Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió Event Event talk 0 3330 2476317 2466670 2025-06-27T16:51:21Z CommonsDelinker 245 Bòt: A remplaçat [[:Imatge:Masaccio7.jpg]] per [[:Imatge:The_Tribute_Money_by_Masaccio.jpg]] ([[:c:COM:FR|File renamed]]:) 2476317 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} {{Entèsta label|AdQ}} {{Infobox_País | carta = itàlia | nom_local = Repubblica Italiana ([[italian]]) | lenga = it | nom_occitan = Itàlia | imne = {{Bes | [[Fratelli d'Italia|Il Canto degli Italiani]] | (en occitan: Lo Cant dels Italians) }} | imatge_mapa = EU-Italy (orthographic projection).svg | devisa = | lengas_oficialas = [[Italian]]{{Refn|Lo bilingüisme en Itàlia es regit per l'article 6 de la Constitucion, que reconeis lei minoritats lingüisticas presentas sus lo territòri nacionau.|group=nt}} | capitala = [[Roma]] | coordenadas_capitala = {{coord|41|53|N|12|29|E}} | mai_granda_vila = [[Roma]] | tipe_govèrn = [[Republica|Republica parlamentària]] | cap_títol1 = [[Lista dels presidents d'Itàlia|President]] | cap_títol2 = [[Lista dels Presidents del Conselh d'Itàlia|Presidenta del conselh]] | cap1 = [[Sergio Mattarella]] | cap2 = [[Giorgia Meloni]] | superfícia_reng = 69 | superfícia_totala = 301270 | percentatge_aiga = {{unitat|3.4}} | populacion_reng = 23 | populacion_totala = 58989749 | populacion_ref = <ref>{{Ref-web |url=http://dati.istat.it/Index.aspx?DataSetCode=DCIS_POPRES1 |títol=Popolazione residente al 1° gennaio |autor=[[ISTAT]] |consulta=1r de decembre de 2024}}</ref> | populacion_an = 2024 | densitat = 195,8 | independéncia = [[Risorgimento|Unificacion]] | data_independéncia = 17 de març de 1861 | gentilici = Italian, Italiana | còde_país = IT | moneda = [[Èuro]] | còde_moneda = EUR | fus_orari = [[UTC]]+01:00 | domeni_internet = [[.it]] | indicatiu_telefonic = +39{{Refn|Levat la comuna de [[Campione|Campione d'Itàlia]], accessible per lo prefix +41.|group=nt}} | organizacions_internacionalas = [[ONU]], [[OTAN]], [[UE]] | nòtas = {{Referéncias|grop=nt}} }} '''Itàlia''' (''Italia'' en [[italian]]), oficialament la '''Republica Italiana''' (''Repubblica Italiana'' en italian), es un estat de l'[[Euròpa del Sud|Euròpa Meridionala]] que lo territòri coïncidís principalament amb la [[Peninsula Italica|peninsula eponima]]. La capitala n'es [[Roma]].<ref>{{Ref-web |url=https://www.senato.it/sites/default/files/media-documents/Costituzione.pdf |títol=Art. 114 - Costituzione della Repubblica Italiana |pagina=59 |autor=Senat italian}}</ref> Delimitada per l'[[Alps|arc aupenc]], Itàlia confronta au nòrd [[França]], [[Soïssa]], [[Àustria]] e [[Eslovènia]]; s'espandís dins la [[mar Mediterranèa]], inclusent de nombrosas illas (lei majoras son [[Sicília]] e [[Sardenha]]). Leis Estats de [[Sant Marin]] e de la [[Vatican|Ciutat de Vatican]] son enclavats dintre lo territòri italian. Una part d'[[Occitània]] caup dins l’Estat italian: las [[Valadas occitanas|Valadas Occitanas]], mas tanben l'enclava de [[La Gàrdia]]. == Geografia == {{veire|Geografia d'Itàlia}} === Geografia fisica === [[File:Italy topographic map-blank.svg|thumb|right|Topografia d'Itàlia.]] Itàlia ocupa principalament una [[peninsula]] situada au sud dau continent europèu e entre lei bacins occidentau e orientau de la mar Mediterranèa. A una superficia de {{formatnum:301277}} km² qu'es limitada per de [[frontiera]]s naturalas formadas per lei Aups ambé França au nòrd-oèst, Soïssa e Àustria au nòrd e Eslovènia au nòrd-èst. Lo territòri italian engloba tanben lei doas enclavas de Sant Marin e de Vatican. La peninsula Italica se pòu devesir entre tres zònas principalas que son lo nòrd [[montanha|montanhós]], la Vau de [[Pò]] e lei cadenas de montanhas deis [[Apenins]]. Lei cimas dau nòrd fan partida deis [[Aups]] e agantan d'[[altitud]]s autas ambé mai de 38 montanhas majoras que passan {{formatnum:4000}} [[mètre]]s. Lo ponch culminant es lo [[Mont Blanc]] ({{formatnum:4810}} m) situat a la [[frontiera]] francoitaliana. La Vau de [[Pò]] es un golf marin ancian comolat per leis [[alluvion]]s dei montanhas situadas a l'entorn (Aups au nòrd e a l'oèst e Apenins au sud). Pò es un [[riu|fluvi]] cort mai abondant (debit finau mejan d'aperaquí {{formatnum:1560}} m³/s) que forma un deltà dins lo nòrd-oèst de la [[mar Adriatica]]. Aquela vau es relativament plana e forma un axe de comunicacion aisat dins lo nòrd dau país. Leis [[Apenins]] forman l'òssa de la peninsula. Son de montanhas jovas formadas de 222 cimas principalas que son altitud se situa entre {{formatnum:2000}} e {{formatnum:3000}} m. Son enviroutadas per de plans litoraus situats de cada costat de la cadena e percorrudas per de fluvis relativament limitats coma [[Tibre]] (405 km de longor amb un debit finau mejan de 231 m³/s). En mai de la peninsula continentala, la geografia fisica d'Itàlia es completada per doas illas majoras de Mediterranèa que son Sicília ({{formatnum:25708}} km² e Sardenha ({{formatnum:24090}} km²). I a tanben quauqueis [[archipèla]]s entre [[Corsega]] e [[Toscana]] (illa d'Elbe) e au nòrd de [[Sicília]] ([[illas Eolianas]]). === Clima === La màger part dau territòri italian a un clima temperat que pòu presentar de variacions regionalas importantas liadas a la [[latitud]], a l'[[altitud]] e a l'influéncia de la mar Mediterranèa. Per exemple, la temperatura mejana evoluciona de 11°C a [[Turin]] a 16°C a [[Nàpols]] ò lei precipitacions anualas de 2000 mm dins certanei regions aupencas a 600 mm dins certaneis endrechs dau pendís orientau deis Apenins. Pasmens, en despiech d'aquelei variacions, se pòu devesir Itàlia entre tres zònas climaticas principalas. Au nòrd e au nòrd-oèst dins lei regions aupencas d'altitud auta, lo clima es de tipe montanhard ambé d'estius cauds e d'ivèrns fòrça fregs. La Vau de Pò e la mitat nòrd de la costat [[Mar Adriatica|adriatica]] an un clima subtropicau umid ambé d'estius cauds e d'ivèrns fregs. Lo rèsta, que representa la màger part de la peninsula, Sicília e Sardenha, a un [[clima mediterranèu]]. Leis estius i son cauds e secs amb una aumentacion de l'ariditat en direccion dau sud. Dura per exemple dos mes en Toscana dins lo centre de la peninsula e cinc en Calabra dins lo sud. Leis ivèrns i son doç e la prima e l'autona marcadas per de precipitacions importantas. === Demografia === {{Article detalhat|Demografia d'Itàlia}} [[File:Itàlia - Demografia.png|thumb|Demografia d'Itàlia.]] En [[2012]], Itàlia teniá 60,87 milions d'abitants qu'èra magerament concentrada dins la Vau de Pò e dins lei zònas litoralas en causa dei constrenchas impausadas per lo relèu montanhós deis Aups e deis Apenins ò per l'ariditat dei regions meridionalas. 67% de la populacion es urbana e lo ret de vilas e de rotas es fòrça dens dins la Vau de Pò e lo centre de la peninsula. S'i troba la capitala economica dau país, [[Milan]], e lei vilas de [[Turin]], de [[Gènoa]] e de [[Florença]]. Dins lo rèsta dau país, [[Roma]], [[Nàpols]] e [[Palèrme]] son lei centres de regions urbanas importantas situadas lòng de la costat occidentala mediterranèa. La populacion es vielhissenta en causa d'un taus de creissement naturau negatiu (taus de feconditat egau a 1,42 en [[2008]]) e d'una esperança de vida importanta (80,4 ans per leis òmes, 85,3 ans per lei fremas). L'aumentacion de la populacion es donc sostenguda per l'imigracion magerament dempuei lei regions [[Balcans|balcanicas]] ([[Romania]], [[Bulgaria]], [[Albania]]) e [[Magrèb|maugrabinas]]. Ansin, la populacion estrangiera conois una creissença rapida. Passèt per exemple de 2,8% de la populacion totala en [[2002]] a 6,5% en [[2008]]. Aperaquí un quart es estimat en situacion irregulara car Itàlia representa una intrada importanta per l'imigracion illegala dins l'[[Union Europèa]] gràcias a sa proximitat ambé lo [[continent]] [[africa]]n <table border="1" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0"> <caption><font size="+1">'''Las 10 primièras vilas d'Itàlia'''</font></caption> <tr style="background:#efefef" ;> <th>'''N°''' <th>Nom en occitan <th>Nom local <th>[[Region d'Itàlia|Region]] <th>Populacion </tr> <tr> <td>1</td> <td>[[Roma]]</td> <td>''Roma''</td> <td>[[Laci]]</td> <td>2 540 982</td> </tr> <tr> <td>2</td> <td>[[Milan]]</td> <td>''Milano'' o ''Milan''</td> <td>[[Lombardia]]</td> <td>1 256 002</td> </tr> <tr> <td>3</td> <td>[[Nàpols]]</td> <td>''Napoli'' o ''Napule''</td> <td>[[Campània]]</td> <td>979 409 </tr> <tr> <td>4</td> <td>[[Turin]]</td> <td>''Torino''</td> <td>[[Piemont]]</td> <td>902 252</td> </tr> <tr> <td>5</td> <td>[[Palèrme]]</td> <td>''Palermo'' o ''Palermu''</td> <td>[[Sicília]]</td> <td>668 560</td> </tr> <tr> <td>6</td> <td>[[Gènoa]]</td> <td>''Genova'' o ''Zena''</td> <td>[[Ligúria]]</td> <td>610 811</td> </tr> <tr> <td>7</td> <td>[[Bolonha]]</td> <td>''Bologna''</td> <td>[[Emília-Romanha]]</td> <td>373 745</td> </tr> <tr> <td>8</td> <td>[[Florença]]</td> <td>''Firenze''</td> <td>[[Toscana]]</td> <td>367 647</td> </tr> <tr> <td>9</td> <td>[[Bari (vila)|Bari]]</td> <td>''Bari''</td> <td>[[Polha]]</td> <td>325 867</td> </tr> <tr> <td>10</td> <td>[[Catània]]</td> <td>''Catania''</td> <td>[[Sicília]]</td> <td>302 884</td> </tr> </table> === Lengas === [[File:Itàlia - Lengas.png|thumb|Lengas principalas d'Itàlia.]] Itàlia es un país fòrça lingüisticament eterogenèu e sa politica linguïstica es relativament complèxa. L'[[italian]] es la lenga premiera de la màger part de la populacion. Pasmens, presenta una diversitat [[Dialècte|dialectala]] non negligibla e lei regions de lengas italianas se pòdon devesir entre unei zònas principalas caracterizadas per l'usatge de dialèctes especifics entre lo nòrd (grops nòrd-italian e venèt), lo centre e la màger part de la [[peninsula]] (grops toscan, centrau e meridionau) e Sicília e l'extrèm sud de la peninsula (grop sicilian). Lo dialècte toscan es la basa de l'italian normalizat utilizat coma [[lenga oficiala]]. Dins aquò, l'utilizacion dei dialèctes dins la vida vidanta conois una demenicion lenta mai regulara dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala. Ansin, certanei dialèctes, coma lo [[napolitan]], son d'ara endavant considerats coma vulnerables e començan de far l'objècte de politicas de proteccion per leis autoritats. En fòra dei populacions italofònas, divèrsei minoritats linguïsticas existisson sus lo territòri italian. Lei pus importantas son situadas dins lei regions aupencas [[frontiera|frontalieras]] e d'autrei son presentas dins d'endrechs que faguèron a passat temps partida d'estats estrangiers ([[Reiaume d'Aragon|Aragon]], [[Empèri Bizantin]]...) ò utilizats coma refugi per de populacions refugiadas, especialament originària dei [[Balcans]]. Aquelei minoritats representan solament una fraccion de la populacion italiana mai pòdon èstre localament majoritàrias. Ansin, lo [[francés]] dins la [[Val d'Aosta]], lo [[ladin]] (una lenga retoromanica) dins lo nòrd-oèst, l'[[alemand]] au sud de [[Tiròl]] e l'[[eslovèn]] a l'entorn de [[Trieste]] son de lengas cooficialas. D'autrei lengas an pas un estatut de cooficialitat mai son reconegudas e protegidas per l'estat italian coma lenga minoritària. Son l'[[occitan]] dins lei [[Valadas Occitanas]], l'[[arpitan]] dins la [[Val d'Aosta]], lo [[catalan]] de la vila d'Alghero, l'[[albanés]] parlat dins certanei províncias dau sud ò de [[Sicília]], lo grèc parlat dins lo sud de la peninsula, lo [[sarde]] en [[Sardenha]] e lo [[croat]] parlat dins certaneis endrechs dau centre de la peninsula. === Religion === Lo [[catolicisme]] es la religion predominanta (85% de la populacion) ; i a de comunautats de [[protestant]]s e de [[judaïsme|josièus]] e una comunautat creissenta de confession [[musulman]]a. == Istòria == {{veire|Istòria d'Itàlia}}'' === Preïstòria === Lei vestigis clars pus ancians indicant una preséncia [[Homo|umana]] en Itàlia descubèrts per leis [[arqueologia|arqueològs]] datan de {{formatnum:500000}} ans ([[Paleolitic]] inferior). Per la seguida, i a aperaquí {{formatnum:50000}} ans, durant lo [[Paleolitic]] mejan, ''[[Òme de Neandertal|Homo neanderthalensis]]'' s'installèt dins la region ([[Bauma Breuil]], [[bauma de Fumane]]). Enfin, ''[[Homo sapiens]]'' i arribèt i a {{formatnum:34000}} ans ([[Bauma de Fumane|Fumane]]). Aquela arribada se faguèt en parallèl de cambiaments climatics importants liats a la fin dau darrier [[glaciacion|periòde glaciari]] (formacion de la mar Adriatica, disparicion dei [[glacièr]]s alpins). Puei, a partir dau [[Neolitic]], se desvolopèt la [[cultura de la terralha cardiala]]. De populacions [[Indoeuropèu|indoeuropèas]] colonizèron la peninsula. Au nòrd de [[Pò]], se desvolopèt la [[civilizacion dei Terramare]] entre [[-1700|1700]] e [[-1150|1150 avC]]<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, pp. 13-14.</ref>. Foguèt remplaçada per la [[cultura de Villanova]] que foguèt a l'origina de la [[civilizacion]] [[Etruscs|etrusca]] e qu'aguèt una influéncia majora sus lo desvolopament deis autrei pòbles italics<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 15.</ref>. D'aqueu temps, Sardenha èra ocupada per la [[civilizacion nuragica]] caracterizada per la bastida de [[tor]]s [[fortificacion|fortificadas]] dichas [[nurag]]s. Apareguèt au sègle XX avC e se mantenguèt fins au sègle II avC avans la conquista sistematica de l'illa per lei Romans. === L'Itàlia preromana === Après la fin dei periòdes preistòric e protoistoric, lei migracions en direccion de la peninsula e leis influéncias dei culturas aparegudas localament foguèron a l'origina d'un poblament relativament complèx. Au nòrd, la [[cultura de Villanova]] se turtèt a una resisténcia importanta dei pòbles d'Itàlia centrala e demorèt limitada a la region de Toscana ont evolucionèt per formar la [[civilizacion]] [[Etruscs|etrusca]]. Gràcias a sa cultura de remarca, leis Etruscs aguèron una influéncia majora sus leis autrei pòbles locaus. En revènge, sa [[Batalha de Cumae|desfacha de Cumae]] còntra lei Grècs entraïnèt l'anientament de la màger part de sei capacitats militaras e bloquèt definitivament sei temptativas d'expansion vèrs lo sud<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 21.