'encastre de malautiás generalas que tòcan lo sistèma nerviós. Per exemple la diabèti insulinica provòca subretot une destruccion dels nèrvis periferics amb una ipoestesiá, mas dins unes cases, l'atencha dels nèrvis periferics tendrà cap a un estat d'iperestesiá. Los damatges pòstoperatòris dels nèrvis periferics son tanben al causas màger de dolors neuropaticas. De fach, tot damatge a un nèrvi periferic o d'una estructura del sistèma nerviós central pòt s'exprimir per de dolors neuropaticas cronicas. Lo mecanisme d'aquelas dolors se basa uèi sus la pèrda del ''gate control'' (Lo [[gate control]] esquematicament l'enebicion de las vias nociceptivas Aδ e C per las grossas fibras sensitivas-motriças). ==== Patologias en causa ==== Es malaisit de fa una lista complèta dels sindròmas doloroses cronics<ref>{{En}} Dworkin RH, Backonja N, Rowbotham MC, Allen RR, Argoff CR, Bennett J. {{et al.}} </ref> am per exemple<span></span>: * las migranas e los sindròmas migranós refractèris; * las cefalèas cervicogenicas; * Lo ''Failed Back Surgery Syndrome ''o Sindròma de Fracàs de la Cirurgida de l'Espatla<br> * las dolors neuropaticas pòstopertòrias cronicas; * las dolors neuropaticas; * las dolors de l'arterita; * Los sindròmas dolorosas complèxes de tipe I e {{II}}<ref>{{En}} Kemler MA, de Vet HC, Barendse GA, van den Wildenberg FA, van Kleef M. « Spinal cord stimulation for chronic reflex sympathetic dystrophy – five-year follow-up » ''N Engl J Med.'' 2006;354:2394–6. </ref>; * las dolors del membre fantasme; * las dolors de las patologias osteoarticularas cronicas; * las lombalgias cronicas * Etc Los autres mecanismes de dolor cronica son: * de dolors inflamatòrias per iperstimulacion de las vias nociceptivas sens damatge dirècta d'aquelas; * las dolors mecanicas per destruccion de las articulacions; * l'isquemia d'origina vasculara amb una compausanata neuropatica per isquemia dels nèrvis dels membres. ==== Efièchs ==== Progressivament lo comportament se pòt modificar de signes de [[depression]] amb ànsia, agressivitat cap a l'entorn, podent anar fins a de vertadièr trèbles depressius màger e una despersonificacion. En parallèl la persona patissent de dolor cronica se pòt desocializar tot avent benlèu l'imatge de qualqu'un avent aqurit de « beneficis secondaris » pendent lo periòde de cronicizacion de la dolor. Sul plan terapeutic e a causa del damatge organic e psicologic o psiquiatric de la persona, una presa en carga multidisciplinària es donc teoricament necessària. Cal trencar un cercle viciós que la dolor es la partença e que deu èsser tractada abant o pendent la presa en carga psicoterapeutica. ==== Dolor cancerosa ==== Una autra forma de dolor cronica es la « dolor cancerosa » qu'es ligada al quite càncer o a las consequéncias dels tractaments, que pòt induire de dolors neuropaticas o impressivas en foncion del mecanisme. La forma mai rara de la dolor cronica es la dolor ''{{Lang|la|sine materia}}'' qu'es un diagnostic d'eliminacion. Es una dolor qu'a pas d'origina organica aparenta. Aquel diagnostic deuriá èsser evocada sonque al subjècte d'una dolors que las exploracions complementàrias morfologicas (IRM, TDM) e neurofisologicas (electromiogramas, electroneurogramas, potencials evocats somestesics) son e domora normalas. === Dolor a l'esfòç e medecina de l'espòrt === Pendent l'examèn medical dels [[Muscle|muscles]], subretot en medecina de l'espòrt, aqueles diferents temps de l'examèn permeton de detriar entre las diferentas patologias possiblas. Lo mètge examinant cercarà par l'interrogatòri e tanben per l'examèn clinic a individualizar de tipes particulars de dolors muscularas que pòdon orientar cap a las causas que pòdon èsser d'accidents esportius, o alara de malautiás plan individualizadas que se manifestan per diferents tipes de dolors muscularas<ref>A. Farhi, [http://www.commentguerir.com/article/douleurs-musculaire « différentes types de douleurs musculaires »], 2009.</ref>. Se la dolor musculara es presenta a l'esfòrç. L'arrèst de l'esfòrç fisics o la bassa de son intensitat fa diminuir o deapareisser la dolor. Es presenta al repaus, quand los muscles son "fregs". La palpacion del muscle concernits provòca o aumenta la dolor: rictus dolorós sus la cara del subjècte, reaccion de retirada. La contraccion volontària provòca o aumenta la dolor. L'inflamacipn: la dolor inflamatòria es mai importanta de vèspre e en començament de nuèch (quand lo taus sanguin de [[cortisòl]] natural es al mai bas). Diminuís o desapareis après caufament e a l'esfòrç. La dolor mecanica se fa de contunh, diminuís pas veire aumenta a l'esfòrç. Aumenta pas de vèspre, nimai al començament de la nuèch, e diminuís la mobilizacion s'arrèsta. De toxinas bacterianas, vegetalas, fongicas o animalas ([[Verin|verins]]) pòdon èsser de fonts vivas de dolors<ref>{{En}} Loris A. Chahl et E.J. Kirk « Toxins which produce pain » ''Pain'' 1975;1(1):3-49. </ref> == Tractaments == Lo tractament inadeqüat de la dolor es plan espandit dins lo domèni quirurgical e dins lo dènis espitalièr e d'urgéncia en general<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista|nom1=Cullen L}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. Aquela negligéncia s'espandís dempuèi tota epòca<ref>{{Cite book}}</ref>. Los africans e latinoamericans serián mai nombroses a patir entre las mans d'un mètge<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>; e la dolor per las femnas es mens tractada que pels òmes<ref name="pmid11521267">{{Revista}}</ref>. E la dolor per l'enfants, e subretot pels mai pichons, èra negada oficialament e scientificament fins a la mitat  dels 1980, aqueles essent regularament operada sens anestesia<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Claude_Guillon_(écrivain) Claude Guillon], [https://web.archive.org/web/20130420103924/http://claudeguillon.internetdown.org/article.php3?id_article=141 Douleur chez l’enfant : Histoire d’un déni] (tiré du livre ''À la vie, à la mort - Maîtrise de la douleur et droit à la mort'' {{ISBN|9782911606144}})</ref>. L'''{{Lang|en|[[International Association for the Study of Pain]]}}'' explica per exemple que la dolor deuriá èsser presentada dins los [[dreches de l'Òme]] e que la dolor cronica deuriá èsser considerada coma malautiá<ref>{{En}} Delegates to the International Pain Summit of the International Association for the Study of Pain (2010) [https://web.archive.org/web/20110513203221/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=Declaration_of_MontrandNum233_al "Declaration of Montreal"] consulté le 4 janvier 2010.</ref>. Aquelas modificacion, per l'ora, es sonque presetada en China e en Austràlia<ref name="isbn0-7817-7388-1">{{Cite book}}</ref>. En 2013, solas 2 personas sus 10 epl mond an accès als analgesics. Quitament dins los païses desvolopats, lo tractament de las dolors intensas demora insufisent, entre autre 70 a 90 % de las malauts tocats d'un càncer en fasa terminala<ref>[https://web.archive.org/web/20141101171838/http://www.cles.com/droits-humains/article/80-des-humains-prives-d-antidouleur « 80 % des humains privés d'antidouleur »] dans CLES {{n°|81}}, février-mars 2013</ref>. Cada annada, de desena de milions de personas pel mond acaban lors jorns dins de sofrenças insuportablas que poirián pasmens èsser aisidament aleujadas<ref>{{En}} Rapport de ''{{Lang|en|Human Rights Watch}}'' : [http://www.hrw.org/node/98936 « Global State of Pain Treatment »] 2011</ref>. Obstacles a la presa en carga de la dolor<span></span>: * se considerava fins als [[Annadas 1980|ans 1980]] que los noiregats patissián pas en rason de la [[Mielina|mielinizacion]] incomplèta de lors [[Neuròna|neurònas]]. Mas l’existéncia de la dolor a l'edat mai jove, e subretot la pròva scientifica dels efièchs deletèris de sa non presa en carga, son una donada centrala dels tèxtes oficials actuals; * la dificultat de l’identificacion e de l'evaluacion de la dolor per l’enfant<ref>[https://web.archive.org/web/20160615123341/http://www.has-sante.fr/portail/upload/docs/application/pdf/doulenf4.pdf Évaluation et stratégie de prise en charge de la douleur aiguë en ambulatoire chez l'enfant de 1 mois a 15 ans] <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;7</ref>, et la potenciala negacion d'aquela<ref group="Note">Dans le contexte d'une prise en charge hospitalière {{Citation|le parent a tendance à nier la douleur [...] que le praticien nie la douleur.