Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió 0 7961 2476190 2460385 2025-06-24T19:38:18Z CommonsDelinker 245 Bòt: A remplaçat [[:Imatge:Flag_of_Peru_(1822-1825).svg]] per [[:Imatge:Flag_of_Peru_(1822–1825).svg]] ([[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR6|Criterion 6]]) 2476190 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} {{Entèsta label|AdQ}} {{Infobox_País |carta=cap |nom_local=<small>''República del Perú<br/>Piruw Republika<br/>Piruw Suyu''</small> |lenga= |nom_occitan=Peró |de= |imatge_bandièra=Flag of Peru.svg |ligam_bandièra= |imatge_blason=Escudo nacional del Perú.svg |ligam_blason= |imatge_mapa=Peru (orthographic projection).svg |devisa= |lengas= [[castelhan]], [[quíchoa]], [[aimara (lenga)|aimara]] |capitala=[[Lima]] |coordenadas_capitala={{coord|12|02|S|77|01|W}} | ligam_vilas= | títol_mai_granda_vila=Mai granda vila | mai_granda_vila=[[Lima]] |tipe_govèrn= | títols_dirigents= [[Lista dels presidents de Peró|President]]<br>[[Vicepresident]]s<br>[[Primièr Ministre]] | noms_dirigents= [[:es:Dina Boluarte|Dina Boluarte]]<br>vacant<br>[[:es:Gustavo Adrianzén|Gustavo Adrianzén]] |superfícia_reng=20 |superfícia_totala={{formatnum:1 285 215 }} |percentatge_aiga={{unitat|0,4|%}} |populacion_reng=45 |populacion_totala={{formatnum:34 294 231}} |populacion_annada=2021 |densitat=22 |tipe_independéncia= |país_independéncia= d'[[Espanha]] |data_independéncia=[[28 de julhet]] de [[1821]] |païses frontalièrs= |gentilici= |IDH_annada= |IDH= |IDH_categoria= |IDH_reng= |còde_país=PE | moneda = | còde_moneda=PEN |fus_orari= |imne_nacional= |domeni_internet=[[.pe]] |indicatiu_telefonic=+5 | organizacions_internacionalas= }} [[File:Peru - Regions and departments (labeled).svg|thumb|273x273px| Peró es subdividit en 24 departaments e una província constitucionala.]] [[File:Peru Machu Picchu Sunrise.jpg|thumb|296x296px| Machu Picchu, en leis [[Andes]].]] '''Peró''' (en [[castelhan|espanhòl]]: ''Perú''; en [[quíchoa]] e [[aimara (lenga)|aimara]]: ''Piruw''), oficialament la '''Republica de Peró''' (en espanhòl: ''República del Perú''; en [[quíchoa]]: ''Piruw Ripuwlika''; en [[aimara (lenga)|aimara]]: ''Piruw Suyu''),'''<ref>{{Pdf|{{es}} [https://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/PERU_FICHA%20PAIS.pdf Ficha País]|618 Ko}}</ref>''' es un [[estat sobeiran]] de l'[[America del Sud|America dau Sud]]. S'espandissent sus una superfícia de {{formatnum:1285216}} <abbr>km²</abbr> dins los [[Andes]], enviroutat per l'[[ocean Pacific]] a l'[[oèst]], l'[[Eqüator (país)|Eqüator]] e [[Colómbia]] au [[nòrd]], [[Brasil]] e [[Bolívia]] a l'[[èst]] e [[Chile]] au [[sud]]. Sa capitala es [[Lima]], vila mai poplada dau país. Brèç dei [[civilizacion]]s precolombianas deis [[Andes]], foguèt [[colonialisme|colonizat]] per [[Espanha]] que destruguèt l'[[Empèri Inca]] dins lo corrent dau sègle XVI. Aquò entraïnèt la formacion d'una societat dominada per una oligarquia de grands proprietaris. Vengut independent a l'acomençament dau sègle XIX, conoguèt plusors conflictes còntra sei vesins per definir lo traçat de sei [[frontiera]]s. Sa vida politica es tanben caracterizada per una instabilitat politica cronica en causa dei rivalitats que devesisson l'oligarquia ò qu'opausan lei conservadors, sostenguts per lei militars, ai movements sociaus e ai partits de senèstra. == Geografia == === Geografia fisica === [[Fichièr:Peró - Topografia.png|thumb|right|Topografia de Peró.]] Lo territòri perovian a una superficia de {{formatnum:1285216}} km². Se pòu devesir entre tres regions principalas que son lo [[litorau]], leis [[Andes]] e la [[Seuva Amazonica]]: * lo [[litorau]] perovian a una [[longor]] d'aperaquí {{formatnum:2000}} [[quilomètre|km]]. Es format d'un plan estrech entrecopat per de relèus [[ròca|rocassós]], de formacions [[desèrt|deserticas]] (zònas de [[duna]]s... etc.) e de [[Còne de dejeccion|cònes de dejeccion]] [[Ròca sedimentària|sedimentaris]]. * leis [[Andes]] son devesidas entre tres cadenas enceuclant de bacins d'altitud e dins lo sud, un platèu dich [[Altiplano]]. Divèrsei vaus formadas per l'[[erosion]] i forman deis entalhs prefonds. La cadena occidentala es la pus auta amb de cimas fòrça importantas coma [[Huascarán]] ({{formatnum:6768}} m e cima pus auta dau país), [[Yerupajá]] ({{formatnum:6634}} m) ò [[Coropuna]] ({{formatnum:6425}} m). La cadena orientala es pus bassa mai presenta tanben de [[montanha]]s grandas coma [[Ausangate]] ({{formatnum:6372}} m). La cadena centrala es la pus bassa mai aquò demora relatiu car coma lei dos autrei, certanei cimas son fòrça importantas coma [[Salcantay]] ({{formatnum:6271}} m). Dins aquelei regions, lei comunicacions son malaisadas e certaneis axes necessitan d'empruntar de còls situats a mai de {{formatnum:4000}} m. * la seuva cuerb lo versant amazonian dau país, valent a dire lei regions orientalas. Es format d'un pèmont traversut e d'un plan bas drenat per lo [[fluvi]] [[Amazonas (fluvi)|Amazonas]] e seis [[riu|afluents]]. La seuva es [[Selva pluviala|pluviala]], fòrça densa e representa un obstacle ai desplaçaments. L'[[idrografia]] peroviana es organizada a l'entorn de tres bacins principaus que reprenon l'organizacion generala de la geografia fisica dau territòri : * lo versant occidentau fa partida dau bacin de l'[[Ocean Pacific]]. Es percorrut per de rius generalament pichons que vènon dei [[montanha]]s. Lo pus important es [[Río Rímac]] qu'es considerat coma un riu major dau país car passa per la capitala. Pasmens, tant son debit (40 m³/s), sa [[longor]] (160 km) que la superficia de son bacin ({{formatnum:3389}} km²) son relativament febles. * lo versant orientau fa partida dau bacin d'[[Amazonas (fluvi)|Amazonas]]. Es dominat per dos [[riu]]s dichs [[Ucayali]] e [[Marañón]] que son d'afluents majors dau [[fluvi]] amb de debits de respectivament {{formatnum:13300}} m³/s e de {{formatnum:16400}} m³/s. Son de vias navegablas importantas. * lo sud es dominat per lo bacin dau [[Lac Titicaca]] que forma un sistèma idrografic situat entre {{formatnum:3600}} e {{formatnum:4500}} gropant lo [[Lac Poopó]], lo riu [[Desaguadero]] e lo [[Salar de Coipasa]]. La superficia totala d'aquel ensems aganta aperaquí {{formatnum:140000}} km². === Clima === [[File:Peró - Clima.png|thumb|Clima de Peró.]] Peró se situa a de latituds [[tropic]]alas mai son [[clima]] despend tanben de la massa [[montanha|montanhosa]] deis [[Andes]], de l'influéncia dau [[Corrent de Humboldt|corrent oceanic freg de Humboldt]] e de l'influéncia dau fenomèn climatic [[El Niño]]. Tres zònas climaticas diferentas en partida liadas a la topografia pòdon ansin se destriar. Lòng dau [[litorau]], lo [[clima]] es sec amb de precipitacions feblas (mens de 100 mm en [[Lima]]). En foncion de la [[temperatura]], es [[ariditat|desertic]] caud lòng dau [[litorau]] nòrd e oèst e [[desèrt|desertic]] freg lòng dau litorau sud-oèst. Dins lei regions centralas e nòrd, lo clima es fòrça umid e generalament de tipe [[clima eqüatorial|eqüatoriau]] ò [[clima tropical|tropicau]] amb doas sasons dei pluejas ben marcadas e de precipitacions superioras a {{formatnum:2000}} mm [[annada|anuaus]] dins mai d'una region. Enfin, au [[sud]], se troba una region amb un clima temperat. === Demografia === En [[2014]], la populacion de Peró èra estimada a 30,1 milions d'abitants siá aperaquí 5% de la populacion d'[[America del Sud|America da Sud]]. Conoguèt una aumentacion rapida dins lo corrent deis annadas 1960 passant de 10,4 milions en [[1960]] a 29,1 milions en [[2009]]. Pasmens, aquela creissença es relativament moderada a respèct deis autrei país de la region e la natalitat demeniguèt d'un biais important entre [[1995]] e [[2000]] en causa d'una campanha d'esterilizacion fòrçada. En [[2014]], lo taus de natalitat èra de 2,2 enfants per frema. La populacion èra relativament jova amb un temps median egau a 27 ans. L'[[esperança de vida]] èra de 73,2 ans en [[2014]]. Aquela populacion es principalament installada lòng dau [[litorau]] e dins lei regions pus bassas deis [[Andes]]. Lei [[vila|aglomeracion]]s pus importantas se situan dins aqueleis endrechs levat [[Iquitos]] que se troba au nòrd-èst dins lo bacin d'[[Amazonas (fluvi)|Amazonas]]. Son [[Lima]] (9,9 milions d'abitants en [[2015]], compres lei 1,9 milions de l'aglomeracion de [[Callao]]), [[Trujillo]] ({{formatnum:950000}} abitants), [[Arequipa]] ({{formatnum:920000}} abitants), [[Chiclayo]] ({{formatnum:811000}} abitants) e [[Piura]] ({{formatnum:517000}} abitants). En revènge, certanei regions dau país, especialament dins la [[Seuva Amazonica]], son quasi vuejas amb mens de 2 ab/km². La composicion [[etnia|etnica]] de Peró es fòrça variada gràcias a cinc sègles de mestissage. Seis originas principalas son lei populacions indigènas, lei [[Colonialisme|colons]] [[Espanha|espanhòus]] e leis [[esclavatge|esclaus]] [[africa]]ns. Dins lo corrent dau sègle XIX, après l'[[independéncia]], un nombre non negligible d'imigrats venguts deis [[Illas Britanicas]], de [[França]], d'[[Alemanha]], d'[[Itàlia]], de [[Republica Populara de China|China]] e de [[Japon]] s'installèron a son torn dins lo país. Durant aqueu periòde, un flux regular se mantenguèt tanben dempuei [[Espanha]]. L'identificacion deis abitants a una etnia es donc uei pas totjorn clara e es variabla en foncion deis estudis. Lei mestís forman lo premier grop (47 a 60%) e leis Amerindians lo segond (25 a 30%). Lo nombre deis Europèus (ò Blancs) presentan de variacions fòrtas e un percentatge variant de 5 a 20%. Leis Asiatics forman una minoritat gropant de 4 a 6% de la populacion. === Lengas === [[Fichièr:Peró - Lengas.png|thumb|right|Esquèma simplificat dei lengas perovianas.]] Peró es un [[estat]] multilingua amb au mens 120 [[lenga]]s diferentas parladas sus son territòri. L'[[espanhòu]] es la [[lenga oficiala]] dau país. Es tanben la [[lenga mairala]] de la màger part de la populacion (83,9% en [[2007]]). Lo [[quíchoa]] e l'[[aimara]], respectivament lenga mairala de 13,21% e de 1,76% deis abitants, an un estatut de cooficialitat assegurat per la [[constitucion]] dins lei regions onte predominan. Leis autrei lengas son parladas per 0,91% de la populacion. En fòra de l'[[espanhòu]], lenga [[latin]]a eiretatge de la [[colonialisme|colonizacion]], lei lengas parladas en Peró son gropadas au sen de 14 familhas principalas e divèrseis isolats. Pasmens, la màger part son menaçadas de disparicion en causa dau declin demografic de certanei comunautats indigènas, de la discriminacion anti-indigèna e de la lònga indiferéncia dau [[govèrn]] regardant lo subjècte. === Religion === [[Fichièr:Procesion del Señor de los Milagros.jpg|thumb|right|Señor de los Milagros, Lima]] Peró es un país [[cristianisme|crestian]] e sustot [[Catolicisme|catolic]] qu'au mens 77% de la populacion se revendicava d'aquela [[religion]] en [[2013]]<ref>'''[[Espanhòu|(es)]]''' ''Las religiones en tiempos del Papa Francisco'', Corporacion Latinobarómetro, 16 d'abriu de [[2014]], [https://web.archive.org/web/20141006090157/http://liportal.giz.de/fileadmin/user_upload/oeffentlich/Honduras/40_gesellschaft/LAS_RELIGIONES_EN_TIEMPOS_DEL_PAPA_FRANCISCO.pdf].</ref>. Lei [[Protestantisme|protestants]] (13%) formavan la premiera minoritat [[religion|religiósa]]. Son devesits entre mai d'una [[glèisa]] diferenta mai sa proporcion aumenta regularament dempuei leis annadas 1980. Divèrseis autrei religions ([[Glèisa de Jesucrist des Sants des Darrèri Dies|mormons]], [[bodisme|bodistas]]... etc.) gropavan aperaquí 7% deis abitants. Enfin, lo rèsta se declarava [[agnosticisme|agnostic]] ò [[Ateïsme|atèu]]. La [[constitucion]] peroviana assegura la libertat religiosa per la populacion. Pasmens, en vertut d'un acòrd signat en [[1980]] amb la [[Glèisa Catolica]], lo [[catolicisme]] a un estatut especiau e privilegiat. Es l'unica religion ensenhada au sen dau sistèma educatiu dau país, la Glèisa a certanei privilègis fiscaus e l'imigracion de trabalhaires catolics es facilitada. En mai d'aquò, de simbòls catolics ([[crucifiç]], imatges de la [[Maria (maire de Jèsus)|Verge]]... etc.) se troban dins cada bastiment public. == Istòria == === Lo periòde preistoric === La Preistòria umana peroviana es fòrça mau coneguda en causa de la manca de vestigis. Lei traças pus ancianas de preséncia [[Homo sapiens|umana]] en Peró datan d'au mens {{formatnum:22000}} ans. Lei populacions d'aqueu periòde èran probablament de nomadas que sa subsisténcia èra basada sus la [[caça]] e la culhida. Lo mestritge de la fabricacion d'[[otís]] de [[pèira]] sembla d'aparéisser i a {{formatnum:17000}} ans. La sedentarizacion e lo desvolopament de l'[[agricultura]] foguèron un procès lòng liats au reculament dei [[glacièr|glaciers]] [[Andes|andins]]. === Lo periòde precolombian === ==== Lei periòdes arcaïc e formatiu ==== Lei progrès de la sedentarizacion, de l'[[agricultura]] e la [[pesca]] e lo reculament dei [[glacièr|glaciers]] favorizèron l'emergéncia de [[cultura]]s e de [[civilizacion]]s vertadieras. La pus anciana es la [[civilizacion de Caral]] apareguda au començament dau millenari III av. JC dins la region de [[Trujillo]]. Presentava ja plusors trachs pròpris ai [[civilizacion]]s [[Andes|andinas]] ulterioras coma una [[arquitectura]] massiva caracterizadas per de bastiments piramidaus, l'existéncia d'un panteon [[politeïsme|politeïsta]], la formacion de centres urbans de talha importanta ò la realizacion de [[geoglif]]s. Mestrejava la produccion e la teissedura dau [[coton]] mai en revènge, conoissiá pas l'usatge de la [[terralha]]. Tanben, semblava pas de conóisser de [[guèrra|conflictes armats]] car leis [[arqueologia|arqueològs]] an pas descubèrt d'armas ò de bastiments militars dins lei vestigis d'aquela civilizacion. La [[civilizacion de Caral]] dispareguèt dins lo corrent dau sègle XVIII av. JC probablament en causa de cambiaments [[clima]]tics entraïnats per lo fenomèn [[El Niño]]. Au començament dau millenari I av. JC, apareguèron doas [[civilizacion]]s novèlas lòng dau [[litorau]] que mestrejavan de tecnicas de fabricacion de la [[terralha]]. La [[cultura de Chavín]] apareguèt vèrs {{formatnum:1000}} av. JC. Conoguèt son apogèu entre [[-800|800]] e [[-200|200]] av. JC avans sa disparicion rapida au començament dau sègle II av. JC. Introduguèt la [[metallurgia]] dau [[bronze]] e de l'[[aur]] dins la region, melhorèt lei tecnologias textilas, [[Domesticacion|domestiquèt]] lo [[lama]] e inventèt la premiera forma [[Andes|andina]] d'art visuau conegut amb l'escultura d'estèlas representant de [[dieu|divinitats]]. Au nivèu politic, sembla de formar un estat [[teocracia|teocratic]] dominat per lo clergat de divinitats inspiradas per leis imatges dau [[puma]] e dau [[jaguar]]. La [[cultura de Paracas]] faguèt son aparicion vèrs [[-800|800 av. JC]], conoguèt son apogèu en [[-600|600]]-[[-400|400 av. JC]] e foguèt absorbida au sègle II av. JC per la [[civilizacion de Nazca]]. Desvolopèt la teissedura de la [[lana]] e la deformacion volontària dei [[crani]]s. ==== Lo periòde classic ==== Lo periòde classic dei [[civilizacion]]s precolombianas es caracterizat per un isolament important de cada cultura que fòrman d'entitats politicas liadas entre elei per de cambis comerciaus mai refusant autrament de durbir sei [[frontiera]]s ais estrangiers. Aquò favorizèt donc un desvolopament regionau amb de culturas fòrça diferentas mai estendudas sus un territòri relativament limitat. {{veire|Cultura de Moche|Civilizacion de Nazca}} De [[-200|200 av. JC]] a [[600]], doas culturas se destrian que son la [[cultura de Moche]], situada lòng dau [[litorau]] nòrd-oèst, e la [[civilizacion de Nazca]], establida lòng dau litorau sud. La premiera èra caracterizada per de [[terralha]]s de qualitat auta ornadas d'escènas realistas que son de fònts importantas per estudiar son organizacion sociala. Conoguèt un declin rapide après [[700]] e dispareguèt dins lo corrent dau sègle VIII. La [[civilizacion de Nazca]], eissida de la [[cultura de Paracas]], es famosa per sei [[geoglif]]s mai mestrejava tanben de tecnicas de fabricacion de [[terralha]]s policromas. Conoguèt una crisi grèva vèrs [[350]] qu'entraïnèt l'aclapament volontari de [[Cahuachi]], santuari major dei Nazcas, mai lo procès de disparicion de la cultura nazca foguèt lòng e s'acabèt probablament dins lo corrent dau sègle VIII. {{veire|Civilizacion de Tiwanaku|Civilizacion de Wari}} Au començament dau sègle VII, la preponderància passèt ai vilas de [[Tiwanaku]], installada au sud dau [[Lac Titicaca]], e de [[Wari]], establida dins la region d'[[Ayacucho]]. Lei dos centres èran de metropòlis [[religion|religiosas]] importantas que son [[clergat]] aviá un raionament culturau important sus lei regions vesinas. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'aigatge e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei prèires de la vila. Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi agricòla entraïnada per un assecament dau [[clima]]. [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per una expansionisme militar agressiu e la formacion d'un reiaume ierarquizat (bastidas de [[rota]]s, de capitalas províncialas... etc.) que prefiguran l'[[Empèri Inca]]. Lei regions somesas foguèron tanben colonizadas e esplechadas au profiech de la [[capitala]]. Pasmens, una crisi economica e agricòla entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an [[1000]] amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei pòbles vencuts. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat culturala de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « ''[[Ci-quic]]'' ». Sa [[capitala]], [[Chanchan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canal|canaus]] e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas mai foguèt a son torn vencut e ocupat per l'[[Empèri Inca]] dins lo corrent deis annadas 1460. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'[[estat]]s aimaras dins lei regions [[montanha|montanhósas]]. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs [[Urcussuyu]] principalament centrat sus lo versant occidentau e [[Umasuyu]] estendut sus lo versant orientau. ==== Lo periòde imperiau ==== [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] {{veire|Empèri Inca}} L'[[Empèri Inca]] se formèt vèrs [[1200]] a partir d'una dinastia installada dins la vila de [[Cuzco]]. Lo tèrme « inca » designa aquela dinastia mai lo nom dau pòble ocupant [[Cuzco]], que parlava [[quíchoa]], es desconegut. Lo seten sobeiran inca, [[Yahuar Huacac]], capitèt d'instaurar sa dominacion sus tota la vau. Son successor [[Viracocha Inca]] foguèt obligat d'abandonar la [[capitala]] après una desfacha grèva còntra lei Chancas en [[1438]]. Son fiu [[Pachacutec|Yupanqui]] menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[batalha de Yahuarpampa|victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de [[Pachacutec]] (« lo Reformator », [[1438]]-[[1471]]) e acomencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa politica e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau litorau chilen sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis Araucans resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] foguèt l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis armadas e de l'Estat (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri, leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un ret de [[rota]]s e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === Lo periòde espanhòu === ==== La conquista de l'Empèri Inca ==== La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de Succession Inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] que demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. ==== L'esplecha coloniala de Peró ==== [[File:America dau Sud Espanhòla (1690).png|thumb|America dau Sud Espanhòla a la fin dau sègle XVII.]] Après la conquista [[Espanha|espanhòla]], lo territòri perovian foguèt integrat au sen de l'Empèri Espanhòu e de seis institucions que permetián d'esplechar sei ressorsas au profiech d'[[Espanha]] e d'una minoritat de grands proprietaris terrenaus. Aquel empèri èra dirigit per lo [[Conseu deis Índias]] installat en [[Espanha]]. Pasmens, en causa dei distàncias importantas entre [[America]] e [[Euròpa]], una administracion coloniala foguèt creada. Peró venguèt ansin lo centre de la [[Vice-Reialtat de Peró]] que son sèti èra situat en [[Lima]] fondada en [[1535]]. Aquela institucion èra cargada de la gestion deis afaires administratius, financiers e economics dei possessions espanhòlas d'[[America del Sud|America dau Sud]] franc de [[Veneçuèla]]. Pasmens, èra devesida entre d'audiencias installadas a [[Panama]], [[Santa Fe de Bogota]], [[Quito]], [[Santiago de Chile|Santiago]] e [[La Plata]] que tenián d'autonòmias fòrça importantas en causa dei distàncias entre aquelei vilas e [[Lima]]. Lo nivèu inferior de l'administracion èra ocupat per lei governadors de províncias e per leis autoritats localas, especialament aquelei dei vilas qu'èran elegits per lei captaus. Una caracteristica d'aquela administracion èra l'importància de la corrupcion entre lei foncionaris. D'efèct, certanei, magerament lei ''corregidors'' que tenián de poders fiscaus e de policía, èran mau pagats per lo [[govèrn]] [[Espanha|espanhòu]] e assaiavan donc de s'enriquir au detriment de la populacion. Lei zònas poblats d'Indians foguèron generalament pus tocadas per aqueu fenomèn. La darriera institucion importanta de l'Empèri Espanhòu èra la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]]. Format unicament de Blancs fins a la segonda mitat dau [[sègle XVIII]], èra caracterizat per sei ressorsas economicas fòrça importantas e per la rivalitat permanenta entre lei diferents òrdres [[religion|religiós]] e lo [[clergat]] secular. La richessa de la Glèisa èra liada ai dons e ai laissas dei fidèus, lei revenguts eissits d'aquelei bens e lo [[dèime]]. Gràcias a aquelei ressorsas, la Glèisa poguèt finançar la bastida de [[glèisa]]s, s'ocupar de l'ensenhament e de la santat, ajudar lei paures e prestar de sòus. Enfin, aguèt un ròtle major dins l'evangelizacion deis Indians e contunièt per la seguida de considerar que lei pòbles auctonòms fasián partida de son ressòrt. Lei resèrvas e jaciments d'[[aur]] e d'[[argent (metal)|argent]] concentrèron inicialament l'atencion deis [[Espanha|Espanhòus]]. En particular, la descubèrta d'un jaciment d'[[argent (metal)|argent]] fòrça important a [[Potosi]] aguèt una gròssa influéncia sus lo desvolopament de Peró amb la creacion d'una rota [[Lima]]-[[Potosi]] que venguèt l'axe principau dau Peró coloniau. Se formèt alora doas zònas economicas diferentas: * lòng dau [[litorau]], leis Espanhòus desvolopèron l'[[agricultura]] ([[cereala]]s, [[vinha]]s... etc.). Un nombre important d'[[Esclavatge|esclaus]] [[africa]]ns i foguèt importat coma man d'òbra. * dins la region andina centrala, lei prioritats èran la percepcion de tributs de part dei comunautats indianas e l'esplecha miniera. Lei minas de [[Potosi]] assegurèron la mitat de la produccion d'argent de l'Empèri Espanhòu de [[1550]] a [[1650]] mai la produccion declinèt a partir de la fin dau sègle XVII. L'activitat principala venguèt alora l'[[agricultura]] que son desvolopament foguèt rapidament encoratjat. Se formèt alora un modèl de tenements fòrça grands tenguts per una [[aristocracia]] terrenala (''hacienda''). ==== La formacion de la societat peroviana ==== La societat ispanoamerica se devesiguèt entre dos ensems separats. Lo premier èra la societat coloniala formada de Blancs, d'[[Africa]]ns, de mestís e d'Indians vivent en fòra de sa comunautat d'origina. Lo segond èra l'ensems dei comunautats indianas gaire mestissadas que gardavan sa [[lenga]] e de trachs indians fòrça importants. ===== La societat coloniala ===== Lei Blancs èran principalament originaris d'[[Espanha]]. Dins aquò, l'emigracion dei Blancs vèrs Peró es mau coneguda car lei documents oficiaus s'interessèron solament ais arribadas legalas. Òr, de clandestins nombrós arribèron tanben dins lei [[colonialisme|colonias]] [[Espanha|espanhòlas]]. Dins lo corrent dei generacions, lei Blancs se devesiguèron entre dos grops dichs ''criollos'' per designar aquelei nascuts sus lo territòri [[america]]n e ''peninsulares'' per designar aquelei d'[[Espanha]]. Dos principis importats de l'[[aristocracia]] [[Euròpa|europèu]] dominèron son mòde de vida : la volontat de tenir de tenements importants e la volontat de conservar la « puretat » de son [[sang]]. Coma lei familhas de ''criollos'' avián quauquei rèires mestís, aquò entraïnèt l'aparicion de prejutjats dei ''peninsulares'' còntra lei ''criollos''. Pasmens, que situacion que siegue, de grops de familhas blancas, mesclant ''criollos'' e ''peninsulares'', se maridant entre elei dominavan la societat. En dessota de l'[[aristocracia]] terrenala, existiá tanben una classa mejana blanca formada d'artesans, de marchands, de foncionaris, de regidors ò proprietaris terrenaus mejans. Coma l'elèit, donavan fòrça d'importància a la « puretat » de son [[sang]] e assaiavan d'exclure lei non Blancs de seis activitats per ne'n limitar la concurréncia economica e sociala. Leis Africans foguèron inicialament utilizats coma [[esclavatge|esclaus]] dins lei plantacions e lei minas. Pasmens, tre la fin dau [[sègle XVII]], leis afranquiments acomencèron de se generalizar e, dins lo corrent dau sègle seguent, la màger part dei populacions originàrias d'[[Africa]] venguèron liuras. En revènge, aquela liberacion s'acompanhèt pas d'un progrès sociau e leis Africans demorèron dins lo debàs de la societat. Lei populacions mestissadas apareguèron rapidament après la conquista [[Espanha|espanhòla]] en causa dau nombre limitat de fremas espanhòlas. De mai, en despiech dau sostèn de la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] a l'arribada de fremas vengudas de la [[Peninsula Iberica]], lei relacions en fòra dau [[maridatge]] entre Espanhòus e Indianas contunièron. Dins aquò, aquelei mestís èran generalament bandits per lei Blancs siá per de rasons [[religion|religiosas]] (lei mestís èran sovent nascuts en fòra dau [[maridatge]]) siá en causa dau risc de concurréncia economica. Ansin, divèrsei [[lei|lèis]] foguèron adoptadas per enebir certanei domenis economics ò mestiers ai mestís. L'aplicacion d'aqueu sistèma evolucionèt pauc a pauc segon lei regions en causa de la generalizacion progressiva dau mestissatge au sen de la societat ispanoamericana. Tre lo sègle XVI, lei premierei falhas apareguèron amb la creacion dei ''habilitaciones'' permetent ai mestís d'èsser considerats coma de Blancs en cambi dau pagament d'una soma. De mestís eissits de relacions entre Blancs e Africans ò entre Indians e Africans existián tanben. Pasmens, avián encara mens de consideracions que leis autrei mestís. ===== La societat indiana ===== Lei comunautats indianas gaire mestissadas e demoradas alunchadas de la societat coloniala gardèron una partida importanta de sei trachs pròpris e son a l'origina de la societat indiana actuala. Au començament de la [[colonialisme|colonizacion]], leis Indians foguèron somés au sistèma de l’''encomienda''. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un [[tribut]] ò de corvadas. Aqueu sistèma foguèt fòrça atacat per lei Dominicans, especialament [[Bartolomé Casaus|Bartolomé de las Casas]], e en [[1542]], lo rèi d'Espanha adoptèt lei ''Lèis Novèlas'' qu'ordonèron la restitucion a la Corona deis ''encomiendas'' après la [[mòrt]] de sei proprietaris. Pasmens, en fàcia de l'ostilitat dei colons, la [[monarquia]] deguèt finalament adoptar una posicion pus complasenta après una revòuta dei proprietaris ([[1544]]-[[1548]]). Premier, acceptèt la prolongacion de l’''encomienda'' per la durada de vida de l'eiretier de son proprietari. Puei, se creèt un sistèma suplementari de prolongacion per lei generacions seguentas. Entre [[1569]] e [[1581]], lo vice-rèi [[Francisco de Toledo]] creèt un sistèma novèu d'organizacion dei comunautats indianas que foguèron gropats au sen de ''reducciones'' pagant tributs e corvadas. Perseguida per sei successors, aquela politica capitèt parcialament car mai d'un Indian capitèt de s'escapar dei ''reducciones''. Dichs ''forasteros'', aqueleis Indians venguèron generalament obriers dins lei tenements espanhòus. Aquò entraïnèt de movements de populacions que favorizèron l'expansion dau [[quíchoa]] e de l'[[aimara]] dins leis [[Andes]]. Una autra particularitat importanta de la colonizacion de Peró foguèt lo mantenement d'una partida larga de l'[[aristocracia]] inca gràcias a sa collaboracion amb lo poder espanhòu. D'efèct, lei caps incas (''curacas'') foguèron sovent cargats de la collècta dei tributs. Pasmens, en [[1780]], l'introduccion de taxas entraïnèt una revòuta d'un ''curaca'' de [[Cuzco]] qu'afirmava èsser un descendent dei sobeirans incas. Prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]] e son insureccion menacèt [[Cuzco]] en [[1781]] fins au mandadís de renfòrç importants dempuei [[Lima]]. La revòuta entraïnèt tanben una insureccion de caps aimaras qu'assetjèron [[La Paz]] en [[1781]] avans d'èsser vencuts avans la fin de l'[[annada]]. Lo bilanç de la guèrra foguèt saunós (aperaquí {{formatnum:100000}} [[mòrt]]s) e entraïnèt la disparicion de la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana. De mai, lei mestís venguèron fòrça maufisants car volián pas èsser associats amb la revòuta. En parallèl de l'establiment de la dominacion espanhòla, de campanhas d'evangelizacion foguèron organizadas per convertir leis Indians au [[cristianisme]]. Aquò acomencèt tre la conquista amb la destruccion dei temples [[paganisme|pagans]], deis idòlas, dei libres [[Religion|religiós]] indians ò de batejaments generaus de populacions. Pasmens, aquela estrategia evolucionèt rapidament vèrs de metòdes pus amagestrats per penetrar dirèctament au sen de la cultura indiana. Ansin, lo [[cristianisme]] [[catolicisme|catolic]] se generalizèt sota la forma d'un [[sincretisme]] mesclant la liturgia crestiana, lo culte de la Santa Verge, dei sants, la musica religiosa e lei processions amb d'elements e de rites eissits de la [[religion]] precolombiana anciana. Enfin, l'afondrament demografic foguèt la darriera caracteristica de la societat indiana après la conquista. D'efèct, en causa dei conflictes, dau trabalh fòrçat e, subretot, dei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] qu'èran desconegudas sus lo [[continent]] [[america]]n ([[Veròla|vairòla]]...), lo nombre d'Indians demeniguèt fòrça rapidament. L'amplor d'aqueu fenomèn es mau conegut en causa de l'abséncia de donadas precisas sus la populacion avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Regardant l'èx-territòri inca, leis estimacions èra de 12 milions d'abitants e de solament 1,3 milion en [[1570]] e {{formatnum:700000}} en [[1620]]. De mai, lei migracions d'Indians en direccion dei centres economics de la societat ispanoamerica, especialament lei regions minieras, agravèron lo despoblament dei territòris indians. Pasmens, au contrari dei territòris mesoamericans, aquò entraïnèt pas una disparicion totala deis institucions socialas amerindianas que se mantenguèron, especialament una partida de l'[[aristocracia]] que collaborèt activament amb leis Espanhòus. ==== Lo declin dau poder coloniau ==== [[Felip II d'Espanha|Felipe II]] ([[1556]]-[[1598]]) assaièt d'organizar la gestion e de l'administracion de l'empèri [[colonialisme|coloniau]] [[Espanha|espanhòu]]. Pasmens, en causa dei distàncias e de la superficia estendudas, la Corona mau capitèt e l'autoritat reiala declinèt pauc a pauc. En parallèl, la poissança militara d'[[Espanha]] s'afebliguèt. Après la desfacha a l'eissida de la [[Guèrra de Sèt Ans]] ([[1756]]-[[1763]]), lo [[govèrn]] de [[Madrid]] decidiguèt tornarmai de s'ocupar de l'organizacion de sei colonias. L'influéncia dei familhas de ''criolos'' foguèt tanben reducha amb la creacion de pòstes administratius importants fisats a de ''peninsulares''. Aquelei reformas permetèron ansin de melhorar lei revenguts reiaus. Pasmens, aquò entraïnèt un maucontentament important, magerament au sen dei ''criolos'', basat sus l'aumentacion deis [[impòst]]s, lo ròtle important donat ai ''peninsulares'' ò lei limits comerciaus impausats per lo monopòli [[Espanha|espanhòu]]. Ansin, una partida importanta de l'elèit revendicava un reequilibratge dei cambis e dei relacions amb la [[metropòli]]. Pasmens, en Peró, après la revòuta de 1780-1781, la màger part dei mestís e dei ''criolos'' èran prudents que gardavan la remembrança dei combats. De mai, donavan d'importància a sei privilègis e leis idèas dei [[Sègle de las Luses|Lutz]] avián per exemple gaire de partisans. === Lo Peró independent === ==== La fin de la colonizacion e l'independéncia de Peró ==== A l'acomençament dei guèrras d'independéncia sud-americanas, la prudéncia dei mestís e dei ''criolos'' engatjèt Peró dins lo camp [[Espanha|espanhòu]]. En [[1810]], [[Lima]] venguèt donc lo centre de concentracion dei tropas espanhòlas e leis autoritats localas contentèron divèrsei demandas dei ''criolos'' per ganhar son sostèn. En [[1810]]-[[1811]], lei fòrças basadas en Peró rebutèron una ataca de la junta independentista de [[Buenos Aires]]. En [[1814]]-[[1815]], la còntra-ofensiva generala ordonada per lo rèi [[Ferrand VII d'Espanha|Ferrand VII]] permetèt de reconquistar una partida dei colonias rebèlas e d'assegurar tornarmai lei comunicacions entre Peró e la [[metropòli]]. Pasmens, amb la revòuta liberala deis annadas 1820, [[Espanha]] foguèt afeblida per de conflictes intèrnes. Leis insurgents prenguèron tornarmai l'avantatge. Peró foguèt ansin conquistat per [[Simon Bolívar]] en [[1823]]. Proclamat « Liberator », lo venceire recebèt de poders dictatoriaus l'annada seguenta per resòuvre lei conflictes politics perovians. Dotèt lo país novèu d'una [[constitucion]] autocratica. ==== La Confederacion Peru-Boliviana e lo periòde Ramon Castilla ==== La question principala de l'après-guèrra d'independéncia èra aquela de l'union entre Peró e [[Bolívia]]. L'[[oligarquia]] de [[Lima]] i èra gaire favorabla e obtenguèt satisfaccion en [[1826]]. Pasmens, lei tensions entre lei diferentei faccions dau país èran encara importantas e l'instabilitat politica venguèt rapidament la nòrma. Per exemple, lo generau [[Agustín Gamarra]], president de [[1829]] a [[1833]], foguèt obligat de reprimir mai d'una revòuta dins tot lo país en despiech dau mantenement de son autoritat dins la [[capitala]]. Aquò afebliguèt grèvament Peró que venguèt la buta deis ambicions de [[Bolívia]]. En [[1835]], lei tropas dau generau bolivian [[Andres de Santa Cruz]] intrèron en Peró que foguèt devesit entre dos estats integrats au sen d'una Confederacion Peru-Boliviana. Dins aquò, la poissança d'aquel [[estat]] èra una menaça per [[Chile]] que s'alièt amb Gamarra que reprenguèt [[Lima]] en [[1838]]. La [[batalha de Yungay|victòria chilena de Yungay]] en [[1839]] permetèt de restaurar l'independéncia de Peró que contunièt la guèrra còntra [[Bolívia]]. Pasmens, foguèt vencut en [[1841]] entraïnant la casuda definitiva de Gamarra. Après aqueu conflicte, leis annadas 1840 foguèron marcadas per lo desvolopament economic dau país sostengut per l'esplecha dau [[güano]] e dei jaciments de [[saunitre]] descubèrts dins lo [[desèrt de Tarapaca]]. Lo generau [[Ramon Castilla]], president en [[1845]]-[[1851]] e en [[1855]]-[[1862]], foguèt la personalitat principala dau periòde. Aboliguèt l'[[esclavatge]] e lo tribut pagat per leis Amerindians, encoratjèt leis investiments estrangiers e faguèt adoptar una [[constitucion]] pus liberala en [[1860]]. ==== L'intervencion espanhòla e la Guèrra dau Pacific ==== La segonda mitat dau sègle XIX foguèt marcada per mai d'un conflicte implicant Peró còntra [[Eqüator (país)|Eqüator]] ([[1858]]-[[1860]]), [[Espanha]] ([[1864]]-[[1866]]) e còntra [[Chile]] ([[1879]]-[[1883]]). Lo premier inaugurèt un conflicte [[frontiera|frontalier]] fòrça lòng regardant lo traçat dau limit entre Peró e [[Eqüator (país)|Eqüator]] qu'èra pas estat clarament definit per leis [[Espanha|Espanhòus]]. Coma [[Eqüator (país)|Eqüator]] voliá vendre un territòri revendicat per [[Lima]] per pagar son deute, una armada peroviana desbarquèt sus lo territòri eqüatorian. I trobèt un país devesit per una guèrra civila e fòrça instable mai capitèt finalament d'obtenir l'annulacion de la venda. Lo segond foguèt una guèrra entraïnada per lo refús de Peró de pagar un deute datant dau periòde [[Colonialisme|coloniau]]. [[Espanha]] mandèt una flòta que prenguèt lo contraròtle deis Illas Chincha, fònt importanta de revenguts per l'economia peroviana gràcias a sei jaciments de [[güano]], e faguèt lo [[blocus]] dau país. Pasmens, lo conflicte se generalizèt amb la formacion d'una coalicion gropant Peró, [[Chile]], [[Bolívia]] e [[Eqüator (país)|Eqüator]]. La revirada d'una ataca espanhòla còntra [[Callao]] causèt lo retirament de la flòta e marquèt la fin de la guèrra. Aqueu succès renforcèt l'independéncia dei país sud-americans qu'èra encara mau acceptada per [[Madrid]]. Lo tresen foguèt una guèrra entraïnada per de tensions regardant l'esplecha dei jaciments de [[saunitre]] dau [[Desèrt d'Atacama]] entre [[Bolívia]] e [[Chile]]. Per s'aparar còntra la menaça chilena, [[La Paz]] signèt una aliança defensiva amb [[Lima]] en [[1873]]. Ansin, en [[1879]], Peró se trobèt dirèctament implicat dins la guèrra entre sei dos vesins. Gràcias a sa superioritat, la marina chilena poguèt menar d'atacas còntra lo [[litorau]] e l'armada peroviana subiguèt una desfacha grèva a [[Batalha de Tarapaca|Tarapaca]]. Per faciar la menaça, [[Nicolas de Pierola]] se proclamèt dictator en [[1880]]. Dins aquò, mau capitèt d'empachar la capitulacion de [[Lima]] l'annada seguenta, çò qu'entraïnèt