</ref>. Leis Etruscs èran pas l'unic pòbles installats dins lo nòrd de la peninsula. D'efècte, d'importantei migracions de populacions vengudas dei regions montanhosas de l'èst e dau nòrd de la mar Adriatica entraïnèron la colonizacion dei litoraus meridionaus per divèrsei pòbles ilirians coma lei Venèts. Au sègle IV avC, de Cèltas colonizèron una partida de la vau de Pò<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 25-26.</ref>. Dins leis autrei regions de l'Itàlia modèrna, se trobavan de pòbles italics coma lei Marses, lei Samnitas, lei Volsques, lei Sabins ò lei Latins<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 11.</ref>. Son origina es supausada similara a aquelei dei [[Cèltas]]. Formavan dei federacions locaus que deguèron luchar a partir dau sègle VIII avC còntra l'installacion de colons [[Grècia antica|grècs]]<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, pp. 17-20.</ref>, [[Fenicia|fenicians]] ò [[Cartage|cartaginés]] lòng dau litorau<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, pp. 15-16.</ref>. Au començament dau sègle V avC, après divèrsei conflictes ([[Batalha d'Alalia|Alalia]], [[Batalha de Himera|Himera]], etc.), lei Grècs dominavan lei litoraus dau sud de la peninsula e de l'èst de Sicília e lei Cartaginés lei regions maritimas de Sardenha e de l'oèst de Sicília. Quauquei ciutats fenicianas demorèron independentas mai foguèron pauc a pauc integradas au sen dau domeni cartaginés. Leis Etrucs capitèron d'ocupar lo litorau de Corsega. === La Republica Romana === {{veire|Republica Romana}} [[Fichièr:Itàlia - Extension Romana (500-240 avC).png|thumb|Extension de la Republica Romana entre [[-500|500]] e [[-240|240 avC]].]] [[Roma]] foguèt fondada au sègle VIII avC (en [[-753|753 avC]] segon la tradicion<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 27.</ref>) lòng de [[Tibre]] dins la zòna d'influéncia [[Etruscs|etrusca]] en Itàlia centrala<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, pp. 30-32.</ref>. Fins a la fin dau sègle VI avC ([[-509|509 avC]] segon la tradicion), foguèt dirigit per de rèis (sèt segon la tradicion que tres èran etruscs) que capitèron de conquistar la region a l'entorn de la vila. Gràcias a una tièra d'alianças ([[Liga Latina]] en [[-493|493 avC]], Hernics en [[-486|486 avC]]... etc.), Roma capitèt de se protegir còntra lei trèblos dau centre de la peninsula<ref name="Milza 33">'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 33.</ref> puei poguèt luchar còntra lei vilas etruscas rivalas dau centre d'Itàlia, especialament Véies. Una tièra de guèrras victoriosas s'acabèron per la conquista de la vila en [[-396|396 avC]]<ref name="Milza 33"/> e Roma venguèt una vila importanta de la peninsula maugrat son pilhatge per de [[Cèltas]] en [[-390|390 avC]]. A partir dau sègle IV avC, acomencèt l'expansion de Roma sus tota la peninsula. D'etapas majoras foguèron lei [[Guèrras Samnitas]] ([[-343|343]] a [[-290|290 avC]]) que li permetèt de dominar son centre, la conquista de Tarenta ([[-272|272 avC]]) que li permetèt de s'estendre fins au sud e la destruccion de Faleries ([[-241|241 avC]]) que marquèt l'acabament de la somission dei [[ciutat-estat|ciutats-Estats]] etruscas. Après aquelei victòrias, lei [[Guèrras Punicas]] ([[-264|264]]-[[-146|146 avC]]) còntra [[Cartage]] e lei [[Guèrras de Macedònia]] ([[-215|215]]-[[-168|168 avC]]) s'acabèron per la destruccion de doas poissanças rivalas majoras e la Republica Romana foguèt d'ara endavant la premiera poissança de Mediterranèa. Aquò permetèt ai Romans d'ocupar una partida de la [[peninsula Iberica]], d'[[Africa]], de [[Grècia]] e d'[[Anatolia]]. Pasmens, aquelei conquistas renforcèron lo ròtle de l'armada e leis institucions republicanas perdiguèron pauc a pauc son autoritat en fàcia de generaus mai e mai ambiciós. Après una insureccion generala dei pòbles d'Itàlia ([[Guèrra Sociala]] de [[-91|91]] a [[-89|89 avC]] qu'obtenguèron la ciutadenetat romana, la Republica foguèt afeblida per una tièra de conflictes entre lei generaus [[Marius]] e [[Sulla]] de [[-88|88]] a [[-81|81 avC]]. Puei, dins leis annadas [[-50|50 avC]], lo poder foguèt partejat entre lei generaus [[Crassus]], [[Pompeu]] e [[Juli Cesar|Cesar]] (premier triumvirat). Après la mòrt de Crassus a [[Batalha de Carrhes|Carrhes]] en [[-53|53]] avC, una guèrra civila se debanèt entre Cesar e Pompeu de [[-49|49]] a [[-45|45 avC]] S'acabèt per la victòria dau premier e la mòrt dau segond. Acusat d'assaiar de restaurar la [[monarquia]], Cesar foguèt tuat per un complòt republican mai leis autors de l'assassinat foguèron finalament vencudas a [[Batalha de Filipos|Filipos]] ([[-42|42 avC]]). Enfin, fins a [[-30|30 avC]], un periòde de trèvas malaisadas e de conflictes entre lei partisans de Cesar s'acabèt per la victòria d'[[August]] que fondèt l'[[Empèri Roman]]. === L'Empèri Roman === {{veire|Empèri Roman}} [[File:Empèri Roman - Formacion.png|thumb|Expansion e formacion de l'Empèri Roman après la [[Segonda Guèrra Punica]].]] Maugrat lei guèrras civilas dau sègle I avC, la fin de la Republica veguèt unei conquistas aumentar lo territòri roman en [[Anatolia]], Orient Mejan, [[Gàllia]] e [[Hispania]]. [[August]] i apondiguèt [[Egipte]] e ordonèt la contuniacion d'aquela politica d'expansion. A sa mòrt en [[14]], la màger part dau bacin mediterranèu èra ansin tengut per lei Romans. Lo poder format per August gardèron leis institucions republicas mai son ròtle èra limitat per un emperaire dotat dei poders suprèms<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Lucien Jerphagnon, ''Histoire de la Roma antique'', Tallandier (2010), pp. 201-217.</ref>. Roma e Itàlia èran alora lo centre d'un empèri poderós e prospèr gràcias a l'establiment de la ''[[Pax Romana]]'' que favorizèt lo desvolopament dau comèrci e de l'economia. L'[[Empèri Roman]] contunièt una politica de conquistas fins au començament dau sègle II mai lo ritme demeniguèt rapidament. Après lo rèine d'[[Antonin lo Pietós|Antonin]] ([[138]]-[[161]]), lei conquistas s'arrestèron e l'Empèri acomencèt un declin lòng magerament entraïnat per l'influéncia creissenta de l'armada sus leis afaires politics. D'efècte, unei còps d'estat foguèron organizats per l'armada tre la premiera mitat dau sègle I. De mai, en l'abséncia de reglas de succession claras, la mòrt d'un emperaire èra sovent lo començament d'una guèrra civila entre unei generaus proclamats emperaires per lei sieunas tropas. Pasmens, au sègle III, la situacion degenerèt après l'assassinat de [[Sever Alexandre]] en [[235]]. Fins a [[285]], au mens setze emperaires ocupèron lo poder que deguèron luchar còntra de desenaus de temptativas d'usurpacion e la seccession de certanei territòris. Un autre fenomèn de remarca d'aqueu periòde foguèt lo desvolopament dau [[cristianisme|crestianisme]] persecutat en causa de son refús d'observar lo culte de l'emperaire. Pasmens, l'influéncia de la religion novèla aumentèt rapidament e foguèt finalament autorizada en [[313]]. En [[391]], lo [[paganisme]] foguèt oficialament enebit. La presa dau poder per [[Dioclecian]] permetèt d'estabilizar tornarmai leis institucions gràcias au sistèma de la [[Tetrarquia]] que devesiguèt l'Empèri entre unei generaus cargats de protegir diferentei regions. D'emperaires energics se succediguèron dins lo corrent de la fin dau sègle IV mai deguèron d'ara endavant faciar de menaças grèvas lòng dei frontieras germanicas ([[Batalha d'Andrinòple (378)|desfacha d'Andrinòple]] en [[378]]). Après lo rèine de [[Teodòsi I|Teodòsi]] en [[395]], l'Empèri foguèt devesit entre doas partidas. Itàlia faguèt partida de l'[[Empèri Roman d'Occident]] que deguèt faciar lei Grandeis Invasions Barbaras en [[406]] e s'afondrèt en [[476]]. D'aqueu temps, la peninsula foguèt pilhada mai d'un còp e son economia e sei vilas conoguèron un declin important. === Lei periòdes lombard, bizantin e franc === [[File:Partiment d'Itàlia entre Lombards e Bizantins.png|thumb|Partiment d'Itàlia entre Lombards e Bizantins.]] Après la disparicion de l'[[Empèri Roman d'Occident]] en [[476]], Itàlia foguèt lo centre d'un reiaume dirigit per lo cap barbar Odoacre. En [[493]], foguèt vencut e tuat per leis [[Ostrogòts]] de [[Teodoric lo Grand]] que fondèt lo sieu reiaume centrat sus la peninsula. Son estat foguèt organizat sus lo mantenement de la societat romana e son integracion per leis Ostrogòts. Pasmens, a partir de [[535]], foguèt atacat e destruch per lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] de [[Justinian Ier|Justinian]] que conquistèron tota la peninsula en [[553]]-[[554]] e i fondèron l'[[Exarcat de Ravenna|Exarcat de Ravena]]. Dich [[Guèrra dei Gòts]], aqueu conflicte entraïnèt la destruccion de la màger part d'Itàlia. La politica bizantina foguèt d'encoratjar la romanizacion de la peninsula per i restaurar l'[[Empèri Roman]]. Pasmens, tre [[568]], d'invasions lombardas comencèron dins la vau de Pò. Fins au començament dau sègle VII, capitèron d'ocupar tota lo nòrd, Toscana e lei regions interioras dau sud. Dins lo corrent d'aqueu sègle, lei Lombards, fòrça minoritaris au sen de la populacion, comencèron de fusionar ambé lei populacions latinas e seis elèits adoptèron lo [[latin]] coma lenga. Lei Bizantins se mantenguèron dins lei regions maritimas, a [[Roma]] e a [[Ravena]]. Per favorizar la defensa d'aquelei territòris, adoptèron un sistèma relativament descentralizat que favorizèt pauc a pauc l'emergéncia de poders locaus autonòms, especialament [[Venècia]]. En [[751]], la conquista de Ravena per lei Lombards marquèt la rompedura de l'equilibri. Lo [[papa]] perdiguèt la proteccion — sovent pesanta — de [[Constantinòple]] e cridèt a l'ajuda lei [[Empèri Carolingian|Francs]] de [[Pepin lo Brèu]]. Ocupèt la capitala lombarda e son fiu [[Carlesmanhe]] annexèt definitivament lo Reiaume Lombard en [[774]] après una temptativa de sètge còntra Roma. En cambi d'un sostèn religiós de la [[papa]]utat, lei [[Carolingians]] laissèron au papa un territóri en Itàlia Centrala que foguèt a l'origina deis [[Estats Pontificaus]]. L'òrdre gardèt en plaça la màger part de l'[[aristocracia]] lombarda e foguèt gaire contestat maugrat quauquei temptativas dau duc de Benevent per venir independent. Lei Bizantins gardèron quauquei territòrins a l'entorn de [[Venècia]] e dins lo sud de la [[peninsula]]. Au sègle IX, la peninsula venguèt la buta d'incursions de pilhatges menats per de [[naviri]]s sarrasins e, en Sicília, aqueleis incursions aprofichèron la division dei [[Empèri Bizantin|Bizantin]]s per realizar la conquista de l'illa de [[827]] a [[902]]. Palèrme i venguèt la capitala novèla e conoguèt un desvolopament economic important. Lei Sarrasins s'installèron tanben sus lei litoraus de Sardenha e de Corsega. Lo succès sarrasin foguèt tanben favorizat per la guèrra civila entre Carolingians que comencèt en [[875]] per lo contraròtle d'Itàlia. Lo caòs politic foguèt contuniat per de guèrras intèrnas a l'[[aristocracia]] italiana fins a l'integracion dau nòrd de la peninsula au sen dau reiaume d'[[Oton II (emperaire roman germanic)|Oton II]] en [[936]]. En [[962]], foguèt coronat emperaire per lo papa e fondèt lo [[Sant Empèri Roman Germanic]]. === Lo desvolopament dei comunas === [[File:Itàlia - Division de la Peninsula vèrs 1250.png|thumb|Itàlia vèrs 1250.]] L'autoritat dau [[Sant Empèri Roman Germanic]] se concentrèt inicialament sus la [[papa]]utat e leis afaires religiós. Ansin, en despiech dei tensions creissentas entre l'emperaire e lo papa, se formèt divèrsei poders locaus dins lei comunas italianas que venguèron mai e mai autonòmas e desvolopadas<ref name="Procacci 23-28">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 23-28.</ref>. Lei pus favorizadas per aqueu procès foguèron lei ciutats totjorn oficialament sota la senhoriá [[Empèri Bizantin|bizantina]] coma [[Republica de Venècia|Venècia]] ò [[Amalfi]] que venguèron de republicas marchandas aprofichant lo comèrci maritim per s'enriquir<ref name="Procacci 19-22">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 19-22.</ref>. Pilhada en [[1073]] per lei [[Sarrasins (pòble)|Sarrasins]] e dins leis annadas 1130 per lei [[Republica de Pisa|Pisans]], Amalfi perdiguèt rapidament son importància<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 19.</ref>. Sa plaça foguèt ocupada per Venècia que venguèt la poissança dominanta de la mar Adriatica e desvolopèt de relacions fruchosas ambé lo rèsta de l'[[Empèri Bizantin]]<ref name="Procacci 20">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 20.</ref>. En cambi, i obtenguèt d'avantatges comerciaus importants<ref name="Procacci 20"/> mai l'introduccion de rivaus ([[Republica de Pisa|Pisa]], [[Republica de Gènoa|Gènoa]]) en Orient Mejan après la [[Primièra Crosada|Premiera Crosada]] ([[1096]]-[[1099]]) entraïnèt una desgradacion progressiva dei relacions ambé [[Constantinòple]] desirós d'aprofichar lei rivalitats entre republicas marchandas per defendre lei sieus interès. En [[1204]], Venècia favorizèt donc lo destornament de la [[Quatrena Crosada]] vèrs la capitala bizantina que foguèt conquistada e pilhada<ref name="Procacci 21">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 21.</ref>. Venècia i averèt unei territòris grècs e gardèt sei posicions comercialas dins la region<ref name="Procacci 21"/>. Au sen dau Sant Empèri Roman Germanic, lei doas ciutats marchandas principalas foguèron [[Republica de Pisa|Pisa]] e [[Republica de Gènoa|Gènoa]]<ref name="Procacci 19-22"/>. La premiera ocupèt Corsega e una partida de [[Sardenha]]. Au sègle XI, èra la premiera poissança navala de Mediterranèa Occidentala mai se turtèt rapidament au desvolopament de [[Republica de Gènoa|Gènoa]] que foguèt capabla de rivalizar ambé Venècia. En [[1284]], la [[batalha de la Meloria]] s'acabèt per una desfacha grèva dei Pisans fàcia ai Genoès. Pisa acomencèt de declinar. De son caire, Gènoa fondèt una rota comerciala fins a [[Brujas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 41.