}}</ref> ; * la dolor se pòt utilizar coma un element diagnostic per revelar una malautiá o un mal. Unes quite actes diagnostics son generators de dolor, que son los actes invasius coma una ponccion ossosas ; * lo tractament de la dolor aguda utiliza de [[Medicament|medicaments]] classificats coma estupefiants que pòdon crear d'[[Addiccion|addiccions]] ; * unes avançan lo pes de la cultura judeocrestiana ont l'òme e la femna foguèron destinats a sofrir essent caçat del [[paradís]]. Ara, la dolor es considerada coma una malautiá especifica. === Medicamentoses === La dolor aguda abitualament se sonha amb de medicaments coma los [[Analgesic|analgesics]] e anestesiants. La dolor cronica, pasmens, es mai complèxa e demanda los esfòrces coordonats d'una equipa de professionals de la santat, çò qu'implica tipicament de [[Mètge|mètges]], psicoclinicians, fisioterapeutas, ergoterapeutas e infirmièrs<ref>{{En}} Thienhaus, O; Cole, BE (2002). </ref>{{,}}<ref>{{En}} Main, Chris J.; Spanswick, Chris C. (2000). </ref>. L'[[Organizacion Mondiala de la Santat|OMS]] definís tres lindals de dolor que s'associa associe de principis terapeutics. Al nivèl 1, se de dolors fèbles o moderadas son diagnosticadas, d'antalgics non morfinics ([[paracetamòl]], antiinflammatòris non esteroïdian (AINS) per exemple, [[aspirina]] o [[ibuprofèn]]) se pòdon presciure. Al nivèl 2, se de dolors moderadas son diagnosticadas, un antalgic derivat de la morfina (codeïna (associada e de paracetamòl), tramadòl e nefopam) se pòt presciure. Al nivèl 3, de dolors intensas, de [[morfina]] e d'oxicodòna se pòdon utilizar<ref>{{Ligam web}}</ref>. De naotar la classificacion delicata del nefopam (Acupan) dins los lindals de l'OMS. S'agís d'un antalgic non morfinic (= lindal 1 de l'OMS) mas de poténcia equivalenta a un medicament de lindal 2. Lo tractament de la dolor depend de l'intensitat e de son origina, lo tractament definitiu essent lo tractament de la causa, quand es possible. Pòt utilizar un reconfòrt, per desviar l'atencion, per explicar çò que se passa (diminuir l'ànsia); aquò es plan flagrant amb: los enfants, a una posicion d'espèra (installacion del pacient dins una posicion que minimiza la dolor; lo pacient pren mai sovent instinctivament aquela posicion), al freg o al caud (seguent lo tipe de dolor mecanica o inflamatòria, e aplicada localament e amb moderacion, calma lo dolor), a l'[[odontologia]] (dolors de postura (muscles, mialgias) inducha per la nautor inadaptada de las dents naturalas<ref>[http://www.lecourrierdudentiste.com/dossiers-du-mois/prescription-medicamenteuse-en-pathologie-et-chirurgie-buccale-lles-antalgiquesr.html La prescription des antalgiques en odontologie]</ref>, a la quinesiterapia (massatge, fisoterapia), a l'[[ipnòsi]], a d'antiinflamatòris, a d'[[Analgesic|antalgics]], e de sedatius (fins a l'anestesia) e, a vegada, l'antalgia intervencionala es utilizada. Dins las dolors intensas, un pacient possedís la possibilitat de gerir l'antalgia quand es administrada per perfusion de [[morfina]]<span></span>. Aquela modalitat d'analgesia se nomena analgesia contrarotlada pel pacient (ACP) o PCA en anglés. Lo tractament de la dolor pòt tanben s'apiejar sus de metòdes de tractaments fisics inclusissent per exemple quinesiterapia, osteopatia, ergoterapia e reeducacion sensitiva de la dolor === Psicologics === Los individús que recebon un sosten social redusent los riscs de patir de càncers<ref>{{En}} Eisenberger, NI; Lieberman (2005). </ref>. Es possible que de pacients patissent de dolors cronicas sián tan absorbidas dins una activitat o un divertiment que sentisson pas mai la dolor, o qu'aquela siá fòrça diminuida<ref name="Melzack_Wall_1996_22-23">{{En}} Melzack, R; Wall, PD (1996). </ref>. Las [[Psicoterapia cognitiva e comportamentala|terapias cognitiva e comportamentalas]] (TCC) son eficaças per reduire las sofrenças associadas a las dolors per unes pacients, mas aquela diminucion de la dolor demora insufisentas e amb un nivèl de pròva encara tròp fèble<ref>{{Revista|nom1=Vlaeyen JW, Morley S}}</ref>. Las psicoterapias d'inspiracion psicanalitica (P.I.P) pòdon tanben reduire las sofrenças provocadas per las dolors cronicas, aqueles resultats positius demandan pasmens pel pacient un interés per sa vida psiquica e lo procediment d'introspeccion<ref>C. Demange, C. Husson, D. Poivet, JP Escande. </ref>. Una revista de 2007 sus 13 estudis afirma que l'[[ipnòsi]] redusís la dolors dins unas condicions, pasmens se lo nombre de pacient avent participat a aquel estudis es un pauc bas<ref name="Elkins2007">{{Revista}}</ref>. === Per de medecinas alternativas === La dolor es la rason màger per que los individús utilizan la medecina non convencionala<ref name="Astin1998">{{En}} Astin, JA. </ref>. Un analisi sus 13 estudis dins lo tractament de nauta qualitat de la dolors per acupunctura conclutz qu'existís una pichona diferéncia dins los tractaments qu'inclusisson pas l'acupunctura<ref>{{En}} Madsen MV, Gøtzsche PC, Hróbjartsson A. « Acupuncture treatment for pain: systematic review of randomised clinical trials with acupuncture, placebo acupuncture, and no acupuncture groups » ''BMJ'' 2009;338:a3115. </ref>. L'[[omeopatia]] es un autre metòde terapeutic utilizat per unes pacients per solaçar la dolor. Lo principi de similitud qu'es una de las basa del prescriptors a de caracteristicas semblablas a aquela de las dolors dels pacients. Lo mètge omeopatic vòl d'en primièr diagnosticar de biais purament medical puèi cerca a individualizar los simptòmes especifics del quita malaut, los mai personals, caracteristicas, dins son biais de manifestar sa malautiá, que mena a seleccionnar los medicaments mai semblables al cas<ref>[https://web.archive.org/web/20150317021930/http://homeophyto.com/dossier/D157.html Homéopathie et douleur sur Homeophyto.com]</ref> == Estudis == === Reaccion === La reaccion a la dolor es utilizada per evaluir l'estat neurologic d'un patient, e entre autre son estat de consciéncia. Fa partit del bilanç dels secoristas e tanben de l'[[escala de Glasgow]]. Se la victima a pas de reaccions espontanèa, ni al bruch o al tocat, sa reaccion a la dolor es testada. Cal realizar una estimulacion que cause pas de nafras mimai agreujament de l'estat. I a mai d'un metòde. Un pinçament de la pèl foguèt lontemps practicat; se lo cal evitat. Sus una persona conscienta, un leugièr pinçament a las extremitats se pòt realizat (dessús de la man o del pé, fàcia intèrna del braç) per verificar se la persona sentís çò que li es fach, mas pas coma metòde d'estimulacion d'una persona sens reaccion. Una pression amb los dets sul rèire de la maissa inferiora, jos las aurelhas e una pression piejada al nivèl sosorbitari. === Epidemiologia === La dolor es la causa màger de visita en mitan espitalièr dins 50 % des cases<ref>{{Revista}}</ref>, es una practica de visita presenta dins 30 % de las familhas<ref name="pmid12160512">{{Revista}}</ref>. Fòrça estudis epidemiologics de diferents païses mòstran una prevaléncia nauta de dolor cronica presenta per 12-80 % de la populacion<ref name="pmid20358856">{{Revista}}</ref>. Ven mai evidenta a l'apròche del decés pels individús<ref name="Death2010">{{Revista}}</ref>. Una enquèsta de 6 636 enfants (edats entre 0–18 ans) afirma que, sus 5 424 enfants interrogats, 54 % faguèron l'experiéncias de dolors dins los darrièrs meses. Un quart d'entre eles contan que fan l'experiéncia de dolors presentas o perlongadas dempuèi tres meses veire mai, e un tèrç d'entre eles contan que fan l'esperiéncia de dolor frequentas e inteusas. L'intensitat de las dolors cronicas èra mai nauta per las filhas, e la dolor cronica aumenta per las filhas de 12 e 14 ans d'edats<ref name="pmid10863045">{{Revista}}</ref>. === Tolerança === La percepcion de la dolor se pòt aumentar o diminuir per de medicaments. Sens medecina, depend fòrça del tipe de dolor, del contèxte e de la cultura del pacient. Dins un contèxte rassegurant, o al contrari fòrça très dificil (situacion de guèrra) l'intensitat de la dolor pòt diminuir. Per exemple, experimentalament, la simpla preséncia de plantas vèrdas dins una cambra diminuís l’intensitat persebuda d'una dolor<ref>S.-H. Park, R.H. Mattson, E. Kim, 2004, ''Pain tolerance effects of ornamentalplants in simulated hospital patient room '' ; ISHS Acta Horticulturae 639: XXVI International Horticultural Congress: Expanding Roles for Horticulture in Improving Human Well-Being and Life Quality ([https://web.archive.org/web/20160303182758/http://www.actahort.org/books/639/639_31.htm Résumé], en anglais)</ref> e de l'estat psicologic del pacient. === Antropologia, sociologia === La dolor es pas considerada nimai presa en compte dels meteis biais segon las [[Cultura|culturas]] o las religions. Cada pòble a la sieuna concepcion de la dolor, e mai generalament de la sofrença. Aquela nocion s’aplica tan al beneficiaris dels sonh qu'a las valors dels sonhants. En efièch, « son pas sonque los malauts qu'intègran lor dolor dins lor vision del mond, mas tanbe los mètges e las infirmièras que projetan lors valors, e sovent lors prejutjats, sus çò que vivon los pacients que n'an la carga. »<ref>LE BRETON D., 1995, {{P.