son reversament. Gràcias ai generaus [[Miguel Iglesias]] e [[Andres Caceres]], lei Perovians obtenguèron quauquei succès mai foguèron definitivament vencuts a la [[batalha de Huamachuco]] en [[1883]]. Lo [[tractat d'Ancon]] laissèt ai [[Chile]]ns tota la region de Tarapaca e permetèt l'ocupacion de [[Tacna]] e d'[[Arica]] durant dètz ans. Un vòte èra previst a l'eissida d'aqueu periòde permetent ais abitants de chausir entre lei dos país mai l'escrutinh foguèt jamai organizat. La situacion foguèt reglada en [[1929]] amb lo partiment de la region: Peró recuperèt [[Tacna]] e [[Chile]] gardèt [[Arica]]. ==== Militaristas e civilistas ==== [[File:Peró - Evolucions territòrialas.png|thumb|Evolucions territòtialas de Peró deis annadas 1880 ais annadas 1940.]] Après la [[Guèrra dau Pacific]] còntra [[Chile]], lo poder foguèt tengut per doas faccions diferentas dichas « militaristas » e « civilistas ». Lei militaristas dirigiguèron inicialament lo país amb lei generaus [[Andres Caceres|Caceres]] ([[1886]]-[[1890]] puei [[1894]]-[[1895]]) e [[Remigio Bermudez]] ([[1890]]-[[1894]]). Pasmens, en [[1895]], una insureccion menada per l'èx-dictator [[Nicolas de Piedrola]] prenguèt lo poder e lo gardèt fins a [[1899]] amb lo sostèn dei civilistas. Restabliguèt lei finanças dau país, restaurèt la [[conscripcion]] obligatòria e lo vòte secrèt. Foguèt remplaçat per [[Eduardo Lopez de la Romaña]] ([[1899]]-[[1903]]) e [[José Pardo y Barreda]] ([[1903]]-[[1907]]). Lo periòde veguèt una transformacion importanta de l'economia peroviana amb lo reculament de l'importància dei jaciments de [[saunitre]], largament perduts au profiech de [[Chile]] en [[1879]], e de [[güano]] que son esplecha èra venguda pus malaisada. Per compensar aquelei pèrdas, lo desvolopament de l'[[agricultura]] dins lei regions [[litorau|litoralas]], de l'industria miniera [[Andes|andina]] e la produccion de [[cauchó]] dins la region d'[[Iquitos]] foguèt favorizat. En particular, en [[1907]], un [[camin de fèrre]] foguèt bastit entre [[Lima]] e la region miniera de [[Cerro de Pasco]]. Après [[1908]], lei militaristas reprenguèron lo poder amb [[Augusto Bernardo Leguia]] ([[1908]]-[[1912]]), [[Guillermo Billinghurst]] ([[1912]]-[[1914]]) e [[Oscar Benavides]] ([[1914]]-[[1915]]). En [[1915]], [[José Pardo y Barreda|José Pardo]] retrobèt la presidéncia fins a un [[còp d'estat]] de [[Augusto Bernardo Leguia|Leguia]] en [[1919]]. Après una victòria electorala en [[1920]], modifiquèt la constitucion de [[1860]] per establir sa dictatura fins a [[1930]]. ==== L'oposicion entre l'armada e l'APRA ==== Leis annadas de 1930 a 1980 foguèron principalament marcadas per l'oposicion entre lei fòrças armadas e lo movement progressista de l'[[Aliança Populara Revolucionària Americana]] ([[Aliança Populara Revolucionària Americana|APRA]]). D'efèct, en [[1930]], un còp d'estat militar entraïnèt la casuda de Leguia que foguèt arrestat per lo generau [[Luis Sanchez Cerro]]. Dos camps politics se formèron alora gropant d'un caire lei militars e lei grands proprietaris terrenaus conservadors e d'autre caire l'APRA dirigida per [[Victor Raul Haya de la Torre]]. En [[1931]], una eleccion organizada per l'armada permetèt l'eleccion de Sanchez Cerro a la presidéncia qu'enebiguèt rapidament l'APRA e arrestèt son cap. En [[1932]], l'APRA assaièt d'organizar una insureccion a [[Trujillo]] que foguèt durament reprimida per l'armada. Un an pus tard, Sanchez Cerro foguèt assassinat e remplaçat per l'ancian president militarista [[Oscar Benavides]] que decidèt d'amaisar la situacion. Haya de la Torre foguèt liberat e una [[constitucion]] novèla foguèt adoptada en [[1933]]. Pasmens, aqueu procès foguèt suspendut en [[1936]] quand l'APRA ganhèt leis eleccions. Lo partit foguèt tornarmai enebit e son cap [[exili|exilat]]. [[Oscar Benavides|Benavides]] gardèt lo poder fins a [[1939]] e son remplaçament per l'oligarca [[Manuel Prado y Ugarteche]]. President fins a [[1945]], capitèt de redreiçar l'economia e d'establir una patz civila mai ò mens establa dins lo país. Pasmens, aqueleis annadas foguèron sustot marcada per una segonda guèrra còntra [[Eqüator (país)|Eqüator]] ([[1941]]-[[1942]]) regardant lo traçat de sa [[frontiera]] comuna. S'acabèt per una victòria clara de Peró qu'obtenguèt lo contraròtle d'un territòri de {{formatnum:200000}} km² revendicat per lei dos estats. Pasmens, [[Quito]] refusèt aqueu resultat e mantenguèt sei revendicacions entraïnant doas guèrras suplementàrias en [[1981]] e en [[1995]]. Dins aquò, lei tensions demorèron vivas entre l'APRA e lei militars. En [[1944]], la capitada d'una grèva generala entraïnèt de negociacions que s'acabèron amb l'eleccion d'un moderat, [[José Luis Bustamante y Rivero]], coma president en [[1945]]. L'APRA participèt meme au govèrn mai son sostèn ai grèvas e son programa de senèstra (contraròtle dei pretz... etc.) suscitèt l'ostilitat dei [[conservatisme|conservadors]]. L'assassinat dau cap d'un [[jornau]] de drecha agravèt lei tensions amb una aumentacion dei poders de la polícia. En [[1948]], un còp d'estat de l'APRA e d'una partida de la [[marina militara|marina]] mau capitèt e lo generau [[Manuel Odria]], ministre de l'interior, reversèt Bustamante e prenguèt la direccion dau país fins a [[1956]]. Fondèt una junta militara que son programa èra de restablir l'òrdre de l'oligarquia peroviana. L'APRA foguèt tornarmai per lo tresen còp e [[Victor Raul Haya de la Torre|Haya de la Torre]] tornarmai exilat. En [[1950]], Odria legitimèt son poder amb una eleccion presidenciala. Ajudat per lo periòde de dinamisme economic entraïnat per la [[Guèrra de Corèa]], capitèt d'estabilizar la situacion interiora de Peró. Pasmens, a partir de [[1954]], de dificultats apareguèron tornarmai amb la fin de la guèrra e Odria decidèt de tornar parlar amb l'APRA. L'ancian president conservador [[Manuel Prado y Ugarteche|Manuel Prado]] foguèt elegit per un segond mandat en [[1956]] gràcias au sostèn tacit dau partit de senèstra. De mai, poguèt aprofichar una scission au sen de l'APRA amb la creacion per [[Fernando Belaunde Terry]] d'un segond partit de sensètra dich [[Accion Populara]]. Après sièis annadas relativament suavas, la lucha per la succession de [[Manuel Prado y Ugarteche|Prado]] opausèt [[Victor Raul Haya de la Torre|Haya de la Torre]], [[Fernando Belaunde Terry|Belaunde]] e [[Manuel Odria|Odria]]. L'escrutinh foguèt marcat per de sospicions de fraudas e l'abséncia de venceires car ges de candidat capitèt d'obtenir lo tèrç dei vòtz necessari a una eleccion. L'armada intervenguèt donc tornarmai dins leis afaires politics e annulèt l'eleccion. En [[1963]], un vòte novèu permetèt a [[Fernando Belaunde Terry|Belaunde]], d'ara endavant assegurat dau sostèn dei conservadors, de venir president. Pasmens, aguèt ges de majoritat parlamentària dins un Congrès dominat per leis apristas e lei partisans d'Odria. Ansin, sa politica se turtèt a d'oposicions importantas, especialament son projècte de reforma agricòla que foguèt blocat per lei grands proprietaris. Aqueu blocatge institucionau entraïnèt donc un còp d'estat militar menat per lo generau [[Juan Velasco Alvarado]]. Pasmens, au contrari dei regimes militars precedents, la politica de Velasco Alvarado s'inspirèt largament dei programas de l'APRA e de l'Accion Populara amb la nacionalizacion de divèrsei sectors economics ([[petròli]], [[mina]]s... etc.), l'organizacion d'una campanha d'alfabetizacion ò una reforma agrària regardant sèt milions d'[[ectara]]s. Aquò recebèt inicialament un acuèlh favorable de part de la populacion mai de dificultats administrativas e financieras venguèron una fònt de maucontentament. En [[1975]], la repression d'una manifestacion dins la [[capitala]] faguèt un centenau de victimas e [[Juan Velasco Alvarado|Velasco Alvarado]] foguèt remplaçat per lo generau [[Francisco Morales Bermudez]]. Demorèt en plaça fins a [[1978]] e apliquèt una politica economica ortodòxa dirigida per lo [[FMI]]. Aquò entraïnèt de grèvas repetidas e la repression venguèt mai e mai dura. D'efèct, en [[1978]], lei militars foguèron obligats de laissar lo poder e una assemblada constituenta foguèt elegida. [[Fernando Belaunde Terry|Belaunde]] e l'[[Accion Populara]] ganhèron leis eleccions organizadas en [[1980]]. Pasmens, sa politica liberala agravèt la crisi dau país entraïnant una demenicion dau nivèu de vida e una multiplicacion dei grèvas. Aquò entraïnèt l'aparicion de la guerilha [[Maoïsme|maoïsta]] dau [[Sendier Luminós]]. A partir de [[1982]]-[[1983]], [[Fernando Belaunde Terry|Belaunde]] ordonèt a l'armada de restablir l'òrdre e de luchar còntra la subversion entraïnant un conflicte interior [[sang|saunós]]. L'Accion Populara subiguèt donc una desbranda ais eleccions de [[1985]] ganhada per lo candidat de l'APRA, [[Alan Garcia Perez]]. Pasmens, aqueu darrier mau capitèt de redreiçar la situacion e Peró deguèt tornarmai faciar de dificultats economicas e financieras importantas. ==== Lo periòde Fujimori ==== [[File:Peró - Sendier Luminós.png|thumb|Reculament dau Sendier Luminós durant lo periòde Fujimori.]] En [[1990]], [[Alberto Fujimori]] ganhèt leis eleccions còntra lo candidat liberau [[Mario Vargas Llosa]] amb un programa de reformas socialas. Pasmens, tre sa presa de foncion, adoptèt una politica fòrça liberala d'ajustament economic sostenguda per lo [[FMI]], intensifiquèt la lucha còntra lo [[Sendier Luminós]] e leis autrei [[guerilha]]s e se turtèt a una oposicion viva dau Congrès e de la justícia. En [[1992]], organizèt donc un [[còp d'estat]] que li permetèt de dissòuvre lo Congrès. La meteissa annada, la captura dau cap dau [[Sendier Luminós]] li permetèt d'obtenir un succès decisiu còntra la guerilha que comencèt de se fragmentar en causa de l'abséncia de successors. En [[2000]], aviá quasi disparegut e foguèt a tòrt considerat coma destruch. Pasmens, maugrat son mantenement dins certanei regions centralas dau país, lo Sendier a conegut un declin fòrça important durant lo periòde Fujimori. En [[1993]], Fujimori promulguèt una [[constitucion]] novèla que li permetiá de sollicitar un segond mandat consecutiu. Pasmens, en despiech de sa reeleccion en [[1995]], l'autoritarisme e la corrupcion dau regime, la pauretat e leis inegalitats socialas acomencèron de maucontentar la populacion. Cinc ans pus tard, quand Fujimori assaièt d'obtenir un tresen mandat presidenciau consecutiu, l'oposicion refusèt de participar a l'escrutinh e de manifestacions importantas agitèron lo país. Après un escàndol suplementari de corrupcion de plusors parlamentaris per lo president, lo govèrn aprofichèt l'abséncia de Fujimori, ocupat per un viatge en [[Japon]], per lo destituir. Fujimori acceptèt de demissionar e demandèt l'asile politic ais autoritats japonesas. Per la seguida, assaièt de rintrar en Peró onte foguèt arrestat e condamnat a 25 ans de preson en [[2009]] per divèrsei crimes perpetrats per son regime. D'autreis afaires son totjorn en cors còntra eu regardant en particular de crimes còntra l'Umanitat comés durant una campanha d'esterilizacion fòrçada. ==== Lo Peró actuau ==== Après la casuda de [[Alberto Fujimori|Fujimori]], Peró conoguèt un desvolopament economic important dins lo corrent deis annadas 2000 mai lo mantenement d'inegalitats socialas grèvas contunièt d'entraïnar de trèbols. [[Alejandro Toledo]], un deis adversaris principaus de Fujimori, foguèt elegit president en [[2001]]. Pasmens, mau capitèt de reglar lei problemas sociaus dau país. En [[2003]], après una grèva importanta deis ensenhaires e dei païsans, proclamèt l'estat d'urgéncia e suspendiguèt plusors drechs fondamentaus per restaurar l'òrdre. En [[2006]], foguèt ansin vencut per l'ancian president aprista [[Alan García]]. Pasmens, son mandat foguèt tanben agitat per de manifestacions indigenistas còntra de companhiás [[petròli|petrolieras]]. Proclamèt a son torn l'estat d'urgéncia fins a l'abrogacion dei mesuras contestadas per lo Congrès. Pasmens, de trèbols grèus contunièron amb 34 mòrts en junh de [[2009]]. En [[2011]], lo neoliberau [[Ollanta Humala]] li succediguèt. == Organizacions politica e territòriala == === Organizacion politica === Peró es una [[republica]] [[democracia|democratica]] de regime [[President de la Republica|presidenciau]] que seis institucions son regidas per una [[constitucion]] adoptada en [[1993]] e modificada en [[2000]]. Aplica lo principi de [[Separacion dels poders|separacion dei tres poders]]. La [[capitala]] es [[Lima]] que concentra, en mai dau poder politic, la màger part dei centres economics, financiers e culturaus dau país. La ciutadanetat es donada ai Perovians de mai de 18 ans e lo vòte es obligatòri. Lo [[poder executiu]] es tengut per lo [[President de la Republica]] e son vice-president<ref>Un premier vice-president e un segond vice-president existisson tanben mai an ges de poder franc dei situacions d'incapacitat dau President de la Republica.</ref> que son elegits per un mandat de cinc [[annada]]s au [[Sufragi universal|sufragi universau dirècte]]. Dempuei [[2000]], un president sortent pòu pas se presentar immediatament a sa succession. Lo [[President de la Republica|president]] es lo cap de l'Estat, lo cap dau [[govèrn]] e lo comandant suprèm dei fòrças armadas. Designa lo president dau Conseu dei Ministres e forma lo govèrn. Lo [[poder legislatiu]] es tengut per lo [[President de la Republica]] e un parlament [[monocamerisme|monocamerau]] dich [[Congrès de la Nacion (Peró)|Congrès de la Nacion]]. Format de 130 deputats elegits per un mandat de cinc [[annada]]s au sufragi universau dirècte amb un escrutinh proporcionau, a lo poder de discutir e vòta lei tèxtes de [[lei|lèi]], ratifica lei tractats, autoriza leis emprunts dau govèrn, accepta lo budget presentat per lo [[govèrn]] e vòta lei declaracions de guèrra. Lo president a un drech de vèto que li permet de blocar un tèxte legislatiu qu'a pas son acòrd. Lo [[poder judiciari]] es tengut per una Cort Suprèma de 16 jutges nomat per lo Conseu Nacionau de la Justícia. Pasmens, regardant leis afaires constitucionaus, existís una Cort Constitucionau. === Organizacion territòriala === Lo territòri perovian es devesit entre 24 regions e una entitat amb un estatut particular a l'entorn de [[Lima]]. Aquelei regions an de competéncias regardant la planificacion dau desvolopament regionau, l'execucion dei projèctes d'investiment public, la promoccion de l'activitat economica e la gestion dei bens publics. Son dirigidas per un president e un conseu elegits per quatre ans. Existís tanben un conseu de coordenacion cargat de representar la societat civila. A ges de poder executiu mai a un avejaire consultatiu. Segon la [[lei|lèi]] organica dei [[govèrn]]s regionaus, lo transferiment de poders de l'autoritat centrala ai regions dèu aumentar mai aqueu procès es l'objècte de conflictes entre lo Secretariat a la Descentralizacion dau govèrn de Lima e l'Assemblada Nacionala dei Govèrns Regionaus creada en [[2007]] a l'iniciativa dei presidents de region. Lei regions son devesidas entre {{formatnum:1838}} districtes dirigits per un premier cònsol. La region de la [[capitala]] a un estatut pròpri que demora en fòra dau procès de descentralizacion. Es dirigida per lo Conseu comunau de Lima. === Simbòls nacionaus === Peró a un drapèu, un blason, un imne e una devisa coma simbòls nacionaus : * lo drapèu es fach de doas bendas verticalas [[roge|rojas]] enquadrant una benda verticala [[blanc]]a. Segon l'usatge dau drapèu, un blason pòu èsser apondut au centre de la benda blanca. Aqueu drapèu foguèt adoptat en [[1950]] mai s'inspira de plusors modèls precedents qu'èran ja roge e blanc. * lo blason foguèt adoptat en [[1950]]. Es format de tres sectors separats per una linha orizontala centrala e per una linha verticala que passa au mitan de la partida superiora. La partida inferiora presenta una fònt de larguesa que simboliza la richessa [[minerau|minerala]] dau país. La partida superiora de senèstra presenta una [[vigonha]] que simboliza la richessa de la fauna e la partida superiora de drecha presenta un aubre dau genre ''cinchona'' que simboliza la richessa de la flòra peroviana. * l'imne nacionau foguèt adoptat en [[1821]]. Lo tèxte es de [[José de La Torre Ugarte]] e la [[musica]] de [[José Bernardo Alcedo]]. Son nom oficiau es ''Marcha nacional del Perú'' (« Marcha nacionala de Peró » en [[occitan]]). Pasmens, aqueu nom es rarament utilizat e l'imne es dich ''Somos libres, seámoslo siempre'' (« Siam libres, demorem-lo totjorn » en [[occitan]]) per la populacion. * la devisa nacionala es ''"Firme y feliz por la unión'' (« Fòrt e urós per l'union » en [[occitan]]). En mai d'aquò, existís divèrsei simbòls non oficiaus de Peró coma la [[cantuta]], la [[vigonha]], lo [[gau de ròca]], la [[cocarda peroviana]] e lo [[cajón]]. <gallery> File:Flag of Peru.svg|Drapèu actuau de Peró adoptat en [[1950]]. File:Flag of Peru (1825-1950).svg|Drapèu de Peró de [[1825]] a [[1950]]. File:Flag of Peru (1822–1825).svg|Drapèu de Peró de [[1822]] a [[1825]]. File:Flag of Peru (1822).svg|Drapèu de Peró en [[1822]]. File:Flag of Peru (1821-1822).svg|Drapèu de Peró de [[1821]] a [[1822]]. File:Escudo de armas del Perú.svg|Blason actuau de Peró adoptat en [[1950]]. File:Kantutas Cuzco.jpg|[[Cantuta]]. File:Vicunacrop.jpg|[[Vigonha]]. File:Tunki Tanpupata.jpg|[[Gau de ròca]]. File:Escarapela del Perú.svg|[[Cocarda peroviana]]. |[[Cajón]]. </gallery> == Defensa e diplomacia == === Afaires estrangiers === Peró fa partida dei principaleis organizacions regionalas e internacionalas e es un actor que s'implica dins leis organizacions destinadas a promòure lo desvolopament economic ò lo mantenement de la patz en America Latina. D'un biais relativament pragmatic, entretèn tanben de relacions bilateralas bònas amb de país variats (e de còps ostils entre elei) mai economicament importants per l'economia peroviana. Ansin, au nivèu regionau, Peró participa a l'Aliança dau Pacific qu'es una zòna de comèrci liure creada en [[2011]] amb [[Chile]], [[Mexic]] e [[Colómbia]]. Aquela organizacion assaia de favorizar lo comèrci amb [[Asia]] e de faire còntrapés au [[Mercosur]]. A tanben permes de raprochar [[Chile]] e Peró, çò qu'a favorizat lo reglament dau contenciós maritim entre lei dos país (genier de [[2014]]). Au nivèu dau mantenement de la [[patz]], Peró participèt ais operacions de l'[[ONU]] en [[Haití (estat)|Haití]] e ai politicas de lucha còntra lo comèrci de dròga. D'efèct, dempuei lo començament dau sègle XXI, lo país es vengut lo premier productor mondiau de [[cocaïna]], çò que presenta un risc intèrne important de destabilizacion de certanei regions e un risc extèrne d'ingeréncia estrangiera. Regardant lei relacions bilateralas de [[Lima]], la diplomacia peroviana mostra una capacitat gròssa de dubertura. Lei relacions amb leis [[Estats Units d'America]] e [[Republica Populara de China]] son primordialas en causa de l'importància economica dei cambis amb aqueleis estats. Pasmens, Peró a establit de relacions bònas amb [[Alemanha]], [[Espanha]], [[França]], lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], plusors país arabis (reconeissença de l'independéncia [[Palestina]] en [[2011]]), [[Israèl]] (en despiech dau ponch precedent) e la [[Corèa del Sud|Corèa dau Sud]]. Lo comèrci e son desvolopament son generalament la rason premiera d'aquela situacion ambé, per exemple, la signatura d'un acòrd de liure comèrci amb l'Union Europèa en [[2013]]. === Fòrças armadas === [[File:Peruvian Air Force MiG-29 SDLP.jpg|thumb|right|[[Mig-29]]SE peruvian en [[2010]].]] Lei fòrças armadas foguèron creadas en [[1821]] e son principalament cargadas de defendre l'[[independéncia]], la [[sobeiranetat]] e l'integritat territòriala de Peró. Sei missions segondàrias son de participar au desvolopament economic dau país e a de missions de proteccion civila. En [[2012]], avián un budget representant 1,28% dau [[PIB]], alinhavan aperaquí {{formatnum:140000}} òmes e èran devesidas entre una fòrça terrèstra (Armada Peroviana), una [[marina militara]] (Marina de guèrra de Peró) e una fòrça aeriana (Fòrça aeriana de Peró): * lei fòrças terrèstras tenián {{formatnum:76200}} òmes devesits entre quatre regions militaras, 20 [[bregada (unitat militara)|bregadas]] e divèrsei [[batalhon (unitat militara)|batalhon]]s independents. Leis equipaments principaus èran generalament ancians. Lei principaus èran 315 [[carri de combat|carris]] ([[T-55]] e [[AMX-13]]), 890 veïculs variats ([[M113]], [[UR-416]]... etc.), 325 pèças d'[[artilhariá]], 372 sistèmas antiaerians e 59 [[aeronau]]s variats ([[Mil Mi-17]], [[Mil Mi-2]]... etc.). * lei fòrças maritimas tenián {{formatnum:26000}} òmes, 51 [[naviri]]s e 33 [[aeronau]]s. Entre lei naviris pus importants de la marina peroviana, se troban 6 [[sosmarin d'ataca|sosmarins d'ataca]] de propulsion convencionala, un [[crosaire]], 7 [[fregata (naviri)|fregatas]], 6 [[corveta]]s e 2 naviris de desbarcament. D'esfòrç importants son realizats per lo govèrn perovian per mantenir lei capacitats de sa flòta amb la modernizacion regulara dei naviris ancians e la crompa d'unitats modèrnas. * lei fòrças aerianas alinhavan {{formatnum:18000}} òmes, 71 avions de combats ([[Mig-29]], [[Dassault Mirage 2000|Mirage 2000]], [[Sukhoi Su-25]]... etc.), 44 avions de transpòrt, 52 [[elicoptèr]]s e 67 avions variats (entraïnament, reconeissença... etc.). Coma per la marina, d'esfòrç son menats per mantenir lo nivèu dei fòrças aerianas perovianas. === Conflictes intèrnes === Peró es tocat per un conflicte intèrne opausant lo [[govèrn]] centrau a divèrsei movements revolucionaris coma lo [[Sendier Luminós]] ([[1980]]-uei) ò lo [[Movement Revolucionari Tupac Amaru]] ([[1984]]-[[1997]]). Acomençada en [[1980]], aquela guèrra a fach aperaquí {{formatnum:70000}} [[mòrt]]s e, en [[1990]], de [[guerilha]]s èran presentas sus la mitat dau territòri. Dempuei [[2000]], l'intensitat dei combats a demenit mai lo [[Sendier Luminós]] es encara fèrmament installat dins lei Vaus d'[[Apurimac]] e d'[[Ene]]. De mai, sembla d'i aver un desvolopament de liames importants entre certanei guerilhas e de trafegants de dròga, çò qu'aumenta l'inseguretat, especialament dins lo centre dau país e lòng de la frontiera amb [[Colómbia]]. == Economia == [[File:Peró - Ressorsas naturalas.png|thumb|Ressorsas naturalas principalas de Peró.]] L'economia peroviana es de talha modèsta amb un [[PIB]] nominau de 208,2 miliards en [[2014]] (siá {{formatnum:6905}} $/ab) e un taus de creissença [[annada|annuau]] de 6,78% en [[2006]]-[[2013]] qu'es lo pus important d'[[America del Sud|America dau Sud]]. Pasmens, Peró demorava dependent de son sector minier e marcat per la pauretat en cors de demenicion mai totjorn importanta (58,7 % en [[2004]] e 23,9 % en [[2013]]), lo ròtle primordiau dau sector economic informau (que regardava 60% de la populacion) e d'inegalitats socialas, etnicas e geograficas fòrtas. Ansin, se podiá destriar tres zònas economicas principalas que son la region de Lima-Callao (un tèrç dau [[PIB]] nacionau) que gropava lei companhiás pus modèrnas, lei vilas [[litorau|litoralas]] en expansion rapida dempuei lei darriereis [[annada]]s que son economia èra en cors de modernizacion e lei zònas ruralas deis [[Andes]] e de la [[Seuva Amazonica]] onte l'economia èra sustot destinada a assegurar la subsisténcia dei populacions. Lei partenaris economics principaus de Peró se situavan en [[America]] e en [[Asia]]. Lei pus importants èran leis [[Estats Units d'America]] que representavan respectivament 18,4% deis exportacions perovianas e 24,8% deis importacions, [[Republica Populara de China|China]] (17,8% e 15,3%), [[Brasil]] (4,3% e 5,3%). Regardant leis exportacions, [[Canadà]] (7%), [[Japon]] (5,2%), [[Soïssa]] (4,3%), [[Espanha]] (4,2%) e la [[Corèa del Sud|Corèa dau Sud]] (4%) èran d'actors importants. Regardant leis importacions, [[Argentina]] (4,8%), [[Chile]] (4,7%), [[Eqüator (país)|Eqüator]] (4,6%) e [[Mexic]] (4,4%) èran tanben de fornisseires majors. En causa de l'importància de l'economia informala e illegala ([[dròga]]), la descripcion de l'estructura de l'economia peroviana es malaisada. En [[2015]], lo [[sector primari]] n'èra la basa gràcias a una [[agricultura]] fòrça diversificada e de ressorsas naturalas fòrça importantas. D'efèct, gràcias ai climas variats e a un ret d'aigatge ben desvolopat dins lei regions [[desèrt|deserticas]], lo país exportava d'[[esparga]]s, de [[carchòfa]]s, d'[[avocat]]s, de [[tartifla]]s, de [[ris]], de [[cana de sucre]], de gròs blat, de [[coton]], de [[cafè]], de [[cacau]] e divèrsei fruchs tropicaus. La [[pesca]] aviá pereu un ròtle important gràcias ais [[aiga]]s peissonencas de l'[[Ocean Pacific]] amb 9,5 milions de [[tonas]] de pes pescats (2{{e}} reng mondiau). Enfin, lo sector minier èra lo còr de l'economia peroviana que representava 56% deis exportacions gràcias a l'esplecha de minas d'[[aur]] (6{{e}} reng mondiau en [[2010]]), d'[[argent (metal)|argent]] (2{{e}} en [[2011]]), de [[coire]] (3{{e}} en [[2014]]), de [[zinc]] (2{{e}} en [[2009]]), d'[[estanh (element)|estanh]] (3{{e}} en [[2006]]), de [[plomb]] (4{{e}} en [[2014]]), d'[[urani]], de [[molibdèn]] e de jaciments de [[petròli]] e de [[gas naturau]]. Dempuei leis annadas 2000, Peró es tanben vengut lo premier productor de [[còca]] e representava una fònt de revenguts per aperaquí {{formatnum:200000}} païsans. Lo sector industriau conois un desvolopament important dempuei la fin dau sègle XX a l'entorn de l'aglomeracion [[Lima]]-[[Callao]], de certanei vilas litoralas e d'[[Arequipa]]. Èra basada sus la [[siderurgia]], lo rafinatge de [[petròli]], la [[quimia]], la transformacion dei [[minerau]]s, l'industria automobila e l'industria agroalimentària (produccion de [[farina de pes]]). Lo país exporta una partida d'aquelei produccions. En revènge, èra obligat d'importar lo rèsta de sei bens industriaus, especialament certanei produchs quimics non produchs localament, certanei produchs petroliers, d'aparelhs electronics, d'aperelhs de telecomunicacions, de maquinas otís, divèrsei bens manufacturats, de [[papièr]], de [[textil]]s e de [[medicament]]s. Lo sector dei servicis èra dominat per l'economia informala. Pasmens, lo [[torisme]] i aviá un ròtle particular car conois una creissença fòrta dempuei la demenicion de l'intensitat dei combats còntra lo [[Sendier Luminós]]. Lo nombre de toristas èra encara limitat (3,1 milions en [[2010]] siá lo 8{{e}} reng dau continent american) mai lo sector èra ja la segonda fònt de devisas estrangieras de l'economia peroviana. == Cultura == === Arquitectura === Peró a un patrimòni [[arquitectura]]u fòrça ric que cuerb lei periòdes precolombians, [[colonialisme|coloniau]]s e modèrnes. D'efèct, l'arquitectura aviá una importància gròssa au sen dei [[civilizacion]]s precolombianas, gràcias a de monuments massís, de l'aparicion de la [[civilizacion de Caral]] a l'acomençament dau millenari III av. JC a l'apogèu de l'[[Empèri Inca]]. Aquò a laissat una tiera d'edificis gigants que mostran de preocupacions religiosas mai tanben de capacitats avançadas regardant l'organizacion dei vilas e l'urbanisme. Après la conquista [[Espanha|espanhòla]], leis estiles [[arquitectura]]us [[Euròpa|europèu]]s de la [[Renaissença]] foguèron introduchs dins lo país onte se mesclèron amb l'arquitectura indigèna. D'exemples d'aquelei mesclas son la [[Catedrala de Cuzco]] bastida durant la [[Renaissença]], lo [[monastèri de Sant Francés (Lima)|Monastèri de Sant Francés]] construch pendent lo periòde barròc ò l'Universitat de Cuzco (tanben d'inspiracion barròca). L'[[independéncia]] marquèt la disparicion deis estiles venguts de la [[Peninsula Iberica]] que foguèron remplaçats per lo [[neoclassicisme]] [[França|francés]]. Au sègle XX, de corrents variats dominèron l'arquitectura peroviana, especialament lo [[foncionalisme]] ([[Plaza Sant Martín]] de [[Lima]]). <gallery> File:PeruCaral01.jpg|Vestigis de [[piramida]]s bastidas per la [[civilizacion de Caral]] (sègles XXX - sègle XXVII av. JC). File:Nazca well 01.jpg|[[Potz]] cavat per la [[civilizacion nazca]] (sègle II av. JC - sègle VII ap. JC). File:Huaca del Sol - Août 2007.jpg|Vestigis de la [[Huaca del Sol]], temple major de la [[Moche|cultura moche]] (sègles II-VIII ap. JC). File:Before Machu Picchu.jpg|Ciutat inca de [[Machu Picchu]] (sègle XV), ensems arquitectura pus conegut d'[[America del Sud|America dau Sud]]. File:Cathédrale de Cusco Décembre 2007e.jpg|[[Catedrala de Cuzco]] ([[1559]]-[[1669]]). File:San Francisco de Lima (pixinn.net).jpg|[[Monastèri de Sant Francés (Lima)|Monastèri de Sant Francés]] ([[1673]]-[[1774]]). File:Universidad Nacional de San Antonio Abad del Cusco Peru.jpg|Universitat de Cuzco (dubertura en [[1692]]). File:San Martín Plaza.jpg|[[Plaza San Martín]] de [[Lima]] ([[1914]]-[[1945]]). </gallery> === Escultura === Coma per l'[[arquitectura]], l'escultura aviá un ròtle major au sen dei [[civilizacion]]s precolombianas e lo patrimòni esculturau de Peró fa partida dei pus rics de la [[planeta]]. Après la [[colonialisme|colonizacion]] [[Espanha|espanhòla]], l'escultura demorèt fòrça utilizada per ornar lei [[glèisa]]s [[cristianisme|crestianas]]. En revènge, aquel art conoguèt un declin certan après l'[[independéncia]] en causa de la demenicion de son importància au sen de la societat peroviana fins au sègle XX e l'aparicion de corrents marcats per lei culturas indigènas. <gallery> File:Moche pottery01.jpg|[[Terralha]] producha per la [[cultura moche]]. File:Cupinisque branly2.JPG|[[Terralha cupisnica]]. File:Estela.jpg|Estèla gravada de la [[cultura de Chavín]]. File:Chanchan carvings.jpg|Gravadura de la [[cultura de Chimú]]. File:Nazca-pottery-(01).png|Terralha nazca. File:Nazca-lineas-perro-c01.jpg|Gravadura nazca. File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|Escultura inca. File:Church of la Compañía, Cuzco.jpg|Glèisa espanhòla amb d'esculturas. File:Intihuatana Szyszlo.jpg|Escultura peroviana modèrna. </gallery> === Pintura === La [[pintura]] peroviana se pòu devesir entre un periòde precolombian, un periòde coloniau e un periòde post-independéncia. La pintura foguèt ansin un [[art]] fòrça utilizat per decorar lei monuments pus importants dei culturas precolombianas ò per ornar certanei terralhas. Après la colonizacion, la pintura europèa foguèt introducha dins lo país e fòrça utilizada per ornar lei glèisas e leis edificis [[cristianisme|crestians]]. Se desvolopèt un estile particular dich [[Escòla de Cuzco]] mesclant usatge de la pintura europèa, imatges crestians e representacions indigènas. Ai sègles XVII e XVIII, leis influéncias barròcas se desvolopèron dins lo país. Puei, au sègle XIX, coma en arquitectura, lo [[neoclassicisme]] e lo [[romantisme]] [[França|francés]] s'impausèron coma estiles dominants. La creacion d'una escòla d'art a Lima en [[1919]] aguèt un ròtle important per la pintura peroviana dau sègle XX car permetèt de desvolopar divèrsei corrents artistics pròpris marcats per lei culturas amerindianas. <gallery> File:Moche portrait ceramic Quai Branly 71.1930.19.162 n2.jpg|[[Terralha]] pintada moche. File:Vasija chimú llama (M. América Inv.10745) 01.jpg|Terralha pintada chimú. File:Warriorangel.jpg|Àngel amb un arcabusa ([[Escòla de Cuzco]]). File:Cusi Huarcay.jpg|Pintura de l'[[Escòla de Cuzco]]. File:Daniel Hernández Morillo - Perezosa (Idle Woman) - Google Art Project.jpg|Pintura dau començament dau sègle XX e encara inspirada per la pintura francesa dau sègle XIX. </gallery> === Musica === La [[musica]] es apareguda sus lo territòri dau Peró actuau tre lo periòde de la [[civilizacion de Caral]]. Puei, aquel [[art]] passèt au sen dei civilizacions e culturas seguentas. Lei constrenchas geografics deis [[Andes]] entraïnèron alora l'isolament de mai d'una comunautat e la formacion de centenaus de danças regionalas diferentas. Lo [[cajón]] es l'instrument emblematic d'aquela musica amerindiana mai lor nombre totau es tanben fòrça important. Après la conquista, mai d'una [[musica]] [[Euròpa|europèa]] e [[africa]]na foguèt introducha en Peró e se mesclèt amb lei musicas ja existantas. Un segond movement similar aguèt luòc a partir deis annadas 1960 amb la difusion de la musica venguda deis [[Estats Units d'America]]. La musica peroviana presenta ansin una richessa incomparabla amb au mens {{formatnum:1300}} genres musicaus diferents. === Literatura === La [[literatura]] peroviana es eissida dei racòntes oraus dau periòde precolombian. Après la conquista, l'introduccion de l'[[escritura]] e de la literatura europèa favorizèt la difusion de la literatura au sen de la societat peroviana. Dos estiles, lo [[costumbrismo]] e lo [[romantisme]], i aguèron un ròtle important. Puei, a partir deis annadas 1920, se formèt la literatura peroviana contemporanèa que s'inspirèt de la cultura amerindiana e que fa partida dempuei la segonda mitat dau sègle XX dei corrents majors de la literatura internacionala. ==== Lei tradicions oralas precolombianas ==== La literatura orala precolombiana es largament desconeguda en causa de la destruccion dei culturas e [[civilizacion]]s anterioras a l'arribada dei ''[[conquistador]]s''. De mai, foguèt marginalizada per la literatura d'inspiracion europèa. Pasmens, es supausada fòrça variada en causa de la diversitat observada actualament dins lei racòntes oraus dei pòbles indigèns d'[[Eqüator (país)|Eqüator]], de Peró, de [[Bolívia]] e de [[Chile]]. Divèrseis estudis menadas a partir dau sègle XIX an permés de'n fixar una partida per escrich e d'identificar de trachs comuns coma de tematicas (mites de creacion ò de destruccion dau Mond, mitologia precolombiana... etc.) e au mens doas formas dichas « [[harawis]] » e « [[hayllis]] » que son respectivament un estile poetic liric e un estile poetic epic. ==== La literatura peroviana coloniala ==== La literatura peroviana dau periòde [[colonialisme|coloniau]] se pòu devesir entre tres ensems principaus que son lei crònicas espanhòlas dau periòde de la Descubèrta e de la Conquista, lei crònicas indigènas dau meteis periòde e lo [[neoclassicisme]]. D'efèct, l'exploracion e lei guèrras de conquista de l'[[Empèri Inca]] foguèron una fònt d'inspiracion importanta per mai d'un escrivan espanhòu. Aqueleis òbras prenon sovent la forma de crònicas istoricas amb un caractèr epistolar prononciat e depintan leis eveniments istorics ò lei societats dau periòde. Leis autors espanhòus majors d'aqueu periòde son [[Francisco Xerez]], [[Pedro Sancho de la Hoz]], [[Miguel de Estete]], [[Cristobal de Molina]] e [[Pedro Cieza de León]] qu'èran generalament de ''[[conquistador]]s'' letruts. Lei crònicas dichas indigènas son l'òbra d'autors amerindians ò mestís coma [[Titu Cusi Yupanqui]] qu'èra un subrevivent de l'ostau reiau inca, [[Juan de Santa Cruz Pachacuti Yamqui Salcamaygua]] ò [[Felipe Guamán Poma de Ayala]]. Aprenguèron d'escriure après la conquista e s'interessèron ais estats precolombians e ais atrocitats dau sistèma coloniau. Lei crònicas de [[Titu Cusi Yupanqui]] son ansin una fònt majora de coneissenças regardant l'istòria e lei tradicions de l'[[Empèri Inca]]. De son caire, [[Felipe Guamán Poma de Ayala|Guamán Poma]] mandèt au rèi d'[[Espanha]] un libre de reflexion politica sus la destruccion dei societats indigènas e lei mejans de bastir una societat melhora. La màger part d'aqueleis òbras son demoradas a l'estat de manuscrit<ref>Certanei son estadas editadas durant lei sègles XIX e XX après sa redescubèrta per d'istorians.</ref>. Pasmens, la literatura indigèna dispareguèt pauc a pauc amb la formacion d'una [[oligarquia]] mestissada a la tèsta dau Peró coloniau. D'efèct, aqueleis elèits mespresavan la literatura indigèna que dispareguèt pauc a pauc. Au contrari, favorizèron l'introduccion dei [[mitologia]]s [[Empèri Roman|romanas]] e [[Grècia antica|grèga]]s anticas au sen de la literatura peroviana. Sota l'influéncia d'un grop literari dich Academia Antártica, un corrent [[neoclassicisme|neoclassicista]] dominèt la literatura peroviana dau sègle XVI au sègle XIX amb d'autors coma [[Francisco de Figueroa]], [[Diego Mexía de Fernangil]], [[Manuel Asencio y Segura]], [[Felipe Pardo y Aliaga]] e doas poëtessas anonimas dichas « [[Clarinda]] » e « [[Amarilis]] ». ==== La literatura peroviana dempuei l'independéncia ==== La literatura peroviana dempuei l'[[independéncia]] se pòu devesir entre tres ensems marcats per lo [[romantisme]], un periòde de [[modernisme]] marcat per un interès novèu per la literatura indigèna tradicionala e lo periòde contemporanèu. D'efèct, après la fin dau periòde ispanic, la literatura de Peró foguèt fòrça influenciada au sègle XIX — coma la màger part deis autreis [[art]]s — per lo [[romantisme]] [[França|francés]] amb d'autors coma [[Carlos Augusto Salaverry]] e [[José Arnaldo Márquez]]. Un autre corrent major d'aqueu sègle foguèt lo [[costumbrismo]], en partida influenciat per lo [[romantisme]], que son objectiu èra de descriure d'un biais precís e fidèu leis usatges sociaus de la societat. [[Juana Manuela Gorriti]], [[Teresa González de Fanning]], [[Clorinda Matto de Turner]] e [[Mercedes Cabellero de Carbonera]] son leis escrivans principaus d'aquela tendància e participèron a l'acomençament de la modernizacion de la literatura peroviana. Lo [[modernisme]] faguèt son aparicion au sen d'aquela literatura après la crisi entraïnada per la desfacha de [[1883]] còntra [[Chile]]. [[José Santos Chocano]] e [[José María Eguren]] ne'n foguèron lei precursors. Aqueu movement foguèt encoratjat per la difusion dau [[socialisme]] e donèt una importància gròssa ai literaturas oralas amerindianas. Foguèt dominat per [[Xavier Abril]], [[Alberto Hidalgo]], [[Sebastián Salazar Bondy]], [[Carlos Germán Belli]], [[Luis Fabio Xammar]], [[Ciro Alegría]], [[José María Arguedas]] e [[Manuel Scorza]]. A partir deis annadas 1950, lo modernisme perovian ganhèt una fama internacionala amb leis òbras de [[Julio Ramón Ribeyro]], de [[Salazar Bondy]], d'[[Alfredo Bryce Echenique]] e sustot de [[Mario Vargas Llosa]] ([[Prèmi Nobel de Literatura]] [[2010]]). === Cinèma === L'introduccion dau [[cinèma]] en Peró se debanèt en [[1897]] amb la projeccion dei films dei Fraires Lumière. Pasmens, lo premier film perovian foguèt pas realizat avans [[1932]]. Dempuei aquela [[annada]], l'industria cinematografia peroviana capita de produrre regularament de films que — franc de certaneis excepcions centradas sus de tematicas nacionalas coma la guèrra civila — sègon lei tendàncias principalas dau cinèma internacionau e sud-american. La realizatritz [[Claudia Llosa]] a obtengut plusors prèmis prestigiós amb d'òbras coma ''[[The Milk of Sorrow]]'' ò ''[[Aloft]]''. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> {{commonscat|Peru}} {{Clr}} <div class="Boita de fusion"> {{boita de navigacion Estats membres OAS}} {{America del Sud}} </div> {{Païses d'America}} [[Categoria:Peró| ]] [[Categoria:America]] nmckds8khwt4tx67xmoy3z7nluhqz8y 0 28764 2476199 2218037 2025-06-24T22:17:59Z CommonsDelinker 245 Bòt: A remplaçat [[:Imatge:Blason_Ramecourt.svg]] per [[:Imatge:Blason_ville_fr_Ramecourt_62.svg]] ([[:c:COM:FR|File renamed]]:) 2476199 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | nomcomuna = Ramecourt |carta=fr | nomcomuna2 = Ramecourt | region = [[Nòrd-Pas de Calais]] | lògo= | imatge=cap | descripcion= | escut= Blason ville fr Ramecourt 62.svg | region ist = | departament = [[Pas de Calais]] | arrondiment = [[Arrondiment d'Arras|Arras]] | canton = [[Canton de Saint-Pol-sur-Ternoise|Saint-Pol-sur-Ternoise]] | insee = 62686 | sitweb= | cp = 62130 | cònsol = Dequidt Denis | mandat = - | intercom = | gentilici = (en [[francés]]) | latitud = 50.3711111111 | longitud = 2.31361111111 |alt mej= |longitud= 2.31361111111 |latitud= 50.3711111111 | alt mini = 85 | alt maxi = 146 | ectaras = | km² = 8.09 | sens = | data-sens = [[1999]] | dens = }}</pre> '''{{PAGENAME}}''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] del [[Pas de Calais (departament)|Pas de Calais]] e la [[regions francesas|region]] del [[Nòrd-Pas de Calais]]. ==Geografia== {{Apertium|fr}} Pichon vilatge agr&eacute;able a viure situat pr&egrave;s de la bourgade de [[Sant-Pol-sus-Ternoise]]. {{Original|fr}} Petit village agréable à vivre situé à proximité de la bourgade de [[Saint-Pol-sur-Ternoise]]. ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Ramecourt]]'''Ramecourt'''}} {{Image label|x=0.644915867412|y=0.424667971742|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|16px|Comuna amb 5132 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Pol-sur-Ternoise]] (1,3km)}}}} {{Image label|x=0.451700925716|y=0.231745102147|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 918 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Gauchin-Verloingt]] (2,4km)}}}} {{Image label|x=0.610814044858|y=0.785857235273|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Herlin-le-Sec]] (2,5km)}}}} {{Image label|x=0.819936649181|y=0.490114251763|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 932 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Michel-sur-Ternoise]] (2,6km)}}}} {{Image label|x=0.194020491432|y=0.407087486794|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 287 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Croix-en-Ternois]] (2,9km)}}}} {{Image label|x=0.713379229636|y=0.157776812372|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 290 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Troisvaux]] (3,4km)}}}} {{Image label|x=0.116081535814|y=0.556362792299|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 241 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Siracourt]] (3,5km)}}}} {{Image label|x=0.409115470166|y=0.0987986881652|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 451 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Hernicourt]] (3,6km)}}}} {{Image label|x=0.379883193444|y=0.922008862431|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 104 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Herlincourt]] (3,7km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 62686 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Dequidt Denis|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 62686 |1793=250 |1800=171 |1806=198 |1821=192 |1831=230 |1836=240 |1841=248 |1846=236 |1851=242 |1856=230 |1861=247 |1866=256 |1872=275 |1876=298 |1881=297 |1886=300 |1891=282 |1896=249 |1901=277 |1906=270 |1911=300 |1921=313 |1926=316 |1931=316 |1936=296 |1946=355 |1954=336 |1962=322 |1968=303 |1975=313 |1982=298 |1990=324 |1999=341 |2004= |2005= |2006=331 |2007=328 |2008=322 |2009=317 |cassini=28588 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 62686 }} [[Categoria:Comuna del Pas de Calais]] sbs6xh0ii4s7xq4ye7u96s20k9u58jq 0 29799 2476191 2476078 2025-06-24T20:29:53Z Nicolas Eynaud 6858 /* L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia */ 2476191 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sybes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] cgj2yt8236qyka2wz49mbhe12tynv8l 2476192 2476191 2025-06-24T20:32:38Z Nicolas Eynaud 6858 /* L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia */ 2476192 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sybes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]] que venguèt egalament independent en [[1931]]. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] pjb4xvbb1t6yszef0m2vffijq2bbjct 2476193 2476192 2025-06-24T20:34:42Z Nicolas Eynaud 6858 /* L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia */ 2476193 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sybes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 599q7t0v23a8hrjgl8m0ajoiyt26jaq 0 33634 2476197 2415328 2025-06-24T21:27:39Z Raymond Trencavel 26125 2476197 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{Dialècte Gascon}} [[Fichièr:Cathédrale Sainte Marie de Lombez.jpg|thumb|200px|Catedrala de Lombèrs]][[Fichièr:Plandusaves.jpg|thumb|200px|left|Mapa francesa deu Savés]]'''Savés''' es un [[parçans d'Occitània|parçan d'Occitània]]<ref>Segon la classificacion de [[Frederic Zégierman]].</ref> situat en ([[Gasconha]]) autorn de l'arriu [[Sava]]. La soa vila principala es [[Lombèrs (Savés)]] ; las autas son : [[Sent Lis]], [[L'Isla de Haut]], [[Samatan (Gers)|Samatan]], [[Riumas]] e [[Le Hosseret]]. Es despartit enter los departaments de [[Gers (departament)|Gers]] e [[Hauta Garona]] e costeja l'[[Astarac]], lo [[Nebosan]], lo [[Comenge]], lo [[Volvèstre]], lo [[Gimoés]] e la [[Lomanha]]. ==Nòtas== <references/> {{Portal|Gasconha}} [[Categoria:Savés]] [[Categoria:Parçan de Gasconha]] [[Categoria:Parçan occitan]] 0t2dbev3gm7f84823txopu4zkh2ei7l 2476198 2476197 2025-06-24T21:28:06Z Raymond Trencavel 26125 2476198 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{Dialècte Gascon}} [[Fichièr:Cathédrale Sainte Marie de Lombez.jpg|thumb|200px|Catedrala de Lombèrs]][[Fichièr:Plandusaves.jpg|thumb|200px|left|Mapa francesa deu Savés]]'''Savés''' es un [[parçans d'Occitània|parçan d'Occitània]]<ref>Segon la classificacion de [[Frederic Zégierman]].</ref> situat en ([[Gasconha]]) autorn de l'arriu [[Sava]]. La soa vila principala es [[Lombèrs (Savés)|Lombèrs]] ; las autas son : [[Sent Lis]], [[L'Isla de Haut]], [[Samatan (Gers)|Samatan]], [[Riumas]] e [[Le Hosseret]]. Es despartit enter los departaments de [[Gers (departament)|Gers]] e [[Hauta Garona]] e costeja l'[[Astarac]], lo [[Nebosan]], lo [[Comenge]], lo [[Volvèstre]], lo [[Gimoés]] e la [[Lomanha]]. ==Nòtas== <references/> {{Portal|Gasconha}} [[Categoria:Savés]] [[Categoria:Parçan de Gasconha]] [[Categoria:Parçan occitan]] jfczbgjvwh8j0pd8c2s1p5pklqtzhg6 0 46844 2476208 2307063 2025-06-25T08:23:36Z Kontributor 2K 52367 escut @correct version 2476208 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = La Fòrça | nom2 = ''La Force'' | imatge = La-force-dordogne.jpg | descripcion = Castèl de la Fòrça | lògo = cap | escut = Blason ville fr La Force 24.svg | escais = | region ist = {{Perigòrd}} | parçan = [[Brageiragués]] | region = [[Novèla Aquitània]] | departament = {{Dordonha}} | arrondiment = [[Arrondiment de Brageirac|Brageirac]] | canton = País de La Fòrça ([[caplòc|capluèc]] del [[Canton de La Fòrça]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion Brageiraguesa|CA Brageiraguesa]] | insee = 24222 | cp = 24130 | cònsol = Serge Pradier | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.376111111111 | latitud = 44.8694444444 | alt mini = 12 | alt mej = | alt maxi = 116 | km² = 15.60 }} {{Dialècte Lengadocian}} {{Omon|La Fòrça (Aude)}} '''La Fòrça''' (''La Force'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] d'[[Occitània]], dins la region istorica de [[Perigòrd]], administrada per lo [[departament francés|departament]] de [[Dordonha (departament)|Dordonha]] e la [[regions francesas|region]] de la [[Novèla Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 24222.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La prononciacion es [la’fɔrʂɒ] <ref name = dord>https://web.archive.org/web/20160811040918/http://communes-oc.cg24.fr/cantons/la-force/LA-FORCE.htm</ref>. Las fòrmas ancianas son ''Parochia Sancti Victoris'', en latin, al sègle XIV, ''Forcia'' (latinizacion) en 1382, ''Ostal « espital » de la Forssa'' en 1395 <ref name = tanho>Chantal Tanet et Tristan Hordé, ''Dictionnaire des Noms de Lieux du Périgord'', ed. Fanlac, segonda edicion, 2000, p. 161</ref>. ''La Fòrça'' ven de l'occitan ''fòrça'', del bas latin ''fortia'', derivat del latin classic ''fors'', ''fortis'', « fòrt »; lo nom es motivat per una fortalesa <ref name = tanho/>{{,}}<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 297</ref>{{,}}<ref name = dord/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=24222 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Serge Pradier <ref>https://www.sudouest.fr/2020/05/29/dordogne-voici-le-nouveau-maire-de-la-force-7522385-1881.php</ref> |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Armand Zaccaron|Partit=[[PCF]] |Qualitat= retirat de regent, Vice-president de la comunautat de comunas, conselhier general (2004-2015), puèi departamental (2015-)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 2001 |Identitat=Jean-Paul Chaume |Partit=sense |Qualitat= professor de collègi}} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1983 |Identitat=Jean-Jacques Révillé |Partit= sense |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1944]] |Fin= 1977 |Identitat= Jean Miquel |Partit= sense|Qualitat= jardinier}} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1944 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=24222 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=893 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=1161 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=1206 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=2336 |2005=2491 |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} ==Luècs e monuments== ==Personalitats ligadas emb la comuna== ==Veire tanben== * [[Comunas de Dordonha]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Perigòrd}} {{Comunas de Dordonha}} [[Categoria:Comuna de Dordonha]] [[Categoria:Comuna de Perigòrd]] a7gq1nd7xl9840i97m2gsy2n1fmbhgi 0 55412 2476206 2362017 2025-06-25T07:37:55Z Zumalabe 14022 2476206 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Fichièr:Mariano José de Larra, por José Gutierrez de la Vega.jpg|thumb|right|250px|Mariano José de Larra]] '''Mariano José de Larra y Sánchez de Castro''' ([[Madrid]], [[1809]] – [[Madrid]], [[1837]]) foguèt un poèta e escrivan castelhan. Es l'autor dels '' (Articulos de Costumbres)'', un classics de la literatura castelhana. {{DEFAULTSORT:Larra, Mariano José de}} [[Categoria:Poèta espanhòl]] [[Categoria:Personalitat de Madrid]] [[Categoria:Escrivan espanhòl del sègle XIX]] [[Categoria:jornalista espanhòl]] [[Categoria:Literatura espanhòla]] [[Categoria:Escrivan de lenga espanhòla]] [[Categoria:Naissença a Madrid]] [[Categoria:Naissença en 1809]] [[Categoria:Decès en 1837]] mg2kx6pt44uuwxkrjcspkvfjskkbd6s 0 60664 2476118 1925567 2025-06-24T18:04:08Z 188.253.213.50 2476118 wikitext text/x-wiki {{Cap d'estat o govèrn |carta=in | Nom= Vishwanath Pratap Singh | Imatge= Cap d'imatge en Commons | Títol_politic=Primièr ministre | Nacion= d'{{Índia}} | Periòde_govèrn1= entre lo [[2 de decembre]] de [[1989]] e lo [[10 de novembre]] de [[1990]] | Predecessor1= [[Rajiv Gandhi]] | Successor1= [[Chandra Shekhar Singh]] | Periòde_govèrn2= | Jorn_Naissença= [[25 de junh]] de [[1931]] | Luòc_Naissença= Allahabad, [[Índia Britanica]] | Jorn_Mòrt= [[27 de novembre]] de [[2008]] | Luòc_Mòrt= [[Nòva Delhi]], [[Índia]] | Maridat_amb= Rani Sita Kumari | Profession= òme politic | Partit= Janata Dal }} '''Vishwanath Pratap Singh''' (en [[hindi]]: विश्वनाथ प्रताप सिंह; [[Allahabad]], [[25 de junh]] de [[1916]] – [[Nòva Delhi]], [[27 de novembre]] de [[1993]]) foguèt un politician [[Índia|indian]]. Entre 1989 e 1990 foguèt [[primièr ministre]] d'[[Índia]]. {{Clr}} {{dinastia|carta=in |abans= [[Rajiv Gandhi]]|aprèp=[[Chandra Shekhar Singh]]|nom=[[Imatge:Emblem of India.svg|50px]] <br />[[Lista dels primièrs ministres d'Índia|Primièr ministre d'Índia]] <br /> [[2 de decembre]] de [[1989]] - [[10 de novembre]] de [[1990]]}} {{DEFAULTSORT:Singh, Vishwanath Pratap}} [[Categoria:Primièr ministre d'Índia]] [[Categoria:Naissença en 1931]] [[Categoria:Decès en 2008]] bxasg62oxz76al78sdy5gh1rak54axz 0 66377 2476114 2476110 2025-06-24T15:47:26Z 86.227.94.106 2476114 wikitext text/x-wiki <!-- Article redigit en lengadocian --> {{sostítol/Taxon|ns1=Hypericum}} {{Taxobox debuta | vegetal | ''Hypericum'' | (MHNT)_Hypericum_perforatum_flower_and_buttons.jpg | ''[[Hypericum perforatum]]'' (tescalan jaune) | classification=Cronquist }} {{Taxobox | sosrègne | Tracheobionta }} {{Taxobox | division | Magnoliophyta }} {{Taxobox | classa | Magnoliopsida }} {{Taxobox | sosclassa | Dilleniidae }} {{Taxobox | òrdre | Theales }} {{Taxobox | familha | Clusiaceae }} {{Taxobox taxon | vegetal | genre | Hypericum | [[Carl von Linné|L.]], [[1753]] }} {{Taxobox filogenia bendèl | classificacion=APGIII }} {{Taxobox | òrdre | Malpighiales }} {{Taxobox | familha | Hypericaceae }} {{Taxobox fin}} Los '''trescalans''' (var. '''èrba de Sant Joan''', '''tresflòri''', '''caça diable''') forman lo genre ''Hypericum'', compausat d'aperaquí quatre cents espècias repartidas dins lo mond entièr, levat dins los [[desèrt]]s e las regions articas. Jols tropics, se tròba en montanha. Los trescalans son restacats a la familha de las ''Hypericaceae'' segon la classificacion filogenetica o a la de las ''Clusiaceae'' segon la classificacion classica. == Descripcion == Los trescalans son mai que mai de plantas erbacèas, anadièras o vivaças. Son tanben de còps que i a d'arbrilhons o quitament d'arbres pichons que pòdon aténher qualquas desenas de mètres (''[[Hypericum lanceolatum]]''). Les [[fuèlha]]s son simplas, opausadas, de forma ovala a lanceolada. Las [[flor]]s, d'un jaune mai o ens viu, tenon cinc [[petal]]s (rarament quatre) e d'[[estamina]]s nombrosas. Los [[fruch|fruches]] son generalament de capsulas sècas qu'espetan a maturitat en desliurar un grand nombre de granetas, mas existisson d'espècias de fruches poputs (''[[Hypericum androsaemum]]''). ==Qualquas espècias== *[[trescalan jaune]] (''Hypericum perfoliatum'') *[[trescalan pichon]] (''Hypericum humifusum'') *[[trescalan roge]] (''Erythrea centaurium'') {{DEFAULTSORT:Trescalan}} [[Categoria:Flòra (nom vernacular)]] 7ltfkj8au4zizgo9rjeqjawkrdwyety 0 69198 2476115 1910129 2025-06-24T15:56:52Z 86.227.94.106 2476115 wikitext text/x-wiki [[File:Amaryllis stamens aka.jpg|thumb|right|250px|Estaminas d'un ''[[Hippeastrum]]'' amb d'anteras prominentas cargadas de [[pollèn]].]] Las '''estaminas''' (del [[latin]] ''stamen'') son los organs reproductors mascles de las [[flor]]s. Cada estamina a generalament una camba apelada '''filament''' (del latin ''filum''), e, a la cima del filament, una [[antèra]] (del grèc ancian ''anthera''), e de sacs de [[pollèn]], sonats ''[[esporangi]]s''. Lo desvolopament dels ''esporangis'' e dels [[gametofit]]s [[aploïde]]s que conten, (sonats [[Pollèn|gran de pollèn]]) es fòrça comparable amb los esporangis dels [[gimnospèrmes]] o de las falguièras eterosporas. Lo pollèn es desliurat per la dobertura de l'antera (''deïscéncia''), generalament per de fendas longitudinalas, mas de còps que i a per de pòres, coma dins la familha de las [[bruga]]s ([[Ericaceae]]), o per de valvas, coma en çò de l'[[agradèla]] ([[Berberidaceae]]), puèi va caire o serà carrejat per un agent extèrne &mdash; lo vent, l'aiga o un animal &mdash; fins a la superfícia receptiva del ''[[carpèl]]'' de la meteissa o d'una autra flor, que serà puèi [[pollinizacion|pollinizada]]. [[Categoria:Botanica]] 5lrbmxri5l53ke1dbqyo8bg93almwlu 0 71081 2476117 2476007 2025-06-24T17:52:19Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2476117 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{omon|Gres (omonimia)}} {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Le Grès |nom=Le Gres | lògo= cap | imatge= Le_Grès_-_Mairie_et_clocher.jpg | descripcion= Ostau de comuna e campanèr. |escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31234 |cp= 31480 |cònsol= Robert Barbréau |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.09972222222 |latitud= 43.7238888889 |alt mini= 169 | alt mej = |alt maxi= 284 |gentilici= |km²= 8.13 }} '''Le Gres'''{{RepTopMP}} (''Le Grès'' en [[francés]]) es una comuna [[Gasconha|gascona]] situada dins lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31234.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Le Gres | nòrd = | nòrd-èst = [[Pelapòrc (Nauta Garona)|Pelapòrc]] | èst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] | sud-èst = | sud = [[Garac]] | sud-oèst = | oèst = [[Caubiac]] | nòrd-oèst = [[Cadors]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat en 1265 ''Gres''<ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 23 868</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Le Gres'' porré vénguer de ''*grēsum'', mot prelatin, de la basa ''car''/''gar'' e deu sufixe prelatin ''-ēsu''. L'« ancian provençau » ''gres'' a le sens de « terrenh rocalhós » <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 328, a ''Graix''</ref>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Le Gres'' veng de l'occitan ''gres'', « terrenh peirós », pus precisament, en [[Tolosan]], [[Albigés]], terrenh siliciós per oposicion au terrenh calcari <ref name = erne/>. La comuna es un tèrrahòrt. </br> Segon les Féniés, ''cres'' o ''gres'' a le sens generau de « terrenh peirós e magre on le ròc aflora » <ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 257</ref>. </br> Segon Astor, ''gres'' vengueré d'ua varianta ''gretiu'' deu preceltic ''crettiu'' qu'a miat a ''crès''. Le gres es un terrenh praube, ua bosiga <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 394</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Le Gres èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[Caubiac|Cauviac]], es Nòsta Dauna. Tanlèu 1790, Le Gres èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 20 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiguèn le canton de Cadors e Le Gres passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31234 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Robert Barbréau |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= cap de projècte informatic}} {{Elegit |Debuta= noveme de [[1997]] |Fin= 2020|Identitat= Jacques Débans |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat de l'ensenhament}} {{Elegit |Debuta= gèr de [[1997]] |Fin= octobre de 1997 |Identitat=Bernard Duhamel |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= gèr de 1997 |Identitat= Alain Julian|Partit= [[PS]] |Qualitat= conselhèr generau (1992-2015)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1989 |Identitat= Claude Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1959]] |Fin= 1977 |Identitat= Roger Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= octobre de [[1949]] |Fin= 1959 |Identitat= Armand Débans|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1949 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31234 |1793=272 |1800=255 |1806=274 |1821=341 |1831=357 |1836=380 |1841=402 |1846=412 |1851=417 |1856=437 |1861=384 |1866=405 |1872=333 |1876=321 |1881=283 |1886=271 |1891=258 |1896=253 |1901=232 |1906=219 |1911=203 |1921=174 |1926=181 |1931=184 |1936=203 |1946=160 |1954=162 |1962=157 |1968=144 |1975=147 |1982=200 |1990=214 |1999=223 |cassini=16176 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|234}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|234}}/8.13) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna del Tolosan]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna del Tolosan]] d6ma79dbxkh3d93dy33e2zcgsyq42ka 2476201 2476117 2025-06-25T03:38:30Z 77.152.53.218 /* Toponimia */ 2476201 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{omon|Gres (omonimia)}} {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Le Grès |nom=Le Gres | lògo= cap | imatge= Le_Grès_-_Mairie_et_clocher.jpg | descripcion= Ostau de comuna e campanèr. |escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31234 |cp= 31480 |cònsol= Robert Barbréau |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.09972222222 |latitud= 43.7238888889 |alt mini= 169 | alt mej = |alt maxi= 284 |gentilici= |km²= 8.13 }} '''Le Gres'''{{RepTopMP}} (''Le Grès'' en [[francés]]) es una comuna [[Gasconha|gascona]] situada dins lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31234.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Le Gres | nòrd = | nòrd-èst = [[Pelapòrc (Nauta Garona)|Pelapòrc]] | èst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] | sud-èst = | sud = [[Garac]] | sud-oèst = | oèst = [[Caubiac]] | nòrd-oèst = [[Cadors]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat en 1265 ''Gres''<ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 23 868</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Le Gres'' porré vénguer de ''*grēsum'', mot prelatin, de la basa ''car'' / ''gar'' e deu sufixe prelatin ''-ēsu''. L'« ancian provençau » ''gres'' a le sens de « terrenh rocalhós » <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 328, a ''Graix''</ref>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Le Gres'' veng de l'occitan ''gres'', « terrenh peirós », mei precisament, en [[Tolosan]], [[Albigés]], terrenh siliciós per oposicion au terrenh calcari <ref name = erne/>. La comuna es un tèrrahòrt. </br> Segon les Féniés, ''cres'' o ''gres'' a le sens generau de « terrenh peirós e magre on le ròc aflora » <ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 257</ref>. </br> Segon Astor, ''gres'' vengueré d'ua varianta ''gretiu'' deu preceltic ''crettiu'' qu'a miat a ''crès''. Le gres es un terrenh praube, ua bosiga <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 394</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Le Gres èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[Caubiac|Cauviac]], es Nòsta Dauna. Tanlèu 1790, Le Gres èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 20 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiguèn le canton de Cadors e Le Gres passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31234 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Robert Barbréau |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= cap de projècte informatic}} {{Elegit |Debuta= noveme de [[1997]] |Fin= 2020|Identitat= Jacques Débans |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat de l'ensenhament}} {{Elegit |Debuta= gèr de [[1997]] |Fin= octobre de 1997 |Identitat=Bernard Duhamel |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= gèr de 1997 |Identitat= Alain Julian|Partit= [[PS]] |Qualitat= conselhèr generau (1992-2015)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1989 |Identitat= Claude Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1959]] |Fin= 1977 |Identitat= Roger Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= octobre de [[1949]] |Fin= 1959 |Identitat= Armand Débans|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1949 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31234 |1793=272 |1800=255 |1806=274 |1821=341 |1831=357 |1836=380 |1841=402 |1846=412 |1851=417 |1856=437 |1861=384 |1866=405 |1872=333 |1876=321 |1881=283 |1886=271 |1891=258 |1896=253 |1901=232 |1906=219 |1911=203 |1921=174 |1926=181 |1931=184 |1936=203 |1946=160 |1954=162 |1962=157 |1968=144 |1975=147 |1982=200 |1990=214 |1999=223 |cassini=16176 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|234}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|234}}/8.13) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna del Tolosan]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna del Tolosan]] 8agm3xjvm1l884ymym4mgar3qlg8mej 2476203 2476201 2025-06-25T05:00:46Z 77.152.53.218 2476203 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{omon|Gres (omonimia)}} {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Le Grès |nom=Le Gres | lògo= cap | imatge= Le_Grès_-_Mairie_et_clocher.jpg | descripcion= Ostau de comuna e campanèr. |escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31234 |cp= 31480 |cònsol= Robert Barbréau |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.09972222222 |latitud= 43.7238888889 |alt mini= 169 | alt mej = |alt maxi= 284 |gentilici= |km²= 8.13 }} '''Le Gres'''{{RepTopMP}} (''Le Grès'' en [[francés]]) es una comuna [[Gasconha|gascona]] situada dins lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 31234.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Le Gres | nòrd = | nòrd-èst = [[Pelapòrc (Nauta Garona)|Pelapòrc]] | èst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] | sud-èst = | sud = [[Garac]] | sud-oèst = | oèst = [[Caubiac]] | nòrd-oèst = [[Cadors]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat en 1265 ''Gres''<ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 23 868</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Le Gres'' porré vénguer de ''*grēsum'', mot prelatin, de la basa ''car'' / ''gar'' e deu sufixe prelatin ''-ēsu''. L'« ancian provençau » ''gres'' a le sens de « terrenh rocalhós » <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 328, a ''Graix''</ref>. </br> Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Le Gres'' veng de l'occitan ''gres'', « terrenh peirós », mei precisament, en [[Tolosan]], [[Albigés]], terrenh siliciós per oposicion au terrenh calcari <ref name = erne/>. La comuna es un tèrrahòrt. </br> Segon les Féniés, ''cres'' o ''gres'' a le sens generau de « terrenh peirós e magre on le ròc aflora » <ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 257</ref>. </br> Segon Astor, ''gres'' vengueré d'ua varianta ''gretiu'' deu preceltic ''crettiu'' qu'a miat a ''crès''. Le gres es un terrenh praube, ua bosiga <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 394</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Le Gres èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[Caubiac|Cauviac]], es Nòsta Dauna. Tanlèu 1790, Le Gres èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 20 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Le Gres passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31234 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Robert Barbréau |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= cap de projècte informatic}} {{Elegit |Debuta= noveme de [[1997]] |Fin= 2020|Identitat= Jacques Débans |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat de l'ensenhament}} {{Elegit |Debuta= gèr de [[1997]] |Fin= octobre de 1997 |Identitat=Bernard Duhamel |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= gèr de 1997 |Identitat= Alain Julian|Partit= [[PS]] |Qualitat= conselhèr generau (1992-2015)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1989 |Identitat= Claude Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1959]] |Fin= 1977 |Identitat= Roger Débans |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= octobre de [[1949]] |Fin= 1959 |Identitat= Armand Débans|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1949 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31234 |1793=272 |1800=255 |1806=274 |1821=341 |1831=357 |1836=380 |1841=402 |1846=412 |1851=417 |1856=437 |1861=384 |1866=405 |1872=333 |1876=321 |1881=283 |1886=271 |1891=258 |1896=253 |1901=232 |1906=219 |1911=203 |1921=174 |1926=181 |1931=184 |1936=203 |1946=160 |1954=162 |1962=157 |1968=144 |1975=147 |1982=200 |1990=214 |1999=223 |cassini=16176 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|234}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|234}}/8.13) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna del Tolosan]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna del Tolosan]] h0dmfflomjjchxs0wblslhytvdimi2j 0 75970 2476189 2476013 2025-06-24T19:20:35Z 77.152.53.218 2476189 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana |nom=Garac |carta=oc |nom2= Garac | lògo= cap | imatge= Garac_-_En_arrivant_plein_sud.jpg | descripcion= En arribant deu sud. | escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31209 |cp= 31480 |cònsol=Joël Mélac |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.08916666667 |latitud= 43.6922222222 |alt mini= 150 | alt mej = 250 |alt maxi= 274 |km²= 6.05 |gentilici= }} '''Garac'''{{RepTopMP}} (''Garac'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Gasconha|gascoa]] situada dens lo [[departaments francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e la [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada sus l'[[Arsèna (riu)|Arsèna]] a 34 km au Nòrd-Oèst de [[Tolosa|la vila]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31209.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Garac | nòrd = [[]] <small>([[a (departament)|a]])</small> | nòrd-èst = [[]] | èst = [[]] | sud-èst = [[]] | sud = [[]] | sud-oèst = [[]] | oèst = [[]] | nòrd-oèst = [[]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat ''Garacum'' en 1265 <ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 12 461</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], Astor, ''Garac'' veng deu nom gallic d'òme ''Garos'', dambe'u sufixe ''-acum'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 310</ref>{{,}}<ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 957</ref>. </br> Segon [[Xavier Delamarre]], l'etime es ''Gārācon'', « la proprietat de Gāros », nom celtic d'òme derivat classicament en ''-ācon'' <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 155, 298 e 348</ref>. Marginau com sovent, [[Ernèst Negre|Negre]] causeish le nom germanic d'òme ''Garo'', damb ''-acum'' <ref name = erne/>, pas la solucion mei probabla. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Garac èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es [[Joan Batista|Sent Joan Baptista]]. Tanlèu 1790, Garac èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 18 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Garac passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. La parròpia de Sent Damian, dens la comuna de Garac, èra de l'[[archidiocèsi de Tolosa]] e de la senescaucia de [[Tolosa]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 40 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31209 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Joël Mélac|Partit=[[PS]] |Qualitat= foncionari }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31209 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=120 |1968=134 |1975=118 |1982=112 |1990=123 |1999=157 ||cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|209}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|209}}/6.05) round 2}}}} ab/km². ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Nòtas e referéncias == <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] 7wy54cgfpxu4fxdpgewtf5s93yrpr6q 2476202 2476189 2025-06-25T04:43:20Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2476202 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana |nom=Garac |carta=oc |nom2= Garac | lògo= cap | imatge= Garac_-_En_arrivant_plein_sud.jpg | descripcion= En arribant deu sud. | escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31209 |cp= 31480 |cònsol=Joël Mélac |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.08916666667 |latitud= 43.6922222222 |alt mini= 150 | alt mej = 250 |alt maxi= 274 |km²= 6.05 |gentilici= }} '''Garac'''{{RepTopMP}} (''Garac'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Gasconha|gascoa]] situada dens lo [[departaments francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e la [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada sus l'[[Arsèna (riu)|Arsèna]] a 34 km au Nòrd-Oèst de [[Tolosa|la vila]]. Garac es sus ua sèrra, çò que permet d'aver beròias vistas au nòrd com au sud. [[Imatge:Map commune FR insee code 31209.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Garac | nòrd = [[Le Gres]] | nòrd-èst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] | èst = | sud-èst = [[Bèragarda e Senta Maria]] | sud = | sud-oèst = | oèst = [[Vinhaus]] | nòrd-oèst = [[Caubiac|Cauviac]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat ''Garacum'' en 1265 <ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 12 461</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], Astor, ''Garac'' veng deu nom gallic d'òme ''Garos'', dambe'u sufixe ''-acum'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 310</ref>{{,}}<ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 957</ref>. </br> Segon [[Xavier Delamarre]], l'etime es ''Gārācon'', « la proprietat de Gāros », nom celtic d'òme derivat classicament en ''-ācon'' <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 155, 298 e 348</ref>. </br> Marginau com sovent, [[Ernèst Negre|Negre]] causeish le nom germanic d'òme ''Garo'', damb ''-acum'' <ref name = erne/>, pas la solucion mei probabla. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Garac èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es [[Joan Batista|Sent Joan Baptista]]. Tanlèu 1790, Garac èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 18 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Garac passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. La parròpia de Sent Damian, dens la comuna de Garac, èra de l'[[archidiocèsi de Tolosa]] e de la senescaucia de [[Tolosa]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 40 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. Le nom es de mau trobar, quitament sus la mapa de Cassini, absent de la lista deus lòcs de la comuna. Parròpia despareguda lèu ? ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31209 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Joël Mélac|Partit=[[PS]] |Qualitat= foncionari }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31209 |1793=485 |1800=397 |1806=410 |1821=365 |1831=353 |1836=415 |1841=445 |1846=411 |1851=421 |1856=398 |1861=358 |1866=332 |1872=279 |1876=282 |1881=268 |1886=267 |1891=242 |1896=238 |1901=227 |1906=225 |1911=205 |1921=175 |1926=198 |1931=184 |1936=182 |1946=131 |1954=151 |1962=148 |1968=134 |1975=118 |1982=112 |1990=123 |1999=157 ||cassini=15037 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|209}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|209}}/6.05) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery> Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Côté.jpg|La glèisa Sent Joan Baptista. Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Porche.jpg|Le pòrge. Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Vers_les_Pyrénées.jpg|Los Pirenèus au sud, despèi la glèisa. Garac es sus ua sèrra. </gallery> {{messatge galariá}} ==Personalitats ligadas dambe la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== == Nòtas e referéncias == <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] 0doyz121nko1qiisd5k120s6x7hy3kc 2476204 2476202 2025-06-25T05:02:31Z 77.152.53.218 verificat sus Google Earth 2476204 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana |nom=Garac |carta=oc |nom2= Garac | lògo= cap | imatge= Garac_-_En_arrivant_plein_sud.jpg | descripcion= En arribant deu sud. | escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31209 |cp= 31480 |cònsol=Joël Mélac |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.08916666667 |latitud= 43.6922222222 |alt mini= 150 | alt mej = 250 |alt maxi= 274 |km²= 6.05 |gentilici= }} '''Garac'''{{RepTopMP}} (''Garac'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Gasconha|gascoa]] situada dens lo [[departaments francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e la [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada sus l'[[Arsèna (riu)|Arsèna]] a 34 km au Nòrd-Oèst de [[Tolosa|la vila]]. Garac es sus ua sèrra, çò que permet d'aver beròias vistas, au sud mei qu'au nòrd. [[Imatge:Map commune FR insee code 31209.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Garac | nòrd = [[Le Gres]] | nòrd-èst = [[Tilh (Nauta Garona)|Tilh]] | èst = | sud-èst = [[Bèragarda e Senta Maria]] | sud = | sud-oèst = | oèst = [[Vinhaus]] | nòrd-oèst = [[Caubiac|Cauviac]] }} ==Toponimia== Le nom es atestat ''Garacum'' en 1265 <ref name = erne>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 12 461</ref>. </br> Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], Astor, ''Garac'' veng deu nom gallic d'òme ''Garos'', dambe'u sufixe ''-acum'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 310</ref>{{,}}<ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 957</ref>. </br> Segon [[Xavier Delamarre]], l'etime es ''Gārācon'', « la proprietat de Gāros », nom celtic d'òme derivat classicament en ''-ācon'' <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 155, 298 e 348</ref>. </br> Marginau com sovent, [[Ernèst Negre|Negre]] causeish le nom germanic d'òme ''Garo'', damb ''-acum'' <ref name = erne/>, pas la solucion mei probabla. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Garac èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es [[Joan Batista|Sent Joan Baptista]]. Tanlèu 1790, Garac èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 18 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Garac passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. La parròpia de Sent Damian, dens la comuna de Garac, èra de l'[[archidiocèsi de Tolosa]] e de la senescaucia de [[Tolosa]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 40 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. Le nom es de mau trobar, quitament sus la mapa de Cassini, absent de la lista deus lòcs de la comuna. Parròpia despareguda lèu ? ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31209 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Joël Mélac|Partit=[[PS]] |Qualitat= foncionari }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31209 |1793=485 |1800=397 |1806=410 |1821=365 |1831=353 |1836=415 |1841=445 |1846=411 |1851=421 |1856=398 |1861=358 |1866=332 |1872=279 |1876=282 |1881=268 |1886=267 |1891=242 |1896=238 |1901=227 |1906=225 |1911=205 |1921=175 |1926=198 |1931=184 |1936=182 |1946=131 |1954=151 |1962=148 |1968=134 |1975=118 |1982=112 |1990=123 |1999=157 ||cassini=15037 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|209}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|209}}/6.05) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery> Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Côté.jpg|La glèisa Sent Joan Baptista. Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Porche.jpg|Le pòrge. Église_Saint-Jean-Baptiste_de_Garac_-_Vers_les_Pyrénées.jpg|Les Pirenèus au sud, despèi la glèisa. Garac es sus ua sèrra. </gallery> {{messatge galariá}} ==Personalitats ligadas dambe la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== == Nòtas e referéncias == <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] e7g13nut61c79r0p5auzjnanrt278qu 0 80251 2476200 2476094 2025-06-25T00:13:26Z François Fontan 58351 foto 2476200 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França |carta=fr | nom2= Marenla | nomcomuna = Marenla | lògo= | imatge=Marenla église.jpg | descripcion= | escut= Blason Marenla.svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Montreuil|Montreuil]] | canton= [[Canton de Campagne-lès-Hesdin|Campagne-lès-Hesdin]] | sitweb= http://marenla.com/ | cp= 62990 | insee = 62551 | cònsol = Pascal Pocholle | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = (en [[francés]]) |alt mej= |longitud= 1.8683<!--01° 52' 00" Est--> |latitud= | alt mini = 6 | alt maxi = 96 | km² = 10.04 }} '''{{PAGENAME}}''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] del [[Pas de Calais (departament)|Pas de Calais]] e la [[regions francesas|region]] del [[Nòrd-Pas de Calais]]. ==Geografia== {{Apertium|fr}} * La superficie de la municipalitat se de {{formatnum:1004}} ectaras. * Marenla Se situa en la vall&eacute;e de la Canche. * Los sieus abitants Se trucan los Marenlois e Marenloises. * Marenla Fa partida de la arrondissement de Montreuil e del costat de Campanha-las-Hesdin. * Lo " Objectiu de Marles" s'un masatge caseriu de MARENLA.Comunas vesinas <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Marenla]]'''Marenla'''}} {{Image label|x=0.59753983899|y=0.733835832473|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 206 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lespinoy]] (2,1km)}}}} {{Image label|x=0.24804818196|y=0.485094611351|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 738 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Brimeux]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.347371266775|y=0.235757475332|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 70 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marant (Pas de Calais)|Marant]] (2,7km)}}}} {{Image label|x=0.19476984145|y=0.343924555044|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 296 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marles-sur-Canche]] (3,1km)}}}} {{Image label|x=0.81734410122|y=0.767502769929|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1931 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beaurainville]] (3,5km)}}}} {{Image label|x=0.465820887808|y=0.0942187274018|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 266 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Aix-en-Issart]] (3,5km)}}}} {{Image label|x=0.821293608996|y=0.201287796878|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 123 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Denœux]] (3,7km)}}}} {{Image label|x=0.973713375788|y=0.583735219019|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 235 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Loison-sur-Créquoise]] (4,0km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== {{Apertium|fr}} ''D'apr&egrave;s las n&ograve;tas e documents reculhits en l'archiu de la vila, de las hospices de Montreuil-sus-Mar e en lo div&egrave;rs labors istoricas del Passatge-de-Calava.'' '''Autor :''' A. PONTIER , Ancian secretari, n'en abril 1894. Aquel istoric i agu&egrave;t classificat pel Sr. Beaussart, Secretari-greffier e segurament depausat a l'Archiu d&eacute;partementales de Arras. '''Istoric del vilatge :''' MARENLA mencionat en lo dipl&ocirc;me de ERKEMBODE, avesque de THEROUANNE en 637, #apert&eacute;ner de contunh (a partir de la {{s-|XII|e}}, en 1170) a la abbaye de Santa-Austreberthe #que i establ&iacute;s un bailli cargat d'exercir la just&iacute;cia. Aquelas foncions avi&aacute;n emplit l'an 1750 per Messire Claude Septier, sieur de Verdure. '''Lo bailliage compreni&aacute; las distincions de :''' * MARENTH * MARENLA * HUMBERTG * SANT-DENEU * BOUBERCK * AIX-EN-SIHART * SANTA AUSTREBERTHE LAS-HESDIN Las cridas levavan del bailli d'Amians, en avent las si&aacute;s segudas a MONTREUIL. En 1311, Robert COINTERIAUX avi&aacute; de WILLIAUME de MAINTENAY, lo fief de la Canche a MALENLA. Pendent lo sojorn del rei Henri II, a la chartreuse de NEUVILLE, lo 15 d'agost de 1554, los Escocesses de la Guarda, en s'essent imprudemment d'apartats, agu&egrave;ron mautractat pels Imperiales als environs de MARENLA. La granja de MARENLA (granja de las Madamas #que data de 1651) a #&egrave;sser reconstruite l'an 1761, jos l' Administracion de la abbesse de Santa-Austreberthe, Anne-Marida de Jouanne de Esgeigny. Lo Sr. Adrien Fresnaye, Ancian escolan de l'Esc&ograve;la centrala (1847) a creat l'an 1852 la papeterie de Marenla en un ancian molin a &ograve;li. L'entrepresa #barrar en 1895, la liquidacion amiable &egrave;ra pas pas acabada l'an 1901). Lo Sr. Adrien Fresnaye #&Egrave;sser tanben c&ograve;nsol de 1870 a 1896 {{Original|fr}} ''D'après les notes et documents recueillis dans les archives de la ville, des hospices de Montreuil-sur-Mer et dans les divers ouvrages historiques du Pas-de-Calais.'' '''Auteur :''' A. PONTIER , ancien secrétaire, en avril 1894. Cet historique fut classé par M. Beaussart, secrétaire-greffier et sûrement déposé aux Archives départementales d'Arras. '''Historique du village :''' MARENLA mentionné dans le diplôme d'ERKEMBODE, évêque de THEROUANNE en 637, appartint ensuite (à partir du {{s-|XII|e}}, en 1170) à l'abbaye de Sainte-Austreberthe qui y établit un bailli chargé d'exercer la justice. ces fonctions étaient remplies en 1750 par Messire Claude Septier, sieur de Verdure. '''Le bailliage comprenait les seigneuries de :''' * MARENTH * MARENLA * HUMBERTG * SAINT-DENEU * BOUBERCK * AIX-EN-SIHART * SAINTE AUSTREBERTHE LES-HESDIN Les appels relevaient du bailli d'Amiens, tenant ses assises à MONTREUIL. En 1311, Robert COINTERIAUX tenait de WILLIAUME de MAINTENAY, le fief de la Canche à MALENLA. Pendant le séjour du roi Henri II, à la chartreuse de NEUVILLE, le 15 août 1554, les Écossais de la Garde, s'étant imprudemment écartés, furent maltraités par les Impériaux aux environs de MARENLA. La ferme de MARENLA (ferme des Dames qui date de 1651) a été reconstruite en 1761, sous l'Administration de l’abbesse de Sainte-Austreberthe, Anne-Marie de Jouanne d'Esgeigny. M. Adrien Fresnaye, ancien élève de l’École centrale (1847) a créé en 1852 la papeterie de Marenla dans un ancien moulin à huile. L'entreprise ferma en 1895, la liquidation amiable n'était pas terminée en 1901). M. Adrien Fresnaye fut aussi maire de 1870 à 1896 ==Administracion== {{ElegitDebuta |insee= 62551 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pascal Pocholle|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 62551 |1793=403 |1800=211 |1806=403 |1821=356 |1831=359 |1836=325 |1841=342 |1846=320 |1851=327 |1856=366 |1861=380 |1866=468 |1872=434 |1876=446 |1881=438 |1886=452 |1891=427 |1896=421 |1901=340 |1906=295 |1911=262 |1921=272 |1926=248 |1931=248 |1936=252 |1946=261 |1954=252 |1962=272 |1968=263 |1975=236 |1982=222 |1990=244 |1999=222 |2004= |2005= |2006=217 |2007=217 |2008=216 |2009=217 |cassini=21129 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Veire tanben== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas del Pas de Calais}} [[Categoria:Comuna del Pas de Calais]] pco6kang3plzpdwh6yxhg8k5uz5nguf 0 135921 2476211 1981588 2025-06-25T09:46:47Z Deadstar 34043 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:WP 20150530 12 21 41 Pro(1).jpg]] → [[File:Three Zeus faber fish, iced.jpg]] better 2476211 wikitext text/x-wiki {{Taxobox debuta | animal | Zeus faber | Zeus.faber 2.jpg | Peis de Sant Peire }} {{Taxobox | embrancament | Chordata }} {{Taxobox | sosembrancament | Vertebrata }} {{Taxobox | òrdre | Zeiformes }} {{Taxobox | superclassa | Osteichthyes }} {{Taxobox | infraclassa | Teleostei }} {{Taxobox | classa | Actinopterygii }} {{Taxobox | sosclassa | Neopterygii }} {{Taxobox | familha | Zeidae }} {{Taxobox | genre | Zeus (peis) | Zeus }} {{Taxobox taxon | animal | superòrdre | Acanthopterygii | }} {{Taxobox taxon | animal | òrdre | Zeus faber | [[Carl von Linné|Linnaeus]], [[1758]] }} {{Taxobox fin}} Lo '''''Zeus faber''''' es una [[espècia]] de [[peis]]ses de la [[Familha (biologia)|familha]] dels [[Zeidae]]. Es tanben nomenat '''peis de Sant Pèire''' (quitament s'aquel tèrma designa tanben, mas de biais mens corrent, doas autras espècias de peisses) o encara '''gal de mar'''. Lo ''Zeus faber'' se noirís de peisses vivent en grops ([[sardina]]s, [[arenc]]s pichons) e de [[cefalopòds]]<ref name=Zimek>{{fr}}''Le Monde animal en 13 volumes'' éd. par B. Grzimek, t. {{V}} : ''Poissons 2 Amphibiens'', chapitre I par Werner Ladiges, p. 21-22, Éd. Stauffacher, Zurich, 1974 {{ISBN|3287002066}}</ref>. == Descripcion == [[File:Zeus faber - squelette mnhn Paris.JPG|thumb|''Zeus faber'' - esqueleta mnhn Paris]] Lo peis es de còs naut e prim. Es marcat d'une taca circulària escura suls flancs. Pòt mesurar fins a 70 cm e pesar fins a {{Unitat|20|kg}}. La primièra aleta dorsala es constituida de rais espinós alongats. De bòças espinosas son a la basa de las aletas dorsalas e analas<ref name=Zimek/>. == Origina religiosa del nom == La legende dit que [[Sant Pèire]], [[apostòl]] de [[Jèsus de Nazaret|Jèsus]], puèi primièr evèsque de la cretientat, trapèt un jorn lo peis sus òrdre del Crist per tirar de sa boca una pèça d'aur. La marca de son poce demorèt e se perpetuèt amb las generacion. De fait, lo peis pòrta totjorn de puntàs negras suls flancs. Aquela legenda se trapa dans la [[Bíblia]] (per ex. Mat 17.27) pasmens se la [[mar de Galilèa]] siá pas l'abitat natural del sant peire. == Reparticion e abitat == Es un peis de nauta mar que viu subretot dins l'[[ocean Atlantic]] de [[Norvègia]] fins a las costats oèst d'Africa, en [[mar Mediterranèa]] e [[mar Negra]]<ref name=Zimek/>. Viu solitar o en pichons grops suls fonds sabloses del [[plan continental]]. == Alimentacion == Es un peis que caça al pòst e se noirís de pichons peisses, [[sépia]]s e de [[crustacèu]]s. Se desplaça puslèu lentament ondulant sas grandas aletas dorsalas e analas. En ivèrn, intra en [[mar del Nòrd]] a la recerca de noiritura. == Reproduccion == Groa mai sovent de junh fins a agost dins lo [[golf de Gasconha]], en [[mar Celtica]], [[mar d’Irlanda]] e [[Mediterranèa]]. La [[fecondacion]] se fa de mai a agost segon lo climat. Los uòus contenon una goteta d'òil que los fa flautar. Aprés l'espelida, las larvas vivon liura dins l'aiga<ref name=Zimek/>{{,}}<ref>{{fr}}Revista ''Produits de la mer'', numéro 115</ref>. == Metòde de caça == Se pòt veire lo ''Zeus faber'' s'aprochar de sa presa nadant lentament sul costat. Dins aquela postura, sa morfologia fa que la presa lo vei vertical mas fòrça mai pichon que n'es. Quand es pro pròche, ''Zeus faber'' se geta sus sa victima qu'atal aviá enganada. == Pèsca == Aquel peis de carn fòrça bona, es present en quantitat tròp flacas sus las còtas per lo cercar especificament. Pica l'esca carnada e los [[calamar]]s. Es sovent pres dins los [[chalut]]s. === Talhas minim de captura === ==== Malhas legalas per França ==== La malha pel sant pèire, es a dire la talha legala de captura pels pescaire profesionals o non es fixada en Mediterranèa<ref name="méditerranée">{{pdf}} {{fr}}{{Ligam web | url = http://www.fcsmpassion.com/index.php/Telecharger-document/169-mailles-med-03-10-09.html | títol = ''Mailles por la Méditerranée'' | autor = fcsmpassion.com | consulté le = 12 août 2010 }}</ref>, en Atlantic<ref name="manche atlantique mer du nord"> {{pdf}} {{Ligam web | url = http://www.fcsmpassion.com/index.php/Telecharger-document/170-mailles-at-03-10-09.html | títol = ''Mailles pour la Manche, l'Atlantique et la mer du Nord'' | autor = fcsmpassion.com | consulté le = 12 août 2010 }}</ref>. Las talhas minim legalas<ref name="mailles reglementaires">{{ Ligam web | url=http://www.ofimer.fr/Z-espacereferentiel/eref_accueil.html | títol=''Référentiel "Tailles minimales de capture et calibres de commercialisation" ''| editor=FranceAgriMer | consulté le=13 août 2010 }}</ref> son fixadas en França per l'[http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000018552309&dateTexte=20090825 arrestat del 16 de julhet de 2009] determinant la talha minimala o lo pes minim de captura e de desbarcament dels peisses e autres organismes marins e tanben per fòrça autres tèxtes de referéncias<ref>{{pdf}} {{ Ligam web | url=http://www.ofimer.fr/Z-espacereferentiel/PDF/Annexe_references.pdf | títol=Liste des textes de référence | editor=FranceAgriMer | consulté le=13 août 2010 }}</ref> de la [[Comunautat Europèa]]. ==== Malhas biologics ==== La malha biologica, es a dire la talha que 100 % dels sant pèires se sont reproduits es de {{Unitat|37|cm}}. == Cosina == [[Fichièr:Three Zeus faber fish, iced.jpg|left|thumb|Sant pèire dins una peissonariá]] Lo sant pèire es un dels peisses intrant dins la composicion de la [[bolhabaissa]] tradicionala de [[Marselha]]. == Notas e referéncias == <references/> {{commons|Zeus_faber}} ==Ligams extèrnes== * {{FishBase espèce|1370|''Zeus faber'' Linnaeus, 1758 }} * {{ITIS|166287|''Zeus faber'' Linnaeus, 1758 }} * {{DORIS|322|''Zeus faber'' }} * {{NCBI|64108|''Zeus faber'' }} * {{ADW|Zeus_faber|''Zeus faber'' }} nxtohh4tzefmebxmg4q016xjumpvii4 0 147356 2476205 2450047 2025-06-25T06:43:59Z 86.227.94.106 2476205 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Falconiformes''}} {{Taxobox debuta | animal | Falconiformes | Falco eleonorae NAUMANN.jpg | ''[[Falco eleonorae]]'' | classification=COI }} {{Taxobox | embrancament | Chordata }} {{Taxobox | sosembrancament | Vertebrata }} {{Taxobox | classa | Aves }} {{Taxobox taxon | animal | òrdre | Falconiformes | [[Richard Bowdler Sharpe|Sharpe]], [[1874]] }} {{Taxobox fin}} Los '''falconifòrmes''' (''Falconiformes'') son un òrdre format d'aucèls de rapina diürns que non apartenen als [[Accipitriformes|accipitrifòrmes]]. Aquela concepcion foguèt dempuèi largament contestada. == Lista dels genres == D'aprèp la classificacion de referéncia (version 3.1, 2012) del [[Congrès ornitologic internacional]], aquest òrden es constituit d'una sola familha ː los [[Falconidae]] (Falconidats) e dels genres seguents (òrdre alfabetic) : * [[Falconidae]] ** ''[[Caracara (genre)|Caracara]]'' <small>(3 espècias)</small> ** ''[[Daptrius]]'' <small>(1 espècia)</small> ** ''[[Falco (genre)|Falco]]'' <small>(40 espècias)</small> *** ''[[Falco tinnunculus]]'' - [[Moisset ros]], Segairòl, Charrasclet, Soriguèr, Ratièr, Aucèl del sant esperit, Laureta *** ''[[Falco vespertinus]]'' - [[Moisset cambarog]] *** ''[[Falco eleonorae]]'' - [[Falquet de la reina]] *** ''[[Falco columbarius]]'' - [[Esmerilhon]] *** ''[[Falco biarmicus]]'' - [[Lanièr]] *** ''[[Falco peregrinus]]'' - [[Moisset pelegrin]] ** ''[[Herpetotheres]]'' <small>(1 espècia)</small> ** ''[[Ibycter]]'' <small>(1 espècia)</small> ** ''[[Micrastur]]'' <small>(7 espècias)</small> ** ''[[Microhierax]]'' <small>(5 espècias)</small> ** ''[[Milvago]]'' <small>(2 espècias)</small> ** ''[[Phalcoboenus]]'' <small>(4 espècias)</small> ** ''[[Polihierax]]'' <small>(2 espècias)</small> ** ''[[Spiziapteryx]]'' <small>(1 espècia)</small> == Vejatz tanben == * [[Aves (classificacion filogenetica)]] === Referéncias taxonomicas === * {{COI|falcons|Falconiformes}} * {{Zoonomen | falc | Falconiformes}} * {{ADW|Falconiformes|}} (classification classique) [[categoria:Falconifòrme]] rftghz9wg2ogo7lj47myly6pzkhbr4w 0 155903 2476188 1965631 2025-06-24T18:57:34Z Nicolas Eynaud 6858 2476188 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Wurtzite mineral.jpg|thumb|right|Fotografia d'un tròç de wurzita.]] La '''wurzita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[brun]] a [[negre]] amb una duretat de 3,5-4,0 e una densitat de 3,98-4,0. Es format de [[sulfur de zinc]] (simbòl quimic : ZnS) [[cristal]]lizat segon un sistèma exagonau de classa diexagonala piramidala. Lei cristaus de talha granda son rars e la blenda forma generalament d'agregats. Son esclat es submetallic ò resinós. Se troba generalament dins de jaciments idrotermaus e pus rarament dins de venas de [[pegmatita]]s ò de [[maubre]]s. Es associat ambé d'autrei [[minerau]]s coma la [[blenda]], la [[galena]], l'[[argentita]], la [[calcopirita]], la [[fluorina]] e la [[barita]]. La wurzita es principalament utilizada coma minerau de [[zinc]]. D'autrei metaus presents coma impuretats ([[cadmi]], [[galli]] ò [[indi (element)|indi]]) ne'n son tanben extrachs. == Liames intèrnes == * [[Sulfur de zinc]]. * [[Blenda]], autre minerau format de [[sulfur de zinc]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] e1z5d9cs5sxn7s5c25py1bto1o25vmb 0 155904 2476132 1965630 2025-06-24T18:50:05Z Nicolas Eynaud 6858 2476132 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Sphalerite-221270.jpg|thumb|right|Cristaus tetraedric de blenda.]] La '''blenda''' ò '''esfalerita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[jaune]] [[resina]], [[brun]] ò [[brun]] rogenc a l'estat pur e tirant sus lo [[negre]] en preséncia d'impuretats [[fèrre|ferricas]]. A una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 3,9-4,2. Es formada de [[sulfur de zinc]] (simbòl quimic : ZnS) cristallizat segon un sistèma [[cube|cubic]] de classa exacisoctaedrica. Dins la natura, forma de cristaus tetraedrics<ref>Dins certanei cas, se pòu observar de combinasons de dos cristaus tetraedrics que semblan formar un unic cristau octaedric.</ref> ò de massas granularas. Son esclat es adamantin, submetallic ò resinós. Se troba generalament dins de jaciments idrotermaus e pus rarament dins de venas de pegmatitas ò de maubres. Es associat ambé d'autrei mineraus coma la [[wurzita]], la [[galena]], l'[[argentita]] e la [[calcopirita]] e a de mineraus de ganga coma lo [[qüars]], la [[calcita]], la [[fluorina]] ò la [[barita]]. La wurzita es principalament utilizada coma minerau de [[zinc]]. D'autrei metaus presents coma impuretats ([[fèrre]], [[cadmi]], [[galli]] ò [[indi]]) ne'n son tanben extrachs. == Liames intèrnes == * [[Sulfur de zinc]]. * [[Wurzita]], autre minerau format de sulfur de zinc. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] p7zgifccwts4mvqzosdbdtu7j6brjxc 0 155907 2476141 1965629 2025-06-24T18:51:21Z Nicolas Eynaud 6858 2476141 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Cinnabar on Dolomite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de cinabre.]] Lo '''cinabre''' (var. '''cinabri''') es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] viu, [[roge]] [[brun]] ò [[gris]]. A una duretat de 2-2,5 e una densitat de 8,09. Es format de [[sulfur de mercuri]] (simbòl quimic : HgS) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa trapezoedrica. Pasmens, dins la natura, lei cristaus son fòrça rars e lo cinabre forma generalament de massas granularas. Son esclat es adamantin dins lei cristaus roges e metallic dins lei cristaus sorns. Se troba generalament dins de venas d'origina idrotermala de [[temperatura]] bassa. En causa de sa volatilitat auta, necessita tanben la preséncia de jaç impermeables. De jaciments situats a l'entorn d'un [[gueisèr]] ò dins de [[placer]]s existisson tanben mai son fòrça rars. Es associat ambé d'autrei [[minerau]]s coma la [[calcita]], l'[[estilbina]], lo [[realgar]] e de còps ambé d'autrei [[sulfur]]s. Lo cinabre es lo minerau principau de [[Mercuri (element)|mercuri]]. Es tanben utilizat coma pigment e coma matèria premiera per fabricar de [[detonator]]s d'[[explosiu]]s. == Liames intèrnes == * [[Sulfur de mercuri]]. * [[Mercuri (element)]]. * [[Metacinabre]], forma fòrça rara de color [[negre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 3i9ogmxsawdlbls8a62nvemqzts2bos 0 155910 2476169 1965628 2025-06-24T18:55:19Z Nicolas Eynaud 6858 2476169 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Proustite-md4a.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un cristau roge de proustita.]] La '''proustita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] sorn ò [[negre]]. A una duretat de 2,0-3,5 e una [[densitat]] de 5,57-5,62. Es format de sulfo-arseniüre d'argent (simbòl quimic : Ag₃AsS₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala piramidala. Dins la natura, aquelei cristaus forman generalament d'agregats massís e son estriats e maclats. Son esclat es adamantin dins lei cristaus roges e metellics dins lei cristaus sorns. La proustita se troba generalament dins de venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa en associacion ambé de [[minerau]]s coma l'[[argentita]] e de mineraus de ganga. Es un [[minerau]] [[argent (metal)|argentifèr]] que son esplecha es limitada en causa de sa raretat. == Liames intèrnes == * [[Joseph Louis Proust]] ([[1754]]-[[1826]]), [[quimia|quimista]] [[França|francés]] a l'origina dau nom de la proustita. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] bpikyr8yiidq789jmnvxsjp1vvzm30b 0 155911 2476165 1965627 2025-06-24T18:55:07Z Nicolas Eynaud 6858 2476165 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Ankerite-Pyragyrite-Stephanite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de pirargirita.]] La '''pirargirita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[negre]] ambé de rebats roges sorns. A una duretat de 2,0 e una densitat de 5,77-5,87. Es format de sulfo-antimòniüre d'argent (simbòl quimic : Ag₃SbS₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala piramidala. Dins la natua, aquelei cristaus son sovent estriats e forman d'agregats massís. Son esclat es submetallic ò adamantin. La pirargirita se troba generalament dins de venas idrotermalas de temperatura bassa. De còps, se forma a partir de l'alteracion de l'[[argentita]] ò de galenas argentifèras. Es associat ambé l'[[argentita]], d'autrei sulfurs e de mineraus de ganga. Es un minerau [[Argent (metal)|argentifèr]] que son esplecha es limitada en causa de sa raretat. En [[Occitània]], dos jaciments de pirargirita existisson a [[Motomet]] e a [[Ussèl]]. == Liames intèrnes == * [[Argent (metal)]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 6l7pmxa9xirzwzdrj7f4h45rf93a477 0 155912 2476168 1965626 2025-06-24T18:55:16Z Nicolas Eynaud 6858 2476168 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Polybasite-tmu16a.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un cristau de polibasita.]] La '''polibasita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[negre]] ò [[roge]] cerieisa. A una duretat de 2,0-3,0 e una densitat de 6,0-6,2. Es format de sulfo-antimòniüre d'[[argent (metal)|argent]] e de [[coire]] (simbòl quimic : (Ag, Cu)₁₆Sb₂S₁₁) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Dins la natura, aquelei cristaus an un habitus tabular pseudoexagonau. Son esclat es metallic. La polibasita se troba generalament dins de venas idrotermalas de temperatura bassa. I es associat ambé d'autrei sulfurs e de mineraus de ganga. Es un minerau argentifèr que son esplecha es limitada en causa de sa raretat. == Liames intèrnes == * [[Argent (metal)]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 1edehfubgf560a591l1dftikk75v5rr 0 155913 2476128 1965624 2025-06-24T18:49:17Z Nicolas Eynaud 6858 2476128 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Orpiment mineral.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un agregat d'aurpiment.]] L''''aurpiment''' (var. '''orpiment''') es un [[minerau]] de [[color]] [[jaune]] qu'a una duretat de 1,5-2,0 e una densitat de 3,48. Fa partida dei [[sulfur]]s d'[[arsenic]] (simbòl quimic : Ag₂S₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Pasmens, dins la natura, lei cristaus son fòrça rars e l'aurpiment s'observa en agregats. Son esclat es adamantin ò resinós. Se troba generalament dins de venas idrotermalas de temperatura bassa. I es associat ambé lo [[realgar]], lo [[cinabre]] e de [[borat]]s. Es utilizat coma fònt d'[[arsenic]], dins l'industria dau [[cuer]] e per la fabicacion de [[semiconductor]]s ò de [[fotoconductor]]s. Dins lo corrent de l'[[Antiquitat]] e de l'[[Edat Mejana]], èra utilizat coma pigment. == Liames intèrnes == * [[Realgar]], minerau sovent associat ambé l'aurpiment. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] lf4jta1lbu9bya18ut6fp2tb20s2vxh 0 155919 2476170 1965625 2025-06-24T18:56:04Z Nicolas Eynaud 6858 2476170 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Realgar, 1Rumunia1, Baia Sprie.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'agregats de realgar.]] Lo '''realgar''' es un [[minerau]] de color [[roge]] [[robin]]. A una duretat de 2,0 e una [[densitat]] de 3,55. Es format de [[sulfur d'arsenic]] (simbòl quimic : As₂S₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Pasmens, dins la natura, lei cristaus son fòrça rars e lo realgar s'observa sustot en agregats ò en massas granularas. Son esclat es resinós. Se troba generalament dins de jaciments idrotermaus de [[temperatura]] bassa associat ambé de [[borat]]s ò de [[sulfur]]s ([[aurpiment]], [[blenda]]s... etc.). Es utilizat coma fònt d'[[arsenic]], en [[pirotecnia]] per donar una [[color]]acion [[blanc]]a ai [[fuòc d'artifici|fuòcs d'artifici]], dins la fabricacion de [[vernís]] e dins la sintèsi de l'anidrid arseniós. Fins au sègle XIX, èra tanben utilizat coma [[pigment]]. == Liames intèrnes == * [[Aurpiment]], autre [[sulfur]] d'[[arsenic]] sovent associat au realgar. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] n8c4vb9wc9z1uy7ipb8wpollfoyrad8 0 155920 2476179 1965623 2025-06-24T18:56:37Z Nicolas Eynaud 6858 2476179 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Kermesite-Calcite-280586.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus quermesita.]] La '''quermesita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] [[cerieisa]]. A una duretat de 1,0-1,5 e una densitat de 4,68. Es format de sulfo-anidrid d'[[antimòni]] (simbòl quimic : Sb₂S₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Dins la natura, lei cristaus son gropats e forman de garbas. Son esclat es submetallic ò adamantin. La quermesita es un produch de l'alteracion dei mineraus d'[[antimòni]] ([[antimonita]], [[estibina]]... etc.) e se troba donc associat amb elei e de mineraus de ganga (sustot lo [[qüars]] e la [[calcita]]). Fòrça rar, a ges d'utilizacion economica ben que sigue teoricament una fònt d'antimòni. == Liames intèrnes == * [[Antimòni]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 8b0yqn34oadoy803xos2tmdw99kt4xq 0 155921 2476174 1965622 2025-06-24T18:56:17Z Nicolas Eynaud 6858 2476174 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Selpologne.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un cristau de sau gemma.]] La '''sau gemma''' (var. '''sal gemma''') es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e tintat de divèrsei [[color]]s en preséncia d'impuretats ([[blau]] ò [[violet]] en preséncia de defauts reticulars, [[gris]] en preséncia d'[[argiela]], [[jaune]] ò [[brun]] en preséncia de [[fèrre]]... etc.). A una duretat de 2,5 e una [[densitat]] de 2,168. Es format de [[clorur de sòdi]] (simbòl quimic : NaCl) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exacisoctaedric. Dins la natura, lei cristaus son comuns e cubics. Se forma dins de depaus sedimentaris per [[evaporacion]] de l'[[aiga]] de [[mar]]. Se troba tanben coma produch de [[sublimacion]] dins certanei cratèrs [[volcan]]ics. Es un minerau important per l'alimentacion umana e per l'industria quimica que l'utiliza dins de procès de produccion de [[clòr]] e de [[sòdi]]. == Liames intèrnes == * [[Clorur de sòdi]] == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 8psnnmb91539cgeyqlr9zuptvit8uvq 0 155923 2476177 1965621 2025-06-24T18:56:25Z Nicolas Eynaud 6858 2476177 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Sylvin (aka).jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de silvita.]] La '''silvita''' ò '''silvina'''<ref>A temps passat, èra tanben dicha « sau amara » en causa de son gost.</ref> es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur ò tintat de divèrsei [[color]]s ([[violet]] ò [[roge]] generalament) en preséncia d'impuretats de [[fèrre]]. A una duretat de 2,0-2,5 e una [[densitat]] de 1,993. Es format de [[clorur de potassi]] (simbòl quimic : KCl) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exacisoctaedric. Dins la natura, la silvita s'observa generalament sota la forma de cristaus cubics ò de massas microcristallinas. Es generalament associat a la [[sau gemma]] dins de depaus sedimentaris d'origina [[mar]]ina. Pus rarament, es un produch de [[sublimacion]] eissit d'una activitat [[volcan]]ica. Regardant seis utilizacions, es lo minerau de potassi pus important e pòu tanben servir de [[fertilizant]]. == Liames intèrnes == * [[Potassi]]. * [[Clorur de potassi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] cza1kql5hukt1d5yf6rryxquqklic4i 0 155928 2476137 1965619 2025-06-24T18:51:04Z Nicolas Eynaud 6858 2476137 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Carnallite-400646.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de carnallita.]] La '''carnallita''' es un [[minerau]] incolòr ò tintat de [[roge]] en preséncia d'impuretats [[fèrre|ferricas]]. A una duretat de 2,5 e una [[densitat]] de 1,6. Es format de clorur [[Aiga|idradat]] de potassi e de magnèsi (simbòl quimic : KCl, MgCl₁₂, 6H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Son esclat es veirenc. Aqueu minerau se troba dins de jaciments de [[ròca]]s evaporiticas ont es generalament associat ambé la [[sau gemma]], la [[silvita]], de sulfats de calci ([[gip]], [[anidrita]]... etc.) e la [[dolomita]]. Es utilizant per l'industria quimica coma fònt de [[potassi]], de [[magnèsi]], de [[clòr]], de [[bròme]] e de [[cèsi]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] micd48jzrgzhy3rrjw9fjj3uy2a6w9a 0 155929 2476145 2354343 2025-06-24T18:51:54Z Nicolas Eynaud 6858 2476145 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:816- Ivigtut - cryolite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de criolita.]] La '''criolita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur que pòu venir [[blanc]], [[roge]] ò [[brun]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 2,5-3,0 e una [[densitat]] de 2,97. Es format de [[fluorur]] de [[sòdi]] e d'[[alumini]] (simbòl quimic : Na₃AlF₆) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Dins la natura, lei cristaus an un aspècte pseudocubic mai forman sustot de massas microcristallinas compactas. Son esclat es veirenc ò sedós. Se forma dins de [[pegmatita]]s a partir de la [[precipitacion quimica]] de fluorurs. Es utilizat coma [[fondent]] dins lei laboratòris d'esmautariá, dins la fabricacion d'opalinas translucidas e dins la metallurgia d'[[alumini]]. Per certaneis aplicacions, especialament per la metallurgia, la criolita naturala es pauc a pauc remplaçat per de materiaus sintetics. == Liames intèrnes == * [[Fondent]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] bfjhxst4y09ddlbjxuawzm9gg79ycrv 0 155930 2476126 1965617 2025-06-24T18:48:54Z Nicolas Eynaud 6858 2476126 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Atacamite-22324.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'atacamita.]] L''''atacamita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[verd]] viu qu'a una duretat de 3,0-3,5 e una [[densitat]] de 3,75-3,77. Es format de [[clorur]] [[Aiga|idratat]] de [[coire]] (simbòl quimic : Cu₂(OH)₃Cl) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Dins la natura, lei cristaus son generalament lòngs e estriats. Pasmens, lo minerau pòu tanben formar de massas microcristallinas. Son esclat es veirenc. L'atacamita es un produch d'alteracion d'autrei mineraus de [[coire]] e se troba donc sustot dins lei jaciments d'aqueu [[metal|metau]]. Pasmens, de còps, pòu tanben èsser un produch de sublimacion de l'activitat [[volcan]]ica e s'observar dins certanei cratèrs. Es utilizat coma minerau segondari de [[coire]]. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] fw524i448vhdhsasdw7vqu0s3jf6r1g 0 155931 2476148 1965616 2025-06-24T18:52:09Z Nicolas Eynaud 6858 2476148 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Cuprite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de cuprita.]] La '''cuprita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] [[coire]] ò [[negre]]. A una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 6,14. Es format d'oxid de [[coire]] (simbòl quimic Cu₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exacisoctaedric. Dins la natura, lei cristaus an una forma octaedrica, rombododecaedrica ò cubica. Son esclat es adamantin ò submetallic. La cuprita es eissida de l'alteracion d'autrei mineraus de [[coire]] e se troba donc dins lei jaciments d'aqueu [[metal|metau]]. Es utilizat coma minerau de [[coire]]. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] p53yckd1xxvecjihufp2jl01biq22sk 0 155932 2476151 1965615 2025-06-24T18:52:48Z Nicolas Eynaud 6858 2476151 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Spinel.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus d'espinèla.]] L’'''espinèla''' es un [[minerau]] incolòr a l’estat pur e tintat de divèrsei [[color]]s ([[negre]], [[roge]], [[brun]], [[jaune]] ò [[blau]]) en preséncia d'impuretats. A una duretat de 7,5-8,0 e una [[densitat]] de 3,5-4,1. Es format d’oxid d’[[alumini]] e de [[magnèsi]] (simbòl quimic: MgAl₂O₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exacisoctaedrica. Dins la natura, s’observa generalament sota la forma de cristaus cubics de talha pichona. Son esclat es veirenc. L’espinèla es tipica dei [[calcari|cauquiers]] e dei [[dolomia]]s [[Ròca metamorfica|metamorfizats]] per contacte. Se pòu tanben trobar dins certanei [[ròca magmatica|ròcas magmaticas]] en foncion de la composicion dau [[magma]] d’origina e dins de depaus sedimentaris ([[placer]]s). Es sovent associat ambé la [[calcita]], la [[flogopita]] ò la [[pargasita]]. Lei varietats lindas e transparentas son utilizadas coma [[gemma]]s. == Liames intèrnes == * [[Gemma]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 3ybrppjnxlammk474jkn8a5ricsbb0z 0 156055 2476144 1965614 2025-06-24T18:51:33Z Nicolas Eynaud 6858 2476144 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Corindon azulEZ.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de corindon [[blau]].]] Lo '''corindon''' es un [[minerau]] de [[color]] fòrça variabla (incolòr, [[blau]], [[roge]], [[gris]], [[negre]], [[jaune]] e pus rarament [[verd]], [[ròse (color)|ròse]] ò [[violet]]). A una duretat de 9 e una [[densitat]] de 4,0-4,1. Es format d'oxid d'[[alumini]] (simbòl quimic : Al₂O₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala scalenoedric. Dins la natura, lei cristaus an una forma prismatica, tabulara ò de còps bipiramidala. Son esclat es adamantin ò veirenc. Es un minerau accessòri caracteristica dei [[Ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] amb una concentration auta d'[[alumini]]. En causa de sa duretat fòrça importanta, resistís ben a l'alteracion e se troba donc tanben de còps dins certanei depaus sedimentaris. Lei varietats opacas son utilizadas dins l'industria per sei proprietats abrasivas. Lei varietats lindas e transparentas son utilizadas coma [[gemma]] e pòdon aver una valor fòrça importanta, especialament lei varietats rojas e blavas que son respectivament dichas [[robin]] e [[safir]]. == Liames intèrnes == * [[Robin]]. * [[Safir]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] nmxmnn7vor3l6b8dz5ohhax7ku2fhoc 0 156056 2476124 1965601 2025-06-24T18:47:39Z Nicolas Eynaud 6858 2476124 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Arsenolite-333170.