</ref> e, aliada ai Bizantins<ref>Gènoa foguèt ansin un sostèn major de la restauracion de l'[[Empèri Bizantin]]. Sei fòrças ajudèron a la destruccion de l'[[Estat latin de Constantinòple|Empèri Latin]] protegit per Venècia en [[1261]] e participèron a la defensa de la [[Constantinòple]] en [[1453]].</ref>, obtenguèt d'avantatges comerciaus majors dins la [[Mar Negra]]. En fòra de l'emergéncia dei republicas marchandas, dos autrei poissanças apareguèron en Itàlia dins lo corrent dau periòde : lo [[Reiaume de Sicília]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 28-32.</ref> e la vila de Florença. D'efècte, a partir dau sègle XI, Sicília e lo sud de la [[peninsula]] venguèt la buta d'aventuriers normands qu'acomencèron sa conquista, encoratjats a partir de [[1059]] per lo papa en conflicte ambé l'[[Empèri Bizantin]] après l'esquisme de [[1055]]. En [[1091]], Sicília èra fondat e lo [[Reiaume de Sicília]] foguèt unificat en [[1127]]. En [[1156]], la màger part de la mitat sud d'Itàlia èra plaçada sota son autoritat. De son caire, Florença capitèt d'obtenir un ròtle economic e culturau major illustrat per l'emission d'una [[moneda]] d'[[aur]] tre [[1252]], l'influéncia de sei bancas sus lo continent europèu e sa plaça centrala dins lei cambis intellectuaus de l'epòca<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 45 e 51-58.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 105-109.</ref>. Enfin, lo periòde dei sègles XI e XII foguèt pereu marcat per lo conflicte lòng entre l'emperaire e lo papa que sostenguèt lpei demandas d'autonòmias dei comunas dau nòrd d'Itàlia. Regardant leis afaires religiós, la [[Querèla deis Investiduras]] ([[1075]]-[[1122]]) foguèt una victòria clara de la papautat que restaurèt son independéncia espirituala a respèct de l'emperaire. Puei, en [[1167]], la formacion d'una Liga dei ciutats lombardas e la [[Batalha de Legnano|desfacha imperiala de Legnano]] en [[1176]] confirmèt l'autonòmia quasi totala dei comunas italianas<ref name="Procacci 32">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 32.</ref>. Enfin, au sège XIII, se debanèt la darriera fasa. Leis elèits italianas se devesiguèron entre partisans dau papa (Guelfs) e partisans de l'emperaire (Gibelins) e la lucha se centrèt sus lei conflictes entre lei comunas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 32-36.</ref> e sus lo contraròtle dau Reiaume de Sicília que sa dinastia dispareguèt a la fin dau sègle XII. Après doas temptativas deis emperaires per venir rèi de Sicília, la papautat donèt lo reiaume a l'Ostau d'Anjau que lo conquistèt en [[1266]]. Pasmens, aquela dominacion foguèt mau acceptada e en [[1282]], una revòuta donèt lo reiaume au [[Reiaume d'Aragon|rèi d'Aragon]]<ref name="Procacci 37">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 37.</ref>. Aquò entraïnèt una intervencion francesa e lo partiment dau reiaume entre Anjau (region continentala) e Aragon (Sicília). === La fin de l'Edat Mejana e la patz de Lodi === [[Fichièr:Itàlia - Patz de Lodi (1454).png|thumb|Itàlia en 1454 après la Patz de Lodi.]] A partir dau sègle XIV, Itàlia foguèt quasi independenta dau Sant Empèri Roman Germanic que gardèt solament un ròtle limitat dins leis afaires de la [[peninsula]]. Lei comunas i ocupèron la premiera plaça, situacion renfòrçada per l'alunchament de la [[papa]]utat en [[Avinhon]] de [[1309]] a [[1423]]. Ansin, lei guèrras entre comunas evolucionèron a l'avantatge dei vilas pus ricas e pobladas entraïnant l'emergéncia d'unei poders regionaus coma [[Milan]] e lo renfòrçament deis ancians coma Venècia, Gènoa ò Florença<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 72.</ref>. Lo periòde de la fin de l'[[Edat Mejana]] foguèt donc relativament agitat. A partir de la Pèsta de [[1348]], foguèt tanben marcat per una tièra d'epidemias grèvas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 61-62.</ref> que van favorizar de transformacions socialas, especialament au sen de l'[[aristocracia]] urbana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 63-64.</ref>. De'n premier, Sardenha foguèt lo teatre d'una conquista malaisada de part deis [[Reiaume d'Aragon|Aragonés]], politicament sostengut per lo papa, a partir deis annadas 1320. Capitèron d'eliminar lei preséncias genoesa e pisana dins l'illa mai se turtèron a la resisténcia opiniastra dei populacions indigènas ([[1391]]-[[1409]]). Après aquelei dificultats, leis Aragonés ataquèron pas Corsega que passèt sota lo contraròtle de la [[Republica de Gènoa]]. En Sicília, una revòuta de l'aristocracia en [[1377]] entraïnèt la quasi disparicion dau poder centrau que foguèt conquistat per leis Aragonés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 83.</ref>. Après lei conquistas de Sardenha e de Sicília, Aragon s'interressèt au reiaume de Nàpols que foguèt ocupat en [[1442]] permetent a la corona d'Aragon puei a [[Espanha]] après lo maridatge dei Rèis Catolics de venir una poissança importanta en Itàlia. Pasmens, per assegurar sa posicion, lo rèi aragonés [[Anfós V d'Aragon|Anfós V]] deguèt reconóisser toteis leis usurpacions feodalas realizadas dins lo corrent dau periòde d'anarquia de la fin dau sègle XIV<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 84.</ref>. Aquò venguèt una basa de la poissança feodala dins lo sud de la peninsula. Dins lo nòrd de la peninsula, lo periòde foguèt marcat per l'emergéncia de Milan<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 43-45.</ref> dirigida per lei Visconti. Formèron au sègle XIV un estat poderós que se turtèt rapidament a l'ostilitat de Florença<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 73.</ref> e de Venècia. Au sègle XV, Venècia adoptèt una politica d'expansion dins la vau de Pò qu'entraïnèt una tièra de guèrras. I annexèt unei vilas coma [[Pàdoa]], [[Verona]] ò [[Breissa]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 68-69.</ref>. La patz de Lodi en [[1454]] sancionèt aquelei progrès e establiguèt un equilibri important fins ais intervencions francoespanhòlas dau sègle seguent. De son caire, Florença capitèt de se renfòrçar en Toscana après lei conquistas d'[[Arezzo]] ([[1384]]) e de [[Pisa]] ([[1406]]). Pasmens, l'afrontament pus important dau sègle XIV foguèt la lucha lònga per la supremàcia comerciala entre Venècia e Gènoa. Son apogèu foguèt la saunosa [[Guèrra de Chioggia]] ([[1376]]-[[1381]]) que s'acabèt per la destruccion de la flòta de Gènoa e de pèrdas fòrça importanta per aquela de Venècia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 67.</ref>. Dins aquò, lei doas ciutats mau capitèron de s'eliminar maugrat lo mantenement d'una leugiera superiotat de Venècia. De mai, après la [[Sètge de Constantinòple (1453)|presa de Constantinòple]] per leis [[Empèri Otoman|Otomans]] en [[1453]] e la descubèrta de rotas comercialas novèlas per lei [[Portugal|Portugués]], anavan desenant subretot luchar per defendre e gardar sei possessions. === Lei guèrras d'Itàlia e lo periòde espanhòu === [[File:Itàlia - Fin dei Guèrras d'Itàlia (1559).png|thumb|Itàlia en 1559 après la fin dei Guèrras d'Itàlia.]] A la fin dau sègle XV, lei rèis de [[França]] eiretèron de l'Ostau d'Anjau divèrsei revendicacions sus de territòris italians, especialament lo [[Reialme de Sicília|Reiaume de Sicília]]. De [[1494]] a [[1559]], aquelei revendicacions se turtèron ai drechs d'[[Espanha]] eissits de la [[Reiaume d'Aragon|corona d'Aragon]] entraïnant lei [[Guèrras d'Itàlia]]. S'acabèron per una victòria [[Espanha|espanhòla]] que venguèt la poissança dominanta de la [[peninsula]]. Lo conflicte centrau dau periòde acomencèt en [[1494]] quand [[Carles VIII de França|Carles VIII]] ([[1483]]-[[1498]]) ocupèt [[Nàpols]] amb una armada e s'i faguèt coronar rèi de Nàpols. Una coalicion gropant [[Espanha]], lei Habsborg, la papautat, [[Republica de Venècia|Venècia]] e [[Ducat de Milan|Milan]] l'obliguèt de se retirar mai son successor [[Loís XII de França|Loís XII]] ([[1498]]-[[1515]]) contunièt de revendicar Nàpols. Eiretier dei Visconti, apondiguèt tanben Milan ais ambicions [[França|francesas]]. Capitèt d'ocupar Milan e Nàpols entre [[1499]] e [[1501]] mai leis Espanhòus, sostenguts per la màger part deis estats italians, capitèron de lei reconquistar de [[1504]] a [[1513]] après divèrsei cambiaments d'alianças. Après sa revirada, son successor [[Francés Ièr de França|Francés I{{èr}}]] ([[1515]]-[[1547]]) assaièt a son torn de conquistar l'eiretatge d'Anjau e dei Visconti<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 114.</ref>. En [[1515]], sa [[batalha de Marignan|victòria de Marignan]] li donèt lo [[Ducat de Milan]] mai sa [[batalha de Pavia|desfacha de Pavia]] permetèt a [[Carles Quint]] ([[1516]]-[[1555]]) de gardar Nàpols e d'annexar Milan au sieu domeni<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 125.</ref>. Après Pavia, d'autrei guèrras d'Itàlia se debanèron entre Francés e Espanhòus<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 126-134.</ref> mai l'importància de la region dins l'encastre de la confrontacion entre lei rèis de França e lei Habsborg demeniguèt. En [[1559]], lei Francés èran finalament laissats en fòra d'Itàlia e Espanha i assegurava son egemònia gràcias a la possession de Sardenha, de Sicília, de Nàpols, de [[Milan]] (demenit de Parma venguda independenta e de territòris aupencs ocupat per [[Soïssa]]) e de quauquei zònas maritimas de Toscana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 130-137.</ref>. De revòutas còntra la [[Feudalitat|feodalitat]] fòrça pesanta de Sardenha, de Sicília e de Nàpols aguèron luòc mai foguèron esquichadas dins lo corrent dau sègle XVI confirmant l'òrdre de l'aristocracia de la region. En revènge, Milan conoguèt un desvolopament economic rapide. Per leis estats italians, lo periòde dei Guèrras d'Itàlia foguèt marcat per de fortunas variablas e per lo començament dau declin de [[Republica de Venècia|Venècia]] e de [[Republica de Gènoa|Gènoa]] menaçats sus lo continent e mai sus la mar per leis avançadas de l'[[Empèri Otoman]]. Sota la direccion dei [[papa]]s [[Alexandre VI]] ([[1492]]-[[1503]]), [[Juli II]] ([[1503]]-[[1513]]) e [[Leon X]] ([[1513]]-[[1521]]), la Glèisa anava capitar de sometre a son autoritat — relativa car lo bregandatge demorèt una mença non negligibla<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 167.</ref> — leis [[Estats Pontificaus]]. Pasmens, i cambièt pas l'organizacion de la societat que demorèt de tipe feodau coma dins lo sud<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 167-168.</ref>. Lo desvolopament i demorèt donc fòrça feble<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 168.</ref>. De mai, lo gras de corupcion agantat per lei papas d'aqueu periòde anava venir una causa dau succès de la [[Reforma]] Protestanta començadas tre leis annadas 1510. En [[Toscana]], lei Medicis capitèron d'utilizar leis alianças francesa e espanhòla a son profiech per fondar en [[1532]] un Ducat de Toscana dirigit per la [[dinastia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 127-128.</ref>. De mai, en [[1555]], obtenguèron una ajuda militara espanhòla per conquistar Siena. Pasmens, dins lo procès, la classa dirigenta de [[Florença]] perdiguèt son influéncia dins leis afaires financiers d'[[Euròpa]] e se concentrèt magerament sus l'esplecha agricòla de Toscana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 147-151.</ref>. En [[Savòia]], lei ducs conoguèron unei periòdes d'ocupacion estrangiera mai aprofichèron finalament lei Guèrras d'Itàlia per s'estendre en direccion de [[Pò]]. Entre [[1588]] e [[1601]], una tièra de conflictes e d'acòrds ambé [[França]] renforcèt lei posicions italianas dau ducat que cedèt en revènge divèrsei fèus occidentaus ai Francés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 153.</ref>. Lo Ducat venguèt donc pauc a pauc un estat mai e mai italian mai la cultura francesa i gardèt de posicions importantas. Ansin, Savòia qu'èra alora una marcha entre [[França]] e Itàlia venguèt pauc a pauc un estat italian<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 151-152.</ref>. Enfin, entre [[Toscana]], [[Milan]] e [[Gènoa]], divèrsei estats pichons capitèron de demorar ò de venir independents. Poguèron venir de còps la causa de conflictes d'amplor coma la [[Guèrra de succession de Mantòa]] ([[1628]]-[[1631]]). [[File:Itàlia - Expansion e declin dei Republicas de Venècia e de Gènoa.png|thumb|Expansion e declin dei Republicas de Venècia e de Gènoa.]] Regardant leis afaires de las republicas de Venècia e de Gènoa, leis annadas seguents la disparicion de l'[[Empèri Bizantin]] foguèron jalonadas de reculaments còntra l'[[Empèri Otoman]] en Mediterranèa Occidentala e en [[Mar Negra]] mentre que lei Portugués acomencèron de lei concurrenciar gràcias ai rotas comercialas passant au sud d'[[Africa]]. Lei doas ciutats conoguèron tanben d'annadas malaisadas dins lo corrent dei Guèrras d'Itàlia. Pasmens, aqueu declin foguèt lòng e progressiu car tant Venècia que Gènoa avián encara d'arguments d'opausar ais Otomans. De mai, lo comèrci d'espècias portugués lòng d'[[Africa]] èra perilhós e representèt lòngtemps una fraccion febla a respèct deis importacions europèas passant per Itàlia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 138-139.</ref>. Venècia opausèt ansin una resisténcia acarnada ais atacas otomanas e lei Turcs deguèron sostenir de guèrras lòngas e saunosas ([[batalha de Lepanta]] en [[1571]]) per conquistar pauc a pauc lei comptadors e territòris venecians d'Orient. De son caire, Gènoa se reconvertiguèt amb succès dins leis afaires financiers gràcias a sei bancas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 138.</ref>. Pasmens, dins lei fachs, lei bancas prenguèron lo contraròtle de l'estat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 69-72.