}}136</ref>. Vaquí un exemple qu'illustra fòrça plan las diferéncias qu'existisson entre las culturas al subjècte lo quita sens que se dona a la dolor<span></span>: « Un [[Etnologia|etnològ]] conta que dins la societat qu'estudia, una femna sabent qu'el possedís una troça de secors li mena son enfant, ele li ditz que l'enfent ten un leugièr « malon » al pé, la maire coma l'enfant sembla pas considerar la nafra amb gravetat. Quand l'etnològ deliga lo bendatge de fuèlha de bananièr, descobrís estabosit que l’òs de l’enfant de son pé aparéis, segon los tèrmes de l’etnològ « una massa gelatinosa » se pòt veire. Dins aquela meteissa societat, es cridat un autre còp al lièch d'una dolla patissent de constipacion. Aquel darrièr cas, d’una gravetat mendre al vejaire de l'etnològ es considerat coma fòrça greu membres d'aquela societat del sud oèst de [[Tanzania]], qu'aquela constipacion pòt aver per causa una accion malvolenta, per exemple aquela d'un masc. ». Per evaluar la dolor cal don considerar l’origina etnica, la religion o la filosofia de vida de las personas sonhadas, e, dins lo cas dels enfants espitalizats, de l’origina de lor parents. Globalament los pacients eissits d'una religion del libre (josieu, crestian, musulman) considèran que la dolor es una volontat de Dieu, una espròva e l'actitud coratjosa fàcia e aquela permet lo rescat de las decas de l'umanitat. ''A contrario'', se pòt estonar que de pacients qualificats de "mediterranèus" practicant las religions del libre exteriorizan a grand bruch dolor e exagerisson lor sofrença, çò se venguèt al sègle XX lo mite del "sidròma mediterranèu". Mai lo fach que s'agís pas d'un sindròma amb de simptòmas precises, foguèt constat qu'otra Atlantic, de personas de meteissas culturas religiosas ne son d'excellents exemples. Al subjècte de las dolors de la jasilha, una granda retenguda de las femnas [[Asia|asiaticas]] (subretot del Sud-Èst) que, per lor actitud crentan de getar la vergonha sus lors familhas, alara que las latinoamericanas son dins lo registre opausat, que mai cridan, mai l'enfant serà bèl. === Psicologia === La presa en carga de la dolor pòt s'explicar pel fach que « (…) la practica quotidiana d’actes doloroses obliga lo sonhant a realizar un nombre de mecanismes de defensa per tòca de lo protegir, de l'aparar contra l’engravament e la contaminacion per la sofrença de l’autre… » Un aspècte de reson que pòt produire la dolor de l’enfant es notada pel sonhant: la denagacion. La denegacion de la realitat es un mecanisme de defensa dels sonhants que negan totalament una partida mai o mens importanta de la [[realitat]] extèrna. « La denegacion es un mecanisme psicologic ont la persona reagis comma se sa pensada èra tota poderosa e sufiriá de refusar la pensada d’una causa per qu'aquela causa exista pas. Mecanisme patologic quand es prevelent e regde mas que se trapa de biais atenuat per totòm jos la forma<span></span>: « cal pas pensar al malastre, a la mòrt, etc »; eritage de la [[pensada magica]] pels joves enfants. Dins la relacion de sonh, aquela denegacion se manifèsta rarament de biais dubèrt mas puslèu de biais inconscient que pòt se traduire per la persistença d’actituds nocivas (la denegacion favoriza las conducha a risc)… ». Existís una autra nocion que pòt comptar dins aquela de negacion dels sonhants fàcia a la dolor de l'enfant: lo concèpte d'amnesia infantila que fa partit del desvolopament psicologic de l'enfant. Aquò explica la facilitat dels sonhants a prene pas en compte la dolor de l'enfant, se remembrant pas eles meteisses çò que sentiguèron e visquèron quand èran enfant. Un autre concèpte interessant al subjècte del viscut de la dolor pels sonhants es lo transferiment. Los sonhants adults resistisson melhor a la dolor en general, e donc transferisson lor sentit e lors emocions sus la persona que sonhan. Penson que l'enfant supòrta la dolor del meteis biais qu'eles o fan. === Recerca === Existís una associacion internacionla per l'estudi de la dolor (''International Association for the Study of Pain ''ou'' IASP'')<ref>Mayer EA, Bushnell MC, International Association for the Study of Pain (2009) “Functional pain syndromes : presentation and pathophysiology”. </ref>, basada a Seattle puèi a Washington. Sosten la recerca dins aquel domèni, publica una lètra mensuala<ref>IASP e-Newsletter</ref> e publiquèt una novèla ''classificacion de las dolors cronicas''<ref>''[https://web.archive.org/web/20121103230917/http://www.iasp-pain.org/Content/NavigationMenu/Publications/FreeBooks/Classification_of_Chronic_Pain/default.htm Classification of Chronic Pain]'' ; librement téléchargeable sur le [https://web.archive.org/web/20140127111250/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=About_IASP3&Template=%2FCM%2FHTMLDisplay.cfm&ContentID=1608 site web de l'IASP]</ref> per permetre als cercaires e clinicians tractan la dolor d'utilzar un vocabulari comun, codificat e a aprovat<ref>[https://web.archive.org/web/20131022115443/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=Classification_of_Chronic_Pain&Template=%2FCM%2FContentDisplay.cfm&ContentID=16261 Abbreviations], ''classification des douleurs chroniques'' de l'IASP</ref>. == Dins lo regne animal == Las coneissenças al subjècte de la nocicepcion e la dolor pels animals invetebrats son encara fòrça fragmentars<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Georges_Chapouthier Georges Chapouthier], La douleur : des animaux à l’homme, dans (sous la direction de T. Auffret Van Der Kemp et J. C. Nouët) "Homme et animal : de la douleur à la cruauté", Collection « Le mouvement des savoirs », Éditions de l’Harmattan, Paris, 2008, <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;25-38</ref>. [[Fichièr:Jan_Baptist_Weenix_-_Portrait_of_René_Descartes.jpg|drecha|vinheta|Retrach de René Descartes per Jan Baptist Weenix (1647-1649).]] L'un dels metòde per conéisser la dolor pels umans es de pausar una question<span></span>: una persona pòt exprimir una dolor qui pòt èsser detectadaper de mesuras fisiologicas conegudas. Pasmens, coma pels noirigats, los animals non umans pòdon pas pausar de question sus çò que sentisson; atal los critèris destinats als umans se pòdon pas adaptar als animals. Los filosòfs e scientifics s'ocupèron d'aquelas dificultats d'expression. [[René Descartes]], per exemple, explica que los animals mancan de consciéncia e fan l'experiéncia d'una dolor diferenta d'aquela sentida pels umans<ref name="nuffield45">{{En}} Working party of the Nuffield Council on Bioethics (2005). </ref>. Bernard Rollin de l'Universitat d'estat del Colorado, principal autor de doas leis federalas al subjècte de la dolor animala<ref>{{Revista}}</ref>, redigís que los cercaires, pendnet  las [[annadas 1980]], demoravan incertans al subjècte de l'experiéncia de la dolor sentida pels animals, e qe los veterinaris, formats al EUA abant de 1989, aprengavan a ignorar la dolor pels animals<ref name="Rollin117">{{En}} Rollin, B. (1989) ''The Unheeded Cry: Animal Consciousness, Animal Pain, and Science''. </ref>. Dins sas discussions amb de scientifics e veterinaris, li èra demandat de « provar » que los animals son conscients e de donar de pròvas « scientificament acceptablas » que permetrián de mostrar la dolor animala. Carbone redigís que la percepcion ont los animals sofrisson de biais diferent dels umans demora pauc espandida. La capacitat de las espècias invertebradas pels animals, coma los insèctes, de sentir la dolor e la sofrença demora tanben incertana<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. La preséncia de la dolor pels animals demora incertana per unes, mas foguèt reconeguda mejans las reaccions comportementalas o fisicas<ref name="pmid7715946">{{Revista}}</ref>. Los especialistas creson ara que tot animal vetebrat pòt sentir la dolor, e qu'unes invertebrats, coma lo pofre, tanben o pòdon<ref>{{En}} [https://web.archive.org/web/20100106084119/http://www.parl.gc.ca/37/2/parlbus/commbus/senate/Com-e/lega-e/witn-e/shelly-e.htm "Do Invertebrates Feel Pain?"], site du [//fr.wikipedia.org/wiki/Parlement_du_Canada Parlement du Canada].