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus d'arsenolita sus un tròç de [[ròca]].]] L''''arsenolita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[blanc]], [[blau]] ò [[jaune]]. A una duretat de 1,5 e una [[densitat]] de 3,88. Es format d'oxid d'[[arsenic]] (simbòl quimic : As₂O₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exasisoctaedric. Dins la natura, lei cristaus son rars e l'arsenolita forma generalament de jaç polverulents. Son esclat es veirenc. Es un [[minerau]] eissit de l'alteracion dins de jaciments de sulfurs e se troba donc sovent associat amb aqueu tipe de [[minerau]]s. Maugrat sa concentracion auta d'[[arsenic]], presenta ges d'interès industriau en causa de sa raretat. == Liames intèrnes == * [[Arsenic]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] lvrcgnfby77hq53a0r3tacjz80jyxwx 0 156058 2476172 1965600 2025-06-24T18:56:10Z Nicolas Eynaud 6858 2476172 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Rutile-122157.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una varietat roja sorna de rutile.]] Lo '''rutile''' es un [[minerau]] de [[color]] generalament [[roge]] ò [[gris]] ambé de rebats [[roge]]s, [[brun]]s, [[blau]]s, [[violet]]s, [[negre]]s ò [[jaune]]s. A una duretat de 6,0-6,5 e una [[densitat]] de 4,25. Es format d'oxid de [[titani]] (simbòl quimic : TiO₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma tetragonau de classa ditetragonala bipiramidala. Dins la natura, lei cristaus an una forma prismatica e pòdon agantar de [[longor]]s fòrça importantas. Son esclat es adamantin (dins lei cristaus transparents) ò metallic. Es un minerau segondari comuns dei [[Ròca magmatica|ròcas magmaticas]] [[Ròca intrusiva|intrusivas]] e dei [[Ròca metamorfica|metamorficas]], especialament lei [[pegmatita]]s. En causa de sa duretat importanta, lo rutile presenta tanben una resisténcia bòna a l'alteracion e pòu donc se trobar dins de depaus sedimentaris. Es associat ambé de [[minerau]]s coma lo [[qüars]], la [[pirofillita]], l'[[ematita]], l'[[hornblenda]], divèrsei [[feldspat]]s ò l'[[apatita]]. Lo rutile es principalament utilizat coma minerau de [[titani]]. == Liames intèrnes == * [[Titani]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] nx4v1147a40cg7vz8rr28okf0tapwce 0 156059 2476138 1965599 2025-06-24T18:51:08Z Nicolas Eynaud 6858 2476138 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Cassiterite4.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de cassiterita.]] La '''cassiterita''' es un [[minerau]] de [[color]] generalament sorna ([[negre]], [[gris]] [[fèrre]], [[brun]] sorn, [[avelana]] ò [[ròsa]]). A una duretat de 6-7 e una [[densitat]] de 6,9. Es format d'oxid d'[[Estanh (element)|estanh]] (simbòl quimic : SnO₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma tetragonau de classa ditetragonala bipiramidala. Dins la natura, forma generalament de cristaus prismatics corts ò de massas fibrosas. Son esclat pòu èsser submetallic, adamantin ò resinós. Es un [[minerau]] dei [[ròca intrusiva|ròcas intrusivas]] [[acid]]as e dei venas [[pegmatita]]s. Gràcias a sa duretat auta, resistís ben a l'alteracion e pòu donc se trobar dins de depaus sedimentaris. Es sovent associat ambé de mineraus caracteristicas deis intrusions e dei venas magmaticas coma lo [[qüars]], la [[volframita]], la [[tormalina]], la [[topazi]], la [[lepidolita]] e la [[fluorina]]. Son utilizacion principala es aquela de minerau d'[[Estanh (element)|estanh]] mai es de còps utilizat coma pigment. == Liames intèrnes == * [[Estanh (element)|Estanh]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 7opqiq9wrdk9zl7j48n6t18mlugges5 0 156060 2476152 1965613 2025-06-24T18:52:51Z Nicolas Eynaud 6858 2476152 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Stibiconite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'estibiconita.]] L''''estibiconita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[jaune]]-[[blanc]]. A una duretat de 4,5-5,0 e una [[densitat]] de 5,58. Es format d'oxid idratat d'[[antimòni]] (simbòl quimic : Sb₃O₆(OH)) [[cristal]]lizat segon un sistèma cubic de classa exacisoctaedrica. Dins la natura, lei cristaus son rars e generalament pichons e l'estibiconita forma generalament de massas terrosas. Son esclat es veirenc ò nacrat. Es un [[minerau]] tipic dei zònas d'alteracion dei jaciments d'[[antimòni]]. Es donc sovent associat a d'autrei mineraus d'[[antimòni]] e ai mineraus caracteristics dei venas e deis intrusions [[magma]]ticas ([[qüars]], [[calcita]]... etc.). Es utilizat coma minerau d'[[antimòni]]. == Liames intèrnes == * [[Antimòni]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] fqbu2g8iiirx1j90ehksqkgzacdd5aq 0 156075 2476135 1965612 2025-06-24T18:50:17Z Nicolas Eynaud 6858 2476135 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Brucite-112569.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de brucita.]] La '''brucita''' es un [[minerau]] de [[color]] variabla (incolòr, [[verd]], [[blau]], [[jaune]]-[[ròsa]] ò [[brun]]) qu'a una duretat de 2,5 e una [[densitat]] de 2,4. Es format d'idroxid de [[magnèsi]] (simbòl quimic : Mg(OH)₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Dins la natura, lei cristaus son rars e an una forma tabulara pseudoexagonala. Pasmens, la brucita forma sovent de massas microcristallinas. Son esclat es sedós. Aqueu [[minerau]] se troba generalament dins de venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa dins lei ròcas [[serpentina|serpentinosas]]. Pòu tanben se formar a partir de l'alteracion de la [[periclasa]]. Es sovient associat ambé de carbonats de [[magnèsi]], l'[[aragonita]], la [[cromita]] e lo [[crisòtil]]. A doas utilizacions principalas que son l'extraccion de [[magnèsi]] e la fabricacion de [[Retardador de flama|retardadors de flama]]. == Liames intèrnes == * [[Magnèsi]]. * [[Periclasa]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] f6y6vcfqs4kxelyypd6ghe47lmi7a81 0 156076 2476136 1965611 2025-06-24T18:51:01Z Nicolas Eynaud 6858 2476136 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Calcitebruniquel.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de [[calcita]] ([[Borniquèl (Carcin)|Borniquèl]]).]] La '''calcita''' es un [[minerau]] de [[color]] variabla (incolòr, [[blanc]], [[jaune]], [[ròsa]], [[verd]] ò [[brun]]) qu'a una duretat de 3,0 e una [[densitat]] de 2,71. Es format de carbonat de [[calci]] (simbòl quimic : CaCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus naturaus son fòrça comuns ambé de formas fòrça variablas que pòdon èsser prismaticas, escalenoedricas ò romboedricas. Son esclat es veirenc ò nacrat. La calcita se troba generalament dins de [[Ròca sedimentària|ròcas sedimentàrias]] ([[calcari|cauquier]] sustot), de [[Ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] ([[maubre]] en particular), dins certanei venas e pus rarament dins certanei ròcas volcanicas (carbonatits). En causa de sa frequéncia dins la natura, pòu èsser associat a un nombre important de [[minerau]]s. Seis utilizacions son tanben nombrosas dins lo bastiment, dins l'industria [[quimia|quimica]] ò dins la [[metallurgia]]. == Liames intèrnes == * [[Calci]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 79hp2dh4ti0dat07aif40hx455q9jsa 0 156077 2476160 1965610 2025-06-24T18:54:05Z Nicolas Eynaud 6858 2476160 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Magnesite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de magnesita.]] La '''magnesita''' es un [[minerau]] de [[color]] variable (iincolòr, blanc, jaune ò brun) qu'a una duretat de 4,0-4,5 e una [[densitat]] de 3. Es format de carbonat de [[magnèsi]] (simbòl quimic : MgCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus son rars e pòdon èsser prismatics, romboedrics ò escalenoedrics. Pasmens, dins la natura, aqueu minerau se troba generalament sota la forma de massas microcristallinas. Son esclat es veirenc ò nacrat. La magnesita se troba coma minerau segondari dei ròcas amb una concentration fòrta de [[magnèsi]] ([[serpentina]], [[olivina]]... etc.), dins certanei [[calcari|cauquier]]s ò [[dolomita]]s e, rarament, dins de venas metallifèras. Es generalament associat ambé lo [[talc]], la [[clorita]], la [[calcita]] e divèrsei mineraus [[metal]]lifèrs. Es utilizada coma minerau de magnèsi e a d'aplicacions variadas dins la [[metallurgia]], l'industria farmaceutica, la fabricacion de refractaris ò de ciments especiaus. == Liames intèrnes == * [[Magnèsi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] izgltnt21ka72ple1a2sj1yhmkpkphr 0 156078 2476176 2405525 2025-06-24T18:56:22Z Nicolas Eynaud 6858 2476176 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:SideriteBresil2.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de siderita.]] La '''siderita''' es un [[minerau]] de [[color]] jaune clar ò brun qu'a una duretat de 4,0-4,5 e una [[densitat]] de 3,89. Es format de carbonat de [[fèrre]] (simbòl quimic : FeCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus naturas son escalenoedrics ò romboedrics mai aqueu [[minerau]] se troba tanben sovent en massas fibrosas. Son esclat es veirenc. La siderita se troba generalament dins de venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa, dins de depaus sedimentaris d'origina [[quimia|quimica]] e dins certanei venas [[metal]]lifèras. Es sovent associada amb de [[minerau]]s [[metal]]lifèrs. Se sa concentration de [[fèrre]] es sufisenta, la siderita es utilizada coma minerau de [[fèrre]]. == Liames intèrnes == * [[Fèrre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 532fe8gijm5q3b5i4fl0u4m6uwh8ntt 0 156079 2476171 1965608 2025-06-24T18:56:07Z Nicolas Eynaud 6858 2476171 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Rhodochrosite Pink Form.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de rodocrosita.]] La '''rodocrosita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[ròsa]] que vèn [[negre]] ambé l'alteracion dau [[minerau]]. A una duretat de 4,0 e una [[densitat]] de 3,7. Es formada de carbonat de [[manganès]] (simbòl quimic : MnCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus naturaus son rars, escalenoedrics ò romboedrics, e aqueu minerau forma generalament de massas granulàrias, fibrosas ò espaticas. Son esclat es veirenc. La rodocrosita se troba dins lei venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa e coma minerau de ganga dins certanei jaciments d'[[argent (metal)|argent]], de [[coire]], de [[plomb]] e de [[zinc]]. Es sovent associada ambé lo [[qüars]], la [[calcita]] e divèrsei [[minerau]]s [[metal]]lifèrs. Es utilizada per l'extraccion de [[manganès]], dins la [[metallurgia]] d'[[acièr]]s especiaus e dins la fabricacion de [[joièu]]s. == Liames intèrnes == * [[Manganès]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 9jz0f0qer5bl9n65fpchgiz4sn4ungz 0 156090 2476178 1965607 2025-06-24T18:56:30Z Nicolas Eynaud 6858 2476178 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Smithsonite-145915.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una massa botrioida de smithsonita [[ròsa]].]] La '''smithsonita''' es un [[minerau]] de [[color]] fòrça variada (incolòr, [[blanc]], [[blau]], [[verd]], [[ròsa]], [[brun]] ò [[jaune]]) qu'a una duretat de 4,5-5,0 e una [[densitat]] de 4,0-4,5. Son nom vèn dau [[quimia|quimista]] [[Reialme Unit|britanic]] [[James Smithson]] ([[1765]]-[[1829]]) qu'es a l'origina dau [[Smithsonian Institution]]. Es formada de carbonat de [[zinc]] (simbòl quimic : ZnCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus naturaus son rars, escalenoedrics ò romboedrics, e aqueu minerau forma generalament de massas fibrosas ò botrioidas. Son esclat es veirenc. La smithsonita se troba dins lei zònas d'alteracion dei jaciments de [[zinc]] generalament associada ambé la [[cerusita]], l'[[hemimorfita]], la [[malaquita]], l'[[anglesita]] e la [[piromorfita]]. Es utilizada coma minerau de [[zinc]] e de còps per l'ornamentacion. == Liames intèrnes == * [[Zinc]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] qnzwozje6olm8cgnewh6vblyuvpms3r 0 156092 2476150 1965606 2025-06-24T18:52:44Z Nicolas Eynaud 6858 2476150 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Spherocobaltite-260478.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'esferocobaltita.]] L''''esferocobaltita''' es un [[minerau]] de [[color]] roge ò ròsa que vèn pauc a pauc [[negre]] quand s'altera. A una duretat de 4,0 e una [[densitat]] de 4,13. Es formada de carbonat de [[cobalt]] (simbòl quimic : CoCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma trigonau de classa ditrigonala escalenoedrica. Lei cristaus naturaus son rars, escalenoedrics ò romboedrics, e aqueu minerau forma generalament de massas fibrosas ò botriodas. Son esclat es veirenc. L'esferocobaltita es un minerau rar que se troba de còps dins de jaciments de [[pirita]] en associacion ambé lo [[qüars]] e la [[calcita]]. A ges d'utilizacion industriala. == Liames intèrnes == * [[Cobalt]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] isj21o614fln8cqonenoks3htt6t5zg 0 156093 2476123 2254045 2025-06-24T18:47:29Z Nicolas Eynaud 6858 2476123 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Aragonite - Pantoja, Toledo, Castile-La Mancha, Spain.jpg|thumb|[[Fotografia]] de cristaus d'aragonita.]] L''''aragonita''' es un [[minerau]] de [[color]] fòrça variabla (incolòr, [[blanc]], [[blau]] clar, [[jaune]], [[ròsa]], [[gris]]) qu'a una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 2,93. Es formada de carbonat de [[calci]] (simbòl quimic : CaCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Lei cristaus naturaus son prismatics e lòngs mai aqueu minerau pòu tanben formar de massas fibrosas ò de concrecions pisoliticas ò [[estalagmita|estalagmititas]]. Son esclat es veirenc. L'aragonita se pòu trobar dins d'endrechs variats coma de depaus sedimentaris evaporitics, de fònts idrotermalas, de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]], de zònas d'alteracion dei jaciments de sulfurs ò de [[ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] de [[pression]] auta. Es sovent associada ambé lo [[sofre]] natiu, la [[celestina]], la [[barita]], la [[calcita]], lei [[zeolita]]s, la [[dolomita]], la [[limonita]] ò la [[malaquita]]. A ges d'utilizacion industriala mai es de còps utilizada en joielariá. == Liames intèrnes == * [[Calci]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] n7w8o86az0z1vfqhpacieqgt72ve8ok 0 156095 2476153 1965604 2025-06-24T18:52:55Z Nicolas Eynaud 6858 2476153 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Strontianite-217428.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'estroncianita.]] L''''estroncianita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]], [[gris]], [[verd]] ò [[ròsa]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 3,76. Es formada de carbonat d'[[estronci]] (simbòl quimic : SrCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Lei cristaus naturaus son rars e aqueu minerau se presenta generalament sota la forma de massas microstallinas ò d'agregats. Son esclat es veirenc. Se troba coma minerau de ganga dins lei venas [[metal]]lifèras d'origina idrotermala e dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments metallifèrs. Pòu èsser associat ambé la [[celestina]], la [[whiterita]], la [[baritina]] e divèrsei [[sulfur]]s. Son utilizacion principala es aquela de minerau d'[[estronci]] mai es tanben utilizada per l'industria pirotecnica ([[fuòc d'artifici]] [[porpra|porpre]]), per l'industria sacarifèra e per la produccion de [[veire]]s especiaus. == Liames intèrnes == * [[Estronci]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] kgoln9bto1jb2glkxzxxmyfa792fhq3 0 156134 2476186 1965603 2025-06-24T18:57:27Z Nicolas Eynaud 6858 2476186 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Witherite-216507.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de whiterita.]] La '''witherita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]] ò [[gris]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 3,0-3,5 e una [[densitat]] de 4,29. Es formada de carbonat d'[[Bari (element)|bari]] (simbòl quimic : BaCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Lei cristaus naturaus an una simetria pseudoexagonala bipiramidala ambé, de còps, un aspèct prismatic. Son esclat es veirenc ò resinós. Se troba coma minerau de ganga dins lei venas [[metal]]lifèras d'origina idrotermala e dins lei zònas d'oxidacion dei jaciments de sulfurs de [[plomb]]. Pòu èsser associat ambé la [[barita]], la [[galena]], l'[[anglesita]], la [[calcita]] e la [[dolomita]]. Es utilizada coma minerau de [[bari (element)|bari]] e per la fabricacion de [[veire]]s especiaus. == Liames intèrnes == * [[Bari]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 4lavpwf59uy57sqz6gcplygl6ge96ge 0 156135 2476140 2248987 2025-06-24T18:51:15Z Nicolas Eynaud 6858 2476140 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Cerussite - Nakhlak mine, Anarak, Esfahan, Iran.jpg|thumb|280px|Cerusita]] La '''cerusita''' es un [[minerau]] incolòr ò [[gris]] en preséncia d'inclusions de [[galena]]. A una duretat de 3,0-3,5 e a una [[densitat]] de 6,55. Es formada de carbonat de [[plomb]] (simbòl quimic : PbCO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Lei cristaus naturaus son prismatics ò bipiramidaus e pòdon agantar una longor importanta. Pòdon de còps presentar una simetria pseudoexagonala, formar d'agregats compactas ò fibrosas ò formar de concrecions [[estalagmita|estalagmiticas]]. Son esclat es adamantin. La cerusita se troba coma mineraus segondaris dins lei zònas d'oxidacion dei jaciments de [[plomb]]. Pòu èsser associat ambé la [[galena]], l'[[esfalerita]], l'[[anglesita]], la [[smithsonita]] ò la [[malaquita]]. Pòu èsser utilizada coma minerau de [[plomb]]. == Liames intèrnes == * [[Plomb]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] d9t91cjuxscaptsprwy4smnz8kq9fch 0 156136 2476129 2358142 2025-06-24T18:49:26Z Nicolas Eynaud 6858 2476129 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Azurite - New Nevada Lode, La Sal, Utah, USA.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'azurita.]] L''''azurita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[azur]] viu qu'a una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 3,7-3,8. Es formada de carbonat idratat de coire (simbòl quimic : CuO₃(CO₃)₂(OH)₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinica de classa prismatica. Lei cristaus naturas an una forma prismatica lònga ò tabulara. Forma tanben d'agregats compacts. Son esclat es generalament veirenc, rarament adamantin. L'azurita se troba coma minerau segondari dei zònas d'oxidacion dei jaciments de [[coire]]. Pòu èsser associada ambé leis autrei mineraus de [[coire]] (coire natiu, [[malaquita]], [[cuprita]]... etc.), la [[limonita]] ò la [[calcita]]. Es utilizat coma minerau de [[coire]], coma gemma de valor febla e coma objècte de decoracion. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] t8fslp53iihtpcxbss9khlifb0gs5lx 0 156137 2476162 1965596 2025-06-24T18:54:26Z Nicolas Eynaud 6858 2476162 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Malachite, Zaire.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de malaquita.]] La '''malaquita''' es un [[minerau]] de color [[verd]] viu qu'a una duretat de 3,5-4,0 e una densitat de 4,05. Es formada de carbonat idratat de coire (simbòl quimic : CuO₃(CO₃)₂(OH)₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinica de classa prismatica. Lei cristaus son fòrça rars e la malaquita forma generalament d'agregats fibrós ò de massas compactas. Son esclat es veirenc ò sedós. La malaquita se troba coma minerau segondari dei zònas d'oxidacion dei jaciments de [[coire]]. Pòu èsser associada ambé l'[[azurita]], lo [[coire]] natiu, la [[cuprita]], la [[limonita]] ò la [[calcita]]. Es utilizada coma minerau [[coire|cuprifèr]] segondari, coma pèira de decoracion e, a passat temps, coma [[pigment]]. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 8vpjjowxs5i6r5q47dmao9qomqda9v3 0 156138 2476127 1965595 2025-06-24T18:49:11Z Nicolas Eynaud 6858 2476127 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Aurichalcite-24456.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'auricalcita.]] L''''auricalcita''' es un [[minerau]] de [[color]] blau cèu qu'a una duretat de 2,0 e una [[densitat]] de 3,5-3,6. Es formada de carbonat idratat de [[coire]] e de [[zinc]] (simbòl quimic : (Zn, Cu)₅(CO₃)₂(OH)₆) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa esfenoïda. Lei cristaus isolats son rars e l'auricalcita se presenta generalement en agregats formats de plusors cristaus pichons. Son esclat es sedós. Se troba coma minerau segondari format per l'alteracion de [[minerau]]s de [[coire]] ò de [[zinc]]. Es donc generalament associat ambé de mineraus de coire e de zinc, especialament de [[sulfur]]s. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. * [[Zinc]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] tvje0yqj5h46xj85427jikrye001fos 0 156140 2476159 1965593 2025-06-24T18:54:00Z Nicolas Eynaud 6858 2476159 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Leadhillite-189253.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de leadhillita.]] La '''leadhillita''' es un [[minerau]] de [[color]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]], [[verd]], [[blau]] ò [[gris]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 2,5-3,0 e una [[densitat]] de 6,55. Es formada de carbonat sulfut anidre de [[plomb]] (simbòl quimic : Pb₄(CO₃)₂SO₄(OH)₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Lei cristaus naturaus son generalament pichons e tabulars. Son esclat es resinós e adamantin. La leadhillita se troba coma minerau segondari eissit de l'alteracion dei mineraus de [[plomb]]. Pòu èsser associada ambé la [[cerusita]], la [[fosgenita]] ò l'[[anglesita]]. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 0yjb3tnvfgsodjdu6dryqcj8tzeghis 0 156143 2476125 2248424 2025-06-24T18:48:45Z Nicolas Eynaud 6858 2476125 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Artinite - Atlas mine1, San Benito, California, USA.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'agregats d'artinita.]] L''''artinita''' es un [[minerau]] fòrça rar de [[color]] [[blanc]] [[gris]] qu'a una duretat de 2 e una [[densitat]] de 2,03. Es formada d'idroxicarbonat de [[magnèsi]] (simbòl quimic : Mg₂CO₃(OH)₂, 3H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa esfenoïda. Dins la natura, aqueu minerau forma d'agulhas fòrça finas, d'agregats [[esfèra|esferics]] ò de massas fibrosas. Son esclat es sedós. L'artinita se tròba dins de venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa presentas dins de ròcas [[serpentina|serpentinosas]]. Pòu èsser associada amb l'[[amiant]], la [[brucita]] ò l'[[idromagnesita]]. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == * [[Magnèsi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 0789j9e3jumynx72xzkegr9jnjo3824 0 156150 2476173 1965590 2025-06-24T18:56:13Z Nicolas Eynaud 6858 2476173 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Sassolite.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de sassolita.]] La '''sassolita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[blanc]], [[gris]], [[jaune]] ò [[blau]]. A una duretat de 1 e una [[densitat]] de 1,48. Es formada d'[[acid bòric]] (simbòl quimic : H₃BO₃) [[cristal]]lizat segon un sistèma triclinica de classa pinacoïdala. Dins la natura, se forma de cristaus tabularas ò d'agregats escalhats. Son esclat es nacrat. Minerau rar, la sassolita se troba coma precipitats quimics dins certanei fònts caudas ò coma produch de [[sublimacion]] dins certanei [[fumarola]]s. Pòu èsser associat ambé de borats ò de sulfats que pòdon aver la meteissa origina. Es utilizada dins la sintèsi dau [[borax]] ò coma reactiu per l'industria farmaceutica. == Liames intèrnes == * [[Bòr]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 51025w2m1sbiqrpmz2hf62gb7fv0g0v 0 156151 2476134 1965589 2025-06-24T18:50:12Z Nicolas Eynaud 6858 2476134 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Borax - Kramer Borate deposit, Boron, Kern Co, California, USA.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de borax.]] Lo '''borax''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]], [[gris]], [[blau]] ò [[verd]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 2,0-2,5 e una [[densitat]] de 1,73. Es format de soroborat de [[sodi]] (simbòl quimic : Na₂[B₄O₅(OH)₄], 8H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Dins la natura, forma de cristaus prismatics ò tabulars de longor febla ò de massas compactas. Son esclat es veirenc ò resinós. Se troba coma [[Precipitacion quimica|precipitat quimica]] dins lei depaus sedimentaris evaporitics de certanei [[fònt]]s caudas ò, rarament, dins certanei [[fumarola]]s. Pòu èsser associat ambé lei borats e lei sulfats que pòdon se formar dins de condicions similaras. Es utilizat per produrre l'[[acid bòric]] utilizat en [[metallurgia]] ò per l'industria farmaceutica. == Liames intèrnes == * [[Acid bòric]]. * [[Bòr]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] dh2tnlx84f9wqah2n88ec0fikmxy5do 0 156152 2476181 1965588 2025-06-24T18:57:10Z Nicolas Eynaud 6858 2476181 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Ulexite-Calcite-40062.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un cristau d'ulexita.]] L''''ulexita''' es un [[minerau]] [[blanc]] qu'a una duretat de 2,5 e una [[densitat]] de 2. Es formada de soroborat idratat de [[sodi]] e de [[calci]] (simbòl quimic : NaCa(B₅O₆)(OH)₆H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma triclinic de classa pinacoïdala. Lei cristaus naturaus son rars e l'ulexita forma generalament d'agregats fibrós. Son esclat es sedós. Se troba dins lei depaus sedimentaris evaporitics dei [[fònt]]s caudas e, rarament, coma produch de [[sublimacion]] dins certanei [[fumarola]]s. Pòu èsser associat ambé lei borats e lei sulfats se formant dins de condicions similaras. Es utilizada coma minerau de [[bòr]]. == Liames intèrnes == * [[Bòr]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] r1ocutg36ix266laxfoi8nq3er014v8 0 156153 2476142 1965587 2025-06-24T18:51:25Z Nicolas Eynaud 6858 2476142 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:ColemaniteUSGOV.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de colemanita.]] La '''colemanita''' es un [[minerau]] incolòr ò [[blanc]] qu'a una duretat de 4,5 e una [[densitat]] de 2,4. Es formada d'inoborat idratat de [[calci]] (simbòl quimic : Ca₂B₆O₁₁, 5H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Forma generalament de cristaus prismatics que pòdon tapissar de [[geòda]]s. Pus rarament, forma de massas compactas ò fibrosas. Son esclat es veirenc ò adamantin. Se troba dins lei depaus sedimentaris evaporitics. Pòu i èsser associada ambé lo [[borax]], lo [[qüars]], la [[calcita]], la [[celestina]], l'[[ulexita]], lo [[gip]] ò lo [[realgar]]. Es utilizada coma minerau de [[bòr]], coma matèria premiera per leis industrias farmaceuticas e cosmeticas, coma [[fondent]] en [[metallurgia]] e coma additiu per la fabricacion de [[veire]]s especiaus capables de resistir ai [[temperatura]]s autas (Pyrex). == Liames intèrnes == * [[Bòr]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 5nmlx9g3s9swauoyasivx12ay7mhmu2 0 156154 2476133 1965586 2025-06-24T18:50:08Z Nicolas Eynaud 6858 2476133 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Boracite-20197.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de boracita.]] La '''boracita''' es un [[minerau]] de [[color]] variada ([[blanc]], [[gris]], [[jaune]], [[blau]], [[verd]]) en causa de la preséncia frequenta d'impuretats [[fèrre|ferrosas]]. A una duretat de 7,0-7,5 e una [[densitat]] de 2,9-3,1. Es formada de tectoborat de [[magnèsi]] (simbòl quimic : Mg₃B₇O₁₃Cl) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa piramidala. Son esclat es veirenc. Se troba dins lei depaus [[Sal (quimia)|salins]]. Pòu i èsser associada ambé lo [[gip]] e divèrseis alogenuras. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] fpnif8vmxa5cvwej5ylnzicozkt0w7t 0 156155 2476139 2254783 2025-06-24T18:51:12Z Nicolas Eynaud 6858 2476139 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Celestine - Sakoany deposit, Katsepy, Mitsinjo, Boeny, Madagascar.jpg|thumb|[[Fotografia]] de cristaus de celestina.]] La '''celestina''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]], [[blau]], [[jaune]] clar, [[brun]] ò [[gris]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 3,0-3,5 e una [[densitat]] de 3,95. Es formada de sulfat d'[[estronci]] (simbòl quimic : SrSO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Se troba dins lei venas d'origina idrotermala, dins lei fendilhas dei [[dolomia]]s e dei [[calcari|cauquier]]s, dins lei depaus sedimentaris evaporitics e, rarament, dins lei venas [[metal]]lifèras. Pòu èsser associada ambé la [[calcita]], la [[dolomita]], lo [[gip]], lo [[sofre|sofre natiu]], la [[blenda]], la [[galena]] ò la [[pirita]]. Es lo minerau principau d'[[estronci]]. Es tanben utilizada per l'industria pirotecnica ([[fuòc d'artifici]]) ò per la fabricacion de [[veire]]s e de [[terralha]]s especiaus. == Liames intèrnes == * [[Estronci]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 2fsj8jg4nmau4mo4ls6owuhjf8q6wla 0 156156 2476130 1965598 2025-06-24T18:49:41Z Nicolas Eynaud 6858 2476130 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Barite Maroc.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de baritina.]] La '''baritina''' ò '''barita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[jaune]], [[roge]], [[verd]] ò [[brun]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 3 e una [[densitat]] de 4,47. Es formada de sulfat de [[bari (element)|bari]] (simbòl quimic : BaSO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Forma de cristaus tabulars prismatics, d'agregats lamellars, de massas compactas ò de concrecions. Son esclat es veirenc. Se troba coma minerau de ganga dis lei venas idrotermalas de [[temperatura]] bassa ò mejana ò coma produch quimic de depaus dins certanei [[Fònt cauda|fònts idrotermalas]]. Pòu èsser associada ambé divèrsei sulfurs dins lei venas [[metal]]lifèrs ([[galena]], [[blenda]], [[antimonita]]... etc.), lo [[qüars]], la [[fluorina]] ò la [[dolomita]]. Es lo minerau principau de [[bari (element)|bari]]. Es tanben utilizada coma additiu dins lei fangas pesantas de l'industria [[petròli|petroliera]] e coma pigment blanc per la fabricacion de [[papièr|papier]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] tpzggw47b8fd2xee1yd7pro7klb31lw 0 156159 2476122 1965638 2025-06-24T18:47:23Z Nicolas Eynaud 6858 2476122 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Anglésite-touizit.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'anglesita.]] L''''anglesita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[blanc]], [[verd]] (preséncia d'inclusions de [[fèrre]]), [[gris]] ò [[negre]] (preséncia d'inclusions de [[galena]]) en cas de preséncia d'impuretats. A una duretat de 2,5-3,0 e una densitat de 6,38. Es formada de sulfat de [[plomb]] (simbòl quimic : PbSO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Dins la natura, forma de cristaus prismatics, tabulars e, rarament, bipiramidaus ò de massas compactas ò granulàrias. Son esclat es adamantin. L'anglesita es un minerau segondari que se forma dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]]. Existís tanben un mecanisme rar de sublimacion a partir de vapors [[volcan]]icas. Pòu èsser associada ambé la [[galena]], la [[cerusita]], l'[[esfalerita]], la [[smithsonita]], l'[[emimorfita]] ò la [[fosgenita]]. Es de còps utilizat coma minerau de [[plomb]] per l'industria miniera mai aquel usatge demora rar. == Liames intèrnes == * [[Plomb]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] ib4kdweemlzqgxjtkpij8l6aofm7gm0 0 156160 2476154 1989633 2025-06-24T18:53:27Z Nicolas Eynaud 6858 2476154 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Gypse Arignac.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de gip ([[Arnhac]]).]] Lo '''gip''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[jaune]], [[brun]], [[verd]], [[gris]] ò [[ròsa]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 2,0 e una [[densitat]] de 2,32. Es format de sulfat idratat de [[calci]] (simbòl quimic : CaSO₄, 2H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Forma de cristaus tabulars que pòdon agantar de dimensions fòrça importantas, d'agregats fibrós, d'agregats lamellars ò de massas granulàrias compactas. Son esclat es veirenc ò sedós. Lo gip es un [[minerau]] comun dei depaus sedimentaris evaporitics. Pòu tanben se formar per [[sublimacion]] dins certanei [[fumarola]]s [[volcan]]icas, per [[precipitacion quimica]] dins certanei [[fònt cauda|fònts caudas]] d'origina volcanica ò per [[oxidacion]] de certanei mineraus dei venas [[metal]]lifèras. Es un minerau fòrça utilizat car a d'aplicacions artisticas ([[escultura]], especialament sa varietat transparenta dicha [[alabastre]]) e industrialas (produccion de materiaus de construccion ò d'[[engrais]]). == Liames intèrnes == * [[Albastre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 86z6cyc6zbrzwyw64nrv82voyvbeqtt 0 156161 2476146 1965640 2025-06-24T18:51:58Z Nicolas Eynaud 6858 2476146 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Crocoïte Dundas2p.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de crocoïta.]] La '''crocoïta''' es un [[minerau]] rar de [[color]] [[roge]] aranjat ò [[roge]] [[vermelh]] qu'a una duretat de 2,5-3,0 e una [[densitat]] de 5,99. Es formada de cromat de [[plomb]] (simbòl quimic : PbCrO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Forma de cristaus prismatics lòngs. Son esclat es adamantin. La crocoïta es un [[minerau]] segondari dei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]]. Pòu èsser associada ambé leis autrei mineraus eissits dei mecanismes d'oxidacion dei mineraus de [[plomb]]. A pas d'interès industriau mai certanei mòstras pòdon agantar una valor importanta gràcias a son [[roge]] viu que pòu recercar per de colleccionaires. == Liames intèrnes == * [[Cròme]]. * [[Plomb]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] d64kf55s867k43x46xvyeg4f1oq6nvn 0 156162 2476156 2248306 2025-06-24T18:53:33Z Nicolas Eynaud 6858 2476156 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Hübnerite - Pasto Bueno, Ancash, Peru.jpg|thumb||[[Fotografia]] d'una mescla de cristaus d'hübnerita e de [[qüars]].]] L''''hübnerita''' es un [[minerau]] de [[color]] negre ò [[jaune]] [[brun]] qu'a una duretat de 5,0-5,5 e una [[densitat]] de 7,1-7,5. Es formada de volframat de [[manganèsi]] (simbòl quimic : MnWO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Dins la natura, forma de cristaus prismatics ò tabulars. Son esclat pòu èsser metallic, resinós e, rarament, adamantin. Aqueu [[minerau]] se troba dins lei venas de [[pegmatita]]s e dins lei venas idrotermalas de [[temperatura]] auta. En causa de sa duretat auta, resistís ben a l'alteracion e pòu donc de còps se concentrar dins de depaus sedimentaris de tipe [[placer]]. Es sovent associada a la [[volframita]]. Es de còps utilizada coma minerau de [[tungstèn]] mai aquel usatge es rar car sa concentration es sovent febla. == Liames intèrnes == * [[Tungstèn]] == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] t7lvd6i0htxemrc8hb0z1erk1mu7f2s 0 156163 2476185 1965647 2025-06-24T18:57:23Z Nicolas Eynaud 6858 2476185 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Ferbèrite-Tchéquie.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de volframita.]] La '''volframita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[negre]]-[[gris]] ò [[negre]]-[[brun]] qu'a una duretat de 5,0-5,5 e una [[densitat]] de 7,2-7,5. Es formada de volframat de [[fèrre]] e de [[manganèsi]] (simbòl quimic : (Fe, Mn)WO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Son esclat es fòrça variable (metallic, submetallic, adamantin ò resinós) en foncion dei proporcions respectivas de [[fèrre]] e de [[manganèsi]]. Aqueu minerau se troba dins lei venas de [[pegmatita]]s, dins lei venas idrotermalas de [[temperatura]] mejana ò auta e dins de depaus sedimentaris de tipe [[placer]]. Pòu èsser associada ambé la [[cassiterita]], la [[scheelita]], l'[[estannita]] ò la [[lepidolita]]. Es lo minerau principau de [[tungstèn]]. == Liames intèrnes == * [[Tungstèn]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] lg31zsuvbmw7t68g42v3r4tdss10uzy 0 156164 2476175 1965649 2025-06-24T18:56:19Z Nicolas Eynaud 6858 2476175 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Scheelite MHNT.MIN.2004.0.88 (p).jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de scheelita.]] La '''scheelita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[jaune]], [[verd]], [[gris]], roginós ò [[blanc]] qu'a una duretat de 4,5-5,0 e una [[densitat]] de 5,8-6,2. Es formada de volframat de [[calci]] (simbòl quimic : CaWO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma tetragonau de classa bipiramidala. Forma de cristaus bipiramidaus ò, pus rarament, tabulars que pòdon agantar de dimensions importantas. Pòu tanben de còps formar de massas granulàrias ò compactas. Son esclat es veirenc ò resinós. Se forma dins lei venas de [[pegmatita]]s de [[temperatura]] auta. Pòu èsser associada ambé la [[volframita]], la [[cassiterita]], l'[[arsenopirita]], la [[molibdenita]], l'[[antimonita]] ò la [[calcita]]. Es utilizat coma minerau de [[tungstèn]]. == Liames intèrnes == * [[Tungstèn]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 0eanm7v0vkfhzo35fs44mw190pcu6wp 0 156165 2476187 1965651 2025-06-24T18:57:30Z Nicolas Eynaud 6858 2476187 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Wulfenite France.