</ref>. Lo declin economic vertadier d'aquelei ciutats — e de tota la [[peninsula]] — se debanèt dins lo corrent dau sègle XVII quand lei poissanças occidentalas ([[Províncias Unidas]], [[Reialme Unit|Anglatèrra]] e [[França]]) s'afirmèron tanben coma poissanças marchandas. Acomencèt per un periòde d'estagnacion avans de se transformar en crisi prefonda qu'anava entraïnar una agitacion sociala mai ò mens importanta segon lei regions. Per exemple, la produccion de pèças de lana demeniguèt a Venècia de {{formatnum:29000}} en [[1602]] a solament {{formatnum:2000}} a la fin dau sègle. La populacion aumentèt gaire durant aqueu periòde (per exemple, de 1,07 milions en [[1570]] a solament 1,123 milions en [[1714]] per [[Sicília]]). Enfin, leis estats italians perdiguèron sa supremàcia [[mar]]itima au profiech dei marchands anglés e olandés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 181.</ref>. En fàcia d'aquela crisi, l'[[aristocracia]] arrestèt de finançar d'expedicions comercialas perilhosas per s'orientar vèrs l'investiment dins la tèrra ò la bastida immobiliàri. Aquò empachèt ò limitèt leis esfòrç deis estats italians per assaiar de se redreiçar. === La guèrra de succession d'Espanha e la redistribucion territòriala dau sègle XVIII === [[File:Itàlia - Division de la Peninsula en 1789.png|thumb|Itàlia en 1789 avans la Revolucion Francesa.]] Au sègle XVIII, la [[Guèrra de Succession d'Espanha]] ([[1701]]-[[1714]]) s'acabèt per un afebliment marcat de la preséncia espanhòla. Fins au començament de la [[Revolucion Francesa]] en [[1789]], aquò entraïnèt divèrsei redistribucions territòrialas dins la peninsula a l'avantatge d'[[Àustria]] e de [[Savòia]]. La Guèrra de Succession d'Espanha foguèt causada per la menaça d'una unificacion dei coronas de França, premiera poissança mondiala, e d'Espanha, premiera poissança coloniala. Per defugir la formacion d'un estat tant poderós en Euròpa Occidentala, se formèt alora una coalicion antifrancesa gropant la màger part deis estats europèus. S'acabèt militarament per una revirada dei Francés capables de protegir sei frontieras maugrat una tièra de desfachas mai incapables de protegir totei lei territòris espanhòus e de destrurre la coalicion enemiga. En particular, en Itàlia, la màger part dei possessions de la corona d'Espanha foguèron conquistadas per lei fòrças d'[[Reialme Unit|Anglatèrra]], d'Àustria e de Savòia. Ansin, a la signatura de la [[Tractat d'Utrecht|patz d'Utrecht]] en [[1714]], lei territòris espanhòus de Milan, de Sardenha, de Toscana e lo Reiaume de Nàpols foguèron annexadas per leis Austrians e Sicília foguèt annexada per Savòia. Pasmens, Espanha acceptèt pas son exclusion de la peninsula Italica; atau [[Felip V d'Espanha|Felipe V]] ([[1700]]-[[1746]]) aprofichèt son maridatge ambé la filha dau duc de Parma per trobar d'aliats e atacar lei possessions austrianas en [[1717]]. Una intervencion francoanglesa limitèt la desfacha austriana mai permetèt ais Espanhòus de retrobar certanei territòris. Entraïnèt tanben un cambi territòriau entre Savòia e Àustria : Sicília venguèt austriana e Sardenha foguèt integrada au sen de Savòia que venguèt d'ara endavant lo [[Reiaume de Sardenha]] en [[1720]]. Dins lo corrent de la [[Guèrra de Succession de Polonha]] ([[1733]]-[[1738]]), [[Espanha]] e [[Reiaume de Sardenha|Sardenha]] aprofichèron son aliança ambé França per atacar tornarmai lei possessions austrianas. Una tièra de victòrias li permetèt de conquistar lo sud de la peninsula (Sicília, Nàpols). Pasmens, en causa de l'ostilitat britanica, [[Madrid]] poguèt pas annexar dirèctament aquelei regions mai poguèt lei fixar a un prince de l'Ostau Borbon. Aquò entraïnèt la formacion d'un Reiaume de Nàpols e de Sicília que venguèt un aliat de França e d'Espanha. De son caire, Sardenha conquistèt e annexèt una partida de la region de Milan. Puei, en [[1748]], la fin de la [[Guèrra de Succession d'Àustria]] ([[1740]]-[[1748]]) permetèt a un Borbon de venir duc de Parma e a Sardenha d'avançar mai en direccion de Milan. De [[1748]] a [[1796]], la peninsula conoguèt un periòde de [[patz]] marcat per un renfòrçament dei posicions de l'Ostau dei Habsborg gràcias a una tièra de maridatges ambé lei princes Borbons, especialament aquelei de Parma e de Nàpols. Dins lo corrent d'aqueleis annadas, lo nòrd-oèst (Milan e la region continentala de Sardenha) de la peninsula aprofichèt una tièra de sobeirans inspirats per leis [[Sègle de las Luses|idèas dei Lutz]] ò la preséncia de foncionaris austrians ben formats per se desvolopar economicament<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 213-221.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 230-234.</ref>. Venècia e Gènoa, dirigidas per d'[[oligarchia]]s conservatritz<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 227-228.</ref>, deguèron faciar de dificultats economicas e socialas en causa de la demenicion de son comèrci e de son trafeg portuari maugrat d'esfòrç venecians a la fin dau sègle per restaurar una partida de sa capacitat maritima gràcias a d'acòrds navaus ambé d'estats musulmans mediterranèus. Dins lo rèsta d'Itàlia, de temptativas de reformas se turtèron a de resisténcias importantas e mau capitèron<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 235.</ref>. Ansin, lo [[Reiaume de Nàpols]] e leis [[Estats Pontificaus]] demorèron fòrça pauc desvolopats<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 221-226.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 227-229.</ref>. En fòra de sei dificultats intèrnas, Gènoa aguèt tanben de dificultats importantas en Corsega que se revoutèt a partir de [[1729]]. Aquò foguèt lo començament d'un cicle de repression e d'insureccions novèlas (formacion d'un reiaume efemèr en [[1736]]-[[1738]] puei d'una republica en [[1755]]-[[1769]]). Entraïnèt pauc a pauc l'afebliment de la preséncia genoesa que gardèt finalament solament lei pòrts importants gràcias a un sostèn militar francés. En [[1768]], Gènoa vendèt l'illa au rèi de França per pagar sei dèutes. En [[1769]], lei Francés esquichèron lo movement independentista de [[Pasquale Paoli]] a [[Batalha de Ponte Novu|Ponte Novu]] e l'illa quitèt l'esfèra italiana per intrar dins aquela de França. De son caire, Venècia perdiguèt a cha pauc sei possessions en Mediterranèa Orientala après una tièra de guèrras novèlas que s'acabèron en [[1718]] maugrat una resisténcia acarnada ([[sètge de Candia]] de [[1648]] a [[1669]], reconquista provisòria de Peloponés en [[1699]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 180.</ref>. En revènge, capitèt d'estendre sei possessions de Dalmàcia. === Lo periòde francés === [[File:Itàlia - Periòde francés.png|thumb|Itàlia durant lei guèrras napoleonencas.]] A partir de [[1796]], Itàlia venguèt un teatre d'operacions dei guèrras revolucionàrias e napoleoncas e foguèt ocupada per França de [[1801]] a [[1814]]. Aqueu periòde foguèt relativament cort mai aguèt una infuéncia importanta sus l'istòria de la [[peninsula]] e l'emergéncia dau movement d'unificacion dins lo corrent dau sègle XIX<ref name="Procacci 253">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 253.</ref>. Lei victòrias de [[Napoleon Bonaparte]] entre [[1796]] e [[1799]] entraïnèron l'ocupacion d'una partida importanta dau nòrd (Piemont, Milan...) e l'annexion de Venècia per Àustria per compensar la pèrda de Milan. A partir de [[1801]], leis ocupacions venguèron d'annexions e, dins lo corrent dei conflictes europèus d'aqueu temps, lei Francés ocupèron tota la peninsula que foguèt reorganizat per l'emperaire [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]]. Lei regions de Turin, de Gènoa, de Parma, de Florença e de Roma venguèron dirèctament dei departaments de l'Empèri Francés. Lo nòrd e lo nòrd-oèst ([[Lombardia]], [[Venèt]], [[Emília e Romanha|Emília]]) formèron la Republica Italiana que venguèt lo Reiaume d'Itàlia en [[1805]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 242.</ref>. Napoleon n'èra lo rèi e son fiu adoptiu e generau [[Eugène de Beauharnais]] lo vice-rèi. Lo sud formèt un Reiaume de Nàpols que foguèt fisat a [[Josèp Bonaparte]] de [[1806]] a [[1808]] puei a [[Joachim Murat]] de [[1808]] a [[1813]]. Enfin, quauquei territòris magerament situadas a l'entorn de [[Massa]] e de [[Lucca]] formèron un ensems de principats dirigidas per [[Elisa Bonaparte]]. Lei Francés adoptèron de politicas de modernizacion deis institucions politicas e economicas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 240.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 242-246.</ref>. Pasmens, lei besonhs dei guèrras ([[impòst]]s, [[conscripcion]], etc.), lo refús de la preséncia estrangiera ò de la politica jutjada anticrestiana de la Republica Francesa entraïnèron d'insureccions regularas de còps renfòrçadas per d'incursions britanicas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 241.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 245-246.</ref>. En abriu de [[1814]], après l'abdicacion de l'emperaire, [[Eugène de Beauharnais]] deguèt retirar lei fòrças francesas de la peninsula maugrat la revirada dei temptativas d'invasions austrianas ([[batalha de Mincio]]) sostengudas per lei Napolitans après lo cambiament de camp de Murat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 249.</ref>. Pasmens, Murat perdèt son reiaume a l'eissida de la premiera desfacha de Napoleon e jonhèt tornarmai lo camp imperiau en 1815. En octòbre, assaièt de lo reconquistar mai foguèt vencut, capturat e fusilhat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 250.</ref>. Lo [[Congrès de Viena]] restaurèt principalament la situacion de [[1796]] franc de la [[Republica de Venècia]] annexada per l'[[Àustria|Empèri Austrian]] e de [[Republica de Gènoa|Gènoa]] annexada per lo Reiaume de Sardenha. Lo ducat de Parma foguèt fisat a Maria Loïsa, l'anciana frema de Napoleon. A sa mòrt, lei Borbons de Parma devián recuperar la direccion dau ducat. Dins aquò, aquela restauracion deis estats italians e de la preséncia italiana deguèt rapidament faciar d'agitacions politicas desirosas de luchar per l'unificacion d'Itàlia. === La Restauracion e lei premierei temptativas d'unificacion === [[File:Itàlia - Division politica en 1815 (Congrès de Viena).png|thumb|Itàlia en 1815 après lo Congrès de Viena.]] Après lo Congrès de Viena en [[1815]], la restauracion politica deis estats italians conoguèt de dificultats variadas. Lei dos problemas principaus foguèron lo mantenement ò non dei reformas napoleonencas e, subretot, l'aparicion d'una oposicion politica desirosa de defendre leis idèas novèlas e l'unitat italiana parcialament instaurada per lei Francés. La restauracion politica prenguèt de formas variadas dins lei diferents estats italics. Dins lo Reiaume de Sardenha per exemple, leis autoritats assaièron d'eliminar totei lei traças de la preséncia francesa<ref name="Procacci 253"/>. Dins d'autrei regions , certanei reformas foguèron en revènge conservadas ò inspirèron de movements reformators coma dins lo Reiaume dei Doas Sicílias<ref name="Procacci 253"/>. Pasmens, lo conservatisme foguèt la politica pus frequenta e deguèt faciar de movements d'oposicion gropats au sen d'organizacions secrètas fòrça devesidas entre elei. Aquò entraïnèt donc dins totei leis estats un renfòrçament dei mesuras de contraròtle politic (polícia, susvelhança dei [[frontiera]]s...) e una afirmacion novèla dei frontieras entre estats qu'avián disparegut dins lo corrent dau periòde francés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 251-252.</ref>. Dins aquò, aquelei decisions poguèron pas defugir d'insureccions regularas en [[1820]]-[[1821]] dins lo [[Reiaume dei Doas Sicílias]] e en [[1831]] dins la màger deis estats d'Itàlia, compres leis Estats Pontificaus. Foguèron reprimidas per l'armada austriana que restabliguèt lo ''statu quo ante''<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 255.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 262-265.</ref>. Pasmens, après aquelei desfachas, lei movements populars italians acomencèron de s'estructurar a l'entorn de programas politics. En particular, apareguèt una idèa republicana desvolopada per [[Giuseppe Mazzini]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 267-269.</ref>, una idèa dicha neo-guelfa que prepausèt un modèle basat sus de comunas fòrça autonòmas plaçadas sus l'autoritat morala de la papautat<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 269-272.</ref> e un movement desirós l'unificacion de la peninsula a l'entorn dau Reiaume de Sardenha. Entre [[1846]] e [[1848]], l'eleccion dau papa [[Piu IX]], considerat coma favorable a l'unitat italiana<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 274-276.</ref>, entraïnèt un envam en favor de reformas d'inspiracion liberalas e obliguèt leis Austrians de mandar de tropas suplementàrias. Aquò renforcèt l'òdi antiaustriana e entraïnèt una tièra d'insureccions en [[1848]]. En [[1848]] e [[1849]], ajudadas per unei revòutas dins lei vilas principalas de la peninsula, lei tropas de Piemont assaièron de vencre lei fòrças austrianas mai foguèron desfachas entraïnant l'abdicacion dau rèi [[Carles-Albèrt de Sardenha]] e son exil<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 277-280.</ref>. Puei, Àustria, sostenguda per [[França]] dins la region romana, capitèt d'esquichar leis insureccions republicanas de Venècia e deis estats d'Itàlia Centrala<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 280-281.</ref>. Dins lo sud, lei Borbons capitèron de restaurar son poder. A la fin de [[1849]], lo ''[[statu quo ante]]'' èra restablit. Au sen dau movement d'unificacion italian, lei movements republican e neo-guelf èran descreditats ò tròp afeblits per gardar un ròtle important. Demorèt solament l'idèa d'unificar Itàlia a l'entorn dei rèis de Sardenha<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 285.