</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. Pels autres animals, plantas e autras entitats, la capacitat fisica a sentir la dolor demora un enigma dins la comunautat scientifica, que pas cap de mecanismes per que la dolor pòt èsser sentida foguèt detectada. Subretot, existís pas cap de nociceptor coneguts dins  de grops coma las plantas, fongis e gaireben totes los insèctes<ref>{{Revista}}</ref>. === Evaluacion === L'evaluacion ten a vegada de l'escomesa. Seguent l'espècia animala e lo tipe de dolor, l'evaluacion pòt èsser puslèu aisida o impossibla. Mai sovent, las dolors cronicas son silenciosas e se manifèstan per de trèbles foncionals mai o mens marcats (posicion antalgica, comportaments d'evitament, irritabilitat, anorexia e a vegada apatiá). Las dolors agudas son mai visiblas e aisidas de revelar pear una palpacion-manipulacion apropriada. Existís de grasilhas de notacions per malautiás e espècias mas son subretot emplegadas en recerca. === Tractament === La dolor animala foguè longtemps negligit per diferentas rasons: jos medicalizacion de mai d'una espècias, un sondatge [[Institut Nacional de l'Estatistica e dels Estudis Economics|Insee]] donèt fa unas annadas un taus de medicalizacion dels cans de 50 % e de 30 % pelss [[Felis silvestris catus|cats]]; ignorança mai o mens volontari, los animals exprimisson pas totjorn lor dolor per de mejans comprensibles pels umans inatentius; lo tractament de la dolor exigís un cert investiment pas totjorn compatible amb las exigéncias de l'elevatge o del bubjet del fogal. Los medicaments an d'efièch segondaris e las posologias son pas totjorn conegudas per totas las espècias. Totas las terapias umans son aplicablas als animals mas devon èsser adaptada. L'osteopatia mostrèt sas vertuts pels [[Equus caballus|caval]], lo can e lo gat. L'omeopatia e l'acupunctura fan lor pròva. == Nòtas e referéncias == === Nòtas === <references group="Note"/> === Referéncias === {{Colomnas|nombre=2|<references/>}} === Bibliografia === * ''De la douleur'', F.J.J. Buytendijk, Éd PUF, Paris, 1951 * ''De la douleur'', Jean-Pierre Peter, Éd Quai Voltaire, Paris, 1993 * ''Douleur et médecine, la fin d'un oubli'', Isabelle Baszanger du CERMES, Ed. Seuil, 1995 * ''Anthropologie de la douleur'', David Le Breton, Éditions Métailié, Paris, 1995, 237 pages * {{Revista|issn=0003-4509}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}}. * {{Cite book}} === Ligams extèrnes === * [http://www.cnrd.fr Centre National de Ressources de lutte contre la Douleur] (CNRD) * [http://www.sfetd-douleur.org Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur] (SFETD) * [http://www.douleurchronique.org/ Association québécoise de la douleur chronique] (AQDC) * {{En}} [http://www.iasp-pain.org International Association for the Study of Pain], (IASP). e130fvn5k2m75vez37vkss2c2qbhmz7 0 166757 2474485 2471957 2025-06-18T22:23:56Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2474485 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:America_1000_BCE.png|vinheta|506x506px|Mapa d'America representant lo diferents pòbles presents al sègle XI AbC ]] L''''America precolombiana''' constituís un periòde [[Istoriografia|istoriografic]] que compren totas las subdivisions del periòde de l'[[istòria]] e de la [[Preïstòria|preistòria]] dins las Americas abans las influéncias europèas sul continent '''american''', que cobrís l'epòca de la colonizacion originala del paleolitic superior fins a la colonizacion europèa pendent l'[[edat modèrna]]. Se lo tèrma "epòca precolombina" fa referéncia literalament sonque als temps anteriors als viatges de [[Cristòl Colomb]] en 1492, en practica s'utiliza en general per far referéncia a tota l'istòria d'America e de las culturas indigènas fins a qu'aquestas [[Cultura|culturas]] foguèron conquistadas o influenciadas de baias significatiu pels [[Euròpa|europèus]], quitament s'aquò se dabana de decènnis o de sègles après lo primièr viatge de Colomb (come per de tribús dins de cantons isolats de las Amazonas). Alara de tèrmes alternatius coma '''America precoloniala''' o '''America preïstorica''' son tanben en usatge. dins las zònas d'[[Ispanoamerica]] lo tèrme mai sovent utilizat es '''preispanic'''. Fòrça civilizacions precolombianas establiguèron de marcaires d'identitat coma los establiments permanents, [[Vila|vilas]], [[agricultura]], l'arquitectura monumentala e civila, mudasons de tèrra importants e ierarquias socialas complèxas. Unas d'aquestas civilizacions s'èran atudadas fòrça temps abans las primièras arribadas permanentas dels europèus (fin del sègle XV / començament del XVI), e se coneisson solament per las investigacions arqueologicas. D'autras foguèron contemporanèus al periòde colonial, e foguèron descriches dins los recits istorics de l'epòca. D'autras encara, coma los [[Civilizacion maia|maias]], avián los lors registres escrichs. Que la majoritat dels europèus crestians de l'epòca percebèron aquestes tèxtes coma [[Eretgia|eretics]], ne destruiguèron fòrça dins d'autodafés. Solament unes rares documents amagats demoran. Se demoran, las societats e las culturas que descendon d'aquestas civilizacions, son ara sensiblament diferentas al respècte de las precedentas. Fòrça d'aqueles pòbles e sos descendents mantenon diferentas tradicions e de practicas que se fan referéncia als temps de las originas, e tanben las mesclant amb los apòrts dels colonizators europèus ([[sincretisme]]). De '''civilizacions precolombianas''' semblan aver bastir de grands centres urbans, desvolopar l'agricultura e tanben de ierarquias socialas complèxas. Fòrça d'aquestas civilizacions  èran ja en decadéncia o atudadas al [[sègle XVI]], alara que se realizavan los primièrs establimentsas europèus permanents, e coneissèm lors istòrias sonque mejançant las investigacions arqueologicas e las tradicions oralas dels pòbles vesins sobrevivents. D'autras, se desvolopèron de biais contemporanèu a l'arribada dels europèus, e doncas, avèm pro de documents istorics dels autoctòn e dels colonizators e conquerents. Los pòbles qu'an subreviscut, las culturas e las societats que ne descendon dirèctament d'aquelas civilizacions, son estats sensiblament influenciats per las culturas e religions europèas, quitament se se conserva de tradicions e practicas, coma de [[Lengas indigènas d'America|lengas.]] == Estapas istoricas == La division cronologica entre la preistòria e istòria europèa, que compren de tèrmes coma paleolitic, edat mejana e mai, es pas aplicabla a l'istòria dels territòris americans precolombians e tanpauc se pòdon ulteriorament assimilar las estapas de l'istòria universala. Los primièrs classaments autoctòns destrian entre cinc fasas (qu'aprèp s'adapta segon los territòris): * Estapa litica: fa unes 10000 ans comencèron a se desvolopar las primièras culturas americanas, fruch de las emigracions dempuèi l'Asia, coma la [[Cultura Clovís|cultura Clovis]]. * Estapa arcaïca: compren las primièras societats totalament sedentàrias,al començament de 8000 AbC. * Estapa de formacion: ont naisson las primièras populacions d'importància, coma las vilas de la [[civilizacion olmèca]]; lo periòde se situa entre 1000 AbC e 500 ApC aperaquí. * Estapa classica: en aquela èra se desvolòpan las grandas civilizacions del continent, coma los maias, dempuèi lo sègle VI fins al XII aperaquí. * Estapa pòstclassica: compren los pòbles que se desvolopèron al continent dins los temps medievals e que foguèron, majoritàriament, aqueles que trobèron los explorators europèus. Data de l'an 1200. == Migracion continentala == La data de l'arribada dels primièrs pòbles sul continent american es un tèma fòrça controverciat. L'[[arqueologia]] recenta mòstra que i a agut de multiplas èrças de migracion que comencèron en 40.000 AbC La majoritat de las teorias accèptan que los pòbles [[Inuit|inuits]] arribèron de biais separat, e fòrça temps après, benlèu a l'entorn del [[sègle VI]], dempuèi la [[Siberia]] cap al [[Canadà|Canadà.]] La teoria mai acceptada ditz que lo continent [[America del Nòrd|nordamerican]] recebèt sos primièrs poblaments de las èrças d'immigrants de l'Asia que crosèron l'[[Estrech de Bering]] gelat. E mai se la data del començament de las èrças de migracion es pas fixada (e vària de 40.000 AbC a 13.500 AbC) se crei qu'arribèron al [[Cap Hòrn]], lo ponch mai austral de l'America del Sud a l'entorn de 10.000.AbC == Desvolopament de las civilizacions d'America del Nòrd == [[Fichièr:Emerald_Mound.jpg|vinheta|Mòta de la cultura del Mississipi]] La majoritat dels pòbles natius nordamericans èran de tribús de nomads-caçaires, pasmens se d'autras avián desvolopat de civilizacions basadas sus l'agricultura. Mas, aquelas civilizacions foguèron pas tan avançadas tecnològicament ni politicament que las civilizacions [[Mesoamerica|mesoamericanas]] cap al sud. La majoritat d'aquelas tribús formèron de poderosas confederacions per lutar contra la colonizacion europèa. La cultura del Mississipi dominava l'airal del riu omonim pendent l'istòria precolombiana. Una de las caracteristicas d'aquela cultura foguèt lo bastiment de grandas mòtas de tèrra de forma piramidala. Cultivavan lo [[milh]] e participavan a una ret de comèrci vast; desvolopèron tanben una societat estratificada complèxa. Lo pòble del Mississipi s'establiguèt a l'entorn de [[1000]] AbC. Mas, aviá ja descasut pendent l'arribada dels primièrs europèus. L'establiment mai grand d'aqueste pòble, Cahokia, localizat près de la vila actuala de East St. Louis, [[Illinois]], aguèt una populacion superiora a 20.000 abitants. Pendent aqueste periòde d'apogèu, entre los sègles XII e XIII, Cahokia foguèt la vila mai poblada de l'America del Nòrd (levat de la region culturala mesoamericana). La mòta de Monk, lo centre cerimonial mai grand de Cahokia, es lo bastiment de tèrra mai granda del mond preistoric. == Mesoamerica == [[Fichièr:Telamones_Tula.jpg|vinheta|Guerrièrs toltècs a Tula, [[Hidalgo]] ]] Mesoamèrica èra la region que s'espendissiá del centre del [[Mexic]] (dempuèi lo [[Tropic del Càncer|Tropic de Càncer]]) cap a la frontièra nòrd-oèst de [[Còsta Rica|Còsta Rica.]] Dins aquesta region se desvolopèron de civilizacions agràrias complèxas e avançadas 3.000 ans abans de l'arribada dels primièrs europèus. Mai, la Mesoamerica foguèt èra tanben un airal sociocultural e environamental ocupat per nombroses pòbles ancians que partejavan (e desvolopavan) de cresenças religiosas, l'art, l'arquitectura e lors avançadas tecnologicas. La noiritura mai importanta d'aquestres pòbles èra lo [[milh]]; en fach, aquela cultura èra venerada e incorporat a lor teologia. Pasmens, aquesta region èra pas egemonica: èra una region multicultural, multietnica e multilinga, e cada pòble conservava una cultura amb de caracteristicas unicas dins sa cosmovision e organizacion sociala. e uèi encara al Mexic los pòbles amerindians parlan 62 lengas diferentas (e los diferents dialèctes d'aquelas) qe subrevisquèron amb lo passatge del temps. Entre 1800 e 300 AbC se formèron las culturas complèxas de Mesoamerica. Unas s'espeliguèron fins a venir en las conegudas civilizacions olmèca, teotihuacana, maia, zapotèca, michteca, uachteca, purepetcha, toltèca e fin finala mexica (astèca). Aquelas civilizacions amerindianas avián de coneissenças fòrça avançats en arquitectura, [[matematicas]], [[astronomia]], [[medecina]], [[escritura]] (ieroglifica), [[art]], [[engenhariá]], e [[teologia]] entre autras. Son sistèma numeric, un dels mai avançats del mond, èra vigesimal. De vilas mesoamericanas, coma [[Teotihuacan]], [[Tenochtitlan]] e [[Cholula]] èran las mai grandas del mond pendent son epòca de màger espandiement amb de populacions superioras a 150.000 abitants. Èran de centres de comèrci, d'idèas, ceremonials e teologics qu'espandissián lor influéncia dins los pòbles vesins. Quitament se diferentas vilas-estats, reialmes e empèris èran en concurréncia los unes contra los autres per obténer poder e prestigi, los istorians considèran qu'en Mesoamerica se desvolopèron cinc grandas civilizacions: la [[civilizacion olmèca]], la [[Teotihuacan|civilizacion teotihuacana]], la [[civilizacion toltèca]], la [[Civilizacion astèca|civilizacion mexica]] o astèca, e la [[Civilizacion maia|civilizacion maia.]] Aquestas (levat de la civilizacion maia, qu'èra politicament fragmentada) espandiguèron lor influéncia e poder de Mexic a tota e l'[[America Centrala|America Centrala.]] D'autres poders regionals realizèron d'alianças amb aquelas quatre civilizacions pendent los 4.000 ans de lor desvolopament o lor declarèron la guèrra. Mas, èran jos lor esfèra d'influéncia. === Periòdes de l'istòria mesoamericana === L'istoriografia mexicana dividís l'istòria de Mesoamerica en tres grands periòdes: * Lo ''Periòde de Formacion o preclassic'', de 1800 AbC a 200 AbC, periòde que los pòbles nomads-caçaires formèron d'establiments permanents permetent lo desvolopament de l'agricultura fins a l'apareisson de la primièra granda civilizacion: l'olmèca. * Lo ''Periòde Classic'', de 200 AbC al 800 ApC, periòde que se desvolopèron las primièras e complèxas civilizacions: la teotihuacana, la zapoteca e la maia classica. L'organizacion de la majoritat dels pòbles èra similar dins las vilas-estadas grègas. * Lo ''Periòde postclàssic'' de 800 fins a l'arribada dels espanhòls, periòde que començariá amb la casuda de las civilizacions del periòde classic per causa de l'invasion de las tribús nomadas de la [[Aridoamerica]], region de Nordamèrica. Pasmens, las èrças de migracion, subretot de las tribús nahuas menèron lo desvolopament d'una cultura novèla, la cultura toltèca, e fin finala l'establiment d'un vast e complèx [[Civilizacion astèca|empèric]]: l'Empèri Astèca que dominava tota Mesoamerica. Unes istorians intercalan un periòde, lo "periòde classic terminal" entre lo classic e postclassic per far referéncia a l'establiment de Tula coma centre d'influéncia regionala, e la naissença de la civilizacion toltèca. La civilizacion maia descasèt dempuèi lo classic, mas, unas vilas foguèron pas abandonadas, e lor cultura e influéncia subrevisquèron fins a l'arribada dels espanhòls, quitament s'èran jol contraròtle politic de l'Empèri Asteca. === Lista de las civilizacions mesoamericanas === Per saber mai de las civilizacions mesoamericanas vejatz los seguents articles: * [[Civilizacion olmèca]] * [[Teotihuacan|Civilizacion teotihuacana]] * [[Civilizacion maia]] * [[Civilizacion astèca]] * [[Civilizacion toltèca]] * [[Civilizacion zapotèca]] == Civilizacions sudamericanas == [[Fichièr:Machu-Picchu.jpg|vinheta| [[Machu Picchu|Machu Pichu]], La vila perduda dels incas]] Las civilizacions sudamericanas comencèron a se desvolopar en 3000 AbC. La primièra civilizacion coneguda es la [[Civilizacion de Caral|civilizacion de Norte Chico]] de la region del [[Peró|Peró.]] Malgrat la descobèrta de unes bastiments piramidals, los istorians dobtan encara de l'establiment de grands centres urbans d'aquesta civilizacion. Entre 900 AbC e 300 AbC se desvolopèt la civilizacion [[Chavin (cultura)|chavin]], tanben di la region del [[Peró|Peró.]] Aquesta seriá una civilizacion fòrça avançada qu'auriá desvolopat l'agricultura, l'art e la [[Metallurgia|metallurgia.]] Après lo atudament d'aquesta cultura, sorgiguèt la cultura [[Moche|moche.]] Al sègle III de la nòstra èra se desvolopèt la cultura dels tchibtches (tanben coneguts coma muiscs) de la region nòrd dels [[Andes|Andes.]] Pendent son periòde d'apogèu son cultura compreniá los territòris del [[Panamà (país)|Panamà]] e [[Colómbia|Colómbia.]] Èra un dels pòbles mai nombroses de [[America del Sud|Sudamerica.]] La darrièra e mai granda civilizacion a se formar en Sudamerica seriá la [[Tawantinsuyu|civilizacion inca]], que dominava los [[Andes]] de [[1438]] a [[1533|1533.]] Coneguda coma la ''Tawantinsuyu'' o la "Tèrra de las quatre regions" en [[quíchoa]], la civilizacion inca èra fòrça desvolopada e complèxa. Dominava gaireben 100 autras comunautats etnolingüisticas, unes 9-14 milions de personas connectadas per un sistèma de rotas de 25.000 km long. Se bastiguèron de vilas amb de materials de pèira sus las montanhas. Aguèron de grandas coneissenças d'astronomia, [[Matematicas|matematica]] e [[medecina]], e segon unes istorians, realizavan d'operacion cirurgicalas. == Empèris precolombians == === Empèri Maia === [[Fichièr:Palenque_temple_of_the_inscriptions.jpg|vinheta|Temple de las Inscripcions a Palenque, Mexic]] [[Fichièr:Maya-Maske.jpg|drecha|vinheta|260x260px|Masqueta maia del periòde postclassic, trobada a Placeres, Campeche e expausada al Musèu Nacional d'Antropologia e Istòria de Mexic.]] Los maias èran un pòble que viviá subretot al sud de çò qu'es uèi [[Mexic]] e en America Centrala, establissent una de las culturas ''mesoamericanas'' mai importantas abans de l'arribada dels espanhòls. Al contrari de la cresença populara, los maias an pas desapareguts, mas de milièrs de descendents vivon encara dins aquestes airals e parlan diferents dialèctes de la [[Lengas maias|lenga maia.]] La civilizacion maia se desvolopèt dins los territòris actuals de [[Guatemala]], [[Belize]], [[Onduras]], [[Lo Salvador]] e dins cinc estats del sud-èst de [[Mexic]]: Campeche, [[Chiapas]], [[Quintana Roo]], [[Tabasco (estat)|Tabasco]] e [[Yucatan]], amb una [[istòria]] de gaireben 3.000 ans. Pendent aquel long temps, dins aqueste territòri se parlava de centenats de dialèctes que genèran uèi près de 44 [[lengas maias]] diferentas. Parlar dels "ancians maias" es se far referéncia a l'istòria d'una de las culturas [[Mesoamerica|mesoamericanas]] precolombianas mai importantas, e tanben de son eritatge scientific e astronomic es mondial. La literatura maia illustra la vida d'aquesta cultura. D'òbras coma lo Rabinal Achin, lo [[Popol Vuh]], los libres del Chilam Balam, ne son la mòstra. E que se foguèt destruit amb la conquista es lo modèl de [[civilizacion]] que fins a l'arribada dels primièrs espanhòls, aviá generat tres millènnis d'istòria: La conquista espanhòla dels pòbles maias s'acabèt pas que fins de [[1697]], amb la presa de