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de wulfenita ([[Sent Sebastian d'Agrifuèlh]]).]] La '''wulfenita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[irange|arange]], [[jaune]] ò [[roge]]-[[irange|arange]]. A una duretat de 2,5-3,2 e una [[densitat]] de 6,5-7,0. Es formada de molibdat de [[plomb]] (simbòl quimic : PbMoO₄) [[cristal]]lizat segon un sistèma tetragonau de classa bipiramidala. Dins la natura, forma de cristaus tabulars, octaedrics ò pseudocubics ò de massas granulàrias. Son esclat es resinós ò adamantin. Es un minerau d'alteracion que se forma dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]] e de [[molibdèn]]. Pòu èsser associada ambé la [[cerusita]], la [[vanadinita]], la [[piromorfita]] ò la [[mimetica]]. Es esplechada coma minerau segondari de [[molibdèn]]. == Liames intèrnes == * [[Molibdèn]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]]. eagi50a89v7jbkwpzghtjqcsyrtkfws 0 156167 2476120 1965656 2025-06-24T18:46:55Z Nicolas Eynaud 6858 2476120 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Apatite Ontario.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un cristau [[verd]] d'apatita.]] L''''apatita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat e [[jaune]], [[brun]], [[verd]], [[violet]] e rarament [[blau]] ò [[roge]]. A una duretat de 5,0 e una densitat de 3,0-3,2. Es formada de clorofluorofosfat de [[calci]] (simbòl quimic : Ca₅(PO₄)₃(OH, F, Cl)) [[cristal]]lizat segon un sistèma exagonau de classa bipiramidala. Forma de cristaus exagonaus de dimension febla ò prismatics ò de massas granulàrias e d'agregats. Son esclat es veirenc ò subresinós. Es un minerau accessòri de mai d'una [[ròca volcanica]] [[acid]]as ò basicas, dei venas [[pegmatita|pegmatiticas]], dei venas idrotermalas, dei venas [[Ròca metamorfica|metamorficas]] e de certanei [[Ròca sedimentària|ròcas sedimentàrias]] (depaus organogèns e marins). Pòu èsser associada ambé la [[lepidolita]], l'[[espodumena]], lo [[bericle]] ò lo [[qüars]]. Es lo minerau principau per l'extraccion de [[fosfòr]] e de [[sal (quimia)|sau]]s. == Liames intèrnes == * [[Fosfòr]]. * [[Sal (quimia)|Sau]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] als5eklzqqb74uu12gosxkyv06awvtf 0 156168 2476167 1965658 2025-06-24T18:55:13Z Nicolas Eynaud 6858 2476167 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Pyromorphiteussel1.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de piromorfita.]] La '''piromorfita''' es un [[minerau]] incolòr, [[verd]] ò [[brun]] qu'a una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 7,04. Es formada de clorofosfat de [[plomb]] (simbòl quimic : Pb₅(PO₄)₃Cl) [[cristal]]lizat segon un sistèma exagonau de classa bipiramidala. Dins la natura, forma generalament de cristaus prismatics corts de basa exagonala ò d'agregats globulars. Son esclat es resinós ò adamantin. Es un minerau segondari eissit de l'alteracion de [[minerau]]s de [[plomb]] que pòu èsser associada ambé la [[cerusita]], la [[smithsonita]], l'[[emimorfita]], l'[[anglesita]], la [[malaquita]], la [[leadhillita]], la [[wulfenita]] ò la [[mimetita]]. Es de còps utilizada coma minerau de [[plomb]] mai aquel usatge es rar. == Liames intèrnes == * [[Plomb]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 5lh4676zcd577q43fmirt5kngbn65kj 0 156169 2476163 1965667 2025-06-24T18:54:30Z Nicolas Eynaud 6858 2476163 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Mimetite-181306.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de mimetica ([[Zacatecas]], [[Mexic]]).]] La '''mimetita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e [[jaune]], [[brun]] ò [[irange|arange]] en preséncia d'impuretats. A una duretat de 3,5-4,0 e una [[densitat]] de 7,24. Es formada de cloroarseniat de [[plomb]] (simbòl quimic : Pb₅(AsO₄)₃Cl) [[cristal]]lizat segon un sistèma exagonau de classa bipiramidala. Dins la natura, forma de cristaus prismatics de basa exagonala ò d'agregats globulars. Son esclat es resinòs a adamantin. Minerau segondari eissit de l'alteracion de [[minerau]]s de [[plomb]] e de [[zinc]], la mimetica se troba dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]] e de [[zinc]]. Pòu èsser associada ambé la [[cerusita]], la [[smithsonita]], l'[[anglesita]], la [[malaquita]], la [[leadhillita]], la [[wulfenita]], l'[[arsenopirita]] e divèrsei mineraus d'[[arsenic]]. Es de còps utilizada coma minerau de [[plomb]] per l'industria miniera. == Liames intèrnes == * [[Plomb]] == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] gmodyvmt6aryz78k79t818kvui0xvix 0 156170 2476183 2250356 2025-06-24T18:57:16Z Nicolas Eynaud 6858 2476183 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Vanadinite - ACF mine, Mibladen, Morocco.jpg|thumb|Vanadinita]] La '''vanadinita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] [[irange|arange]], [[roge]] [[escarlata]] ò [[jaune]] [[brun]]. A una duretat de 2,5-3,0 e una [[densitat]] de 6,88. Es formada de clorovanadat de [[plomb]] (simbòl quimic : Pb₅(VO₄)₃Cl) cristallizat segon un sistèma exagonau de classa bipiramidala. Dins la natura, forma de cristaus prismatics de basa exagonala de talha pichona. Son esclat es resinós a adamantin. Minerau segondari eissit de l'alteracion d'autrei mineraus, se forma dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]]. Pòu èsser associada ambé la [[cerusita]], la [[descloïzita]], l'[[anglesita]], la [[mottramita]], la [[wulfenita]], la [[piromorfita]] e la [[mimetita]]. Es utilizada coma minerau de [[vanadi]] per l'industria miniera. == Liames intèrnes == * [[Vanadi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 37nmvo5nk30oov93oi5o1wk4lscor07 0 156171 2476121 1965669 2025-06-24T18:47:16Z Nicolas Eynaud 6858 2476121 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Adamite-179841.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç d'adamita (Mina d'Ojuela, [[Mexic]]).]] L''''adamita''' es un [[minerau]] incolòr a l'estat pur e de [[color]] variabla en preséncia d'impuretats ([[jaune]], [[violet]], [[verd]] ò [[ròsa]]). A una duretat de 3,5 e una [[densitat]] de 4,32-4,48. Es formada d'arseniat idratat de [[zinc]] (simbòl quimic : Zn₂AsO₄OH) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Dins la natura, forma generalament de cristaus pichons ò d'agregats fibrós. Son esclat es veirenc. Minerau segondari eissit de l'alteracion d'autrei [[minerau]]s, l'adamita se troba dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[zinc]]. Pòu èsser associada ambé l'[[olivenita]], la [[smithsonita]], l'[[emimorfita]], la [[malaquita]] ò l'[[azurita]]. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == * [[Zinc]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] tgdvw1kxfkdu11jgqnjn334ptyutfcu 0 156172 2476164 1965670 2025-06-24T18:54:34Z Nicolas Eynaud 6858 2476164 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Mineraly.sk - olivenit.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una massa d'olivenita (Špania Dolina, [[Eslovaquia]]).]] L''''olivenita''' es un [[minerau]] [[verd]] qu'a una duretat de 3,0 e una [[densitat]] de 3,9-4,4. Es formada d'arseniat idratat de [[coire]] (simbòl quimic : Cu₂AsO₄OH) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bipiramidala. Dins la natura, forma de cristaus tabulars, de massas granulàrias ò d'agregats fibrós. Son esclat es adamantin a veirenc. Minerau segondari eissit de l'alteracion d'autrei [[minerau]]s, l'olivenita se troba dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[coire]] e d'[[arsenic]]. Pòu èsser associada ambé l'[[adamita]], la [[smithsonita]], la [[malaquita]], l'[[azurita]] ò l'[[escorodita]]. A ges d'interès economic. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] c2l7bdzabdicj8k1m1s7t4bdu3olu9a 0 156173 2476149 1965671 2025-06-24T18:52:15Z Nicolas Eynaud 6858 2476149 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Descloizite-162484.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un tròç de descloizita (Berg Aukas, [[Namibia]]).]] La '''descloizita''' es un [[minerau]] de [[color]] [[roge]] [[brun]], [[negre]] [[brun]] ò [[verd]] sorn. A una duretat de 3,0-3,5 e una [[densitat]] de 5,9-6,2. Es formada de vanadat idratat de [[plomb]] (simbòl quimic : Pb (Zn, Cu) (VO₄) (OH)) [[cristal]]lizat segon un sistèma ortorombic de classa bisfenoïdica. Dins la natura, forma rarament de cristaus es se presenta generalament en agregats ò en massas fibrosas ò botroidalas. Son esclat es resinós. Minerau segondari eissit de l'alteracion d'autrei [[minerau]]s, l'olivenita se troba dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de [[plomb]], de {[[zinc]] e de [[coire]]. Pòu èsser associada ambé la [[vanadinita]], la [[cerusita]], la [[wulfenita]], la [[piromorfita]] ò la [[mimetita]]. Es de còps utilizada coma minerau de [[vanadi]] mai aquel usatge demora rar car lei jaciments son sovent pichons. == Liames intèrnes == * [[Vanadi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] crt4rus22pijdd9toedpxpl5tjsvs0c 0 156205 2476158 1965845 2025-06-24T18:53:41Z Nicolas Eynaud 6858 2476158 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Lazulite-tmix07-168a.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de cristaus de lazurita (Rapid Creek, [[Canadà]]).]] La '''lazurita''' es un [[minerau]] [[blau]] qu'a una duretat de 5,0-6,0 e una [[densitat]] de 3,06-3,22. Es formada de fosfat [[aiga|idratat]] de [[magnèsi]] e d'[[alumini]] (simbòl quimic : (Mg, Fe)Al₂(PO₄)(OH)₂) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Lei cristaus naturaus son pseudobipiramidaus mai son fòrça rars car l'azurita forma generalament de massas microgranulàrias. Son esclat es veirenc. Aqueu minerau se troba coma minerau accessòri dei [[Ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] amb una concentracion auta de [[silici]], de certanei venas [[pegmatita|pegmatiticas]] e de certanei venas de [[qüars]]. Pòu èsser associada ambé lo [[qüars]], lo [[corindon]], la [[cianita]], la [[sillimanita]], lo [[granat]], lo [[rutile]] ò l'[[andalosita]]. Es de còps utilizada per fabricar d'objèctes de decoracion. == Liames intèrnes == * [[Alumini]]. * [[Magnèsi]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] dekdcx12l4w7xdrxacy0j1js2z625qf 0 156206 2476184 2250728 2025-06-24T18:57:20Z Nicolas Eynaud 6858 2476184 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[File:Vivianite - Tomokoni mine, Cornelio Saavedra Province, Potosí, Bolivia.jpg|thumb|Vivianita]] La '''vivianita''' es un [[minerau]] incolòr ò blanc que sa [[color]] evoluciona vèrs lo [[verd]] au contacte de l'èr. A una duretat de 2,0 e una [[densitat]] de 2,6-2,7. Es formada de fosfat [[aiga|idratat]] de [[fèrre]] (simbòl quimic : Fe₃(PO₄)₂, 8H₂O) [[cristal]]lizat segon un sistèma monoclinic de classa prismatica. Lei cristaus naturaus son prismatics e pòdon agantar de longors fòrça importantas. Pasmens, aqueu minerau forma tanben d'agregats fibrós. Son esclat es veirenc a metallic. Minerau segondari eissit de l'alteracion d'autrei [[minerau]]s, la vivianita se troba dins lei zònas d'[[oxidacion]] dei jaciments de sulfurs e dins lei zònas d'alteracion dei fosfats de [[fèrre]] e de [[magnèsi]] dins lei venas [[pegmatita|pegmatiticas]]. Gràcias a sa duretat auta, pòu tanben èsser transportat sus de distàncias importantas e se concentrar dins de depaus sedimentaris. Es generalament associada ambé d'autrei mineraus d'alteracion. Es de còps utilizada coma [[colorant]] mai aquel usatge es rar car lei jaciments de vivianita son generalament tròp pichons per permetre una esplecha economicament rendabla. == Liames intèrnes == * [[Fèrre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 7egxxc9d5v9uka08puuvy2ojlb37puf 0 173072 2476194 2445634 2025-06-24T21:12:05Z CommonsDelinker 245 Lo fichièr Rosaparks.jpg es estat escafat coma o es estat sus Commons per Josve05a (per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Rosa Parks in 1955|]]) 2476194 wikitext text/x-wiki '''Rosa Louise McCauley Parks''', ditz '''Rosa Parks''', nascuda lo [[4 de febrièr]] de [[1913]] a Tuskegee en [[Alabama]] e mòrta lo [[24 d'octobre]] de [[2005]] a [[Detroit]] dins lo [[Michigan]], es una femna [[Afroamericans|afroamericana]] que venguèt una figura emblematica de la luta contra la [[segregacion raciala]] als [[Estats Units d'America|Estats Units]], çò que li valguèt l'escais de « maire del [[movement dels dreches civics]] » de la part del [[Congrès dels Estats Units|Congrès american]]. Rosa Parks lutèt puèi contra la segregacion raciala ambe [[Martin Luther King|Martin Luther King Jr.]]. Es venguda celèbre lo 1er de decembre de 1955, a [[Montgomery (Alabama)|Montgomery]] ([[Alabama]]) en refusant de cedir sa plaça a un passatgier blanc dins l'autobús menat per [[James Blake (menaire de bus)|James F. Blake]]. Arrestada per la polícia, se vei infligir una emenda de {{Nombre amb unitat|15|[[Dolar american|dolars]]}}. Lo 5 de decembre de 1955, fa apèl d'aqueste jutjament. Un jove [[Pastor (cristianisme)|pastor]] negre de {{Nombre amb unitat|26|ans}}, Martin Luther King, ambe lo concors de Ralph Abernathy, lança alara una campanha de protèsta e de [[Boicòt dels buses de Montgomery|boicòt contra la companhiá de bus]] que durarà {{Nombre amb unitat|380|jorns}}. Lo 13 de novembre de 1956, la [[Cort Suprèma dels Estats Units]] cassèt las [[Segregacion raciala als Estats Units|leis segregacionistas]] dins los buses, las declarant anticonstitucionalas. == Òbras == * ''Rosa Parks : My Story'', éd. Puffin Book, 1948 * ''Quiet Strength: The Faith, the Hope, and the Heart of a Woman Who Changed a Nation'', éd. Zondervan Publishing Company, 1995 * ''Dear Mrs. Parks'', éd. Lee & Low Books, 1996 * ''I Am Rosa Parks'', éd. Penguin Young Readers, 1999 == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Vejatz tanben == {{Sisterlinks|commons=Rosa Parks}} === Bibliografia === * {{En}} Rosa Parks avec James Haskins {{en}}, ''Rosa Parks: My Story'', Scholastic Inc., 1992. Traduit en 2018 : ''Mon histoire. Une vie de lutte contre la ségrégation raciale'', Libertalia * {{en}} Douglas Brinkley, Rosa Parks: A Life, Penguin Books, 2005 * {{en}} Jeanne Theoharis, The Rebellious Life, Beacon Press, 2015 * Sophie De Mullenheim, Rosa Parks. La femme qui osa dire non !, Fleurus, 2018 === Articles ligats === * [[Afro-Americans]] * [[Segregacion raciala als Estats Units]] * [[Leis Jim Crow]] * [[Rosa Parks Day]] * ''[[Civil Rights Act de 1964]]'' * ''[[Voting Rights Act de 1965]]'' * ''[[Lo Camin de la Libertat]]'' === Ligams extèrnes === ==== Oficials ==== * {{En}} [http://www.rosaparks.org/ The Rosa and Raymond Parks Institute for Self Development] * [[Autoritat (sciéncias de l'informacion)|Notícias d'autoritat]] : [https://viaf.org/viaf/18032665/ Fichièr d’autoritat internacional virtual] • [http://www.isni.org/isni/0000000121227464 International Standard Name Identifier] • [https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb15080425z Bibliotèca Nacionala de França] ([https://data.bnf.fr/fr/15080425/rosa_parks/ donadas]) • [https://www.idref.fr/079443117 Sistèma universitari de documentacion] • [http://id.loc.gov/authorities/names/n87927953.html Bibliotèca del Congrès] • [http://D-nb.info/gnd/119472678 Gemeinsame Normdatei] • [https://id.ndl.go.jp/auth/ndlna/00472759 Bibliotèca Nacionala de la Dieta] • [https://web.archive.org/web/20200617150515/http://catalogo.bne.es/uhtbin/authoritybrowse.cgi?action=display&authority_id=XX4892747 Bibliotèca Nacionala d’Espanha] • [http://data.bibliotheken.nl/doc/thes/p070690308 Bibliotèca Reiala dels Païses Basses] • [https://libris.kb.se/tr58gpcc5bmrpw6 Bibliotèca Nacionala de Suècia] • [http://www.worldcat.org/identities/lccn-n87-927953/ WorldCat] *Notícias dins de diccionaris o enciclopèdias generalistas : ''[[doi:10.1093/anb/9780198606697.article.1501309|American National Biography]]'' • ''[https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/rosa-parks Brockhaus Enzyklopädie]'' • ''[http://cbw.iath.virginia.edu/women_display.php?id=15248 Collective Biographies of Women]'' • ''[http://www.treccani.it/enciclopedia/rosa-parks_(Dizionario-di-Storia)/ Dizionario di Storia]'' • ''[http://www.enciclopediadelledonne.it/biografie/rosa-parks/ Enciclopedia delle donne]'' • ''[https://www.britannica.com/biography/Rosa-Parks Encyclopædia Britannica]'' • ''[https://www.universalis.fr/encyclopedie/rosa-parks/ Encyclopædia Universalis]'' • ''[http://www.encyclopediaofalabama.org/article/h-1111 Encyclopedia of Alabama]'' • ''[https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0280358.xml Gran Enciclopèdia Catalana]'' • ''[https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/rosa-parks Swedish Nationalencyklopedin]'' • [https://www.munzinger.de/search/go/document.jsp?id=00000022569 Munzinger Archiv] ==== Multimèdia e entrevistas ==== * {{En}} ''[https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=4973548&sourceCode=gaw&t=1574341602127 Civil Rights Icon Rosa Parks Dies]'' - [[National Public Radio]] ==== Divèrs ==== * {{En}} [https://www.nytimes.com/search?query=Rosa+Parks Rosa Parks] sul [[New York Times]] * {{En}} ''[https://web.archive.org/web/20121213121035/http://www.montgomeryboycott.com/ Complete audio/video and newspaper archive of the Montgomery Bus Boycott]'' * {{En}} ''[http://www.achievement.org/autodoc/page/par0int-1 Rosa Parks interview and photographs]'' * {{En}} ''[https://www.thoughtco.com/henry-j-raymond-1773675 Rosa and Raymond Parks Marriage Profile]'' [[Categoria:Naissença en 1913]] [[Categoria:Movement afroamerican dels dreches civics]] lo9sv55la3mc6yy70rchf7jxxztbvc9 0 180938 2476195 2461982 2025-06-24T21:12:15Z CommonsDelinker 245 Lo fichièr Rosaparks.jpg es estat escafat coma o es estat sus Commons per Josve05a (per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Rosa Parks in 1955|]]) 2476195 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} <center>[[Ans 1910|../..]] | [[Ans 1920]] | [[Ans 1930]] | [[Ans 1940]] | ''' Ans 1950''' | [[Ans 1960]] | [[Ans 1970]] | [[Ans 1980]] | [[Ans 1990|../..]]</center> == Istòria == '''1950''' : extension dau drech de vòte ai [[femna]]s en [[Haití]]. <br/> '''1950''' : en [[Indochina]], la victòria dei [[comunisme|comunistas]] [[RPC|chinés]] permetèt au [[Vietminh]] de renfòràar sei posicions dins lo nòrd. Menaçadas d'isolament, lei [[garnison]]s [[França|francesas]] situadas lòng de la [[frontiera]] assaièron de se retirar. Pasmens, la màger part foguèt destrucha. Aquò entraïnèt lo mandadís de renfòrç per [[França]] e la guèrra venguèt pus intensa (→ [[1951]]). <br/> {{veire|Guèrra de Corèa}} '''1950''' : en junh, començament de la [[Guèrra de Corèa]] amb l'invasion de la [[Corèa dau Sud]] per la [[Corèa dau Nòrd]]. Mens nombrosas e suspresas per son adversari, lei fòrças dau Sud capitèron a mantenir una pòchi de resisténcia a l'entorn dau pòrt de [[Pusan]] onte l'ajuda estatsunidenca arribèt pauc a pauc. D'efiech, aprofichant lo refús de l'[[URSS]] de participar ai debats de l'[[ONU]], leis [[USA|Estats Units d'America]] obtenguèron la condamnacion de la [[Corèa dau Nòrd]] per lo [[Conseu de Seguretat dei Nacions Unidas]]. Ansin, l'[[ONU]] organizèt un [[còrs expedicionari]], principalament estatsunidenc, encargat de defendre la [[Corèa dau Sud]]. En octòbre, una còntra-ofensiva estatsunidenca a [[Batalha d'Incheon|Incheon]] entraïnèt la revirada de l'ataca nòrd-coreana e la destruccion de la màger part dei fòrças de [[Pyeongyang]]. Pasmens, aquò entraïnèt una intervencion chinesa per empachar l'afondrament de son vesin comunista (→ [[1951]]). <br/> '''1951''' : en [[Corèa]], lo [[còrs expedicionari]] [[USA|estatsunidenc]], susprés per l'intervencion chinesa, deguèt se retirar vèrs lo sud. Dins de condicions malaisadas, arrestèt l'ofensiva dei fòrças de [[Pequin]] avans d'organizar una còntra-ofensiva que li permetèt de tornar venir dins la region dau 38{{e}} parallèl. Escagassats, lei dos camps comencèron de negociar un reglament de la crisi (→ [[1953]]). <br/> '''1951''' : independéncia de [[Libia]]. <br/> '''1951-1953''' : en [[Indochina]], lei Francés adoptèron una estrategia pus defensiva destinada a protegir lei zònas pobladas e economicament importantas. Aquò li permetèt d'enregistrar plusors succès defensius còntra lo [[Vietminh]] mai empediguèt pas la [[guerilha]] d'estendre son influéncia dins lei zònas ruralas de la mitat nòrd de [[Vietnam]]. <br/> '''1952''' : extension dau [[drech de vòte]] ai [[femna]]s en [[Grècia]], en [[Bolívia]] e en [[Liban]]. <br/> [[Fichièr:IvyMike2.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de la premiera explosion d'una [[bomba H]].]] '''1952''' : explosion de la premiera [[bomba H]] (31 d'octòbre). Pus poderosa que la [[bomba A]], èra destinada a permetre ais [[USA|Estats Units]] de mantenir sa superioritat tecnologica en matèria d'armaments nuclears sus l'[[URSS]] (→ [[1953]]). <br/> '''1952''' : au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], mòrt dau rèi [[Jòrdi VI del Reialme Unit|Jòrdi VI]]. [[Elisabèt II del Reialme Unit|Elisabèt II]] li succediguèt. <br/> '''1952''' : creacion de la [[Comunautat Europèa dau Carbon e de l'Acier]] per [[França]], l'[[Alemanha|Alemanha de l'Oèst]], [[Itàlia]], [[Belgica]], lei [[Païses Basses|País Bas]] e [[Luxemborg]]. L'objectiu èra de crear un mercat comun de l'[[acièr|acier]] e dau [[carbon]] entre aquelei país per aumentar la cooperacion economica. <br/> [[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''1953''' : procès dau chaple d'Orador de Glanas. 21 soudats i foguèron jutjats. Totei foguèron condamnats franc d'un accusat que foguèt capable de demostrar son abséncia durant lo chaple. Pasmens, tre la fin dau procès, lei soudats d'origina [[Alsàcia|alsaciana]] foguèron amnistiats, çò qu'entraïnèt de protestacions vivas en [[Lemosin]]. <br/> '''1953''' : premiera explosion d'una [[bomba H]] [[URSS|sovietica]] (→ [[1957]]). <br/> '''1953''' : en [[Corèa]], signatura de l'[[armistici de Panmunjeom]] (27 de julhet). Restabliguèt mai ò mens lo ''[[statu quo ante bellum]]'' amb una linha de separacion situada a l'entorn dau 38{{e}} parallèl. <br/> {{veire|Còp d'Estat iranian de 1953}} '''1953''' : [[còp d'Estat iranian de 1953|còp d'Estat]] en [[Iran]] en favor dau chah. Largament organizada per lei servicis secrèts [[USA|estatsunidencs]] e [[Reialme Unit|britanics]], l'operacion aviá per objectiu de reversar lo Premier Ministre [[Mohammad Mossadegh]] que sei projèctes de [[nacionalizacion]] de l'industria deis [[idrocarbur]]s menaçava leis interès de [[Washington]] e de [[Londres]]. <br/> '''1953''' : en [[Cuba]], revirada d'una temptativa d'insureccion organizada per [[Fidel Castro]]. <br/> '''1953''' : extension dau drech de vòte ai femnas en [[Mexic]]. <br/> '''1953''' : premiera ascension dau [[Mont Everest]] per l'[[alpinisme|alpinista]] [[Edmund Hillary]] e lo sherpa [[Tenzing Norgay]]. <br/> [[Fichièr:Victory in Battle of Dien Bien Phu.jpg|thumb|right|Drapèu dau [[Vietminh]] plantat sus una posicion francesa a l'eissida de la [[batalha de Dien Bien Phu]].]] '''1954''' : en [[Indochina]], [[batalha de Dien Bien Phu]] e capitulacion d'una [[garnison]] francesa dins lo nòrd de [[Vietnam]]. S'aquela desfacha cambiava pas lo rapòrt de fòrça, foguèt utilizada per lo govèrn francés per abandonar la region e assaiar de concentrar sei fòrças sus sei [[colonialisme|colonias]] d'[[Africa]]. L'[[Indochina Francesa]] foguèt donc devesida entre quatre estats novèus : [[Laos]], [[Cambòtja]], [[Vietnam dau Sud]] e [[Vietnam|Vietnam dau Nòrd]]. Dins lei fachs, la guèrra contunièt car lei guerilhas comunistas de [[Laos]], de [[Cambòtja]] e, subretot, de [[Vietnam dau Sud]] èran maucontentadas de la formacion de [[govèrn]]s desenant protegits per leis [[USA|Estats Units]]. <br/> '''1954''' : dins lo Sud deis [[USA|Estats Units]], resurgéncia de la question raciala. D'efiech, lei Negres estatsunidencs, qu'avián largament participat a la victòria durant la Segonda Guèrra Mondiala, volián d'ara endavant obtenir de drechs egaus a aquelei dei Blancs. Divèrseis afaires èran en cors de jutjament mai dins lo corrent de l'annada, la [[Cort Suprèma deis Estats Units]] publiquèt una decision importanta (''[[Brown v. Board of Education]]'') que declarèt [[constitucion|inconstitucionala]] la segregacion dins leis [[escòla]]s publicas. En despiech de protestations fòrça violentas dei Blancs dau Sud, aquò marquèt lo començament de la fin dei lèis segregacionistas. <br/> '''1954''' : extension dau [[drech de vòte]] ai [[femna]]s en [[Colómbia]], en [[Paquistan]] e en [[Siria]]. <br/> '''1955''' : dubertura dau premier restaurant [[McDonald's]] a Des Plains en [[Illinois]] (15 d'abriu). <br/> [[Fichièr:Guèrra Freja - Euròpa (1945-1955).png|thumb|Division d'[[Euròpa]] entre l'[[OTAN]] e lo [[Pacte de Varsòvia]].]] {{veire|Pacte de Varsòvia}} '''1955''' : en reaccion a la reconoissença de la [[sobeiranetat]] de la [[Alemanha|RFA]] per leis Occidentaus (5 de mai), signatura dau [[Pacte de Varsòvia]] entre [[Union Sovietica]], [[Polonha]], [[Checoslovaquia]], [[Bulgaria]], [[Ongria]], [[Romania]], [[Albania]] e la [[Republica Democratica Alemanda|RDA]] (14 de mai). Aquò acabèt lo partiment d'[[Euròpa]] entre dos blòts rivaus. Aquela situacion anava durar fins a la fin deis [[ans 1980]]. <br/> '''1955''' : extension dau drech de vòte ai femnas en [[Egipte]]. <br/> '''1955''' : reconoissença de l'autonòmia intèrna de [[Tunisia]] au sen de l'Empèri Francés (3 de junh). <br/> '''1955''' : inauguracion dau premier [[pargue d'atraccion]] [[Disneyland]] a [[Anaheim]] en [[Califòrnia]]. <br/> '''1955''' : en [[Peró]], extension dau [[drech de vòte]] e de candidatura ai [[femna]]s (7 de setembre). <br/> '''1955''' : en [[Cambòtja]], menaçat de desfacha ais eleccions previstas dins lo corrent de l'annada, lo rèi [[Norodom Sihanouk]] abdiquèt au profiech de son paire [[Norodom Suramarit]] per participar totalament a la vida politica dau país. Creèt lo sieu partit politic e utilizèt l'aparelh de l'Estat per sostenir la sieuna campanha. Egalament ajudat per de fraudas importantas, ganhèt d'un biais clar leis eleccions legislativas de setembre ambé 83 % dei sufragis exprimits. Fondèt son regime sus lo [[nacionalisme]] khmer, la fidelitat au rèi, l'oposicion a l'injustícia e la proteccion dau [[bodisme]]. Aquò aguèt per consequéncia la mesa en plaça d'un [[conservatisme]] sociau fòrça important e l'adopcion de plans de construccion ambiciós regardant lo desvolopament dau país. <br/> '''1955-1956''' : ais [[USA|Estats Units]], començament de manifestacions e de movements sociaus còntra la segregacion dins leis [[Estats dels Estats Units|Estats]] dau Sud. Marcats per lei figuras de [[Martin Luther King]] e de [[Rosa Parks]], aquelei movements obtenguèron una reconoissença de l'inconstitucionalitat de la segregacion dins lei bus. Pasmens, lei segregacionistas contunièron tanben lo combat e d'atacas còntra lei Negres ò lei Blancs en favor dei drechs civics se multipliquèron en causa d'una resurgéncia dei grops liats au [[Ku Klux Klan]] (→ [[1957]]). <br/> [[Fichièr:Poznan 1956.jpg|thumb|right|Fotografia dei manifestacions de Poznan (« Volèm de pan » n'èra un deis eslogans principaus.)]] '''1956''' : en [[Polonha]], manifestacions importantas après la mòrt de [[Boleslaw Bierut]], especialament dins la vila de [[Poznan]]. Amb l'acòrdi de [[Nikita Khrushchov|Khrushchov]], [[Wladyslaw Gomulka|Gomulka]] foguèt tornarmai cargat de dirigir lo país. La politica novèla assaièt de se centrar sus la reforma de l'economia dau país tocada per de carestiás regularas e sus una libelizacion relativa de la societat amb lo melhorament dei relacions amb leis autoritats eclesiasticas. Dins aquò, lo succès foguèt limitat e de tensions apareguèron tornarmai au sen de la societat polonesa. <br/> '''1956-1957''' : en [[França]], govèrn de [[Guy Mollet]]. A l'origina d'avançadas socialas importantas, venguèt impopular en causa de sa decision de mandar de conscrits en [[Argeria]] e dei dificultats financieras dau país que foguèt obligat de demandar l'ajuda dau [[FMI]]. D'un biais generau, aqueu govèrn es considerat coma l'illustracion dei feblessas de la [[Quatrena Republica|IV{{a}} Republica]] e sa fin precipèt l'afondrament dau regim (→ [[1958]]). <br/> '''1957''' : dins lo Sud deis [[USA|Estats Units]], perseguida de la lucha dei populacions negras còntra la segregacion. Foguèt principalament centrada sus la vila de Little Rock onte de negres devián per lo premier còp èsser integrats dins una escòla blanca. Leis autoritats localas assaièron de s'i opausar, especialament lo governador [[Orval Faubus]]. Lo president [[Dwight D. Eisenhower|Eisenhower]] ordonèt finalament de desplegar un milier d'òmes eissits d'una formacion d'elèit de l'armada estatsunidenca – la 101{{a}} division aeroportada – per assegurar la proteccion deis estudiants negres (lei [[Nòu de Little Rock]]). Pasmens, leis autoritats de la vila capitèron de sarrar leis escòlas e la legislacion antisegregacion de 1957 demorèt pauc eficaça (→ [[1960]]). <br/> '''1957''' : premiera explosion d'una [[bomba H]] [[Reialme Unit|britanica]] (→ [[1967]]). <br/> '''1958''' : [[independéncia]] de [[Guinèa]] (2 d'octòbre). <br/> '''1958''' : a la seguida dei dificultats recurrentas per formar un govèrn estable dempuei la fragmentacion dau movement independentista, un còp d'Estat militar dirigit per lo generau [[Ibrahim Abboud]] prenguèt lo poder (18 de novembre). Pasmens, lo regime novèu deguèt faciar d'oposicions multiplas (islamistas de l'Umma, Partit Comunista, Fraires Musulmans, populacions dau sud que refusavan l'islamizacion de la societat... etc.). <br/> [[Fichièr:USS George Washington (SSBN-598) underway at sea, circa in the 1970s.jpg|thumb|right|L'''[[USS George Washington (SSBN-598)]]'', premier [[sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] de l'[[istòria]].]] '''1959''' : ais [[USA|Estats Units]], intrada de dos estats novèus au sen de la Federacion : [[Alaska]] ([[3 de genièr]]) e [[Hawaii]] ([[21 d'agost]]). Regardant leis afaires militars dau [[país]], intrada en servici dau premier [[sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]]. Aqueu tipe de naviri que sa deteccion es fòrça malaisada anava donar una dimension novèla a la [[Guèrra Freja]] e aumentar l'impossibilitat d'un conflicte militare dirèct entre [[Washington]] e [[Moscòu]]. <br/> '''1959''' : en [[Cambòtja]], descubèrta d'un complòt organizat per [[Tailàndia]] e lo [[Vietnam dau Sud]] per reversar [[Norodom Sihanouk]] e la [[monarquia]]. Aquô èra la consequéncia dau raprochament dau país amb leis [[estat]]s [[comunisme|comunistas]] d'Asia dau Sud-Èst. == Cultura == '''1952''' : descubèrta de la [[tomba]] dau rèi [[civilizacion maia|maia]] [[K'inich Janaab' Pakal Ier|K'inich Janaab' Pakal I{{èr}}]]. <br/> '''1957''' : publicacion dau roman ''[[La Grèva]]'' de l'escrivana [[USA|estatsunidenca]] [[Ayn Rand]] ([[1905]]-[[1982]]). Còntra-utopia depintant l'afondrament de la societat après lo retirament volontaris deis « òmes d'esperit » (entrepreneires onèsts, scientifics independents, artistas individualistas... etc.), denòncia la [[democracia]] sociala e lo partiment dei richessas. Aquela òbra defend ansin lo [[capitalisme]] individualista e aguèt un succès considerable au sen de la societat [[USA|estatsunidenca]]. == Sciéncias e tecnicas == {{veire|Nívol d'Oort}} '''1950''' : publicacion dau trabalh de l'astronòm neerlandés [[Jan Oort]] postulant l'existéncia d'una sèrva de [[cometa]]s dins lei regions perifericas dau [[Sistèma Solar]]. Se Oort èra pas lo premier d'imaginar una tala estructura, sei recèrcas èran basadas sus l'estudi de la trajectòria de 46 [[cometa]]s. Mostrèron l'existéncia possibla d'un ensemble de nuclèus de cometas a de distàncias estimadas entre {{formatnum:100}} e {{formatnum:150000}} ua. <br/> '''1950''' : invencion de la [[disqueta]] per l'inventor [[japon]]és [[Yoshiro Nakamatsu]] (nascut en [[1928]]). Cedèt lei drechs d'esplecha dau concèpte a la companhiá [[USA|estatsunidenca]] [[International Business Machines|IBM]]. <br/> '''1950''' : concepcion dau premier [[transistor bipolar]] basat sus una [[joncion P-N|joncion NPN]]<ref name="Vignes 2003 pp. 161-164">'''[[francés|(fr)]]''' Alain Vignes, ''Le silicium, du sable aux puces 1. Composants microélectroniques · Volume 1'', ISTE Editions Limited, 2023, pp. 161-164.</ref>. Aquò permetèt rapidament de produrre de transistors utilizables dins l'industria deis ans 1950-[[ans 1960|1960]]. Lei transistors bipolars dominèron l'[[electronica]] fins a l'arribada dei transistors d'efiech de camp dins leis [[ans 1970]]. <br/> '''1951''' : premiera capitada d'un assai de produccion d'energia nucleara per la còla [[USA|estatsunidenca]] trabalhant sus lo reactor [[Experimental Breeder Reactor I|EBR-I]] dau [[Laboratòri nacionau d'Idaho]]. Aquò permetèt la concepcion e la construccion dei premierei [[centrala nucleara|centralas nuclearas]]. <br/> '''1952''' : comercializacion dau premier [[antibiotic]] de la classa dei [[macrolid]]s. <br/> '''1952''' : premier assai capitat d'una [[bomba H]]. Basada sus lo principi de la [[fusion nucleara]], es totjorn l'[[arma (guèrra)|arma]] pus poderosa concebuda per l'èsser uman. <br/> '''1952''' : premiera utilizacion de l'ecografia, aplicacion dau principi dau [[sonar]] au còrs uman, per l'[[USA|Estatsunidenc]] [[John Wild]] ([[1914]]-[[2009]]). <br/> {{veire|ADN}} '''1953''' : descubèrta de l'estructura de l'[[ADN]] per [[James D. Watson]] (nascut en [[1928]]) e per [[Francis Crick]] ([[1916]]-[[2004]]). <br/> '''1953''' : concepcion dau premier [[transistor d'efiech de camp]] per [[George Clement Dacey|George C. Dacey]] ([[1921]]-[[2010]]) e [[Ian Munro Ross|Ian M. Ross]] ([[1927]]-[[2013]])<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Jun-Ichi Nishizawa, « Junction Field-Effect Devices », ''Semiconductor Devices for Power Conditioning'', 1982, pp. 241-242.</ref>. <br/> '''1953''' : assai de la premiera pèça d'[[artilhariá]] tirant d'[[obús]] [[arma nucleara|nuclears]] per leis Estatsunidencs. <br/> '''1954''' : publicacion per lo [[Japon]]és [[Ukichiro Nakaya]] ([[1900]]-[[1962]]) d'un diagrama permetent d'establir un liame entre la formacion de flòcs de nèu, la [[temperatura]] e la saturacion de vapor d'[[aiga]]. Aquò foguèt la premiera explicacion vertadiera de la formacion dei [[cristal|cristaus]] de [[nèu]]. <br/> [[Fichièr:RIAN archive 409173 World's first nuclear power plant in Obninsk.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de la [[centrala nucleara d'Obninsk]] après sa sarradura en [[2002]].]] '''1954''' : intrada en servici de la centrala sovietica d'[[Obninsk]] (27 de junh), premiera [[centrala nucleara]] operacionala dau mond. [[França]] e lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] imitèron lei Sovietics en [[1956]] e leis [[Estats Units d'America]] en [[1957]]. <br/> '''1954''' : invencion dau [[lengatge de programacion]] [[Fortran]] per l'informatician [[USA|estatsunidenc]] [[John Backus]] ([[1924]]-[[2007]]). <br/> '''1955''' : intrada en servici dau premier [[sosmarin]] de propulsion nucleara (dins la flòta [[USA|estatsunidenca]]). Rapidament imitat per leis autrei poissanças navalas majoras de la planeta, aqueu concèpte donèt una autonòmia fòrça importanta ai sosmarins que son desenant lo vector principau de la [[Arma nucleara|dissuasion nucleara]]. <br/> '''1955''' : premiera sintèsi de diamants sintetics per la companhiá [[USA|estatsunidenca]] [[General Electric]]. <br/> '''1956''' : concepcion dau premier motor de piston rotatiu per l'[[engenhariá|engenhaire]] [[Alemanha|alemand]] [[Felix Wankel]] ([[1902]]-[[1988]]). <br/> '''1956''' : descubèrta de la [[vancomicina]], un [[antibiotic]] poderós que permet de luchar còntra d'infeccions grèvas d'[[estafilocòc]]s ò de [[pneumocòc]]s. <br/> '''1956''' : presentacion dau premier [[disc dur]] per la companhiá [[USA|estatsunidenca]] [[IBM]]. Dich [[IBM RAMAC 305|RAMAC 305]], èra compausat de 50 discs de 60 cm de [[diamètre]] permetent d'enregistrar aperaquí 5 Mo de donadas. La totalitat pesava 1 t. <br/> [[Fichièr:Sputnik asm.jpg|thumb|right|Reproduccion de [[Sputnik 1]].]] {{veire|Sputnik 1}} '''1957''' : capitada dau premier vòl de la fusada [[URSS|sovietica]] [[R-7 Semiorka]] (21 d'aost). Puei capitada de la premiera temptativa, totjorn [[URSS|sovietica]], de mesa en orbita d'un satellit artificiau ([[Sputnik 1]]) lo 4 d'octòbre. De son caire, leis [[USA|Estats Units]] capitèron lo premier tir de la fusada [[Atlàs (fusada)|Atlàs]] (11 de decembre). <br/> '''1957''' : publicacion d'un estudi sus la fusion termonucleara per lo [[fisica|fisician]] [[Reialme Unit|britanic]] [[John Lawson]] ([[1923]]-[[2008]]). I prensentèt lei condicions necessàrias per obtenir una reaccion de fusion que son d'ara endavant dichas [[critèris de Lawson]]. <br/> '''1957''' : capitada de la premiera implantacion d'un [[còr]] artificiau (sus un [[chin]]) per lo mètge [[USA|estatsunidenc]] [[Willem Johan Kolff]] ([[1911]]-[[2009]]). L'animau subrevisquèt 90 minutas. Aquò marquèt lo començament de recèrcas importantas regardant lo desvolopament d'un còr artificiau per l'[[Homo sapiens|èsser uman]]. <br/> '''1957''' : ubertura de la premiera usina [[siderurgia|siderurgica]] utilizant un procès modèrne de reduccion dirècta a [[Monterrey]] en [[Mexic]]. Inspirat per lei tecnicas [[Antiquitat|anticas]] de reduccion, aqueu metòde utilizèt lo [[gas naturau]] coma reductor. Gràcias au còst limitat dau gas naturau, aqueu procès se desvolopèt e es totjorn utilizat a l'ora d'ara. <br/> {{veire|Supraconductivitat}} '''1957''' : formulacion de la [[teoria BCS]] — dicha segon leis inicialas de seis autors [[John Barden]], [[Leon Neil Cooper]] e [[John Robert Schrieffer]] — que permetèt per lo premier còp de descriure lo fenomèn de [[supraconductivitat]] descubèrt en [[1911]] per [[Heike Kmaerlingh Onnes]] ([[1853]]-[[1926]]). <br/> '''1957''' : a l'iniciativa de l'armada [[USA|estatsunidenca]], intrada en servici dau premier carrejaire modèrne equipat de rampas d'accès interioras. D'efiech, se l'idèa dau [[carrejaire]] èra pas novèla (→ [[1849]]), aqueu tipe de naviri despendiá de rampas d'accès bastits sus lo cai dei [[pòrt]]s, çò que representava un limit important a son utilizacion. Lo sistèma de rampas d'accès interioras permetiá d'utilizar un carrejaire dins la màger part dei pòrts importants e d'accelerar lo cargament e lo descargament dei naviris. Foguèt donc rapidament adoptat per totei lei tipes de carrejaires. <br/> '''1958''' : intrada en servici dau premier [[veïcul de combat d'infantariá]] (dins l'armada de la RFA). Aquò marcava una rompedura amb la pensada estatsunidenca qu'utilizava solament sei veïculs per transportar lei soudats sus lo prat batalhier sensa participar dirèctament au combat. L'adopcion d'un veïcul d'aqueu tipe per lei Sovietics en [[1967]] entraïnèt la generalizacion dau concèpte a la quasi totalitat dei fòrças armadas de la planeta. <br/> '''1958''' : publicacion de la premiera version dau [[Lisp]], un [[lengatge de programacion]] fòrça utilizat per la programacion d'[[intelligéncia artificiala|intelligéncias artificialas]] a partir deis [[ans 1970]]. Foguèt inventat per [[John McCarthy]]. <br/> {{veire|Complèx d'istocompatibilitat principau}} '''1958''' : descubèrta dau [[complèx d'istocompatibilitat principau]] per lo mètge [[França|francés]] [[Jean Dausset]] ([[1916]]-[[2009]]). Aquò marquèt una evolucion importanta dins la comprenença dei paramètres permetent de favorizar leis ensèrts. [[Jean Dausset]] recebèt lo [[Prèmi Nobel de Fisiologia o Medecina|Prèmi Nobel de Fisiologia ò Medecina]] en [[1980]] per aquelei trabalhs. <br/> '''1958''' : invencion dau premier pacemaker per lo mètge [[Suècia|suedés]] [[Ake Senning]] ([[1915]]-[[2000]]). <br/> '''1959''' : depaus de brevet depintant lo premier [[circuit integrat]]. Son autor èra l'engenhaire [[USA|estatsunidenc]] [[Jack Kilby]] ([[1923]]-[[2005]]). Aqueu dispositiu permet de formar de circuits complèxes amb plusors compausants diferents. Capables de realizar de foncions complètas, son venguts un element important dei sistèmas informatics. <br/> '''1959''' : invencion dau [[lengatge de programacion]] [[Cobol]] (8 d'abriu). <br/> '''1959''' : en [[URSS|Union Sovietica]], intrada en servici dau premier [[brisa-glaça]] de [[energia nucleara|propulsion nucleara]] que foguèt dich ''[[Lenin (brisa-glaça)|Lenin]]''. Aquò representava una evolucion importanta car la propulsion nucleara permetiá d'eliminar lo problema de l'avitalhament de [[carburant]] dau naviri, totjorn malaisat dins lei regions polaras blocadas per la [[banquisa]]. <br/> '''1959''' : publicacion dei trabalhs sus la passivacion dau jaç extèrne d'un materiau per tractament termic de [[Mohamed M. Atalla]] ([[1924]]-[[2009]]). Aquò li permetèt de concebre lo premier [[transistor]] [[MOSFET]]<ref>De l'[[anglés]] ''Metal–oxide–semiconductor field-effect transistor''.