</ref>. Pasmens, en causa de la superiotat militara austriana, aquela opcion necessitava de trobar d'aliats poderós en Euròpa. === Lo Risorgimento e l'unificacion d'Itàlia === [[File:Itàlia - Unificacion.png|thumb|Formacion e expansion d'Itàlia entre 1859 e 1919.]] {{veire|Risorgimento}} Après [[1849]], lo Reiaume de Sardenha venguèt lo centre dau procès d'unificacion dau país gràcias a l'òbra de [[Camillo Cavour]] e de [[Josèp Garibaldi]]. Dins lo corrent d'emergéncia dau nacionalista en Euròpa Centrala e Orientala, capitèron de trobar de sostèns internacionaus e de suscitar de movements insureccionaus dins leis autreis [[estat]]s italians per unificar la peninsula a partir de Piemont de [[1861]] a [[1870]]. D'efècte, après l'[[abdicacion]] de [[Carles-Albèrt de Sardenha]], Piemont aprofichèt lo govèrn novèu per se liberalizar e desvolopar son potenciau economic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 286-289.</ref>. A partir de [[1852]], dirigit per [[Camillo Cavour|Cavour]], anava aprofichar lei cambiaments politics de la segonda mitat dau sègle XIX per crear de condicions favorablas au procès d'unificacion. De'n premier, capitèt de se raprochar de la [[França]] de [[Napoleon III]] e dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] gràcias a la participacion dau [[Reiaume de Sardenha]] a la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 289-290.</ref>. En [[1858]], Cavour negocièt un acòrd ambé l'emperaire francés per permetre la creacion d'una confederacion italiana sota la direccion morala dau [[papa]], l'annexion dau nòrd d'Itàlia per [[Piemont]], lo regropament deis estats centraus au sen d'un reiaume novèu, lo mantenement dau Reiaume dei Doas Sicílias e lo mantenement deis Estats Pontificaus<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 290-291.</ref>. En cambi, [[Savòia]] e lo [[Comtat de Niça]] foguèron promes a França. Après una tièra de provocacions, una guèrra aguèt luòc en [[1859]] entre lo Reiaume de Sardenha, sostengut per França, e Àustria. Desfachs a [[Batalha de Magenta|Magenta]] e a [[Batalha de Solferino|Solferino]], leis Austrians deguèron cedir Milan au Reiaume de Sardenha<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 291.</ref>. Puei, en [[1860]], una tièra d'insureccions acomençadas en [[1859]] dins leis estats centraus d'Itàlia entraïnèron la signatura d'un acòrd novèu entre França e Sardenha. En cambi de la confirmacion de la cession de [[Savòia]] e de [[Niça]], Piemont poguèt annexar lei regions de Parma, de Modena, de Bolonha e de Florença<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 291-292.</ref>. Pasmens, lo [[Reiaume dei Doas Sicílias]] e leis Estats Pontificaus èran encara en plaça. Totjorn en [[1860]], una expedicion militara foguèt organizada per [[Josèp Garibaldi|Garibaldi]] còntra lo reiaume napolitan. Gràcias a un sostèn de la flòta britanica, lei volontaris de Garibaldi capitèron de desbarcar e de conquistar Sicília<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 292-293.</ref>. Puei, ataquèron dirèctament lo sud de la peninsula que foguèt tanben conquistat au començament de [[1861]] gràcias au renfòrç de l'armada sarda. Aqueu movement permetèt tanben d'ocupar la màger part deis Estats Pontificaus. A la fin de l'annada, de [[plebiscite]]s foguèron organizats per [[Camillo Cavour|Cavour]] per proclamar [[Victor Manuel II d'Itàlia|Victor Manuel II]] rèi d'Itàlia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 294-295.</ref>. En [[1865]], una aliança foguèt concluda ambé la [[Prússia]] deu temps deu cancelièr [[Otto von Bismarck]] còntra Àustria. Militarament desfacha, Itàlia aprofichèt la victòria prussiana per annexar la region de Venècia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 302-303.</ref>. En revènge, en [[1867]], una expedicion de volontaris comandats tornarmai per [[Josèp Garibaldi|Garibaldi]] foguèt vencuda a [[Batalha de Mentana|Mentana]] per lei tropas francovaticanas<ref name="Procacci 304">'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 304.</ref>. [[Roma]] e sa region demorèron ansin en fòra d'Itàlia fins a la retirada de sa [[garnison]] francesa en [[1870]] après l'afondrament dau regime de [[Napoleon III]], defensor de l'independéncia de la papautat<ref name="Procacci 304"/>. Après la pèrda de son territòri, lo [[papa]] se considerèt coma presonier de Vatican entraïnant un conflicte diplomatic lòng (fins a [[1929]]) ambé lo govèrn italian<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 305.</ref>. === Lo Reiaume d'Itàlia === La proclamacion dau Reiaume d'Itàlia favorizèt la formacion de l'Estat italian modèrne. La separacion entre lo nòrd e lo sud de la peninsula s'afirmèt rapidament en causa de la concentracion deis investiments dins la Vau de Pò. Pauc a pauc, lo país venguèt una poissança regionala puei mondiala après sa participacion victoriosa a la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, lo resultat d'aquela guèrra causèt una crisi intèrna grèva que favorizèt la presa dau poder per lei [[faissisme|faissistas]] de [[Benito Mussolini|Mussolini]]. Desirós d'estendre la dominacion italian en Mediterranèa e en [[Africa]], son regime s'afondrèt en [[1943]] après una tièra de reviradas. Descreditada, la [[monarquia]] foguèt abolida après lo conflicte. D'efècte, après [[1861]], l'unificacion d'Itàlia se faguèt a l'entorn de [[Piemont]] e l'administracion sarda s'estendèt a cha pauc a tota la peninsula. Pasmens, l'introduccion d'[[impòst]]s novèus e de la [[conscripcion]] obligatòria i causèt rapidament de contestacions e d'insureccions armadas, especialament entre [[1861]] e [[1865]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 298-301.</ref>. Aquò agravèt lei dificultats e lei retards economics dei regions meridionalas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 306-307.</ref> onte comencèron de se formar d'organizacions criminalas poderosas a l'origina dei [[mafia]]s actualas. Puei, la [[Revolucion industriala]] renforcèt aquela tendància en orientant vèrs leis investiments realizats dins lo nòrd leis [[impòst]]s levats dins lo sud<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 319-320.</ref>. Durant lo govèrn d'[[Agostino Depretis]] ([[1876]]-[[1887]]), la borgesiá dau nòrd conquistèt la supremàcia economica — e venguèt una poissança industriala importanta a partir de 1900<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 306-307.</ref> — e l'aristocracia dau sud capitèt de mantenir sei posicions. Entraïnèt tanben lo començament de l'emigracion massiva d'Italians en direccion dau [[continent]] [[america]]n ([[Argentina]], [[USA|Estats Units]]...)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 346-349.</ref>. De mai, per assegurar e estabilizar son poder, Depretis inaugurèt una politica dicha transformisme basada sus la manipulacion dei parlementaris gràcias a l'atribucion de divèrsei favors. Sei sucessors contunièron aquela politica mai la question dau sud s'agravèt ambé la partença d'aperaquí dos milions de personas entre 1872 e 1900<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 315.</ref>. En parallèl, Itàlia acomencèt de desvolopar una politica estrangiera pus ambiciosa. Comencèt de participar a la corsa ai colonias<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 322-323.</ref> (conquista d'[[Eritrèa]], revirada còntra [[Etiopia]] en [[1896]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 335.</ref> e conquista de Libia en [[1911]] après una guèrra còntra leis [[Empèri Otoman|Otomans]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 362-363.</ref>) e intrèt dins lo sistèma d'alianças defensivas europèas au sen dau camp austroalemand<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 321.</ref> <ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 327-328.</ref>. Aqueu raprochament foguèt entraïnat per de tensions ambé [[França]] aparegudas après l'instauracion d'un [[protectorat]] francés en [[Tunisia]] puei per un conflicte doanier lòng<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 328.</ref> entre lei dos país. Pasmens, en [[1914]], aquelei tensions èran en cors de reglament e Itàlia mantenguèt sa neutralitat après l'ultimatum austrian e la declaracion de guèrra [[Alemanha|alemanda]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 366.</ref>. Puei, en [[1915]], cambièt d'aliança e intrèt en guèrra còntra leis Empèris Centraus per conquistar lei territòris austrians poblats per de populacions italianas lòng de la mar Adriatica e dins leis Aups. Marcats per de batalhas saunosas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 368-369.</ref>, lo teatre italian veguèt finalament la victòria deis Aliats. Pasmens, la [[Tractat de Versalhas|Conferéncia de Versalhas]] de [[1919]] donèt solament una partida dei regions revendicadas per [[Roma]]. [[File:Itàlia - Segonda Guèrra Mondiala.png|thumb|Itàlia durant la Segonda Guèrra Mondiala.]] Aqueu resultat decebable<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 372.</ref> entraïnèt una crisi politica que se conjuguèt rapidament ambé la crisi economica causada per lo conflicte<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 372-379.</ref>. Aquò donèt una crisi intèrna majora que s'acabèt per la presa dau poder per lo movement [[faissisme|faissista]] dirigit per [[Benito Mussolini]] en [[1922]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 379-382.</ref>. Après un periòde de transicion fins a [[1925]], lei faissistas transformèron a cha pauc leis institucions dau país segon un modèle fòrça nacionalista e autoritari<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 385-387.</ref>. Egalament volontarista regardant leis afaires economics, lo regime de Mussolini capitèt de reglar la crisi intèrna deis annadas 1920<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 384.</ref> mai mau capitèt de reglar la question dau desesquilibri nòrd/sud ò de l'aumentacion de la corupcion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 389.</ref>. En revènge, negocièt leis acòrds de Latran en [[1929]] que permetèron de normalizar lei relacions ambé la papautat e la Glèisa. Dins lo corrent deis annadas 1930, chausiguèt de s'aliar ambé l'[[Tresen Reich|Alemanha Nazia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 394-395.</ref> e afirmèt l'ambicion italiana de venir la poissança dominanta de la mar Mediterranèa. En [[1935]], conquistèt Etiopia<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 393-394.</ref> puei participèt a la [[Guèrra Civiu Espanhòla|Guèrra d'Espanha]] dins lo camp [[Francisco Franco|franquista]]. Pasmens, a partir de [[1940]], lei fòrças italianas, mau preparadas e equipadas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 402.</ref>, conoguèron una tièra de desfachas sus totei lei teatres de la [[Segonda Guèrra Mondiala]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 403-405.</ref> que minèron lo prestigi dau regime. En [[1943]], lei desbarcaments aliats en Itàlia entraïnèron l'afondrament dau faissisme italian<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 405-406.</ref> e lo govèrn novèu declarèt la guèrra ais Alemands<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 409.</ref>. De son caire, Mussolini, arrestat mai rapidament liberat per leis Alemands, creèt un regime satellit (la Republica de Salo) dau Reich alemand dins lo nòrd d'Itàlia. Gràcias a una reaccion rapida après lo reversament de Mussolini, l'armada alemanda ocupèt la màger de la [[peninsula]] e leis Aliats deguèron menar una campanha lònga e malaisada per agantar la Vau de [[Pò]] a la prima de [[1945]]. Après l'execucion de Mussolini en abriu de [[1945]] e la capitulacion dei fòrças alemandas d'Itàlia en mai de [[1945]], un poder provisòri s'installèt a la tèsta de l'[[estat]]. Dirigit per lei partits de la resisténcia antialemanda (Partit Comunista, Partit Socialista e Democracia Crestiana), organizèt un [[referendum]] en mai de [[1946]] que proclamèt la [[republica]] e l'eleccion d'una assemblada constituenta. === La Republica Italiana === L'assemblada constituenta aprofichèt l'actitud concilianta dei [[comunisme|comunista]]s de [[Palmiro Togliatti]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 419-421.</ref> per acabar l'escritura d'una constitucion novèla adoptada en [[1948]]. Creèt un regime [[parlament|parlamentari]] [[bicamerisme|bicamerau]] per defugir la restauracion d'un poder autoritari. Puei, gràcias a l'aliança [[USA|estatsunidenca]] assegurada tre [[1947]] e l'intrada au sen de l'[[OTAN]], [[Alcide de Gasperi]] e Democracia Crestiana (DC) rompèron sei relacions ambé lei comunistas e averèron leis eleccions legislativas. Aqueu partit de centre drech dominèt la vida politica italiana fins a sa disparicion dins leis annadas 1990. A partir deis annadas 1950, Itàlia participèt au procès de [[Union Europèa|construccion de l'Union Europèa]]. Après la guèrra, la republica deguèt faciar tres questions diferentas. La premiera regardèt lei frontieras, especialament aquelei amb [[Iogoslavia]] que finiguèt per annexar una partida dei territòris conquistats a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala. Quauquei territòris aupencs foguèron tanben cedits a [[França]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 416.