Tayasal, capitala dels maias Itza, e Zacpeten, capitala dels maias Ko'woj, al Peten (actual Guatemala). Lo darrièr estat maia desapareguèt quand lo govèrn mexican de [[Porfirio Díaz]] ocupèt en 1901 sa capitala, Chan Santa Cruz, acabant atal la fin de la nomenada Guèrra de Castes. Los maias faguèron de grands e d'impressionants bastiments dempuèi lo Preclassic mejan e de grandas vilas coma Nakbé, Lo Mirador, San Bartolo, Cival, localizadas dins lo bacin del Mirador, al nòrd del Petén, e pendent lo Classic, las conegudas [[Vila|vilas]] de [[Tikal]], Quiriguan (ambedoas las primièras foguèron declaradas al [[Patrimòni Mondial de l'Umanitat|Patrimòni de l'Umanitat]] per l'UNESCO, en 1979 e 1981 respectivament), Palenque, Copán, Río Azul, Calakmul, Comalcalco (bastida de bricas cuèchas), e tanben Ceibal, Cancuén, Machaquilá, Dos Pilas, Uaxactún, Altún Ha, Piedras Negras e fòrça autres luòcs dins l'airal. Se pòt classificar coma un empèri, mas se sap pas al moment de la colonizacion impausèron lor cultura o s'èra lo fruch de son organizacion en [[Ciutat-estat|ciutats-estats]] independentas que la basa èra l'agricultura e lo [[Comèrci|comèrci.]] Los monuments mai notables son las [[Piramida|piramidas]] que bastiguèron dins los centres [[Religions|religioses]], al bòrd dels palais dels governants (luòcs de govèrn e residéncia dels nòbles), la mai granda trobada ara es aquela de Cancuén, al sud del Petén, fòrça de las estructuras èran decoradas amb de pinturas murals e decors d'estuc. Autres rèstes [[Arqueologia|arqueologics]] importants son las pèiras talhadas nomenadas estelas (los maias disián ''tetun'', 'tres pèiras'), que representan las efigias dels governants al costat de tèxtes [[Logograma|logografics]] que descrivon lors genealogias, entronizacions, victòrias militaras, e d'autres succèsses. La ceramica maia es catalogada coma una de las mai variadas, fina e elaboradas del mond ancian. Los maias participavan al [[comèrci]] de longa distància per las [[Mesoamerica]], e benlèu al delà. Entre los bens de comèrci i aviá lo [[jade]], lo [[Theobroma cacao|cacau]], lo [[milh]], la [[Sal alimentària|sal]] e l'obsidiana. === Empèri Astèca === [[Fichièr:Provincias_tributarias_de_la_Triple_Alianza_(s._XVI).svg|vinheta|Espandida efectiva de l'Empèri astèca]] [[Fichièr:Codex_of_tlatelolco.JPG|vinheta|Codèx asteca]] Los astècas o mexicas constituiguèron un pòble de cultura nahua dins la zòna de [[Mesoamerica]] presenta dempuèi lo [[sègle XII]] fins al [[Sègle XVI|XVI]]. Bastiguèron un grand empèri que la capitala èra [[Tenochtitlan]], sus una illa del lac de Texcoco, ont se tròba uèi la [[Ciutat de Mexic|ciutat de Mexic.]] Los astèca parlavan la lenga [[nahuatl]], qu'èra la ''lingua franca'' de tota la region. L'Empèri astèca èra diferent dels empèris europèus contemporanèus. Coma los empèris europèus, èra etnicament diferent; mas, l'Empèri astèca se basava subretot sus un sistèma tributari, e non pas en un sistèma de govèrn. E mai se las vilas jol contraròtle astèca realizèron d'enòrmas pagaments de tributs, l'arqueologia mostrèt que lo benestar social dels pòbles melhorava après èsser conquistats. Èra la causa de l'aument del [[comèrci]] e dels melhoraments dins los camins e las comunicacions amb d'autres pòbles. La màger partida de l'Empèri astèca foguèt format per un òme, Tlacaelel (qu'en [[nahuatl]] significa "aquel qu'anima l'esperit - "tlacatl"; persona; "elel", de gran còr e d'entralhas fòrtas e rigurosas) que visquèt de [[1397]] a [[1487|1487.]] E mai se li èra ofèrt l'escasença d'èsser un ''tlatoani'' (prèire), preferiguèt demorar darrièr del tròn. Èra nebot de Tlatoani Itzcoatl e fraire de Tximalpopoca e de Motecuhzoma Ilhuicamina, e aviá lo títol de "Cihuacoatl" (en onor a la divesa, significant gaireben "conselhièr"), mas, coma es registrat al Cedèx Ramírez, "çò que Tlacaelel ordenava, se fasiá rapidament". Formèt una nòva estructura pel govèrn astèca, ordenèt la cremason de totes los libres astècas (l'explicacion èra que los libres èran de plens de messorgas) e tornèt escriure la sièuna istòria. Mai, reformèt la religion astèca, metent lo dieu tribal Huitzilopochtli al meteis nivèl que los ancians deus astècas: Tlalòc, Tezcatlipoca e [[Quetzalcoatl|Quetzalcoatl.]] Tlacaelel creèt alara una nocion d'identitat de l'istòria dels astèca. Creèt tanben l'institucion de las guèrras floralas, una guèrra rituala que permetiá l'entrainament dels guerrers e creèt a l'encòp lo besonh de realizar de sacrificis umans de contunh per manténer lo movement del solelh. Unes escrivans creson que las classas nautas èran conscientas de l'engana de las guèrras floralas; mas, serián los efièches d'aquela quita institucion que contribuiguèt a la casuda de l'empèri: los [[Tlaxcalteques|tlaxcaltècas]] foguèron pas conquerits pels astècas, alara participavan coma enemics a las guèrras floralas. [[Hernán Cortés]] se ne profechèt, fasent dels tlaxcaltècas sos aliats, que donarán de milièrs de personas per sosténer als paucs espanhòls. Mai, l'estrategia astèca de la guèrra èra basada en la captura dels prisonièrs per de guerrièrs individuals, e non pas dins trabalh d'equipa per tuar l'enemic dins la batalha. ==== Sacrificis umans ==== [[Fichièr:Tzompantli_Tovar.jpeg|vinheta|Representacion del Temple Màger e dels sacrificis de sa dedicacion.]] Los sacrificis umans se realizavan en [[Mesoamerica]] e [[America del Sud|Sudamerica]] de sègles abans de l'establiment de l'Empèri astèca. I a de registres qu'indican qu'èran comuns dins la [[civilizacion olmèca]], la [[civilizacion maia]] e la [[Tawantinsuyu|civilizacion inca.]] Pasmens, los astècas foguèron los primièrs a los realizar de contunh e a grand escala. Segon los registres astècas, per la dedicacion del Temple Màger, se sacrifiquèron 84.400 personas. La majoritat dels istorians creson qu'es una chifra fòrça exagerat; mas, mòstra la caracteristica unica del sacrifici massís dins las festivitats astècas. Los astècas establiguèron las "guèrras floralas" per'mor de capturar de presonièrs pels sacrificis, nomenats ''nextlaualli'', "deute als dieus", perque lo solelh subrevisquèsse a un cicle de 52 ans qu'èra dividit lo calendari asteca. Cada 52 ans se realizava una ceremònia especiala, la "ceremònia del nòu fuòc". Totes los fuòcs s'apagavan e pendent la nuèch se realizava un sacrifici, e s'esperavan l'alba. Se sortiriá lo solelh, aquò voliá dire que los sacrificis del cicle de 52 ans èran estats pro, e començava un nòu cicle de 52 ans, e la fin del mond èra estada remandada. Aquesta ceremonia èra anciana, mas los astècas pensavan que lo sacrifici d'umans de contunh èra necessari per remandar la fin del mond. Irònicament, Los espanhòls arribèron a la fin d'un d'aqueles cicles, l'an ''ce acatl''. === Empèri Inca === [[Fichièr:Inca-expansion.png|drecha|vinheta|Espandiment de l'empèri Inca]] Los incas serián los dirigents de l'entitat politica e administrativa mai granda del continent american. A fins del sègle XIV, l'empèri comencèt a s'espandir de sa region iniciala, situada dins la region de [[Cusco]], fins a la region meridionala de las [[Andes|montanhas Andinas]] d'America del Sud. Aquesta acabèt amb l'invasion espanhòla dirigida per [[Francisco Pizarro]] en 1532. Al moment de la sa rendicion, l'empèri controtlava una populacion de gaireben 12 milions de personas, çò que representariá ara lo Peró, Eqüator e tanben una granda partida de Chile, Bolívia e Argentina. Los incas nomenavan lor territòri [[Tawantinsuyu]], qu'en [[quíchoa]], la lenga dels incas, significa "las quatre partidas". S'agís d'un territòri que compren de difrentas menas de terrens e climats fòrça marcats. La mot inca designa lo quita dirigent e a l'encòp lo pòble de la val de Cusco, la capitala de l'empèri. A vegadas es utilizat per designar totes los pòbles compreses en lo [[Tawantinsuyu]], mas aquel usatge es pas corrècte. La majoritat de las desenas dels pòbles pichons mantengavan lor identitat malgrat èsser ligats politicament e economicament als incas. Lo [[quíchoa]] èra la lenga oficiala e parlat dins la majoritat de las comunitats fins a l'arribada dels espanhòls, mas almens vint dialèctes locals demoravan dins diferentas partidas de l'empèri. == Economia == L'economia de las culturas mai complèxas se basava socialament dins la cultura de menas de mongetas dins unas zonas, e aubiècas o ''auyama'' a [[Mesoamerica]]; alara que dins l'airal andin se destacavan tanben lo [[milh]], los ''[[Mongeta|favòls]]'' e las [[Aubièca|aubiècas]] e tanben de [[Tubercul|tuberculs]] coma lo [[Solanum tuberosum|trufa]], e lo [[piòt]] en America del Nòrd (Mexic). En America del Sud, e mai justament dins l'airal Central Andin (cultura Inca), destaquèron lo [[cavia]] (pòrc marin), los [[Lama (animal)|lamas]], una varietat de [[Camelidae|camelids]] de la region andina que constituís una autra espècia d'animal domesticada per transportar de cargas (pòdon cargar près de 40 quilogramas dins los Andes, ont los besonhs de transpòrt de carga èran fòrça grands). L'[[alpaca]] foguèt domesticat per l'obtencion de son abondanta lana e carn, qu'èra sempre car. Mas la [[vigonha]] e lo [[guanaco]] èran d'espècias semblablas als lamas, quitament se mai pichonas, foguèron pas domesticadas e èran caçadas per ne pren la [[carn]], [[Lana (moton)|lana]] e [[Pèu|pèls.]] Totas aquestas espècias de camelids èran puslèu escassas e lo demòran, que, d'un biais es paradoxal, que totas las espècias de camelids presentas dins lo mond venon del continent american e traversèron l'Estrech de Bering fa gaireben 40 milions d'ans, en direccion inversa a la de las migracions fòrça mai recentas. === Tecnologia e contactes de longa distància === L'abséncia d'animals de carga, l'abséncia de rius navegables d'importància e tanben la configuracion predominantament nòrd-sud del continent american faguèt malaisida l'integracion dels vasts airals del continent dins d'Estats espandits e limitava los contactes entre las diferentas culturas. A [[Eurasia]] unas de las principalas culturas agricòlas ([[Mesopotamia]], [[Egipte antica]] e [[China]]) sorgiguèron dels bacins dels grands rius, e los primièrs Estats importants foguèron ligats al bastiment cooperatiu de grand escala de grandas òbras idraulicas. Çò que fa contrasta amb lo desvolopament agricòl e dels primièrs Estats a America, qu'en general pas èran ligats als grands bacins fluvials. D'autra costat, l'arribada de l'òme en America provoquèt d'extinccions de massa d'animals de granda talha per causa màger de caça excessiva. Aquò fa malaisit la domesticacion d'animals que poirián ajudar a l'agricultura e al transpòrt de longas distàncias. Dins la region andina se domestiquèt lo [[Lama (animal)|lama]], mas de cap de biais se'n poguèt far un usatge similar al que se faguèt a Eurasia de l'[[ase]] o del [[Equus caballus|caval]]. Fin finala, Eurasia es un continent que subretot s'espandís d'èst a oèst, e aquò permetèt que los desvolopaments tecnologics dins una dicha latitud se distribuís mai sovent sus grandas distàncias sus la mèsma latitud, ont existís de climats similars. Al contrari, en America lo climat varia d'un biais important al passar de nòrd al sud, que causa las adaptacions particularas dels pòbles dins de latituds determinadas e podavan pas èsser utils als pòbles d'una autra latitud. == Articles ligats == * [[Pòbles indigènas d'America]] == Bibliografia == * Hayes, Gary (2002). The early settlement of North America. Cambridge: Cambridge University Press. * Meltzer, David (1995). «Clocking the first Americanes», Annual Review of Anthropology, 24:21-45. * Richard E. W. Adams (2000): Las antiguas civilizaciones del Nuevo Mundo, ed. Critica Arqueología, Barcelona, ISBN 84-8432-105-3. * González de Pérez, María Stella (2010) Hacia una reflexión sus la escritura en América precolombina == Ligams extèrnes == {{Commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20100410225459/http://www.tiwanakuarcheo.net/10_prehistory/GUIAintro.html Central Andes Prehistoric Sequence] * [https://web.archive.org/web/20160305043626/http://www.museocaprai.it/en/tecnica_Tessuti_Precolombiani.htm Pre-Columbian textiles – Virtual Museum of Textile Arts] * [https://web.archive.org/web/20120714022423/http://www.precolumbian.us/ McGuiness Publishing Site ont pre-Columbian archaeological topics] * [http://www.laiesken.net/arqueologia/index_en.html Arqueologia Iberoamericana] – Open access international scientific journal devoted Ton the archaeological study of the American and Iberian peoples. It contains numerous research Articles ont pre-Columbian America. [[Categoria:America precolombiana| ]] ntldija7rbva28i39lskdjb6yv5g65q 0 174947 2474489 2163900 2025-06-19T06:05:50Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2474489 wikitext text/x-wiki {{Infobox Lenga |Lenga=Dii |País=[[Chad]] |Regions=[[Africa]] |personas=47 000 |n= |familha=[[lengas nigèrocongolesas]]<br />&nbsp;[[lengas adamawa]]<br />&nbsp;&nbsp;[[lengas samba-duru|samba-duru]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;dii |tipologia= |status= |academia= |iso-1= |iso-2= |iso-3=dur |iso-6= |iso-6P= |sil= |grop= |mòstra=}}<!--Article redigit en lengadocian--> Lo '''dii''' (o duru, dourou) es una lenga [[lengas adamawa|adamawa]], de la [[lengas per familha|familha]] [[lengas nigèrocongolesas|nigèrocongolesa]] parlada en [[Nigèria]] e en [[Cameron]]. == Localisacion == Lo dii es parlat dins l'arrondiment de Ngaoundéré del departament de la Vina, dins la region de l'Adamawa, e dins l'arrondiment de Tcholliré del departament de Mayo-Rey, que fa partida de la region del Nòrd<ref name="L1">Littig 2018, p. 1.</ref>. == Classificacion == Lo dii es classat dins las [[lengas samba-duru]]<ref>Kleinewillinghöfer, 2017.</ref>. == Escritura == L'alfabet dii es<ref name="T-intr">Bohnhoff 2018, ''Alphabet''.</ref>: {|class="wikitable" !colspan="47"| Majusculas |- | A || B || Ɓ || D || E | Ɛ || Ə || F || G || Gb | H || I || Ɨ || Lʼ || L || M | ʼM || Mb || Mgb || N || ʼN | Nd || Nz || Ŋ || Ŋg || O | Ɔ || R || S || U || Ʉ | V || Vb || W || ʼW || Y | ʼY || Z || ʼ |- !colspan="47"| Minusculas |- | a || b || ɓ || d || e | ɛ || ə || f || g || gb | h || i || ɨ || lʼ || l || m | ʼm || mb || mgb || n || ʼn | nd || nz || ŋ || ŋg || o | ɔ || r || s || u || ʉ | v || vb || w || ʼw || y |ʼy || z || ʼ |} La nasalizacion es indicada amb una cedilha: : a̧, ȩ, ə̧ , i̧, o̧, u̧. Las vocalas ɨ, ɔ, ʉ son jamai nasalizadas. Es possible d'escriure los tons, mas son generalament daissats de caire: * lo ton naut es indicat amb l'accent agut: á, á̧, é, ȩ́, ə́, ə̧́, í, í̧, ɨ́, ó, ó̧, ɔ́, ú, ú̧, ʉ́; exemples ''gbó̧ŋ́'' « longtemps », ''mgbá̧a̧'' « bièrra » * lo ton bas es indicat amb l'accent grèu: à, à̧ , è, ȩ̀, ə̀, ə̧̀, ì, ì̧, ɨ̀, ò, ò̧, ɔ̀, ù, ù̧, ʉ̀; exemples: ''àzà̧nà'' « paradís », ''àsàwə̀'' « dissabte », ''gbɛ̀g'' « vint » * lo ton mejan es pas marcat; exemples ''gbaŋ lig'' « cap de familha », ''vam'' « mosca » == Referéncias == <references /> == Fonts == * {{fr}} Sabine Littig, 2018, ''[https://web.archive.org/web/20210927030346/https://www.ifeas.uni-mainz.de/files/2019/07/AP-180_final.pdf What happens to the adjective class in Samba-Duru? The expression of qualification in Kolbila, Duru and Beiya]'', Arbeitspapiere des Instituts für Ethnologie und Afrikastudien der Johannes Gutenberg-Universität Mainz 180 (Working Papers of the Department of Anthropology and African Studies of the Johannes Gutenberg University Mainz). * {{en}} Ulrich Kleinewillinghöfer, 2017, ''[https://www.blogs.uni-mainz.de/fb07-adamawa/adamawa-languages/samba-duru-group/ Samba-Duru Group]'', Adamawa Language Projects. * {{fr}} Lee E. Bohnhoff, 2018, ''[https://dii.webonary.org/?lang=fr Dictionnaire de langue dii (dourou)]'', Ngaoundéré, Equipe de Littérature dii. {{Paleta lengas adamawa}} {{Portal Lengas}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga adamawa]] [[Categoria:Lenga de Cameron]] 7yrdymt3f9qgeoe48t3la5kkfj0lfky 0 181217 2474480 2420928 2025-06-18T18:52:35Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ 2474480 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} Lo '''Premier concili de Nicèa''' es un [[concili]] que se debanèt dau 20 de mai au 25 de julhet de [[325]] dins la vila de [[Nicèa]] a la demanda de l'emperaire [[Constantin I lo Grand|Constantin]] ([[306]]-[[337]]). Destinat a resòuvre de problemas de disciplinas, de questions de dògmas e a afiermar l'autoritat de l'emperaire sus leis evesques, es un eveniment major de l'istòria dau [[cristianisme]] qu'es reconegut per la quasi totalitat dei crestians actuaus. Permetèt d'adoptar lo [[dògma]] de la Trinitat au sen de la màger part dei Glèisas e de condamnar l'[[arianisme]] coma [[eresia]]. == Liames intèrnes == * [[Arianisme]]. * [[Constantin I lo Grand|Constantin I{{èr}} lo Grand]]. * [[Cristianisme]]. * [[Segond concili de Nicèa]]. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Ramsay MacMullen, ''Voter pour définir Dieu : Trois siècles de conciles (253-553)'', Les Belles Lettres, 2008. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Nicèa, Premier concili de}} [[Categoria:Cristianisme]] iul4xwqwzwohzzhc495uiqq17nbh7be 0 199429 2474473 2473939 2025-06-18T15:59:54Z Litame2 58707 2474473 wikitext text/x-wiki {{Infobox Cinèma (filme)|genre=[[Thriller (genre)|Thriller]]<br/>[[Filme d'accion|Accion]]<br/>[[Anticipacion (ficcion)|Anticipacion]]<br/>[[filme de guèrra|Guèrra]]}} '''''Le Chant du loup (Lo Cant del lop)''''' es un film francés escrich e realizat per Antonin Baudry, sortit en 2019. Es lo primièr long metratge del realizator. Lo film seguís Chanteraide, una de las "Aurelhas d'aur" de la Marina nacionala, especialista de la guèrra acostica. Ocupa un ròtle essencial a bòrd del [[sosmarin]] ''Titane'' mas del temps d'una mission, fa una error d'analisi que met en perilh tot l'equipatge. A lor retorn de mission, ensaja d'en aprene mai sus la traça sonòra e descobrís una informacion cruciala que deven la clau per evitar un conflicte nuclear mondial. = Sinòpsi = Lo filme comença amb una citation atribuïda a-n [[Aristotèl]] : {{citation|I a tres menas d'òmes : los vius, los mòrts, e los que son en mar.<ref>Aquesta citation es tanben atribuïda a [[Platon]] o [[Anacharsis]] ({{Obratge|titol= Movement, Exchange and Identity in Europe in the 2nd and 1st Millennia BC: Beyond Frontiers|auteur1=Anne Lehoërff|auteur2=Marc Talon |date= 1-11-2017|passage= 6|éditeur=Oxbow Books Limited|pages totales=304|ISBN= 978-1-78570-716-2}}).</ref>.}} » tt54zi57n0iu7ssvx8o4o9sphdqnft2 2474476 2474473 2025-06-18T16:25:55Z Litame2 58707 /* Sinòpsi */ 2474476 wikitext text/x-wiki {{Infobox Cinèma (filme)|genre=[[Thriller (genre)|Thriller]]<br/>[[Filme d'accion|Accion]]<br/>[[Anticipacion (ficcion)|Anticipacion]]<br/>[[filme de guèrra|Guèrra]]}} '''''Le Chant du loup (Lo Cant del lop)''''' es un film francés escrich e realizat per Antonin Baudry, sortit en 2019. Es lo primièr long metratge del realizator. Lo film seguís Chanteraide, una de las "Aurelhas d'aur" de la Marina nacionala, especialista de la guèrra acostica. Ocupa un ròtle essencial a bòrd del [[sosmarin]] ''Titane'' mas del temps d'una mission, fa una error d'analisi que met en perilh tot l'equipatge. A lor retorn de mission, ensaja d'en aprene mai sus la traça sonòra e descobrís una informacion cruciala que deven la clau per evitar un conflicte nuclear mondial. = Sinòpsi = Lo filme comença amb una citation atribuïda a-n [[Aristotèl]] : {{citation|I a tres menas d'òmes : los vius, los mòrts, e los que son en mar.<ref>Aquesta citation es tanben atribuïda a [[Platon]] o [[Anacharsis]] ({{Obratge|titol= Movement, Exchange and Identity in Europe in the 2nd and 1st Millennia BC: Beyond Frontiers|auteur1=Anne Lehoërff|auteur2=Marc Talon |date= 1-11-2017|passage= 6|éditeur=Oxbow Books Limited|pages totales=304|ISBN= 978-1-78570-716-2}}).</ref>.}} » Lo Titane, sosmarin nuclear d'ataca fictiu de classa Rubis (robin) de las Fòrças Sosmarinas Francesas, comandat pel capitani de fregata Grandchamp (Reda Kateb) e assistit pel capitani de corveta D'Orsi (Omar Sy), es en mission al larg de la còsta siriana per recobrar un comando marin. im1wzpqhdzsmpchh4wgtkv55v9hk0rw 0 199461 2474475 2025-06-18T16:13:47Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Reialme lagida]] 2474475 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Reialme lagida]] rgjydj37rq5tzccj7lpff6ocoju454m 0 199462 2474481 2025-06-18T19:08:18Z Nicolas Eynaud 6858 Creacion de la pagina amb « {{Dialècte Vivaroaupenc}} [[Fichièr:Radomir Putnik.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Radomir Putnik.]] '''Radomir Putnik''' (24 de genier de [[1847]], [[Kragujevac]] - 17 de mai de [[1917]], [[Niça]]) es un [[mareschau]] e ministre de la Guerra [[Serbia|serba]] que tenguèt un ròtle centrau durant las guerras balcanicas e la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. Engatjat dins las fòrças armaas serbas tre los [[ans 1860]], participèt a las guerras menaas per... » 2474481 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Vivaroaupenc}} [[Fichièr:Radomir Putnik.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Radomir Putnik.]] '''Radomir Putnik''' (24 de genier de [[1847]], [[Kragujevac]] - 17 de mai de [[1917]], [[Niça]]) es un [[mareschau]] e ministre de la Guerra [[Serbia|serba]] que tenguèt un ròtle centrau durant las guerras balcanicas e la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. Engatjat dins las fòrças armaas serbas tre los [[ans 1860]], participèt a las guerras menaas per [[Serbia]] durant lo segle XIX. Nomat generau en [[1903]], foguèt ministre de la Guerra en [[1904]], [[1906]]-[[1908]] e [[1912]]. S'ocupèt d'organizar e d'equipar sas fòrças d'un biais moderne gràcias a l'ajua de [[França]] e de [[Russia]]. Comandèt l'armaa serba durant las doas guerras balcanicas e durant la prumiera partia de la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. A l'origina de las victòrias de [[Batalha de Kumanovo|Kumanovo]] e de [[Batalha de Bitolj|Bitolj]], venguèt lo prumier mareschau de l'istòria serba en [[1912]]. Durant la [[Prumiera Guerra Mondiala]], organizèt las defensas còntra las atacas austrianas e aguèt un ròtle decisiu dins los succès defensius serbes de Sabac (aost de 1914), de Valjevo (setembre) e de Rudnik. Puei, dirigiguèt la retiraa vers la [[mar Adriatica]] en [[1915]]. Malaut e fatigat, moriguèt a [[Niça]] en [[1917]]. == Ligams internes == * [[Prumiera Guerra Mondiala]]. == Bibliografia == * '''[[anglés|(en)]]''' David Jordan, ''The Balkans, Italy & Africa 1914–1918: From Sarajevo to the Piave and Lake Tanganyika'', Londres, Amber Books, 2008. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Putnik, Radomir}} 8opgo1hrl94fksg8ynwotgtfwsjrv2e 2474482 2474481 2025-06-18T19:09:00Z Nicolas Eynaud 6858 2474482 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Vivaroaupenc}} [[Fichièr:Radomir Putnik.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Radomir Putnik.]] '''Radomir Putnik''' (24 de genier de [[1847]], [[Kragujevac]] - 17 de mai de [[1917]], [[Niça]]) es un [[mareschau]] e ministre de la Guerra [[Serbia|serba]] que tenguèt un ròtle centrau durant las guerras balcanicas e la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. Engatjat dins las fòrças armaas serbas tre los [[ans 1860]], participèt a las guerras menaas per [[Serbia]] durant lo segle XIX. Nomat generau en [[1903]], foguèt ministre de la Guerra en [[1904]], [[1906]]-[[1908]] e [[1912]]. S'ocupèt d'organizar e d'equipar sas fòrças d'un biais moderne gràcias a l'ajua de [[França]] e de [[Russia]]. Comandèt l'armaa serba durant las doas guerras balcanicas e durant la prumiera partia de la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. A l'origina de las victòrias decisivas de [[Batalha de Kumanovo|Kumanovo]] e de [[Batalha de Bitolj|Bitolj]], venguèt lo prumier mareschau de l'istòria serba en [[1912]]. Durant la [[Prumiera Guerra Mondiala]], organizèt las defensas còntra las atacas austrianas e participèt als succès defensius serbes de Sabac (aost de 1914), de Valjevo (setembre) e de Rudnik. Puei, dirigiguèt la retiraa vers la [[mar Adriatica]] en [[1915]]. Malaut e fatigat, moriguèt a [[Niça]] en [[1917]]. == Ligams internes == * [[Prumiera Guerra Mondiala]]. == Bibliografia == * '''[[anglés|(en)]]''' David Jordan, ''The Balkans, Italy & Africa 1914–1918: From Sarajevo to the Piave and Lake Tanganyika'', Londres, Amber Books, 2008. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Putnik, Radomir}} 7xv5h2ylhp1csof07hivbau7dzrhw6m 2474488 2474482 2025-06-19T05:49:02Z Novaria85 38779 2474488 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Vivaroaupenc}} [[Fichièr:Radomir Putnik.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de Radomir Putnik.]] '''Radomir Putnik''' (24 de genier de [[1847]], [[Kragujevac]] - 17 de mai de [[1917]], [[Niça]]) es un [[mareschau]] e ministre de la Guerra [[Serbia|serbe]] que tenguèt un ròtle centrau durant las guerras balcanicas e la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. Engatjat dins las fòrças armaas serbas tre los [[ans 1860]], participèt a las guerras menaas per [[Serbia]] durant lo segle XIX. Nomat generau en [[1903]], foguèt ministre de la Guerra en [[1904]], [[1906]]-[[1908]] e [[1912]]. S'ocupèt d'organizar e d'equipar sas fòrças d'un biais moderne gràcias a l'ajua de [[França]] e de [[Russia]]. Comandèt l'armaa serba durant las doas guerras balcanicas e durant la prumiera partia de la [[Prumiera Guerra Mondiala]]. A l'origina de las victòrias decisivas de [[Batalha de Kumanovo|Kumanovo]] e de [[Batalha de Bitolj|Bitolj]], venguèt lo prumier mareschau de l'istòria serba en [[1912]]. Durant la [[Prumiera Guerra Mondiala]], organizèt las defensas còntra las atacas austrianas e participèt als succès defensius serbes de Sabac (aost de 1914), de Valjevo (setembre) e de Rudnik. Puei, dirigiguèt la retiraa vers la [[mar Adriatica]] en [[1915]]. Malaut e fatigat, moriguèt a [[Niça]] en [[1917]]. == Ligams internes == * [[Prumiera Guerra Mondiala]]. == Bibliografia == * '''[[anglés|(en)]]''' David Jordan, ''The Balkans, Italy & Africa 1914–1918: From Sarajevo to the Piave and Lake Tanganyika'', Londres, Amber Books, 2008. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Putnik, Radomir}} pyyvmd7his9pd89xwklog8coqg1w35z