</ref>)<ref>'''[[anglés|(en)]]''' E. Kooi, A. Schmitz, "Brief Notes on the History of Gate Dielectrics in MOS Devices" dins ''High Dielectric Constant Materials: VLSI MOSFET Applications'', 2005, Springer Science & Business Media, pp. 33–44.</ref>. Dins leis [[ans 1970]], lei [[MOSFET]] venguèron un element centrau dei circuits [[electronica|electronics]]. Tènon totjorn aqueu ròtle. == Decès == <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Loís Abric]], [[Poesia|poèta]] [[Provença|provençau]]. * [[Loís Alibèrt]], lingüista occitan. * [[Josèp d'Arbaud]], [[Poesia|poèta]] [[Provença|provençau]]. * [[Jacinto Benavente]], escrivan [[Espanha|espanhòu]]. * [[Artur Bernardes]], president de Brasil. * [[The Big Bopper]], musician estatsunidenc. * [[Hiram Bingham]], explorator e òme politic [[USA|estatsunidenc]]. * [[Léon Blum]], premier ministre [[França|francés]]. * [[Humphrey Bogart]], actor estatsunidenc. * [[David Bomberg]], pintre anglés. * [[Walther Bothe]], fisician alemand. * [[Constantin Brâncuşi]], esculptor romanés. * [[Jacques Edwin Brandenberger]], quimista [[Soïssa|soís]]. * [[Bertolt Brecht]], poèta e autor de teatre alemand. * [[Ivan Alekseievich Bunin]], [[Literatura|escrivan]] [[Russia|rus]]. * [[Egdar Rice Burroughs]], [[literatura|escrivan]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Richard E. Byrd]], amirau estatsunidenc. * [[Raymond Chandler]], escrivan estatsunidenc. * [[Vere Gordon Childe]], arqueològ australian. * [[Gerty Cori]], bioquimista austriana. * [[Lou Costello]], actor estatsunidenc. * [[Bolesław Cybis]], pintre polonés. * [[Clinton Joseph Davisson]], fisician estatsunidenc. * [[Charles Gates Dawes]], òme politic estatsunidenc. * [[James Dean]], actor estatsunidenc. * [[André Derain]], pintor francés. * [[John Dewey]], [[filosofia|filosòf]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[Otto Diels]], [[Quimia|quimista]] [[Alemanha|alemand]]. * [[Christian Dior]], modista francés. * [[Jimmy Dorsey]], musician estatsunidenc. * [[Tommy Dorsey]], musician estatsunidenc. * [[Raoul Dufy]], [[Pintura|pintor]] [[França|francés]]. * [[Albert Einstein]], [[fisica|fisician]] [[Alemanha|alemand]] e Prèmi Nobel de Fisica. * [[Paul Éluard]], poèta [[França|francés]]. * [[Estalin]], òme politic e cap de l'[[URSS|Union Sovietica]]. * [[Enrico Fermi]], fisician italoestatsunidenc. * [[Wilhelm Filchner]], explorator alemand. * [[Alexander Fleming]], [[Biologia|biologista]] e Prèmi Nobel de Fisiologia ò Medecina [[Escòcia|escocés]]. * [[Erroll Flynn]], actor estatsunidenc. * [[Rosalind Franklin]], bioquimista britanica. * [[Wilhelm Furtwängler]], cap d'orquèstra alemand. * [[Roger Martin du Gard]], escrivan francés. * [[Alcide De Gasperi]], premier ministre d'[[Itàlia]]. * [[Filadèlfa de Gerda]], poetessa bigordana. * [[André Gide]], escrivan [[França|francés]]. * [[Pau-Loís Granier]], poèta [[lemosin]]. * [[Kazys Grinius]], president de [[Lituània]]. * [[Heinz Guderian]], [[generau]] [[Alemanha|alemand]]. * [[Gustau V de Suècia|Gustau V]], rèi de [[Suècia]]. * [[Haakon VII de Norvègia]], rèi de [[Norvègia]]. * [[Knut Hamsun]], [[literatura|escrivan]] [[Norvègia|norvegian]]. * [[Oliver Hardy]], actor estatsunidenc. * [[Walter Norman Haworth]], [[Quimia|quimista]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[William Randolph Hearst]], entrepreneire [[USA|estatsunidenc]]. * [[Hans Hedtoft]], premier ministre de [[Danemarc]]. * [[Ernst Heinkel]], industria alemand. * [[Buddy Holly]], musician estatsunidenc. * [[Billie Holiday]], cantaira estatsunidenca. * [[Miklós Horthy]], [[amirau]] e [[regéncia|regent]] d'[[Ongria]]. * [[Curly Howard]], actor estatsunidenc. * [[Bedřich Hrozný]], arqueològ chèc. * [[Edwin Hubble]], [[astronomia|astronòm]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[Cordell Hull]], Prèmi Nobel de la Patz [[USA|estatsunidenc]]. * [[Thomas Jaggar]], [[Geologia|geològ]] e [[Volcanologia|volcanològ]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[Karl Jansky]], fisician e engenhaire estatsunidenc. * [[Johannes Vilhelm Jensen]], escrivan [[Danemarc|danés]]. * [[Juan Ramón Jiménez]], escrivan espanhòu. * [[Frédéric Joliot-Curie]], fisician francés e [[Prèmi Nobel de Fisica]]. * [[Irène Joliot-Curie]], fisiciana francesa e [[Prèmi Nobel de Fisica]]. * [[Al Jolson]], cantaire [[USA|estatsunidenc]]. * [[Jòrdi VI del Reialme Unit|Jòrdi VI]], rèi dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. * [[Léon Jouhaux]], [[sindicat|sindicalista]] [[França|francés]]. * [[Louis Jouvet]], actor francés. * [[Frida Kahlo]], pintor mexican. * [[Paul Ludwig Ewald von Kleist]], [[generau]] [[Alemanha|alemand]]. * [[Theodor Körner]], president d'Àustria. * [[František Kupka]], pintre chèc. * [[Irving Langmuir]], fisician e quimista estatsunidenc. * [[Albert François Lebrun]], president de la [[França|Republica Francesa]]. * [[Maurici Leenhardt]], religiós protestant e etnològ [[Occitània|occitan]]. * [[Sinclair Lewis]], escrivan estatsunidenc. * [[José Linhares]], president de Brasil. * [[José Lins do Rego]], escrivan brasilièr. * [[Josèp Lobet]], [[literatura|escrivan]] [[Provençau|provençau]]. * [[Washington Luís Pereira de Sousa|Washington Luís]], president de Brasil. * [[Auguste Lumière]], [[invencion|inventor]] [[França|francés]]. * [[Thorvald Madsen]], mètge danés. * [[Ramon Magsaysay]], president de las [[Filipinas]]. * [[Thomas Mann]], escrivan alemand e Prèmi Nobel de Literatura. * [[Carl Gustaf Emil Mannerheim]], [[manescau]] e president de [[Finlàndia]]. * [[George Marshall]], generau estatsunidenc. * [[Edgar Lee Masters]], escrivan estatsunidenc. * [[Henri Matisse]], pintor francés. * [[Joseph McCarthy]], òme politic estatsunidenc. * [[Mait Metsanurk]], escrivan estonian. * [[Otto Fritz Meyerhof]], mètge e bioquimista alemand. * [[Cecil B. DeMille]], realizator de cinèma estatsunidenc. * [[Robert Andrews Millikan]], fisician estatsunidenc. * [[Gabriela Mistral]], escrivana chilena e [[Prèmi Nobel de Literatura]]. * [[Egas Moniz]], neurològ portugués e Prèmi Nobel de Fisiologia ò Medecina. * [[Maria Montessori]], pedagoga e mètge [[Itàlia|italiana]]. * [[Thomas Hunt Morgan]], [[biologia|biologista]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[John Mott]], Prèmi Nobel de la Patz. * [[Imre Nagy]], òme politic ongrés. * [[Juan Negrín]], premier ministre de la Segonda Republica Espanhòla. * [[Eliot Ness]], policier estatsunidenc. * [[John von Neumann]], [[matematicas|matematician]] austroestatsunidenc. * [[Domingos da Costa Oliveira]], premier ministre de Portugal. * [[Eugene O'Neill]], [[literatura|escrivan]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[José Ortega y Gasset]], filosòf espanhòu. * [[George Orwell]], [[literatura|escrivan]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Juho Kusti Paasikivi]], president de [[Finlàndia]]. * [[Arturo Alessandri Palma]], president de [[Chile]]. * [[Pedro Lascuráin Paredes]], president de [[Mexic]]. * [[Charlie Parker]], musician estatsunidenc. * [[Konstantin Päts]], president d'[[Estònia]]. * [[Wolfgang Pauli]], fisician austrian. * [[Friedrich Paulus]], manescau alemand. * [[Ante Pavelić]], cap d'Estat de [[Croàcia]]. * [[Eva Perón]], femna politica [[argentina]]. * [[Philippe Pétain]], [[manescau]] e òme politic [[França|francés]]. * [[Francis Picabia]], pintor e poèta francés. * [[Piu XII]], [[papa]]. * [[Jackson Pollock]], pintre estatsunidenc. * [[Ferdinand Porsche]], [[engenhariá|engenhaire]] e [[industria]]u [[Àustria|austrian]]. * [[Tyrone Power]], actor estatsunidenc. * [[Serguei Prokofiev]], [[Musica|compositor]] [[Russia|rus]]. * [[Nereu Ramos]], president de [[Brasil]]. * [[Wilhelm Reich]], psiquiatra alemand. * [[Django Reinhardt]], [[musica|musician]] [[USA|estatsunidenc]]. * [[José Antonio Remón Cantera]], president de [[Panamà]]. * [[Owen Willans Richardson]], fisician britanic. * [[Diego Rivera]], pintre [[mexic]]an. * [[Risto Ryti]], president de Finlàndia. * [[Carlos Saavedra Lamas]], politician argentin. * [[George Santayana]], escrivan e filosòf espanhòu. * [[Lasar Segall]], pintor lituanian-brasilièr. * [[George Bernard Shaw]], escrivan [[Irlanda|irlandés]]. * [[Charles Scott Sherrington]], [[fisiologia|fisiologista]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Irma Sèthe]], [[violonista]] [[belgica|bèlga]]. * [[Hozumi Shigeto]], escrivan [[japon]]és. * [[Jean Sibelius]], compositor finlandés. * [[Jan Christiaan Smuts]], primièr ministre de [[Sud-Africa]]. * [[Frederick Soddy]], [[fisica|fisician]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Johannes Stark]], fisician alemand. * [[Erich von Stroheim]], actor e realizator austroestatsunidenc. * [[James Batcheller Sumner]], quimista estatsunidenc e Prèmi Nobel de Quimia. * [[Gheorghe Tătărescu]], premier ministre de Romania. * [[Art Tatum]], pianista de [[jazz]] estatsunidenc. * [[Pèire Telhard de Chardin]], paleontològ [[Occitània|occitan]]. * [[Giuseppe Tomasi di Lampedusa]], escrivan italian. * [[Oscar Torp]], premier ministre de [[Norvègia]]. * [[Arturo Toscanini]], cap d'orquèstra italian. * [[Toyoda Soemu]], amirau [[japon]]és. * [[Alan Turing]], [[Matematicas|matematician]] britanic. * [[Maurice Utrillo]], pintre francés. * [[Ritchie Valens]], musician estatsunidenc. * [[Marie Vassilieff]], pintora russa. * [[Henry van de Velde]], pintor bèlga. * [[Pau Vezian]], felibre. * [[Heitor Villa-Lobos]], compositor brasilièr. * [[Sergei Vinogradskii]], microbiologista rus e ucraïnian. * [[Kurt Weill]], compositor germanoamerican. * [[Heinrich Otto Wieland]], quimista alemand. * [[Ralph Vaughan Williams]], compositor britanic. * [[Charles Thomson Rees Wilson]], fisician britanic. * [[Adolf Otto Reinhold Windaus]], quimista alemand. * [[Ludwig Wittgenstein]], matematician e filosòf austrian. * [[Frank Lloyd Wright]], arquitècte estatsunidenc. * [[Andrzej Wróblewski]], pintre polonés. * [[Hella Wuolijoki]], escrivan finlandés. * [[Jack Butler Yeats]], pintre irlandés. </div> == Liames intèrnes == * [[Energia nucleara]]. * [[Guèrra Freja]]. * [[Transistor]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> 3jsvy7bul74dsb7ekspfjsqk2ac16r3 0 183639 2476113 2476111 2025-06-24T15:33:41Z 86.227.94.106 Anullacion de las modificacions [[Special:Diff/2476111|2476111]] de [[Special:Contributions/102.208.51.51|102.208.51.51]] ([[User talk:102.208.51.51|discussion]]) 2476113 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:PM in a bilateral meeting with the President of the Islamic Republic of Iran, Dr. Seyyed Ebrahim Raisi during the 15th BRICS Summit at Johannesburg, in South Africa on August 24, 2023 (1) (cropped).jpg|thumb|Ebrahim Raisi (2023)]] '''Ebrahim Raisi''' ([[1960]]–[[2024]]), èra un religiós [[shiisme|shiit]] que foguèt lo president d'[[Iran]] entre [[2021]] e [[2024]]. Comencèt sa carrièra dins lo sistèma judiciari islamic en 1980 après la [[Revolucion iraniana]]. Procuror adjunt de [[Teheran]], participèt a la repression e a las execucions massisas d'opausants a partir de 1988. Candidat a las eleccions presidencialas pel segond còp en 2021, e sostengut per lo regim conservator en plaça, l'emportèt tre lo primièr torn. Se moriguèt dins un accident d'elicoptèri lo 19 de mai de 2024. {{ORDENA:Raisi, Ebrahim}} [[Categoria:Iran]] [[Categoria:Naissença en 1960]] [[Categoria:Decès en 2024]] gu531jyintflzrynkwm59j6u5fihrke 0 186110 2476116 2464074 2025-06-24T17:23:44Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ 2476116 wikitext text/x-wiki [[Image:Superbus à la Cigale du 16-09-10.jpg|right|250px|thumb|Superbus en 2010]] '''Superbus''' es un grop de pop ròck [[francés]] [[París (França)|parisenc]] plan popular fondat en 1999 per la cantaira '''Jennifer Ayache'''. == Biografia == [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jennifer_Ayache Jennifer Ayache] a d'originas [[Occitans|occitanas]] del costat de sa maire, la famosa comediana e umorista [[Chantal Lauby]]. A despart lo fach de cantar mai que mai en francés, l'estil musical de ''Superbus'' se sarra fòrça d'aquel de la scèna americana ''post grunge'' e ''power pop'' de la fin de las annadas 90 e del debut de las annadas 2000, e aital, en mai d'aver tanben una dròlla al cant, son sovent comparats a [[Garbage]], [[No Doubt]] o [[Avril Lavigne]]. Lo grop publiquèt un primièr album ''Aéromusical'' en 2002, puèi un segond ''Pop'n'Gum'' en 2004. Al moment de ''Wow'', lor tresen album sortit en 2006, Superbus deven d'ara enlà benlèu lo grop rock francés mai popular del moment gràcias als [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube_(musique) tubes] ''Butterfly''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Superbus/Butterfly-s6226.html</ref> e ''Lola'' en 2007<ref>http://www.chartsinfrance.net/Superbus/Lola-s6313.html</ref>. En 2009 sortís l'album ''Lova Lova'', que coneis el tanben una gròssa capitada : un còp mai, las cançons ''Addictions''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Superbus/Addictions-s6766.html</ref> e ''Apprends-moi''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Superbus/Apprends-moi-s6936.html</ref> son tubes en [[França]] tota. En 2015, fan una represa remarcada de la cançon ''Un autre monde'' de [[Téléphone]]<ref>https://fr.news.yahoo.com/autre-monde-superbus-reprend-tube-t%C3%A9l%C3%A9phone-ecoutez-095000544.html</ref>. ==Discografia== * 2002: ''Aéromusical'' * 2004: ''Pop'n'Gum'' * 2006: ''Wow'' * 2009: ''Lova lova'' * 2012: ''Sunset'' * 2016: ''Sixtape'' ==Cançons mai conegudas== * ''Radio song'' (2004) * ''Butterfly'' (2007) * ''Lola'' (2007, tornamai ambe [[Hoshi (cantaira)|Hoshi]] e [[Nicola Sirkis]] en 2025) * ''Travel the world'' (2007) * ''Ça mousse'' (2008) * ''Addictions'' (2009) * ''Apprends-moi'' (2009) * ''Un autre monde'' (2015, represa de [[Téléphone]]) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:Grop de musica dels ans 2000]] [[Categoria:Grop de musica dels ans 2010]] [[Categoria:Grop de musica dels ans 2020]] [[Categoria:Grop de musica francés]] 1me9srzqhyiesmv4gktepfr7wy6iwsr 0 189913 2476155 2354352 2025-06-24T18:53:30Z Nicolas Eynaud 6858 2476155 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Goethite Angleterre.jpg|thumb|right|Goethita ([[Cornoalha]]).]] La '''goethita''' es un [[minerau]] gris negre, roge brun ò jaune viu. Sa duretat se situa entre 5 e 5,5 e sa [[densitat]] entre 3,3 e 4,3. Es constituïda d'[[idroxid de fèrre]] (FeO(OH)) que pòu cristallizar segon un sistèma rombic de basa oloedrica. Pasmens, la forma cristallizada es fòrça rara e la goethita forma generalament de massas estalactiticas. Son esclat es submetallic. Dins la [[natura]], la goethita se tròba generalament dins de zònas d'alteracion de jaciments de [[fèrre]]. En particular, es un constituent important dei jaciments limonitics. Es sovent associat amb la [[manganita]], l'[[ematita]], la [[calcita]] e lo [[qüars]]. Es utilizada coma minerau per la produccion de [[fèrre]]<ref>A l'estat pur, sa concentracion de fèrre es de 62 %.</ref> e, pus rarament, coma colorant jaune. Son nom li foguèt donat en l'onor dau [[filosofia|filosòf]] [[Johann Wolfgang von Goethe]] ([[1749]]-[[1832]]). == Liames intèrnes == * [[Ematita]]. * [[Fèrre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] kkaswgwj3t3uq9y2xkt87cb8lg9qer5 0 189914 2476143 2354353 2025-06-24T18:51:29Z Nicolas Eynaud 6858 2476143 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Columbite-75444.jpg|thumb|right|Columbita.]] La '''columbita''' (ò '''niobita''') es un [[minerau]] [[negre]] ò negre brun amb, per certanei varietats, de rebats rogencs. Sa duretat es egala a 6 e sa [[densitat]] a 5,2. Es constituïda d'oxid de [[niòbi]] e de [[fèrre]] (FeNb<small>₂</small>O<small>₆</small>) que pòu formar de cristaus prismatics pichons. Pasmens, sa forma pus frequenta es aquela d'agremats massís. Son esclat es submetallic. [[Quimia|Quimicament]], es infusibla e solubla dins l'[[acid sulfuric]]. Presenta pas de [[fluorescéncia]]. Dins la natura, la columbita se forma generalament dins de venas [[pegmatita|pegmatiticas]], especialament aquelei que contènon de concentracions importantas de silicats e de fosfats de [[liti]]. Pòu tanben èsser concentrada dins de depaus arenós. Es generalament associada amb l'[[espodumèn]], la [[lepidolita]], lo [[beril]], lo [[corindon]], la [[criolita]] e lo [[qüars]]. Es utilizada coma minerau per la produccion de [[niòbi]] e de [[tantal]] (que pòu remplaçar lo niòbi dins son estructura). == Liames intèrnes == * [[Niòbi]]. * [[Tantal]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 13oyyed26hov1sykch1eor2ct5i7hqf 0 189931 2476182 2354458 2025-06-24T18:57:12Z Nicolas Eynaud 6858 2476182 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Uraninite-usa32abg.jpg|thumb|right|Cristaus d'uraninita.]] L’'''uraninita''' ò '''pechblenda''' es un [[minerau]] [[negre]], [[gris]], [[verd]] ò [[brun]]. Sa duretat se situa entre 5 e 6 e sa [[densitat]] varia entre 8 e 10,6. Es constitüida d'[[oxid d'urani]] (UO<small>_2</small>) que pòu formar de cristaus cubics, octaedric ò rombododecaedric segon un sistèma de cristallizacion cubic de classa oloedrica. Pasmens, leis agregats massís son fòrça frequents. Son esclat es submetallic. Infusibla, l'uraninita es solubla dins l'[[acid fluoridric]] e dins l'[[acid sulfuric]]. L'[[acid cloridric]] es tanben capable de la dissòudre mai la [[reaccion quimica|reaccion]] es lenta. Dins la [[natura]], l'uraninita se forma dins lei venas pegmatiticas e dins lei venas idrotermalas de temperatura mejana e cauda. Es tanben un [[minerau]] que pòu se trobar dins de [[ròca]]s detriticas coma de [[conglomerat (geologia)|conglomerats]]. Es generalament associada amb la [[galena]], la [[pirita]], la [[marcasita]], la [[calcopirita]], la [[cassiterita]] e l'[[aur (minerau)|aur]]. Es utilizada coma minerau per la produccion d'[[urani]]. == Liames intèrnes == * [[Urani]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 1lf6er7ep4nfl45hbophkzcjuv80iw5 0 189940 2476166 2354528 2025-06-24T18:55:10Z Nicolas Eynaud 6858 2476166 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Pyrolusite radiating.jpg|thumb|right|Massa fibrosa de pirolusita.]] La '''pirolusita''' es un [[minerau]] [[negre]] ò [[gris]] sorn. Sa duretat se situa entre 6 e 6,5 e sa [[densitat]] es egala a 5,06. Es constituïda d'[[oxid de manganès]] (MnO<small>₂</small>) que pòu formar de cristaus tetraedrics segon un sistèma tetragonau. Pasmens, lei cristaus son fòrça rars e la pirolusita forma generalament d'agregats fibrós ò de massas compactas, terrosas e polverulentas. Son esclat es submetallic ò metallic. La pirolusita es infusibla e solubla dins l'[[acid cloridric]], reaccion caracterizada per una emission de [[diclòre|clòre]] [[gas|gasós]]. Es pas [[fluorescéncia|fluorescenta]]. De mai, se fau nòtar que la duretat e la densitat deis agregats son fòrça variablas. Ansin, d'agregats fresinós pòdon aver una duretat de 1 e una densitat situada entre 4 e 4,5. Dins la [[natura]], se forma per [[precipitacion (quimia)|precipitacion]] dins de mitans [[sedimentacion|sedimentaris]] [[aiga|aqüatics]] ([[laguna]]s...). Es tanben presenta dins lei zònas d'alteracion de jaciments de [[manganès]]. Es sovent associada amb d'autreis oxids de manganès e amb l'[[ematita]], la [[barita]] e la [[calcita]]. Es utilizada coma minerau de basa per la produccion de [[manganès]]. == Liames intèrnes == * [[Manganès]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] eejm5tg2nfo7y0phmk9c9q3rw81q1cz 0 189941 2476157 2354532 2025-06-24T18:53:37Z Nicolas Eynaud 6858 2476157 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Ilmenite-65674.jpg|thumb|right|Cristau d'ilmenita.]] L’'''ilmenita''' es un [[minerau]] [[negre]] ò negre-roge. Sa duretat se situa entre 5 e 6 e sa densitat es egala a 4,72. Es constituïda d'oxid de fèrre e de titani (FeTiO<small>₃</small>) que pòu formar de cristaus romboedrics segon un sistèma trigonau. Pòu tanben formar d'agregats lamellars ò de massas compactas. Son esclat es submetallic a metallic. L'ilmenita es infusibla e es possible de la dissòudre dins l'[[acid cloridric]] concentrat. Es pas fluorescenta. Dins la [[natura]], l'ilmenita es un [[minerau]] accessòri de certanei [[ròca plutonica|ròcas plutonicas]] ([[gabro]]s, [[norita]]s) e [[ròca metamorfica|metamorficas]] ([[gneiss]], [[granulita]]s). Es generalament associada amb la [[magnetita]], l'[[hornblenda]], lei [[mica]]s, lo [[rutile]] e la [[diopsida]]. Es utilizada coma minerau de basa per la produccion de [[titani]]. == Liames intèrnes == * [[Titani]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] 7niwio3rzgf3i44gofm0hw71k1z25jx 0 189942 2476161 2354535 2025-06-24T18:54:23Z Nicolas Eynaud 6858 2476161 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Magnetite-118736.jpg|thumb|right|Magnetita ([[Bolívia]]).]] La '''magnetita''' es un [[minerau]] negre ò gris sorn. Sa duretat se situa entre 5,5 e 6,5 e sa [[densitat]] entre 5,17 e 5,18. Es constituïda d'oxid de fèrre (Fe<small>₂</small>O<small>₄</small>) que pòu formar de cristaus octaedrics ò rombododecaedrics segon un sistèma cubic. Pòu tanben formar de massas compactas e granularas. Son esclat es metallic. Sa [[temperatura de fusion]] es de {{formatnum:1594}} °C. Es solubla dins l'[[acid cloridric]] concentrat. Dins la [[natura]], pòu se trobar dins fòrça endrechs diferents. Es un minerau accessòri dins lei [[ròca magmatica|ròcas magmaticas]] basicas e ultrabasicas, dins lei [[Ròca metamorfica|ròcas metamorficas]] de contacte e dins lei depaus [[sedimentacion|sedimentaris]]. I forma de còps de concentracions fòrça importantas. En causa d'aquela diversitat de localizacion, la magnetita es associada amb mai d'un minerau. Es utilizada coma minerau de basa per la produccion de fèrre. == Liames intèrnes == * [[Fèrre]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] s87kaq42hr9b6uf6xeywvz7v1cmvjky 0 189943 2476147 2354538 2025-06-24T18:52:03Z Nicolas Eynaud 6858 2476147 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Chromite.jpg|thumb|right|Cromita ([[Mutorashanga]], [[Zimbabwe]]).]] La '''cromita''' es un [[minerau]] gris, gris-negre ò negre-marron. Sa duretat es egala a 5,5 e sa [[densitat]] se situa entre 4,5 e 4,8. Es constituïda d'oxid de [[fèrre]] e de [[cròme]] (FeCr<small>₂</small>O<small>₄</small>) que pòu formar de cristaus octaedrics ò dodecaedrics. Pasmens, lei cristaus son rars e pichons. Generalament, la cromita forma de massas microcristallinas. Son esclat es submetallic a metallic. La cromita es infusibla e insolubla dins leis [[acid]]s pus frequents. Es leugierament [[magnetisme|magnetica]] e pas [[fluorescéncia|fluorescenta]]. Dins la [[natura]], la cromita se forma dins lei [[ròca magmatica|ròcas magmaticas]] basicas e ultrabasicas. Es tanben presenta dins lei [[serpentinita]]s e pòu se concentrar dins de depaus detritics de tipe ''[[placer|placers]]''. D'un biais pus marginau, la cromita es un [[minerau]] frequentament observat dins lei [[meteorit]]s. Es sovent associada l'[[olivina]] e de [[piroxèn]]s. Dins l'industria [[mina (jaç)|miniera]], es utilizada coma minerau de [[cròme]]. Intra pereu dins la fabricacion d'[[acièr|aciers]] e de [[vernís]] especiaus e dins lo [[tanatge]] dei [[pèu]]s. == Liames intèrnes == * [[Cròme]]. * [[Serpentinita]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] dutu7pem1ebqyd65iyx2a0ra8hr4yvz 0 189944 2476180 2354541 2025-06-24T18:57:07Z Nicolas Eynaud 6858 2476180 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Mineraly.sk - tenorit.jpg|thumb|right|Tenorita.]] La '''tenorita''' es un [[minerau]] [[negre]] ò [[gris]] que foguèt nomat en onor dau [[botanica|botanista]] [[Itàlia|italian]] [[Michele Tenore]] ([[1780]]-[[1861]]). D'una duretat egala a 3,5 e d'una densitat situada entre 5,8 e 6,5, es compausada d'[[oxid de coire]] (CuO) que forma de lamellas ò de massas pulverulentas. Son esclat es metallic. Es tanben infusibla mai solubla dins l'[[acid cloridric]] e dins l'[[acid nitric]]. Es pas [[fluorescéncia|fluorescenta]]. Dins la [[natura]], se tròba generalament dins lei zònas d'alteracion dei formacions cuprifèras. Pus rarament, pòu formar de depaus a l'entorn de [[fumarola]]s [[volcan]]icas. Es generalament associada amb la [[cuprita]], lo [[coire natiu]], la [[cotunnita]], la [[melanotallita]] e la [[paratacamita]]. La tenorita es utilizada coma minerau segondari per la produccion de [[coire]] dins l'[[mina (jaç)|industria miniera]]. == Liames intèrnes == * [[Coire]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]] prvqrjevom6nochfd60h8gacyh70znt 0 189945 2476131 2354547 2025-06-24T18:49:57Z Nicolas Eynaud 6858 2476131 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Bismuthinite-136224.jpg|thumb|right|Cristau de bismutinita ([[Marcamarcani]], [[Peró]]).]] La '''bismutinita''' es un [[minerau]] [[gris]], [[blanc]] ò [[jaune]]. D'una duretat de 2 e d'una [[densitat]] situada entre 6,75 e 6,81, es compausada de sulfur de bismut (Bi<small>₂</small>S<small>₃</small>) que pòu formar de cristaus prismatics e lòngs ò de massas granularas compactas. Son esclat es metallic. Es fusibla e solubla dins l'[[acid nitric]]. Durant aquela [[reaccion quimica|reaccion]], la separacion de blòts de [[sofre]] es frequenta. Lo tèst de la fusion amb una [[bogia]] permet de diferenciar la bismutinita e l'[[estibina]]. D'efiech, la premiera resistís mentre que la segonda fond. [[Geologia|Geologicament]], la bismutinita se forma coma minerau accessòri dins lei venas idrotermalas de [[temperatura]] auta. I es sovent associada amb l'[[arsenopirita]], la [[calcopirita]], l'[[aur natiu]] e lo [[qüars]]. Lei jaciments pus importants se tròban en [[Bolívia]], en [[Peró]], en [[Austràlia]], ais [[USA|Estats Units]], en [[Canadà]] e en [[Mexic]]. En [[Occitània]], la preséncia de bismutinita es atestada dins la [[mina (jaç)|mina]] de [[bismut]] de [[Maismac]] en [[Corrèsa]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' J. Lebocey, V. Thiery e B. Gratia, « La concession minière de Meymac, Corrèze », ''Le Règne Minéral'', 2010, n° 91, pp. 9-21.</ref>. La bismutinita es lo minerau principau per la produccion de [[bismut]]. == Liames intèrnes == * [[Estibina]], minerau similar. * [[Bismut]]. * [[Bismutita]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Minerau]]. kbye47b7bavbxu0j9x0y6wjg0w3coqg 0 198621 2476196 2462469 2025-06-24T21:21:55Z Raymond Trencavel 26125 2476196 wikitext text/x-wiki [[Imatge:LA BIONDA & ETIENNE.jpg|thumb|right|200px|Lo grop de [[disco]] [[Itàlia|italian]] '''La Bionda''' Sus l'empont]] La Bionda èra un grop [[Itàlia|italian]] de [[disco]] mai que mai [[anglés|anglofòn]] actiu entre 1973 e 2022, format pels fraires '''Carmelo''' (nascut en 1949) e '''Michelangelo La Bionda''' (nascut en 1952). Lo decès de '''Carmelo La Bionda''' en novembre de 2022 d'un [[càncer]] marca oficialament la fin del grop. Pendent lor carrièra, los fraires '''La Bionda''' an tanben realizat de bendas sonòras de filmes. Originaris de [[Catània]] en [[Sicília]], los fraires '''La Bionda''' creisson dins un quartièr popular de [[Milan]] ont lor familha s'èra installada en 1954 e començan aquí d'escriure de cançons tre 1970. Lor primièr album data de 1977, publicat en aquel temps ambe per nom de scèna '''D.D. Sound'''. En 1978, lor títol ''One for You, One for Me'' es utilizat per l'espòt publicitari de la marca ''Régilait''. Enregistran en 1980 lor cançon ''I wanna be your lover'' que marca lor viratge [[Musica electronica|electronic]] e qu'anóncia l'estili [[italo disco]]. ''I wanna be your lover'' es un tube en 1981. Produson en seguida lo grop [[Righeira]] qu'aurà tre 1983 una gròssa capitada populara ambe lor títol ''Vamos a la playa''. ==Cançons mai conegudas en Occitània== * ''One for You, One for Me'' (1978) * ''Bandido'' (1979) * ''I wanna be your lover'' (1981) [[Categoria:Grop de musica italian]] [[Categoria:Grop de musica dels ans 1980]] [[Categoria:Italo disco]] [[Categoria:disco]] 5sk5851zfsklj9f31wweopt0rihs6ud 0 199042 2476213 2474409 2025-06-25T11:12:03Z 193.55.175.19 2476213 wikitext text/x-wiki {{Infobox Persona|data_naissença=30 de mai de 1981|nom=Rafèu Sichel-Bazin|luoc_naissença=Paris|imatge=Rafeu Sichel - Bazin.jpg|profession=Maître de conférence}} '''Rafèu Sichel-Bazin''', neishut lo 30 de mai de 1981 a [[París]], es un [[Lingüistica|lingüista]] reconegut per sos trabalhs sus la [[Fonologia de l'occitan|fonologia]], la [[fonetica]] e la prosodia de las [[lengas romanicas]], en particular l’[[occitan]], lo [[francés]] e lo [[catalan]]. == Biografia == === Enfança e educacion === En 1995, arriba au [https://lyceejaydebeaufort.fr/ licèu Jay de Beaufort] a [[Periguers|Peireguers]], on obtien lo son Bac en cordèra S en 1998. S'inscriu un an en [[:fr:Classe_préparatoire_aux_grandes_écoles|Classa Preparatòria a las Escòlas Granas]] (CPGE) en Biologia, Quimia, Fisica e Sciéncias de la Tèrra (BCPST) au [[:fr:Lycée_Pierre-de-Fermat|licèu Pierre de Fermat]] a [[Tolosa]], puish en DEUG, licéncia e mestresa en biologia (especialitat fisiologia animau e immunologia) a l'[[Universitat Pau Sabatièr|Universitat Paul Sabatier]]. En parallèl, obtien un DEUG e ua licéncia en Lengas e culturas regionaus mencion occitan a l'[[Universitat de Tolosa-Joan Jaurés|Universitat de Tolosa - lo Mirail]]. Quand èra mès joen, envisatjava ua carrièra dins las sciéncias exactas puslèu que dins las sciéncias umanas e sociaus. Apassionat per la [[biologia]], comença per seguir estudis dins aquera disciplina, que considèra coma la mès umana e paupabla de las sciéncias. Descobreish puish la lingüistica, que percep coma lo costat mès scientific de las sciéncias umanas. Mercés au sistèma educatiu francés, qui permet ua reorientacion de las sciéncias de cap a las letras, Rafèu Sichel-Bazin se reorienta e causeish fin finala aquera via. === La musica occitana dins la sua vida === Son interès per l'occitan nèish quan s'installa en [[Perigòrd|Peiregòrd]] en 1991, pensant que la lenga i èra enqüèra correntament parlada. Estúdia au collègi de las Chastenadas a [[Moissídan]]. Decebut de non pas l'enténer dens la vita vitanta, desira començar son aprendissatge dambe dauna Spitaëls, ensenhanta en matematicas qui balha cors sus son temps liure, mes, lassa de la complexitat d'aquera tasca deguda a las variacions dialectaus, l'ensenhaira abandona l'ensenhament de l'occitan. Aquesta cedeish a Rafèu libes en occitan. En 1994, intègra un grop folcloric on descobreish lo cant e las [http://www.espaci-occitan.org/oc/occitan-e-occitania/musica-e-dancas-occitanas/ danças tradicionaus occitanas]. Se passiona per la musica e apren a jogar la [[cabreta]] e la [[sonsaina]] dab [http://www.violoneux.fr/wiki/Marcel_Piaud Marcel Piaud], originari de [[Champanha e Fontanas]] au nòrd de [[Perigòrd|Peiregòrd]], mas installat a [[Brageirac (Dordonha)|Brageirac]]. Au contra de l'ensenhament abituau e formau de la musica, apren purmèr a jogar abans d'estudiar lo [[:fr:Solfège|solfègi]], çò que facilita son aprendissatge. Se vira puish cap tà l'[[:fr:Accordéon_diatonique|acordeon diatonic]], mès leugèr, qui tròba tanben mès portadís e versatil. En parallèl, apren l'occitan dins lo grop de musica [https://www.facebook.com/lasbelutas/?locale=fr_FR Las Belutas dau Canton] atau coma au près deu [[Majorau dau Felibritge|Majorau deu Felibritge]] Pierre Borie-Duclaud. A Tolosa, persegueish lo son engatjament musicau en jogant dab diferents grops coma “Los d'enlòc” aus costats de [[:fr:Guillaume_Lopez|Guillaume Lopez]]. En 2001, parteish s'installar a [[:fr:Sabadell|Sabadell]] en [[Comunautat Autonòma de Catalonha|Catalonha]]. Entre 2005 e 2012, ensenha l'[[:fr:Accordéon_diatonique|acordeon diatonic]] a l'''Aula de Música Tradicional i Popular'' deu [https://cultura.gencat.cat/ca/inici Departament de Cultura de la Generalitat de Catalunya] e jòga l'acordeon e canta dins divèrs grops de musica coma [https://www.decibel.cat/grups/grups.php?accio=grup&id=355 Rauxa] e [https://mirabelmusicaoccitana.blogspot.com/ Mirabèl], abans de méter la sua carrèra musicau entre parentèsis per se consacrar au son doctorat. === Cursus professionau === En 2001, tribalhant a l'[https://webs.uab.cat/occita/ Arxiu Occità] de l'[[Universitat Autonòma de Barcelona|Universitat Autònoma de Barcelona]] en collaboracion dab [https://webs.uab.cat/occita/antoni-rossell/ Antoni Rossell], participa a la recepcion deus hons de la correspondéncia de [https://occitanica.eu/items/show/20859 Bernard Lesfargues], un [[escrivan]], editor e traductor de [[Perigòrd|Peiregòrd]]. Organizan conferéncias on receben personalitats granas coma [[Robèrt Lafont|Robert Lafont]] e [[Pèire Bèc|Pèire Bec]]. La sua tèsi, entitolada ''Prosodic systems in contact: Occitan and French'', codirigida per las professoras [https://www.icrea.cat/community/icreas/17416/pilar-prieto-vives/ Pilar Prieto] ([https://www.upf.edu/ Universitat Pompeu Fabra], [[Barcelona]]) e [https://locongres.org/fr/lo-congres/le-conseil-linguistique/membres/trudel-meisenburg Trudel Meisenburg] ([[:fr:Université_d'Osnabrück|Universität Osnabrück]], en [[Alemanha]]), qu'explòra l'interaccion entre aqueras duas lengas au nivèu prosodic. La sostien a l'Universität Osnabrück en junh de 2015 . Après lo son doctorat, realiza dus pòstdoctorats a l'[https://www.univ-tlse2.fr/ Universitat Tolosa-Joan Jaurés] entre 2015 e 2016 : # Lo projècte « [http://symila.univ-tlse2.fr/ Symila] » dab [[Patric Sauzet]] e [https://clle.univ-tlse2.fr/accueil/sciences-du-langage/anne-dagnac#/ Anne Dagnac] ([https://clle.univ-tlse2.fr/ Laboratòri CLLE]) # Ua recèrca sus « lo ròtle de l'accentuacion iniciau dins l'estructuracion prosodica en francés : fonologia au tractament de la paraula » dab [https://lnpl.univ-tlse2.fr/accueil/membres/corine-astesano-1 Corine Astésano] ([https://lnpl.univ-tlse2.fr/seminaire-octogone-lordat-work-in-progress Laboratòri Octogòne-Lhordat]). Ocupa puish divèrs emplecs, dont un pòst temporari de professor de SVT au [https://tolosa-collegi.establiment.fr Collègi Calandreta del País Tolzan], en esperant obtiéner un pòst universitari a l'universitat. === Lo lingüista === A l'estiu de 2017, torna a Barcelona. En 2019, la partença a la retirada de [[Patric Sauzet]] libèra ua plaça d'[[:fr:Attaché_temporaire_d'enseignement_et_de_recherche|ATER]] (Estacat Temporari d'Ensenhament e de Recèrca) a l'Universitat Tolosa-Joan Jaurés, que Rafèu Sichel-Bazin aucupa pendent dus ans. En 2021, obtien ua plaça de mèstre de conferéncias en lingüistica occitana dins aquera universitat. Especialista en fonologia, fonetica, prosodia, intonacion e dialectologia, tribalha sus las interfàcias entre sintaxi e fonologia, pragmatica e fonologia, atau coma sus fenomèns de contacte lingüistic e de multilingüisme. Las suas recèrcas pòrtan principaument sus : * La fonetica e la fonologia de l'occitan e de las lengas romanicas, * L'accentuacion e la prosodia en francés e en occitan, * Las dinamicas deu contacte lingüistic enter lengas romanicas. Las suas òbras son reconegudas dins lo domeni de la lingüistica, e participa a conferéncias e collòquis internacionaus sus la fonetica e la prosodia de las lengas romanicas. Qu'ei tanben membre deu burèu deu [https://locongres.org/fr/lo-congres/linstitution conselh lingüistic deu Congrès permanent de la lenga occitana]. Sus son temps liure, organiza dambe Cécile Noilhan ensenhaira-cercaire en literatura occitana contemporanèa, talhèrs de cant tradicionau occitan dab los estudiants de l'Universitat Tolosa-Joan Jaurés. === Bibliografia principala === Capítols d’obratges : * Sichel-Bazin, Rafèu (2025): "Prosodie et interfaces" (capítol 10), in: Esher, Louise & Sibille, Jean (Eds.): ''Manuel de linguistique occitane''. Berlin, Boston: De Gruyter, 259-286. * Sichel-Bazin, Rafèu; Meisenburg, Trudel & Prieto, Pilar (2015): “Intonational phonology of Occitan: towards a prosodic transcription system”, in: Frota, Sónia & Prieto, Pilar (Eds.): ''Intonational variation in Romance''. Oxford: Oxford University Press. * Delais-Roussarie, Elisabeth; Post, Brechtje; Avanzi, Mathieu; Buthke, Carolin; Di Cristo, Albert; Feldhausen, Ingo; Jun, Sun-Ah; Martin, Philippe; Meisenburg, Trudel; Rialland, Annie; Sichel-Bazin, Rafèu & Yoo, Hi-Yon (2015): “Developing a ToBI System for French”, in: Frota, Sónia & Prieto, Pilar (Eds.): ''Intonational variation in Romance''. Oxford: Oxford University Press. * Prieto, Pilar; Borràs-Comes, Joan; Cabré, Teresa; Crespo-Sendra, Verònica; Mascaró, Ignasi; Roseano, Paolo; Sichel-Bazin, Rafèu & Vanrell, Maria del Mar (2015): “Intonational phonology of Catalan and its dialectal varieties”, in: Frota, Sónia & Prieto, Pilar (Eds.): ''Intonational variation in Romance''. Oxford: Oxford University Press. Atlàs en linha: * Prieto, Pilar; Sichel-Bazin, Rafèu & Meisenburg, Trudel (Coords.) (2007-). ''Atlàs interactiu de l’intonacion de l’occitan''. https://prosodia.upf.edu/atlasintonacion/index.html. Bibliografia completa: https://occitan.univ-tlse2.fr/rafeu-sichel-bazin [[Categoria:Linguista]] [[Categoria:Occitan]] [[Categoria:Linguistica occitana]] 2tbpgjpwfolgfenh7rv2ulf3v14juvh 0 199280 2476214 2471569 2025-06-25T11:33:50Z 2A01:E0A:59A:E100:B036:E173:B9A:4136 2476214 wikitext text/x-wiki '''Florant Mercadier''', nascut lo [[16 de mai]] [[1981]] a [[La Sala]] dins [[Departament d'Avairon|Avairon]], es un contaire, musician, cantaire, comedian, cronicaire, animator, escrivan e professor [[occitan]]. Es un actor de la scèna culturala occitana, construtz dempuèi son enfància d’òbras a la crosada de la tradicion orala, de la musica e de l’engatgament lingüistic. Es tanben connegut jol pseudonime Sarg, dins lo mitan gotic ont fa fòrça representacions. Perfièchament bilingüe, Mercadier pratica un [[occitan]] ric e plural. Son [[occitan]] natural es lo de [[Roergue]], qu’utiliza dins sas creacions personnalas o dins la familha, mas parla tanben amb fòrça aise l’[[occitan]] [[lengadocian]] normalizat, qu’emplega dins sas intervencions publicas e dins l’ensenhament. Mercés a sa maire, pòt tanben passar al [[gascon]] [[bearnés]], e adapta alara sa lenga a sos interlocutors coma a sos contèxtes professionnals. Actualament tolosan, Mercadier se ganha la vida per mitat mercés a sa vida artistica e per l’autre mitat coma professor de l’[[occitan]] al licèu Sant Sarnin. A tanben dubèrt lo primièr ensenhament d’especialitat (EDS) Occitan. Mercadier es engatgat dins la causa occitana mas es tanben un grand participant a la vida associativa.   == Biografia == Florent Mercadier nasquèt lo [[16 de mai]] de [[1981]] a La Sala, dins [[Avairon]], dins una familha d’ensenhaires engatjats dins lo militantisme [[occitan]]. Foguèt fòrça lèu immergit dins la cultura orala occitana del conte, que ne descobrís l’art de contar dins lo quadre de las velhadas ruralas de son enfància, de serradas festivas organizadas en fin de trabalhs agricòlas, ont s’improvisa sovent sus de taulas botadas per formar una scèna : cants, dansas, devinalhas e racontes. Tre l’atge de tres o quatre ans, i prend part, desvolopant un aise natural per l’oralitat e son futur mestièr de contaire. Es alara qu’un jorn, una jornalista de [[Ràdio Albigés]] esvelha en el l’enveja de contunhar çò que fasiá quora la jornalista qualifiquèt Mercadier de «one man velhada show», formula que reivindica encara uèi coma la melhora definicion de son mestièr e qu’inscriu volontièr en omenatge a la jornalista. Se soven d’un episòdi marcant a l’atge de uèit ans, quora un apèl telefonic a son paire evòca pel primièr còp l’idèa d’èsser remunerat per contar. Aquel sovenir prefigura una vocacion confirmada qualques annadas mai tard, quora una contaira de la bibliotèca municipala èra absenta al moment d’un rodatge per França 3, e es Mercadier que contèt lo conte entièrament en occitan fàcia a las camèras per remplaçar la contaira. Una prestacion que serà la vertadièra debuta de sa carrièra. Per perfeccionar sa pratica de la scèna, intègra per la seguida lo conservatòri de teatre de [[Tolosa]]. S’i forma per noirir son jòc e son interpretacion teatrala, en ligam dirècte amb son art de contaire. Son apròchi de la musica e del raconte demòra prigondament ligat a la tradicion occitana, quitament se garda una certa distància critica dels quadres institucionals de l’ensenhament, que jutja de còps coma constrenhent a la creativitat. Entamena tanben una carrièra dins l’ensenhament segondari. Aprèp una tentativa initiala per venir jornalista professional, efectua a l’atge de 19 ans un remplaçament dins un establiment escolar, experiéncia decisiva que l’incita a s’orientar cap a l’ensenhament. Obten lo CAPES en [[2002]] e ven professor d’occitan. En mai de sas activitats professionalas, Mercadier s’investís dins una vida associativa màger, especialament dins l’associacion de l’UNADFI (Union nacionala de las assocacions de defensa de las familhas e de l’individú), ont consacra una granda partida de son temps liure. Foguèt egalament benevòl dotze ans al festenal de l'[[Estivada de Rodés]], un eveniment màger de la cultura contemporanèa, que considèra coma un periòde important de sa vida. == Vida professionala == La vida professionala de Mercadier es marcada per son implicacion coma professor mas subretot per sa vida artistica coma contaire, musician, cronicaire e comedian a l’encòp. Comencèt amb d’espectacles formals dempuèi [[1999]] ont es quasiment a cada còp el meteis autor, meteire en scèna e interpreta de sas òbras. Es acompanhat dempuèi 2007 per l’agença Sirventés. Prepausa tanben de visitas istoricas coma al castèl de [[Castèl de Montsegur|Montsegur]] ont conta l’istòria sens cap de ressorça a l’imaginacion, ne fasent una vulgarizacion istorica. Pel costat musical, comença sa carièra amb [[Guilhèm Lopez]] dins lo grop Los d’Enlòc. Es tanben convidat sus l’album Duel de tchatche dels [[Fabulous Trobadors]] en [[2003]], e contribuís al cantadís dins "Danse avec ta grand-mère" del grop Les [[Bombes 2 bal]] en [[2004]]. Colabòra regularament amb lo duo [[Brotto-Lopez]] per l’escritura dels tèxtes e de las musicas. Son implicacion musicala se manifèsta tanben dins lo metal occitan : es parolièr del grop de fòlc metal Antaoma, per los quals escriguèt l’essencial dels tèxtes. Faguèt tanben partida del grop Stille.Volk de 2009 a 2019, participant a d’albums coma Pèira Nègra e Milharis. Amb l’un dels ancians membres de Stille.Volk, Samuel Meric, fonda lo grop Gofannon. Foguèt tanben membre de mantuns grops non exclusivament occitans coma Lysart de [[2004]] a 2009, Black Hills de 2009 a 2012 e [[Eydolon|Eydelon]], son projècte personal en [[occitan]], actiu dempuèi [[2005]], ont faguèt ''Mai de mila ans'' en 2007, ''L’insulta'' en 2009, ''Non-lei'' en 2012 e ''Lo libre de l’escur'' en 2018. Compausa egalament de musicas per de companhiás de mariòtas, coma Chat perché, e s’ilustra dins la cronica e l’animacion, domenis ont bota sa votz e sa cultura al servici de la vulgarizacion e del partatge. == Publicacion == En 2024, Florent Mercadier publica ''Quatre vidas, una mòrt'', un recuèlh de novèlas bilingüe en [[occitan]] [[lengadocian]] e en francés en autò traduccion, editat per Edita-me. L’òbra nais pendent lo periòde del confinament sus la demanda de son editritz, a partir d’anecdòtas e d’istòrias vertadièras reculhidas quora foguèt en viradas. Mercadier cèrca alara de fixar per l’escrich aquestes racontes orals del quotidian, per pas que se pèrden o que vengan, segon sos pròpris mots, de simples «i a un còp èra». Pensat a l’origina coma un recuèlh de contes, lo projècte evoluís cap a un format de novèlas, çò que considèra retrospectivament coma un escart per rapòrt a son intencion primièra. Assumís una frustracion cap al resultat, e mai lo libre siá plan acculhit pel public e plan vendut. Participa egalament al projècte collectiu ''L’Òbra vida'', òbra que far un omenatge a [[Robèrt Martí]], figura marcanta de la cultura occitana. Dins lo recuèlh a mantunas voses, Mercadier pren un apròchi mai litterari e analitic que non pas personal o emocional, balhant un testimoniatge singular mentre las contribucions. == Òbras principalas e collaboracions == === Espectacles de contes : === - Contes de l’ors ([[1999]]) - Tèrras del ponent ([[2001]]) – avec Guillaume Lopez - Contes enluernats ([[2005]]) - Contes del país d’enlòc ([[2006]]) - Contes del placard (2007) - Contes entre doas aigas (2010) - Contes òrres e mai atrocitats (2011) - L’Occitania pels nuls (2016) - De çò mèu a çò mèu (2021) === Publicacions : === - ''Quatre vidas, una mòrt'' (2024) – recueil de nouvelles, Édita-me - Contribution à ''L’Òbra vida'' en omatge a [[Robèrt Martí]] === Musica : === ==== Amb [[Eydolon|Eydelon]] : ==== - Mai de mil ans (2007) – album - L’Insulta (2009) – EP - Non-lei (2012) – EP - Lo libre de l’escur (2018) – album ==== Amb Stille.Volk : ==== - Peira nègra (2014) – album - Milharis (2019) – album ==== Amb Gofannon : ==== - Prosodie (2016) – album - Lo vilatge (2017) – single - Craft (2019) – album === Autras participacions e collaboracions musicalas : === - Los d'Enlòc – amb Guillaume Lopez (debuta de carièra) - Duel de tchatche – invitat dels Fabulos Trobadors ([[2003]]) - Danse avec ta grand-mère – invitat pel cantadís (Les Bombes de Bal, [[2004]]) - Autor de las paraulas per lo Duo Bruto Lopez - Autor principal dels textes per lo grop de Folk metal Antaoma (malamòrt) - Membre de Lysart de [[2004]] a 2009 - Membre de Black Hills de 2009 a 2012 ==== Autras creacions : ==== Composicion musicalas per de companhiás de mariòtas, notadament Chat perché. {{ORDENA:Mercadier, Florent}} [[Categoria:Naissença en 1981]] d5ry3lstpgjo8c0xhai3555m72ed8qg 0 199475 2476119 2476112 2025-06-24T18:16:31Z Toku 7678 2476119 wikitext text/x-wiki {{ortografia}} {{delete}} {{Infobox Artista|nom=Lhez|imatge=|talha_imatge=|legenda=|nom_de_naissença=|data_de_naissença=18 genèr 1953|luòc_de_naissença=Tarba|data_de_decès=|luòc_de_decès=|nacionalitat=Francés|activitats=Aquarellista Professor de dessenh|formacion=Autodidacte|mèstre=|escolans=|movement=|òbras=|mecènas=|influenciat_per=Blanche Odin|influéncia_de=|recompensas=Mantus cops eth primèr près deth concors d’aquarellas de Senta Maria de Campan}} '''Philippe Lhez''' qu'ei un aqüarellista pirenenc, nascut eth 18 genèr 1953 a [[Tarba]] en [[:fr:Hautes-Pyrénées|Nautas-Pyreneus]], [[França]] [[Fichièr:Philippe Lhez.webp|centrat|vinheta|321x321px|Phòtò de Philippe Lhez entrin de pintrar dens eth suè talhèr ]] == Parcor escolar == [[Fichièr:Pyreneas.jpg|vinheta|Aqüarela de Philippe Lhez que representa eth Montfaucon ]] Philippe Lhez qu'a obtengut un BAC en 1973 ath [https://victor-duruy.mon-ent-occitanie.fr/ lyceu Victor Duruy] a [[Banhèras de Bigòrra]]. Qu’a porsebut un drin eras suas estudis ara [https://www.univ-tlse2.fr/ universitat jean jaurès] entà estudis de lettras modèrnas qu’auré aimat ester proffesor de françes, qu’aimava era litteratura. Per era seguida qu’a passat esprova entà ester animator socio-culturau, que harà aquò 15 ans. Qu’a apres era pintrura de faiçon autodidacta qu’ei a dise sensh nat proffesor en por mor a l’espòca era aquarella ne s’ensenhava pas. Ne bedèva pas era itulitat d’intrar ath Beaux-Art a on ensegnavan causan que ne l’interessava pas. == Vita artistica == Philippe Lhez qu’ei estat sasis per era beutat, era fresco, aqesta trensparença, era luminositat singulara d’imatges ara aquerellas dins un jornau apperat « illustration » qu’ei suè pair avèva crompat a un [[mercat]] ara sua intencion e quan a vist eras imatges qu’a subit un tum estetic profond. Que s’ei vertadièrament consacrat ara pintrura a l’edat de 30 ans mes eras suas purmèras [[Aquarella|aqüarellas]] èran a l’edat de 14 ans. Donc qu’a passat temps, mes entà eth qu’era temp de formacion. Qu’ei eth sue gost per eras imatges que li a hèit pensar ath mestier d’illustrator maugrat criticas de personnas que callèva que prova qu’èra plan un illustrator d’eth còp qu’a pampat ara pòrta d’ensò de [https://www.gallimard.fr/ Galimard] e per escaillença [https://www.gallimard.fr/ Gallimard] sercavan un illustratror en [[arquitectura]] entà era colleccions deths guidas de [https://www.gallimard.fr/ Galimard]. E qu’ei aquò que la vertadièrament diplomat comma illustrator ensò de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard] a 40 ans. De mei se uei pintra paysatges n’ei pas estat briga eras suas purmèras inspirations, mes a l’espoca qu’adorava [[Raoul Dufy]] a on uei se destorna completament, e plan segur [[:fr:Blanche_Odin|Blanche Odin]]. == Recompensas == Philippe Lhez n'a pas agut de vertaderas recompensas a despart deth primèr près deth concors d’aquarelas de [[:fr:Campan|Senta Maria de Campan]]. Mes aqueste aqüareliste ne cerca pas reconeishença deths concorses. Entà eth era sua vertadièra reconeishença qu'ei era aquisicion que i a 20 ans deth suè talhèr-galeria situat carrèra Victor Hugo a [[Banhèras de Bigòrra]] que li a permetut de pausar eras suas pintruras e de las vene. Qu’a permit que ne depéndia pas d’autre personnas enta expausar. Era causa que la rendut drin glòrios qu’ei segurament era venguda deths suès parents ath suè talhèr-galeria e quan vist eth suès accompliments. A travèrs d'eras suas aqüarellas qu'ensaja de transmette eras madeishas emocions que eth pòt arresentir. Comma per exemple era doçor deth noste païs ( [[:fr:Hautes-Pyrénées|Nautas-Pyreneus]] ) e deu preservar e mès que tot de demorar embalausit. == Òbras == «[https://www.fnac.com/a3497043/Marcellin-Berot-De-pierres-de-bois-et-de-main-d-homme-les-Pyrenees De pierre et de bois et de main d’homme] » paregut en 2010, Tamben un recueil d'aqüarela « [https://www.editions-cairn.fr/fr/pyrenees/809-philippe-lhez-un-aquarelliste-dans-les-pyrenees-9782350682181.html un aquarelliste dans les Pyrénées] » en 2014, [https://www.amazon.fr/Calendrier-Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Philippe-Lhez/dp/2350685837 « Calendrier Pyrénées 2018. Aquarelles de Philippe Lhez. »] « [https://www.fnac.com/a12599567/Philippe-Lhez-Aquarelle-de-l-eau-a-l-oeuvre Aquarelle, de l’eau a l’œuvre 2019] » « [https://www.fnac.com/a16056488/Collectif-Agenda-2022-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2022 Qu'a tamben hèt aqüarelas entà illustrar « [https://www.fnac.com/a18039552/Philippe-Lhez-Memoire-de-terrain Mémoire de terrain] » 2023, « [https://www.fnac.com/a17126055/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees-2023 Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2023 « [https://www.fnac.com/a17961631/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2024 « [https://www.fnac.com/a20606512/Philippe-Lhez-Agenda-2025-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2025 [[Fichièr:Aquarellas.jpg|esquèrra|vinheta|Aqüarela de Philippe Lhez que representa era Hourquette d'Ancizan ]] [[Fichièr:Arbres verts.jpg|vinheta|Aqüarela de Philippe Lhez que representa eth primtemp en bigòrra]] [[Fichièr:Aquarelles.jpg|centrat|vinheta|Aqüarela de Philippe Lhez que representa Esparros ]] i4p90kiaz9gcsltiue70bzlzq6c8zao 2476207 2476119 2025-06-25T08:22:11Z 2A02:8440:D114:8754:B438:B79A:463A:B1FC 2476207 wikitext text/x-wiki {{ortografia}} {{delete}} {{Infobox Artista|nom=Lhez|imatge=|talha_imatge=|legenda=|nom_de_naissença=|data_de_naissença=18 genèr 1953|luòc_de_naissença=Tarba|data_de_decès=|luòc_de_decès=|nacionalitat=Francés|activitats=Aquarellista Professor de dessenh|formacion=Autodidacte|mèstre=|escolans=|movement=|òbras=|mecènas=|influenciat_per=Blanche Odin|influéncia_de=|recompensas=Mantus cops eth primèr près deth concors d’aquarellas de Senta Maria de Campan}} '''Philippe Lhez''' qu'ei un aquarellista pirenenc, nascut eth 18 genèr 1953 a [[Tarba]] en [[Hauts Pirenèus|Nauts Pirenèus]]. [[Fichièr:Philippe Lhez.webp|centrat|vinheta|321x321px|Phòtò de Philippe Lhez entrin de pintrar dens eth suè talhèr ]] == Parcor escolar == [[Fichièr:Pyreneas.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa eth Montfaucon ]] Philippe Lhez qu'a obtengut un BAC en 1973 ath [https://victor-duruy.mon-ent-occitanie.fr/ licèu Victor Duruy] a [[Banhèras de Bigòrra]]. Qu’a perseguit un drin eths sués estudis ara [https://www.univ-tlse2.fr/ Universitat Tolosa - Joan Jaurés], estudis de letras modèrnas, qu’auré aimat èster professor de francés, qu’aimava era literatura. Pera seguida qu’a passat espròva entà èster animator socio-culturau, que harà aquò 15 ans. Qu’a aprés era pintrura de faiçon autodidacta qu’ei a díser sensh nat profesor en por mor a l’espòca era aquarella ne s’ensenhava pas. Ne vedèva pas era utulitat d’intrar aras Bèras Arts a on ensenhavan causas que ne l’interessavan pas. == Vita artistica == Philippe Lhez qu’ei estat sasit pera beutat, era frescor, era transparéncia, era luminositat singulara d’imatges pintrats dab aquerellas dins un jornau apperat ''Illustration'' qu’eth suè pair avèva crompat a un [[mercat]], e quan Philippe Lhez, vedó eths imatges qu’a subit un tum estetic prigond. Que s’ei vertadièrament consacrat ara pintrura a l’edat de 30 ans mes eras suas purmèras [[Aquarella|aquarellas]] qu'estón pintradas a l’edat de 14 ans. Donc qu’a passat temps, mes entà eth, aqueth temps n'estó pas perdut puish que servii a formà's. Qu’ei eth sué gost peths imatges que li a hèit pensar ath mestièr d’illustrator, maugrat criticas de personas, que calèva que pròva qu’èra plan un illustrator. Qu’a pampat ara pòrta de [https://www.gallimard.fr/ Galimard] que cercava un illustratror en [[arquitectura]] entà era colleccions deths guidas. E qu’ei aquò que l'a vertadièrament diplomat comma illustrator ensò de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard], a 40 ans. De mei, se uei pintra paisatges, n’ei pas estat briga eras suas purmèras inspiracions. A l’espòca qu’adorava [[Raoul Dufy]] a on uei se'n destorna completament, e tanben s'inspriva dera òbra de [[:fr:Blanche_Odin|Blanche Odin]]. == Recompensas == Philippe Lhez n'a pas agut vertadèras recompensas a despart deth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de [[Campan|Santa Maria de Campan]]. Mes aqueste aquarellista ne cèrca pas reconeishença dab concorses. Entà eth, era sua vertadièra reconeishença qu'ei era aquisicion, i a 20 ans, deth suè talhèr-galeria situat carrèra Victor Hugo a [[Banhèras de Bigòrra]]. Aquera aquisicion li a permetut de pausar eras suas pintruras e de las véner. Qu’a permetut que ne depénia pas d’autas personas entà expausar. Era causa que la rendut drin gloriós qu’ei segurament era venguda deths suès parents ath suè talhèr-galeria e qu'an vist eth suès acompliments. A travèrs eras suas aquarellas qu'ensaja de transméter eras madeishas emocions que pòt arresentir, coma era doçor deth noste país ([[Hauts Pirenèus|Nauts Pireneus]]) que tien a preservar e, mes que tot, a embalausir. == Òbras == «[https://www.fnac.com/a3497043/Marcellin-Berot-De-pierres-de-bois-et-de-main-d-homme-les-Pyrenees De pierre et de bois et de main d’homme] » paregut en 2010. Tamben un arrecuèlh d'aquarella « [https://www.editions-cairn.fr/fr/pyrenees/809-philippe-lhez-un-aquarelliste-dans-les-pyrenees-9782350682181.html un aquarelliste dans les Pyrénées] » en 2014. [https://www.amazon.fr/Calendrier-Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Philippe-Lhez/dp/2350685837 « Calendrier Pyrénées 2018. Aquarelles de Philippe Lhez. »] « [https://www.fnac.com/a12599567/Philippe-Lhez-Aquarelle-de-l-eau-a-l-oeuvre Aquarelle, de l’eau a l’œuvre 2019] » « [https://www.fnac.com/a16056488/Collectif-Agenda-2022-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2022. Qu'a tanben hèit aquarellas entà illustrar « [https://www.fnac.com/a18039552/Philippe-Lhez-Memoire-de-terrain Mémoire de terrain] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17126055/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees-2023 Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17961631/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2024. « [https://www.fnac.com/a20606512/Philippe-Lhez-Agenda-2025-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2025. [[Fichièr:Aquarellas.jpg|esquèrra|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era Hourquette d'Ancizan ]] [[Fichièr:Arbres verts.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era primavèra en Bigòrra]] [[Fichièr:Aquarelles.jpg|centrat|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa Esparròs ]] q8tc41ofyrh7664hiriowgi9uheeed7 2476209 2476207 2025-06-25T08:24:05Z 2A02:8440:D114:8754:B438:B79A:463A:B1FC 2476209 wikitext text/x-wiki {{ortografia}} {{delete}} {{Infobox Artista|nom=Lhez|imatge=|talha_imatge=|legenda=|nom_de_naissença=|data_de_naissença=18 de genèr de 1953|luòc_de_naissença=Tarba|data_de_decès=|luòc_de_decès=|nacionalitat=Francesa|activitats=Aquarellista Professor de dessenh|formacion=Autodidacte|mèstre=|escolans=|movement=|òbras=|mecènas=|influenciat_per=Blanche Odin|influéncia_de=|recompensas=Mantus cops eth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de Santa Maria de Campan}} '''Philippe Lhez''' qu'ei un aquarellista pirenenc, nascut eth 18 genèr 1953 a [[Tarba]] en [[Hauts Pirenèus|Nauts Pirenèus]]. [[Fichièr:Philippe Lhez.webp|centrat|vinheta|321x321px|Phòtò de Philippe Lhez entrin de pintrar dens eth suè talhèr ]] == Parcor escolar == [[Fichièr:Pyreneas.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa eth Montfaucon ]] Philippe Lhez qu'a obtengut un BAC en 1973 ath [https://victor-duruy.mon-ent-occitanie.fr/ licèu Victor Duruy] a [[Banhèras de Bigòrra]]. Qu’a perseguit un drin eths sués estudis ara [https://www.univ-tlse2.fr/ Universitat Tolosa - Joan Jaurés], estudis de letras modèrnas, qu’auré aimat èster professor de francés, qu’aimava era literatura. Pera seguida qu’a passat espròva entà èster animator socio-culturau, que harà aquò 15 ans. Qu’a aprés era pintrura de faiçon autodidacta qu’ei a díser sensh nat profesor en por mor a l’espòca era aquarella ne s’ensenhava pas. Ne vedèva pas era utulitat d’intrar aras Bèras Arts a on ensenhavan causas que ne l’interessavan pas. == Vita artistica == Philippe Lhez qu’ei estat sasit pera beutat, era frescor, era transparéncia, era luminositat singulara d’imatges pintrats dab aquerellas dins un jornau apperat ''Illustration'' qu’eth suè pair avèva crompat a un [[mercat]], e quan Philippe Lhez, vedó eths imatges qu’a subit un tum estetic prigond. Que s’ei vertadièrament consacrat ara pintrura a l’edat de 30 ans mes eras suas purmèras [[Aquarella|aquarellas]] qu'estón pintradas a l’edat de 14 ans. Donc qu’a passat temps, mes entà eth, aqueth temps n'estó pas perdut puish que servii a formà's. Qu’ei eth sué gost peths imatges que li a hèit pensar ath mestièr d’illustrator, maugrat criticas de personas, que calèva que pròva qu’èra plan un illustrator. Qu’a pampat ara pòrta de [https://www.gallimard.fr/ Galimard] que cercava un illustratror en [[arquitectura]] entà era colleccions deths guidas. E qu’ei aquò que l'a vertadièrament diplomat comma illustrator ensò de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard], a 40 ans. De mei, se uei pintra paisatges, n’ei pas estat briga eras suas purmèras inspiracions. A l’espòca qu’adorava [[Raoul Dufy]] a on uei se'n destorna completament, e tanben s'inspriva dera òbra de [[:fr:Blanche_Odin|Blanche Odin]]. == Recompensas == Philippe Lhez n'a pas agut vertadèras recompensas a despart deth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de [[Campan|Santa Maria de Campan]]. Mes aqueste aquarellista ne cèrca pas reconeishença dab concorses. Entà eth, era sua vertadièra reconeishença qu'ei era aquisicion, i a 20 ans, deth suè talhèr-galeria situat carrèra Victor Hugo a [[Banhèras de Bigòrra]]. Aquera aquisicion li a permetut de pausar eras suas pintruras e de las véner. Qu’a permetut que ne depénia pas d’autas personas entà expausar. Era causa que la rendut drin gloriós qu’ei segurament era venguda deths suès parents ath suè talhèr-galeria e qu'an vist eth suès acompliments. A travèrs eras suas aquarellas qu'ensaja de transméter eras madeishas emocions que pòt arresentir, coma era doçor deth noste país ([[Hauts Pirenèus|Nauts Pireneus]]) que tien a preservar e, mes que tot, a embalausir. == Òbras == «[https://www.fnac.com/a3497043/Marcellin-Berot-De-pierres-de-bois-et-de-main-d-homme-les-Pyrenees De pierre et de bois et de main d’homme] » paregut en 2010. Tamben un arrecuèlh d'aquarella « [https://www.editions-cairn.fr/fr/pyrenees/809-philippe-lhez-un-aquarelliste-dans-les-pyrenees-9782350682181.html un aquarelliste dans les Pyrénées] » en 2014. [https://www.amazon.fr/Calendrier-Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Philippe-Lhez/dp/2350685837 « Calendrier Pyrénées 2018. Aquarelles de Philippe Lhez. »] « [https://www.fnac.com/a12599567/Philippe-Lhez-Aquarelle-de-l-eau-a-l-oeuvre Aquarelle, de l’eau a l’œuvre 2019] » « [https://www.fnac.com/a16056488/Collectif-Agenda-2022-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2022. Qu'a tanben hèit aquarellas entà illustrar « [https://www.fnac.com/a18039552/Philippe-Lhez-Memoire-de-terrain Mémoire de terrain] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17126055/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees-2023 Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17961631/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2024. « [https://www.fnac.com/a20606512/Philippe-Lhez-Agenda-2025-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2025. [[Fichièr:Aquarellas.jpg|esquèrra|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era Hourquette d'Ancizan ]] [[Fichièr:Arbres verts.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era primavèra en Bigòrra]] [[Fichièr:Aquarelles.jpg|centrat|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa Esparròs ]] exnxa2uuxebfjin8pzkvqz5iiyssbsd 2476210 2476209 2025-06-25T08:26:15Z 2A02:8440:D114:8754:B438:B79A:463A:B1FC 2476210 wikitext text/x-wiki {{ortografia}} {{delete}} {{Infobox Artista|nom=Lhez|imatge=|talha_imatge=|legenda=|nom_de_naissença=|data_de_naissença=18 de genèr de 1953|luòc_de_naissença=Tarba|data_de_decès=|luòc_de_decès=|nacionalitat=Francesa|activitats=Aquarellista Professor de dessenh|formacion=Autodidacte|mèstre=|escolans=|movement=|òbras=|mecènas=|influenciat_per=Blanche Odin|influéncia_de=|recompensas=Mantus cops eth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de Santa Maria de Campan}} '''Philippe Lhez''' qu'ei un aquarellista pirenenc, nascut eth 18 genèr 1953 a [[Tarba]] en [[Hauts Pirenèus|Nauts Pirenèus]]. [[Fichièr:Philippe Lhez.webp|centrat|vinheta|321x321px|Phòtò de Philippe Lhez entrin de pintrar dens eth suè talhèr ]] == Camin escolar == [[Fichièr:Pyreneas.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa eth Montfaucon ]] Philippe Lhez qu'a obtengut un BAC en 1973 ath [https://victor-duruy.mon-ent-occitanie.fr/ licèu Victor Duruy] a [[Banhèras de Bigòrra]]. Qu’a perseguit un drin eths sués estudis ara [https://www.univ-tlse2.fr/ Universitat Tolosa - Joan Jaurés], estudis de letras modèrnas, qu’auré aimat èster professor de francés, qu’aimava era literatura. Pera seguida qu’a passat espròva entà èster animator socio-culturau, que harà aquò 15 ans. Qu’a aprés era pintrura de faiçon autodidacta qu’ei a díser sensh nat profesor en por mor a l’espòca era aquarella ne s’ensenhava pas. Ne vedèva pas era utulitat d’intrar aras Bèras Arts a on ensenhavan causas que ne l’interessavan pas. == Vita artistica == Philippe Lhez qu’ei estat sasit pera beutat, era frescor, era transparéncia, era luminositat singulara d’imatges pintrats dab aquerellas dins un jornau apperat ''Illustration'' qu’eth suè pair avèva crompat a un [[mercat]], e quan Philippe Lhez, vedó eths imatges qu’a subit un tum estetic prigond. Que s’ei vertadièrament consacrat ara pintrura a l’edat de 30 ans mes eras suas purmèras [[Aquarella|aquarellas]] qu'estón pintradas a l’edat de 14 ans. Donc qu’a passat temps, mes entà eth, aqueth temps n'estó pas perdut puish que servii a formà's. Qu’ei eth sué gost peths imatges que li a hèit pensar ath mestièr d’illustrator, maugrat criticas de personas, que calèva que pròva qu’èra plan un illustrator. Qu’a pampat ara pòrta de [https://www.gallimard.fr/ Galimard] que cercava un illustratror en [[arquitectura]] entà era colleccions deths guidas. E qu’ei aquò que l'a vertadièrament diplomat comma illustrator ensò de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard], a 40 ans. De mei, se uei pintra paisatges, n’ei pas estat briga eras suas purmèras inspiracions. A l’espòca qu’adorava [[Raoul Dufy]] a on uei se'n destorna completament, e tanben s'inspriva dera òbra de [[:fr:Blanche_Odin|Blanche Odin]]. == Recompensas == Philippe Lhez n'a pas agut vertadèras recompensas a despart deth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de [[Campan|Santa Maria de Campan]]. Mes aqueste aquarellista ne cèrca pas reconeishença dab concorses. Entà eth, era sua vertadièra reconeishença qu'ei era aquisicion, i a 20 ans, deth suè talhèr-galeria situat carrèra Victor Hugo a [[Banhèras de Bigòrra]]. Aquera aquisicion li a permetut de pausar eras suas pintruras e de las véner. Qu’a permetut que ne depénia pas d’autas personas entà expausar. Era causa que la rendut drin gloriós qu’ei segurament era venguda deths suès parents ath suè talhèr-galeria e qu'an vist eth suès acompliments. A travèrs eras suas aquarellas qu'ensaja de transméter eras madeishas emocions que pòt arresentir, coma era doçor deth noste país ([[Hauts Pirenèus|Nauts Pireneus]]) que tien a preservar e, mes que tot, a embalausir. == Òbras == «[https://www.fnac.com/a3497043/Marcellin-Berot-De-pierres-de-bois-et-de-main-d-homme-les-Pyrenees De pierre et de bois et de main d’homme] » paregut en 2010. Tamben un arrecuèlh d'aquarella « [https://www.editions-cairn.fr/fr/pyrenees/809-philippe-lhez-un-aquarelliste-dans-les-pyrenees-9782350682181.html un aquarelliste dans les Pyrénées] » en 2014. [https://www.amazon.fr/Calendrier-Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Philippe-Lhez/dp/2350685837 « Calendrier Pyrénées 2018. Aquarelles de Philippe Lhez. »] « [https://www.fnac.com/a12599567/Philippe-Lhez-Aquarelle-de-l-eau-a-l-oeuvre Aquarelle, de l’eau a l’œuvre 2019] » « [https://www.fnac.com/a16056488/Collectif-Agenda-2022-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2022. Qu'a tanben hèit aquarellas entà illustrar « [https://www.fnac.com/a18039552/Philippe-Lhez-Memoire-de-terrain Mémoire de terrain] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17126055/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees-2023 Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17961631/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2024. « [https://www.fnac.com/a20606512/Philippe-Lhez-Agenda-2025-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2025. [[Fichièr:Aquarellas.jpg|esquèrra|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era Hourquette d'Ancizan ]] [[Fichièr:Arbres verts.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa era primavèra en Bigòrra]] [[Fichièr:Aquarelles.jpg|centrat|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa Esparròs ]] 7rukvi5b99v0k3m884tlewoeybldzju 2476212 2476210 2025-06-25T10:30:38Z 193.55.175.19 2476212 wikitext text/x-wiki {{ortografia}} {{delete}} {{Infobox Artista|nom=Lhez|imatge=|talha_imatge=|legenda=|nom_de_naissença=|data_de_naissença=18 de genèr de 1953|luòc_de_naissença=Tarba|data_de_decès=|luòc_de_decès=|nacionalitat=Francesa|activitats=Aquarellista Professor de dessenh|formacion=Autodidacte|mèstre=|escolans=|movement=|òbras=|mecènas=|influenciat_per=Blanche Odin|influéncia_de=|recompensas=Mantuns còps eth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de Santa Maria de Campan}} '''Philippe Lhez''' qu'ei un aquarellista pirenenc, nascut eth 18 de genèr de 1953 a [[Tarba]] en [[Hauts Pirenèus|Nauts Pirenèus]]. [[Fichièr:Philippe Lhez.webp|centrat|vinheta|321x321px|Fòto de Philippe Lhez a pintrar dens eth sué talhèr ]] == Camin escolar == [[Fichièr:Pyreneas.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez que representa eth Montfaucon ]] Philippe Lhez qu'obtengó eth sué bachilhierat en 1973 ath [https://victor-duruy.mon-ent-occitanie.fr/ licèu Victor Duruy] a [[Banhèras de Bigòrra]]. Que perseguí un drin eths sués estudis ara [https://www.univ-tlse2.fr/ Universitat Tolosa - Joan Jaurés], estudis de letras modèrnas, qu’auré aimat èster professor de francés, qu’aimava era literatura. Pera seguida que passè ua espròva entà èster animator socioculturau, que harà aquò pendent 15 ans. Qu’aprengó era pintrura de faiçon autodidacta, qu’ei a díser shens nat professor en por 'mor a l’espòca era aquarella ne s’ensenhava pas en eth sué entorn. Ne vedèva pas era utilitat d’intrar aras Bèras Arts a on ensenhavan causas que ne l’interessavan pas. == Vita artistica == Philippe Lhez qu’estó sasit pera beutat, era frescor, era transparéncia, era luminositat singulara d’imatges pintrats dab aquarellas dins un jornau aperat ''Illustration'' qu’eth sué pair avèva crompat a un [[mercat]], e quan Philippe Lhez vedó eths imatges, que subic un tum estetic prigond. Que’s consacrè vertadèrament ara pintrura a l’edat de 30 ans mes eras suas purmèras [[Aquarella|aquarellas]] qu'estón pintradas a l’edat de 14 ans. Donc que passè temps, mes entà eth, aqueth temps n'estó pas perdut puish que lo serví a formà's. Qu’ei eth sué gost peths imatges que lo hasó pensar ath mestièr d’illustrator; maugrat criticas de personas, que’u calèva demostrar qu’èra plan un illustrator. Que pampè ara pòrta de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard] qui cercava un illustratror en [[arquitectura]] entà ua colleccion de guidas. E qu’ei aquò que l'a vertadièrament dat era sua reconeishença comma illustrator en çò de [https://www.gallimard.fr/ Gallimard], a 40 ans. De mei, se uei pintra paisatges, n’estón pas briga eras suas purmèras inspiracions. A l’espòca qu’admirava [[Raoul Dufy]], quan uei se'n desvira completament, e tanben s'inspirè dera òbra de [[:fr:Blanche_Odin|Blanche Odin]]. == Recompensas == Philippe Lhez n'a pas agut vertadèras recompensas a despart deth primèr prèmi deth concors d’aquarellas de [[Campan|Santa Maria de Campan]]. Mes aqueste aquarellista ne cèrca pas arreconeishença dab concorses. Entà eth, era sua vertadèra arreconeishença qu'ei era aquisicion, i a 20 ans, deth sué talhèr-galeria situat carrèra Victor Hugo a [[Banhèras de Bigòrra]]. Aquera aquisicion lo permetó d'expausar eras suas pintruras e de las véner. Que’u permetó de ne depéner pas d’autas personas entà expausar. Era causa que lo hasó drin gloriós qu’ei segurament era venguda deths sués parents ath sué talhèr-galeria e que vesossen eths sués acompliments. A travèrs eras suas aquarellas qu'ensaja de transméter eras madeishas emocions que pòt arressentir, coma era doçor deth sué país ([[Hauts Pirenèus|Nauts Pireneus]]) que tien a preservar e, mes que tot, a embalausir. == Òbras == «[https://www.fnac.com/a3497043/Marcellin-Berot-De-pierres-de-bois-et-de-main-d-homme-les-Pyrenees De pierre et de bois et de main d’homme] » paregut en 2010. Tanben un arrecuèlh d'aquarellas « [https://www.editions-cairn.fr/fr/pyrenees/809-philippe-lhez-un-aquarelliste-dans-les-pyrenees-9782350682181.html un aquarelliste dans les Pyrénées] » en 2014. [https://www.amazon.fr/Calendrier-Pyr%C3%A9n%C3%A9es-Philippe-Lhez/dp/2350685837 « Calendrier Pyrénées 2018. Aquarelles de Philippe Lhez. »] « [https://www.fnac.com/a12599567/Philippe-Lhez-Aquarelle-de-l-eau-a-l-oeuvre Aquarelle, de l’eau a l’œuvre 2019] » « [https://www.fnac.com/a16056488/Collectif-Agenda-2022-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2022. Que hasó tanben aquarellas entà illustrar « [https://www.fnac.com/a18039552/Philippe-Lhez-Memoire-de-terrain Mémoire de terrain] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17126055/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees-2023 Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2023. « [https://www.fnac.com/a17961631/Philippe-Lhez-Agenda-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2024. « [https://www.fnac.com/a20606512/Philippe-Lhez-Agenda-2025-Pyrenees Agenda Pyrénées de Philippe Lhez] » 2025. [[Fichièr:Aquarellas.jpg|esquèrra|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez qu'arrepresenta era Horqueta d'Ancisan ]] [[Fichièr:Arbres verts.jpg|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez qu'arrepresenta era primavèra en Bigòrra]] [[Fichièr:Aquarelles.jpg|centrat|vinheta|Aquarella de Philippe Lhez qu'arrepresenta Esparròs ]] tm03fzfli0x1h6l8eeyz6f7i2nel466