</ref>. Totei lei colonias, franc de Somalia, foguèron perdudas. Puei, per amaisar lei temptativas regionalistas de restaurar d'autonòmia larga, especialament aquelei de [[Sicília]], foguèt adoptada una politica de creacion d'autonòmia locala dins lei regions perifericas. Enfin, foguèt creat una administracion especiala, dotada de budgets importants, per assaiar de reglar la question dau retard de desvolopament de la mitat sud gràcias a una politica volontarista d'investiments. Pasmens, en despiech de certanei capitadas dins lei regions pus pobladas (Nàpols, Bari, Palèrme...), lei resultats foguèron limitats. D'efècte, lei revenguts son totjorn dos còps superiors au nòrd e una emigracion massiva se debanèt en direccion dau nòrd. De mai, aquò entraïnèt de reaccions virulentas d'una partida dei populacions dau nòrd que comencèron de revendicar l'independéncia. Dins lo corrent deis annadas 1990, la fin de la [[Guèrra Freja]] e l'aumentacion dau nombre d'escàndols de corupcion entraïnèt l'esclatament, la disparicion dei tres partits principaus (PC, PS e DC) e una reformacion totala de la vida politica italiana. Dos personalitats dominèron aqueu periòde : [[Silvio Berlusconi]] a drecha e [[Romano Prodi]] a senèstra. Itàlia intrèt dins la zòna [[Èuro|èuro]] au començament dau sègle XXI. Pasmens, leis escàndols de corupcion contunièron d'agitar sa vida politica, especialament durant leis annadas dau segond e dau tresen govèrn Berlusconi ([[2001]]-[[2006]] e [[2008]]-[[2011]]). Dempuei [[2008]], Itàlia dèu faciar una crisi economica grèva. == Politica e administracion == === Administracion generala === Itàlia es una [[republica]] [[democracia|democratica]] [[parlament]]ària [[partit politic|multipartita]] descentralizada e aplicant lei principis de la [[Separacion dels poders|separacion dei poders]] que son organizacion es fondada sus una [[constitucion]] adoptada lo 1{{èr}} de genier de [[1948]] après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] e la fin de la [[monarquia]]. Un pensament important de l'assemblada constituenta èra d'empachar una restauracion dau [[faissisme]] italian ò d'un regime autoritari. Lo centre deis institucions italianas es donc format per [[bicamerisme|parlament bicamerau]] compausat de doas chambras egalas e d'un [[poder executiu]] relativament feble e instable que pòu èstre reversat relativament aisament per lo [[poder legislatiu]]<ref>Dempuei [[1946]], ges de [[govèrn]] a capitat de demorar en plaça durant un periòde legislatiu complèt.</ref>. En [[1996]], lo refús per [[referendum]] d'una modificacion constitucionala destinada a renfòrçar l'executiu e crear un [[monocamerisme|parlament monocamerau]] per lo vòte dei [[lei|lèis]] pus importantas confirmèt aquel equilibri. Enfin, lo [[Justícia|poder judiciari]] conoguèt un periòde de formacion lòng (fins ais annadas 1950) e veguèt sei poders pauc a pauc renfòrçats, especialament dins l'encastre de la lucha còntra la [[criminalitat]] endemica de certanei regions ([[mafia]], [[corrupcion]]...). === Poder executiu === Lo poder executiu italian es devesit entre un [[president de la republica]], lo cap dau [[govèrn]], dich President dau Conseu dei ministres, e lo [[govèrn]]. Lo premier es elegit per un mandat de sèt annadas<ref>Tradicionalament, un president italian complís solament un mandat e se presenta pas a sa succession.</ref> durant una sesilha comuna dei doas chambras dau [[Parlament]] completadas per 58 delegats dei regions. Sei poders son subretot simbolic. Lei pus importants son la nominacion dau cap dau govèrn e lo drech de dissòuvre una ò lei doas chambras dau Parlament. Lo sèti de la presidéncia es installat au [[Palais dau Quirinal]]. Lo President dau Conseu dei ministres tèn la màger part dau poder executiu. Es nomat per lo president e responsable davans eu. Dèu tanben obtenir un vòte de fisança dei doas chambras dau Parlament. Enfin, es generalament chausit entre lei deputats e lei senators. Es cargat de la formacion dau govèrn qu'es compausat de ministres, de ministres sensa pòrtafuelha, de vice-ministres e de secretaris d'estat. Pòu de còps nomar un ò unei vice-presidents dau Conseu. Lo sèti dau cap dau govèrn es installat au [[Palais Chigi]]. === Poder legislatiu === Lo poder legislatiu es tengut per un [[bicamerisme|parlamanet bicamerau]] que consistís en una [[chambra bassa]] dicha Chambra dei Deputats (630 deputats) e una [[chambra auta]] dicha Senat (320 senators). La premiera es installada au [[Palais Montecitorio]] e la segonda au [[Palais Madama]]. Lei doas chambras son cargadas de la preparacion e dau vòte dei projèctes de [[lei|lèi]] presentats per lo govèrn, de parlamentaris, de conseus regionaus ò de ciutadans. A tanben lo poder de modificar la [[constitucion]] dau país. Son egalas, es a dire qu'un projècte dèu èstre aprovat per lei doas assembladas per intrar en vigor. Lei mòdes d'eleccion dei doas chambras son diferents, ço qu'explica la formacion eventuala de majoritat diferenta au sen de cada assemblada maugrat un debanament sovent simultanèu dei doas eleccions. La Chambra dei Deputats es elegida per lei ciutadans de mai de 18 ans amb un escrutinh proporcionau de listas amb una prima per lo venceire. Lei [[partit politic|partits]] pòdon se gropar au sen de coalicion ò se presentar solets. Lo venceire de l'eleccion avera au mens 55% dei deputats de la chambra. Lo rèsta dei sètis es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 10% dei votz e lei partits solets aguent agantat 4%. Regardant lo Senat, l'escrutinh es tanben proporcionau de listas mai es organizat segon una basa regionala e amb un còrs electorau pus limitat car lo temps minimom per votar i es de 25 ans. Lo venceire avera automaticament au mens 55% dei senators designats per la region. Lo rèsta es distribuit proporcionalament entre lei coalicions aguent agantat 20% dei votz e lei partits solets aguent agantat 8%. Aqueu sistèma permet de designar 315 senators. Cinc autrei sètis de senators son reservats ai presidents de la republica ancians ò a de ciutadans designats per lo president en activitat. === Poder judiciari === Lo poder judiciari es devesit entre un òrdre administratiu e un òrdre judiciari regardant respectivament leis afaires administratius e leis afaires ordinaris. Lo premier es supervisat per lo Conseu d'Estat e lo segond per la Cort Suprèma de Cassacion. L'administracion dei dos òrdres es fisada per lo Conseu superiora de la magistratura (òrdre judiciari) presidit per lo [[president de la republica]] e per lo Conseu de la presidéncia de la justícia administrativa (òrdre administratiu) presidit per lo president dau Conseu d'Estat. Lei [[lei|lèis]] italianas son magerament basadas sus lo [[drech roman]] modificat per lo [[còde napoleonenc]] e leis estatuts subsequents. Regardant lo contraròtle dei vòtes dei [[lei|lèis]] per lo Parlament ò leis autoritats regionalas e l'arbitratge dei conflictes entre lo poder centrau e lei poders regionaus, existís una Cort constitucionala cargada de verificar la conformitat dei tèxtes a respèct de la [[constitucion]]. Es formada de 15 jutges nomats per lo president de la republica, lo Parlament e lei magistrats de la Cort Suprèma de Cassacion. Completada per 16 ciutadians chausits a l'asard, pòu formar un tribunau cargat de jutjar lo president dins lo cas de traïson ò d'atacas còntra la constitucion. === Organizacion territòriala === [[File:Autonomous Regions of Italy.svg|thumb|Regions dotadas d'un estatut normau (gris) e d'un estatut autonòm especiau (roge).]] {{veire|Regions d'Itàlia}} L'organizacion territòriala d'Itàlia se compausa de tres nivèus principaus formats de 20 regions, 104 províncias e de {{formatnum:7958}} comunas. Existís tanben localament d'estatuts especiaus per leis [[aglomeracion]]s pus importantas, per lei zònas [[montanha|montanhosas]] e de gropaments de vilatges dins lei sectors ruraus. Lei regions foguèron creadas après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] dins leis endrechs presentant una identitat regionala fòrta. Puei, lo dispositiu foguèt pauc a pauc estendut a tota la [[peninsula]]. Cada region a lei sieus parlament e poder executiu que son dotats d'una autonòmia importanta franc dau domeni dei finanças que son contraròtladas per l'autoritat centrala. En mai d'aquò, cinc regions, assostant generalament de minoritats linguïsticas, an una autonòmia renfòrçada en matèria de finanças e de legislacion locala. Lei províncias foguèron creadas tre l'independéncia d'Itàlia au sègle XIX. Son dirigidas per un prefècte representant lo govèrn de la republica e per una assemblada provínciala e un executiu provínciau. Dempuèi la refòrma de 2014, las províncias se perdèron lo poder legislatiu e sas competéncias foguèron partidas entre las regions e las comunas. D'unas venguèron de Ciutats Metropolitanas, d'autras de Consòrcis liures de comunas (Sicília), enfin aquelas de Friül Venècia Juliana son suprimidas (3 en 2017, la darrièra, Udine, en 2018). Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit que designa un executiu. Son cargadas d'afaires locaus coma la gestion deis escòlas mairalas e elementàrias, lo netejatge dei carrieras, l'accion sociala ò la gestion d'una fòrça de polícia comunala. === Simbòls nacionaus === Lo drapèu italian actuau foguèt adoptat après la Segonda Guèrra Mondiala lo 1{{èr}} de [[1948]]. Es compausat de tres bendas verticalas egalas verda, blanca e roja. Lo vèrd representa l'esperança, lo blanc la fe catolica e lo roge la caritat. Es eissit dei drapèus adoptats per lei [[regiment]]s italians que sostenguèron [[Napoleon Bonaparte]] e per lei republicas satellitas fondadas per lei Francés (en particular la Republica Cisalpina) sus lo modèl de la [[França]] Revolucionària. En [[1848]], lo drapèu de tres bendas verda, blanca e roja completadas per de simbòls locaus foguèt adoptat per totei lei movements revolucionaris italians. Après la victòria austriana, lo rèi de [[Sardenha]] adoptèt aqueu drapèu e i apondiguèt son blason au centre. En [[1861]], aqueu drapèu venguèt lo drapèu dau Reiaume d'Itàlia fins a [[1946]] quand la [[monarquia]] foguèt abolida entraïnant la disparicion dau blason reiau dins lo drapèu republican. Lo blason actuau dau país foguèt adoptat lo 5 de mai de [[1948]] per remplaçar lo blason de la [[monarquia]] abolida. L'[[estela|estèla]] blanca es un simbòl tradicionau d'Itàlia introduch per [[Napoleon Bonaparte|Napoleon I{{èr}}]] en [[1804]]. La roda representa lo trabalh e lo progrès, la branca de rove la fòrça e la branca d'olivier la [[patz]]. L'imne nacionau d'Itàlia es dich ''[[Fratelli d'Italia]]'' que foguèt escrich en [[1847]] per [[Goffredo Mameli]]. Èra un cant patriotic que conoguèt una popularitat gròssa durant lei guèrras dei Revolucions de 1848. En [[1862]], [[Giuseppe Verdi]] li donèt lo ròtle de simbòl nacionau italian. Après l'abolicion de la [[monarquia]] e de la marcha reiala coma imne, foguèt adoptat coma imne nacionau per la republica en [[1946]]. Enfin, existís una figura allegorica femenina dau país dicha [[Italia turrita]]. <gallery> File:Flag of Italy.svg|Drapèu actuau d'Itàlia adoptat lo 1{{èr}} de genier de [[1948]]. File:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|Drapèu dau [[Reiaume de Sardenha]] ([[1848]]-[[1861]]) e dau Reiaume d'Itàlia de [[1861]] a [[1946]]. File:Flag of the Republic of Venice 1848-49.gif|Drapèu de Venècia durant lei Revolucions de 1848. File:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|Drapèu dau Reiaume d'Itàlia napoleonenc de [[1805]] a [[1814]]. File:Flag of the Repubblica Cisalpina.svg|Drapèu de la Republica Cisalpina. File:Emblem of Italy.svg|Blason actuau d'Itàlia adoptat lo 5 de mai de [[1948]]. File:Reggio calabria monumento all'italia.jpg|Estatua de l'[[Italia turrita]], figura allegorica d'Itàlia. </gallery> == Afaires estrangiers e defensa == === Afaires estrangiers === Itàlia es una poissança regionala [[Euròpa|europèa]] e [[Mar Mediterranèa|mediterranèa]] que fa partida dei principaleis organizacions internacialas mondialas ([[ONU]], [[OMC]]...) e regionalas ([[OTAN]], [[UE]]...). L'[[Union Europèa]], l'aliança ambé leis [[Estats Units d'America]] au sen de l'[[OTAN]] e lei relacions ambé lei regions [[Balcans|balcanica]] e [[Mar Mediterranèa|mediterranèa]] constituisson lei ponchs principaus de la [[diplomacia]] italiana. L'[[Union Europèa]] i es un axe fondamentau car a un ròtle decisiu dins la modernizacion economica dau país e dins son raionament internacionau. L'[[OTAN]] e lo liame transatlantic a tanben una influéncia majora sus leis afaires estrangiers de [[Roma]] car permet d'assegurar la seguritat dau país. Itàlia es ansin generalament un sostèn diplomatic deis Estats Units (participacion ai guèrras d'[[Iraq]] e [[Afganistan]] per exemple). Enfin, lei relacions balcanicas e mediterranèa son d'importància en causa de rasons culturalas (preséncia de minoritats italianas ò de liames istorics ancians) ò economica ([[petròli]], gas naturau...). === Fòrças armadas === Lei fòrças armadas italianas fan partida deis armadas principalas dau [[continent]] [[Euròpa|europèu]] e de l'[[OTAN]] gràcias a d'efectius relativament importants e a un armament modèrne. En [[2012]], alinhavan {{formatnum:183000}} [[militar]]s e {{formatnum:186000}} policiers organizats segon un sistèma paramilitari amb un budget de 21,3 miliards d'[[Èuro|èuro]]s (10{{e}} reng mondiau) siá 1,2% de son [[PIB]]. Lei fòrças militaras èran devesidas entre una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana e una fòrça navala. Seis equipaments son de tresena generacion e son magerament eissits de l'[[industria]] nacionala. Lei pus importants èran 200 [[carri de combat|carris de combat]], aperaquí {{formatnum:4400}} veïculs militars de divèrsei tipes, 470 pèças d'[[artilhariá]], 275 [[elicoptèr]]s, 270 [[aeronau|avions]] de combat, 35 avions de transpòrt, 2 [[pòrta-avions]] CVH, 6 [[sosmarin|sosmarins d'ataca]] convencionau, 3 naviris d'assaut amfibí, 13 [[fregata (naviri)|fregata]]s, 3 fregatas leugieras, 6 [[corveta]]s, 14 [[patrolhaire]]s e 10 [[naviri]]s de [[guèrra dei minas]]. == Economia == ''Article principau: [[Economia d'Itàlia]]'' En [[2012]], Itàlia èra la 9{{e}} poissança economica mondiala e la 5{{e}} dau [[continent]] [[Euròpa|europèu]] après [[Alemanha]], [[França]], lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[Russia]]. En [[2012]], son [[PIB]] èra estimat a {{formatnum:1987}} miliards de [[dolar]]s e èra caracterizat per una importància gròssa dau [[sector segondari|sector industriau]] a respèct d'autrei país desvolopats coma [[França]]. Lei partenaris economics principaus d'Itàlia son [[Alemanha]], [[França]], leis [[Estats Units d'America]], [[Soïssa]], [[Espanha]], lei [[Païses Basses|País Bas]], [[Republica Populara de China|China]] e [[Belgica]]. La valor mejana de son [[PIB]] per abitant es auta e aperaquí egala a {{formatnum:32270}} $/ab. Pasmens, aquò dissimula de contrastes regionaus marcats entre lo nòrd e lo sud de la peninsula (lei revenguts mejans son quasiment dos còps inferiors au sud), un taus de caumatge important (pus important au sud qu'au nòrd) e de dificultats persistentas coma una criminalitat organizada fòrça desvolopada ò un dèute important. === Sector primari === [[File:Itàlia - Agricultura.png|thumb|Agricultura d'Itàlia.]] Lo [[sector primari]] italian ocupava en [[2012]] 3,9% de la populacion activa e representava 2% dau [[PIB]]. Lei culturas despendon de la geografia e dau clima. Lo nòrd es ansin caracterizat per de produccions similaras au rèsta dau continent europèu coma lo [[blat]], lo [[Milh|gròs blat]], lo [[ris]] ò, la [[Beta vulgaris|bleda-rada]]. Lo sud es mai marcat per de culturas de tipe mediterranèu coma l'[[Òli d'oliva|òli d'oliva]] ò leis agrumes. Lei vinharés e lo norrigatge ([[Bovinae|bovins]], [[Ovis aries|ovins]], [[Sus scrofa domesticus|pòrcs]]...) son presents sus la màger part dau territòri e Itàlia es lo premier productor mondiau de [[vin]]. Lo modèle agricòla es basat sus de tenements familiaus de talha relativament febla (aperaquí 5 [[ectara]]s). Lei sistèmas de produccion son pus modèrnes au nòrd qu'au sud. Lei ressorsas naturalas de la peninsula son feblas car i a ges de jaciment important de [[fèrre]], de [[carbon]] ò d'[[idrocarbur]]s. Ansin, mai de 80% dei [[matèria premiera|matèrias premieras]] utilizadas per l'economia italiana son [[importacion|importadas]]. Lei ressorsas pus importantas esplechadas localament son formadas per de venas de fèrre sus l'illa d'Elbe (a l'ora sarrats), per de jaciments de gas naturau dins la Vau de [[Pò]] e dins la mar Adriatica e per de situacions fòrça favorables a la produccion d'[[energia renovelabla]] d'origina idraulica, eoliana, solara ò geotermica dins mai que d'una region (en 2009, Itàlia èra lo 1{{èr}} productor mondiau d'[[energia renovelabla]]). === Sector secondari === [[File:Industria e Energia.png|thumb|Industria, energia e ressorsas naturalas principalas d'Itàlia.]] En [[2012]], lo [[sector segondari]] representava 24,3% dau [[PIB]] [[nacion]]au e 28,3% de la populacion activa. Coma l'[[agricultura]], l'industria èra magerament concentrada (60% deis activitats) dins lo nòrd dau país a l'entorn d'un triangle format per lei vilas de [[Milan]], de [[Turin]] e [[Gènoa]] que s'èra pauc a pauc estendut en direccion de la [[Mar Adriatica]]. Lo rèsta èra subretot concentrat a l'entorn dei vilas de [[Florença]], de [[Roma]], de [[Nàpols]] ò de [[Palèrme]]. Lei produccions principalas èran similaras a aquelei deis autrei poissanças economicas d'[[Euròpa]]. Èran formadas per la [[siderurgia]], la [[metallurgia]] dei [[metal|metaus]] non ferrós ([[alumini]]), la produccion automobila, la construccion navala, la [[construccion aeronautica]], la [[quimia]] (pesuca compres la petroquimia ò leugiera), la mecanica de precision, l'electromecanica, la produccion tèxtila, la produccion de mòbles ò la produccion de [[papièr]]. La màger part èra organizada a l'entorn de grops industriaus fòrça importants (FIAT, ENI...) e sovent dirigits per una familha fondatritz (Agnelli, Pirelli...). Aquelei grops dominan de regions entieras que son fòrça especializadas e organizadas au servici de sa produccion. Aquò permet de demenir lei còsts favorisant leis exportacions. Pasmens, a l'ora d'ara, aqueu modèle comença de presentar de sinhau de feblessa en causa de la crisi de certanei bacins industriaus tròp especializats ò de companhiás d'una talha tròp per tenir un ròtle important au nivèu important. Ansin, d'esfòrç d'adaptacion importants d'inspiracion liberala (demeccion dei còsts dau trabalh, disparicion de divèrsei proteccions socialas dei salariats, compradas de companhiás estrangieras...) son actualament en cors de realizacion per mantenir la competitivitat dau país. Dins certanei brancas, per exemple lo sector de textils, l'industria aprofichava tanben leis avantatges de « l'economia sosterrana » (evasion fiscala, abséncia de factura, man d'òbra pauc costosa...) per demenir sei còsts e se mantenir en fàcia dei produccions asiaticas. === Sector terciari === Lo sector terciari representava en [[2012]] 73,8% dau [[PIB]] e 67,8% de la populacion activa. Leis activitats de servici principalas son lo [[torisme]], lo comèrci, lo sector bancari e lei servicis destinats ai personas vièlhas. === Crime organizat === A respèct deis autrei país d'[[Euròpa]] Occidentala, la criminalitat organizada es un sector relativament important au sen de l'economia italiana en causa de l'existéncia d'unei grops fòrça organizats ([[mafia]]) probablament apareguts au sègle XIX dins lo corrent dau procès d'unificacion dau país. Una mafia es caracterizada per una estructura e de reglas intèrnas partejadas per sei membres (certanei an d'institucions quasiment similaras a aquelei d'un [[estat]]), per una utilizacion de la violéncia per s'enrichir e per protegir l'organizacion gràcias a de tacticas d'intimidacion, per un ròtle sociau important (certanei membres pòdon aver de situacions importantas dins la vida politica, economica ò sociala), per un ancoratge territòriau poderós, per una coexisténcia d'activitats legalas ò illegalas e per de liames importants ambé leis institucions politicas ò nacionalas. Aquò permet d'estructurar de rets fòrça desvolopats e de limitar ò d'alentir leis enquistas dirigidas còntra l'organizacion. Lei mafias italianas pus importantas son situadas dins la mitat sud de la peninsula. Lei domenis d'activitats son largas e van dei trafecs de [[dròga]] e d'armas ais intervencions dins leis administracions publicas cargadas de l'atribucion dei contractes publics. Son expansion economica es sovent estimat a 7% dau PIB nacionau. == Cultura == {{veire|Cultura d'Itàlia}} === Arquitectura === Marcat precòçament per lo desvolopament de [[civilizacion]]s a l'origina d'una [[arquitectura]] brilhanta ([[Civilizacion nuragica]], [[Etruscs]], [[Grècia antica|Grècs]]), Itàlia presenta una arquitectura rica e variada que va de l'[[Antiquitat]] au periòde contemporanèu. D'efècte, tre lo començament dau millenari I avC, se desvolopèt o s'installèt dins la peninsula, en Sicília e en Sardenha de civilizacions indigènas ([[Civilizacion nuragica]], [[Etruscs]]<ref>'''[[Francés|(fr)]]''' Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard, 2005, p. 25.</ref>) ò estrangieras (Grècs, Fenicians) que bastiguèron de monuments de remarca e desvolopèron generalament d'ensems urbans ([[temple]]s, [[tomba]]s, [[fortificacion]]s) impausants e sovent rics. Puei, vèrs lo sègle II avC, la civilizacion romana — venguda la poissança majora de la mar Mediterranèa a la fin dau sègle III avC — adoptèt l'estile grèc (ambé d'influéncia etrusca) e lo transformèt pauc a pauc. Fins a sa disparicion, l'Empèri Roman foguèt ansin a l'origina de la bastida d'unei monuments urbans importants, especialament dins la capitala Roma, que son considerats coma d'òbras majoras de l'istòria umana ([[Colisèu]], forum de Roma, catacomba). Après leis Invasions Barbaras e la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident, l'arquitectura italiana foguèt dominada per la Glèisa Catolica e per lei Bizantins que bastiguèron unei monuments d'estile orientau, especialament dins lo sud de la peninsula. Puei, entre lei sègles IX e XII, la màger part dei regions italianas adoptèron l'arquitectura romanica que caracteriza unei monuments bastits per lei comunas dins lo corrent dau periòde de formacion dei vilas italianas. Per exemple, es lo cas de Pisa famosa per sa tor penjada realizat a la fin dau sègle XII. Après l'art romanic, Itàlia adoptèt l'art gotic importat de França que dominèt fins au sègle XVI. Au contrari deis autrei país europèus, lo gotic italian desvolopèt pauc de tecnicas de trabalh novèlas mai preferiguèt gardar leis ancianas. Ansin, desvolopèt un estil leugierament diferent inicialament marcat en particular per una autor mens importanta a respèct dei monuments gotics dau nòrd-oèst d'Euròpa. Pasmens, a la fin dau periòde gotic, aquelei diferéncias èran mens importantas e Milan ò Roma bastiguèron de catedralas que fan totjorn partida dei glèisas pus autas dau monde. A partir dau sègle XV, Itàlia venguèt lo brèç dau movement de la Renaissença europèa que marquèt una « redescubèrta » deis arts antics, lo desvolopament de tecnicas novèlas e una aumentacion fòrça rapida de la produccion d'òbras culturalas sostenguda per lo dinamisme economic dei vilas, de l'aristocracia italiana e de la Glèisa Catolica. Conjugats a sei desvolopaments dins lo domeni intellectuau, la Renaissença faguèt d'Itàlia lo centre culturau d'Euròpa fins ai sègles XVII-XVIII. Regardant l'arquitectura, de vilas coma Florença e Roma veguèron la bastida d'unei monuments importants coma la Glèisa Sant Pèire ò lei palais de l'Ostau Medicis. A partir dau sègle XVII, Itàlia perdiguèt sa posicion centrala dins l'arquitectura europèa en causa dau desvolopament de l'art francés sostengut per la monarquia absoluda formada per [[Loís XIV de França|Loís XIV]] puei dau desvolopament deis autrei poissanças europèas (Reiaume Unit, [[Prússia]], etc.). Pasmens, garda un ròtle major dins la vida culturala europèa e mondiala. Lo periòde dei sègles XVII-XVIII veguèt lo desvolopament deis estiles rococò e barròc tardiu. Foguèron caracterizats per una abondància ò una subreabondància d'ornaments. Au sègle XIX, s'impausèt au contrari un estile austèr. Dich neoclassic, èra inspirada per l'arquitectura antica grèga ò romana especialament, après sa descubèrta, per lei vestigis de Pompeii e de Herculaneum. En parallèl, acomencèron de se desvolopar l'arquitectura modèrna. Lo pus important foguèt lo corrent futurista desvolopèt una arquitectura racionalista que foguèt encoratjada per lo regime [[faissisme|faissista]]. Enfin, dempuei la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]], Itàlia adoptèt una arquitectura modernista similara ais autrei país occidentaus. <gallery mode="packed"> Fichièr:Nuraghe Su Nuraxi.jpg|[[Nurag]] dau vilatge de [[Su Naraxi]]. Fichièr:Populonia Necropoli di San Cerbone Tomba.jpg|[[Tomba]]s etruscas. Fichièr:Agrigent BW 2012-10-07 12-24-45.JPG|Vestigis de la ciutat grèga d'Agrigente. Fichièr:Rome-Forum romanum.jpg|Vestigis dau forum roman de [[Roma]]. Fichièr:Colosseo 2020.jpg|Vestigis dau [[Colisèu]] roman. Fichièr:Rome-ForumRomain-ArcheSeptime.jpg|[[Arc de trionf]] de Septim Sevèr. Fichièr:Monreale1(js).jpg|Catedrala de Monreale d'estile [[Empèri Bizantin|bizantin]] en [[Sicília]]. Fichièr:Leaning tower of pisa 2.jpg|Tor de Pisa. Fichièr:Facade cathédrale d'Orvieto.JPG|Catedrala gotica d'Orvieto. Fichièr:Milan Cathedral from Piazza del Duomo.jpg|Catedrala gotica de Milan. Ca' Rezzonico - Interno della basilica di San Pietro a Roma - Giampaolo Pannini.jpg|Basilica Sant Pèire de Roma. Fichièr:0 Place Saint-Pierre - Vatican (4).JPG|Basilica Sant Pèire de Roma. Fichièr:Stupinigi centrale hal boven.jpg|Palais de Stupinigi d'estiles baroc e rococò. Fichièr:Santa Maria della Salute in Venice 001.jpg|Basilica baroca Santa Maria della Salute de [[Venècia]]. Fichièr:Possagno Canova-Tempel.png|Temple neoclassic de Canova. Fichièr:Palazzo della Civiltà Italiana, Rome, Italy.jpg|Palazzo della Civiltà Italiana bastit durant lo periòde faissista. Fichièr:Chiesa dio padre misericordioso roma.JPG|Glèisa modernista de la fin dau sègle XX. </gallery> === Escultura === Coma l'[[arquitectura]], l'escultura italiana a d'originas anticas datan dei premierei [[civilizacion]]s establidas dins la peninsula e leis illas adjacentas coma leis [[Etruscs]] ò lei [[Grècia antica|Grècs]]. En particular, lei cavaments an mostrat l'existéncia d'un art estatuari etrusc fòrça desvolopat que, conjugat ais influéncias grègas, foguèt a l'origina deis esculturas romanas entre lei sègles VI avC e sègle V apC. Après l'afondrament de l'Empèri Roman, l'art estatuari de l'[[Edat Mejana]] se concentrèt sus lei subjèctes [[religion|religiós]] coma la decoracion deis [[autar]]s ò dei [[crucific|crucifiç]]. A partir de [[1200]], lo movement iniciat per [[Nicola Pisano]] e son fiu Giovanni adoptèt un estile novèu basat totjorn sus de tematicas religiosas mai sus d'influéncias romanas e goticas per la decoracion de [[sarcofag]]s ò de mobiliers religiós (autars, pupitres, etc.). Aqueleis evolucions aguèron una influéncia de remarca sus l'aparicion de l'art estatuari de la [[Renaissença]] au començament dau sègle XV. La Renaissença foguèt un periòde faste per l'escultura italiana marcat per lo restabliment deis idèas classicas e per una generacion d'artistas fòrça famós coma Donatello, acopo della Quercia, Michelozzo, Bernardo e Antonio Rossellino, Agostino di Duccio e Michelangelo. Uneis ostaus aristocraticas e la papautat rivalizèron per leis engatjar entraïnant una produccion fòrça importanta e per una dominacion incontestada deis artistas italians sus lo continent europèu. Après la Renaissença, Itàlia conoguèt un periòde baroc dominat per [[Gian Lorenzo Bernini]]. Foguèt caracterizat per de presentacions teatralas ambé de combinason d'emocions e de movements e tanben ambé d'abondàncias d'ornaments (lutz, fònts...). Puei, tre leis annadas 1700, apareguèt l'estile neoclassic dins l'art estatuari que foguèt caracterizat per un retorn ai tematicas e ai reglas classicas. Aqueu movement foguèt sostengut per l'existéncia d'unei jaciments de maubre de qualitat granda dins la peninsula. Enfin, dempuei lo començament dau sègle XX, leis escultors italians an un ròtle major dins lo desvolopament de l'art modèrne, especialament gràcias au movement futurista qu'estudièt la representacion de l'espaci, dau movement e dau temps e son influéncia sus lei formas. <gallery mode="packed"> File:Paris - Louvre - Sarcophage.jpg|Estatuas etruscas. File:Etruscan warrior near Viterbe Italy circa 500 BCE.jpg|Estatua d'un soudat etrusc. File:Chimera di Arezzo.jpg|Estatua etrusca. File:Statue-Augustus.jpg|Estatua romana de l'emperaire [[August]]. File:Battisteros Pulpito (without flash) (1622021151).jpg|Pupitre realizat per [[Nicola Pisano]]. File:Giovanni Pisano, Pulpito di Sant'Andrea, 1298-1301, Crocifissione 03 - Photo by Sailko Light corrections by Paolo Villa.jpg|Estatua de [[Giovanni Pisano]]. File:Zuccone Donatello OPA Florence.jpg|Estatua de la Renaissença realizada per Donatello. File:David von Michelangelo.jpg|Estatua de la Renaissença realizada per Michelangelo. File:Estasi di Santa Teresa.jpg|Estatua baroca de Gian Lorenzo Bernini. File:Canova-Three Graces 0 degree view.jpg|Estatua neoclassica d'Antonio Canova. File:Umberto Boccioni, 1913, Synthèse du dynamisme humain (Synthesis of Human Dynamism), location unknown, destroyed.jpg|Estatua futurista d'Umberto Boccioni. </gallery> === Pintura === Tre l'[[Antiquitat]], la [[civilizacion]] [[etruscs|etrusca]] semblèt desvolopar lo sieu art de la [[pintura]] coma lo mostra lei descubèrtas de frescas realizadas magerament dins de [[tomba]]s. Ai sègles seguents, l'[[Empèri Roman]] mestrejava aquel art qu'èra un element important de decoracion. Ambé lo desvolopament dau crestianisme, apareguèt una pintura religiosa utilizada per l'ornament dei glèisas. Après l'afondrament de l'[[Empèri Roman]], la pintura realizada sus lo territòri italian conoguèt divèrseis influéncias. Dins lo sud, l'art bizantin, contuniacion de l'art roman, se mantenguèt dins lo sud de la [[peninsula]]. Dins lo nòrd e lo centre, la pintura aguèt una evolucion relativament similara au rèsta d'Euròpa Occidentala e foguèt magerament limitada a la decoracion dei [[glèisa]]s e dei [[monastèri]]s. A partir de la [[Renaissença]], la pintura italiana conoguèt un periòde de desvolopament fòrça importanta a l'iniciativa d'unei generacions d'artistas. Se concentrèron magerament sus la realizacion de retrachs ò de representacions realistas. Lei tematicas principalas foguèron [[religion|religiosas]] car la Glèisa comandèt mai d'una òbra. A la fin dau sègle XIV e au començament dau sègle XV, la pintura italiana foguèt dominada per [[Michelangelo Buonarroti]], [[Raffaello Sanzio]] e [[Leonardo da Vinci]] que melhorèron lei tecnicas dau començament de la Renaissença e aguèron mai de libertat per s'inspirar de l'[[Antiquitat]]. Ansin, realizèron d'òbras majoras de l'istòria umana coma la [[Capèla Sixtina]] ò la [[La Gioconda]]. Enfin, lo movement evolucionèt vèrs lo manierisme que foguèt la darriera tendància important de la Renaissença en Itàlia. Après la Renaissença, lei pintres italians contunièron de dominar lo continent europèu dins lo corrent dei periòdes rococò e baroc gràcias a d'artistas coma [[Caravaggio]]. [[Roma]] demorèt un centre d'atraccion per d'autrei pintres majors coma lo [[França|francés]] [[Nicolas Poussin]]. Au sègle XVIII, lo centre de la pintura d'Itàlia se desplacèt a Venècia, especialament gràcias a [[Giovanni Battista Tiepolo]]. Au sègle XIX, la pintura italiana adoptèt l'estil neoclassic que foguèt inspirat coma en Euròpa per l'Antiquitat e tanben dins la peninsula per la Renaissença italiana. Puei, a la fin dau sègle, desvolopèt un impressionisme especific dich ''Macchiaioli''. Enfin, au sègle XX, la pintura italiana participèt a l'emergéncia de l'art modèrne e formèt divèrsei movements que lo pus famós es lo futurisme. <gallery mode="packed"> File:Museo Nazionale Napoli Perseus And Andromeda.jpg|Fresca romana de la vila de Pompeii. File:Pompejanischer Maler um 70 001.jpg|Fresca romana de la vila de Pompeii. File:Giotto di Bondone 051 Ascension of St John adjusted.jpg|Fresca dau començament de la [[Renaissença]] realizada per Giotto. File:The Tribute Money by Masaccio.jpg|Pintura dau començament de la [[Renaissença]] realizada per Masaccio. File:Lightmatter_Sistine_Chapel_ceiling.jpg|Fresca de la [[Capèla Sixtina]] realizada durant la [[Renaissença]] per [[Michelangelo Buonarroti|Michelangelo]]. File:Michelangelo Buonarroti - Jugement dernier.jpg|Fresca de la [[Capèla Sixtina]] realizada durant la [[Renaissença]] per [[Michelangelo Buonarroti|Michelangelo]]. File:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|Retrach de [[La Gioconda]] realizat durant la [[Renaissença]] per [[Leonardo da Vinci]]. File:Raffael 058.jpg|Fresca realizada durant la [[Renaissença]] per [[Raffaello Sanzio|Raffaello]]. Fichièr:Fanciullo_con_canestro_di_frutta_(Caravaggio).jpg|Pintura de [[Caravaggio]]. File:Giovanni Battista Tiepolo 034.jpg|Pintura de Giovanni Battista Tiepolo. File:Haystacks painting.jpg|Pintura impressionista dau movement ''Macchiaioli''. File:Boccioni Noise.jpg|Pintura futurista dau començament dau sègle XX. </gallery> === Musica === Itàlia ocupa una plaça major au sen de la [[musica]] car foguèt lo luòc onte se fondèt la musica modèrna dins lo corrent de l'[[Edat Mejana]]. D'efècte, dins leis annadas 1000, un monge dich [[Guido d'Arezzo]] inventèt un sistèma novèu de notacion de la [[musica]] que conoguèt un succès gròs e foguèt a l'origina dau sistèma de notacion actuau. A l'ora d'ara, la màger part dei tèrmes musicaus an donc una origina italiana. En mai d'aquò, divèrseis instruments fòrça importants coma lo [[violon]] ò lo [[piano]] foguèron inventats en Itàlia. Dins lo corrent de la Renaissença, apareguèt tanben en Itàlia l'[[opèra]] que venguèt rapidament un estile musica major. Ansin, dempuei lo periòde medievau e en despiech de l'aparicion de tradicions musicalas capablas de rivalizar dins d'autrei país vesins (Alemanha, França, Àustria), lei musicians italians an totjorn gardat un ròtle important dins la musica europèa e mondiala e lo país tèn unei luòcs d'espectacle musicau fòrça prestigiós coma l'opera ''La Scala'' a [[Milan]]. === Literatura === La literatura apareguèt tre l'[[Antiquitat]] sus lo territòri de l'Itàlia actuala. Ansin, uneis autors [[latin]]s, influenciats per la literatura grèga anciana, dau periòde de l'Empèri Roman escriguèron uneis òbras [[istòria|istoricas]], [[filosofia|filosoficas]], [[Sciéncia|scientificas]] ò [[Poesia|poeticas]] que fan partida deis òbras majoras de l'istòria umana e son totjorn estudiadas a l'ora d'ara. Après l'afondrament de l'Empèri Roman e lo periòde de declin relatiu dei premiers sègles de l'Empèri Roman, la literatura en lenga italiana apareguèt a partir dau sègle XIII. Lei premiers autors faguèron partida de l'elèit [[religion|religiosa]] ([[Francés d'Assís]]) ò de la Cort reiala de [[Sicília]] ([[Giacomo da Lentini]]) que foguèt influenciat per la literatura [[Provença|provençala]]. Puei, aquelei corrents desvolopèron una dimension pus [[poesia|poetica]] ambé d'autors coma [[Guido Guinizelli]], [[Dante Alighieri]], autor de la [[Divina Comèdia]]; [[Francesco Petrarca|Petrarca]] ò [[Giovanni Boccaccio]] e dominèron la fin de l'[[Edat Mejana]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), pp. 88-91.</ref>. Dins lo corrent de la [[Renaissença]], lo desvolopament intellectuau consecutiu a l'Umanisme (aparegut en Itàlia) favorizèt la publica d'òbras importantas dins la peninsula. La pus importanta foguèt ''lo Prince'' de [[Nicolau Maquiavèl]] que depintèt lei metòdes politics per conquistar e gardar lo poder<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998), p. 121-124.</ref>. Pasmens, en fòra de la filosofia e de la politica, d'autreis estiles coma lo roman de chavalariá conoguèron d'autors majors ambé [[Ludovico Ariosto]] autor de ''Roland furiós'', coma lo libre d'etiqueta ambé [[Baldassare Castiglione]] autor dau ''Libre dau cortesan'' ò coma la [[poesia]] ambé [[Torquato Tasso]]. Puei, au sègle XVII durant lo periòde baroc, la literatura italiana contunièt de tenir de poetas famós coma [[Giambattista Marino]]. Aqueu sègle veguèt tanben la publicacion deis òbras scientificas de [[Galileo Galilei]]. Enfin, a partir de la fin dau sègle, se desvolopèt un movement que son objectiu èra de simplificar tornarmai lei formas d'escritura ambé d'escribans coma Metastasio. Lo corrent romantic dau sègle XIX foguèt caracterizat en Itàlia per lo patriotisme que sostenguèt lo procès d'unificacion dau país. Ansin, la tematica principala deis autors majors d'aqueu periòde tractèt de la restauracion de la nacion italiana, especialament entre lei poetas ([[Vittorio Alfieri]], [[Ugo Foscolo]], [[Giacomo Leopardi]]...) ò au sen d'un corrent realista dich verisme que foguèt dominat per [[Giovanni Verga]]. Au començament dau sègle XX, lo futurisme dominèt la literatura italiana e tractèt magerament de la velocitat, dau dinamisme e de la violéncia de la [[maquina]]. Puei, d'autrei corrents literaris apareguèron avans e après la Segonda Guèrra Mondiala. D'existéncia generalament corta, permetèron l'emergéncia d'autors internacionaus coma [[Gabriele D'Annunzio]], [[Luigi Pirandello]] e [[Grazia Deledda]] avans la guèrra e coma [[Ignazio Silone]], [[Alberto Moravia]], [[Italo Calvino]], [[Umberto Eco]], [[Dario Fo]], [[Salvatore Quasimodo]] e [[Eugenio Montale]] après. === Teatre === Lo teatre apareguèt dins la peninsula gràcias a l'apòrt dei [[Grècia antica|Grècs]] qu'aguèron una influéncia importanta sus lo teatre roman. Ansin, una partida importanta deis òbras romanas foguèron de traduccion d'òbras grègas pus ancianas ò foguèron basadas sus l'esquèma narratiu de pèças grègas. Pasmens, aquel art foguèt fòrça actiu e lo teatre èra un monument urban frequent fins au desvolopament de la Glèisa que s'opausèt au [[teatre]] a partir dau sègle IV. Après l'afondrament de l'Empèri Roman, lo teatre dispareguèt quasiment de la peninsula franc de pèças [[religion|religiosas]] inspiradas per la [[Bíblia]] e donc sostenguts per la Glèisa. Au sègle XVI, lo teatre venguèt independent dei pèças religiosas e fins au sègle XVIII, se desvolopèt un art riche de la [[comedia]]. Dich ''Commedia dell'arte'', adoptèt una dimension importanta d'improvizacion e marquèt prefondament lo teatre mondiau gràcias a sei personatges. Puei, ai sègles XIX e XX, Itàlia contunièt de tenir d'autors importants coma [[Luigi Pirandello]]. === Cinèma === Lo [[cinèma]] italian apareguèt entre [[1903]] e [[1908]] e conoguèt rapidament un succès internacionau. Pasmens, la [[Primièra Guèrra Mondiala|Premiera Guèrra Mondiala]] entraïnèt un declin important dei premierei companhiás cinematograficas en causa de l'utilizacion dei materiaus per contentar lei besonhs de l'armada. Ansin, ges de fim important foguèron produchs dins lo corrent deis annadas 1920 e 1930. En revènge, la [[Segonda Guèrra Mondiala]] aguèt una influéncia importanta sus una generacion novèla de cineastas coma [[Vittorio De Sica]], [[Roberto Rossellini]] e [[Luchino Visconti]] que se concentrèron sus lei problemas de la societat italiana e creèron lo premier movement europèu d'importància, dich neorealisme, après lo conflicte mondiau. Dins lo corrent deis annadas 1950 e 1960, de tematicas novèlas se desvolopèron coma lei comedias e lei western ([[Sergio Leone]]) que conoguèron un important succès internacionau. En parallèl, lo cinèma italian venguèt o brèç d'unei cineastas de dimension internacionala coma [[Michelangelo Antonioni]], [[Federico Fellini]], [[Vittorio De Sica]], [[Roberto Rossellini]] e [[Luchino Visconti]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Empèri Roman]]. * [[Italian]]. * [[Roma]]. === Liames extèrnes === === Bibliografia === {{Commons}} * {{Fr}} Pierre Milza, ''Histoire de l'Italie : des origines à nos jours'', Fayard (2005). * {{Fr}} Giuliano Procacci, ''Histoire des Italiens'', Fayard (1998). === Nòtas e referéncias === <div class="reflist4" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" > <references /></div> {{Païses d'Euròpa (COE)}} {{1000 fondamentals}} [[Categoria:Itàlia|*]] 87q9t6ktg7nsud33tovl1759h14ywri 0 7957 2476353 2429197 2025-06-28T11:45:39Z Nicolas Eynaud 6858 2476353 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} {{Infobox_País |carta=cap |nom_local=<small>'''جمهوريّة العراق<br />''Al-Jumhuriyah Al-Iraqiyah''<br />كۆماری عێراق<br />''Komara Iraqê'''''</small> |lenga= |nom_occitan=Republica d'Iraq |de= |imatge_bandièra=Flag_of_Iraq.svg |ligam_bandièra= |imatge_blason= Iraq-COA.png |ligam_blason= |imatge_mapa=Iraq (orthographic projection).svg |devisa= |lengas= [[arabi]], [[curd]] |capitala=[[Bagdad]] |coordenadas_capitala={{coord|33|20|26.0|N|44|25|3.6|E|type:city_scale:120000}} | | ligam_vilas= | títol_mai_granda_vila=Mai granda vila | mai_granda_vila=[[bagdad]] |tipe_govèrn= | títols_dirigents= [[Lista dels Presidents d'Iraq|President]]<br />[[Lista dels Primièrs Ministres d'Iraq|Primièr Ministre]] | noms_dirigents=[[Barham Salih]]<br />[[Mustafa Al-Kadhimi]] |superfícia_reng= |superfícia_totala={{formatnum:437,072}} |percentatge_aiga={{unitat|,|%}} |populacion_reng=36 |populacion_totala={{formatnum:37,202,572}} |populacion_annada=2016 |densitat= |tipe_independéncia= |país_independéncia= [[Reialme Unit]] |data_independéncia=[[3 d'octobre]] de [[1932]] |païses frontalièrs= |gentilici= |PIB_annada= |PIB= |PIB_categoria= |PIB_reng= |IDH_annada= |IDH= |IDH_categoria= |IDH_reng= |còde_país= | moneda = | còde_moneda= |fus_orari= |imne_nacional= |domeni_internet=[[.iq]] |indicatiu_telefonic=964 | organizacions_internacionalas= }} '''Iraq''' (en [[arabi]]: العراق {{Àudio|LL-Q55633582 (ajp)-AdrianAbdulBaha-العراق.wav}}; en [[curd]]: عێراق), oficialament la '''Republica d'Iraq''',<ref>{{Ref-web|url=https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/docs/11th-uncsgn-docs/E_Conf.105_13_CRP.13_15_UNGEGN%20WG%20Country%20Names%20Document.pdf|data=17 de julhet de 2017|títol=UNGEGN List of Country Names|url_accès=pdf|autor=[[Nacions Unidas]]}}</ref> es un país d'[[Orient Mejan]] situat entre [[Iran]], [[Turquia]], [[Siria]], [[Jordania]], [[Arabia Saudita]], [[Kowait]] e lo [[Golf Persic]]. Centrat sus [[Mesopotamia]], a un [[clima]] [[desèrt|desertic]] e una superficia d'aperaquí {{formatnum:435000}} km². Sa [[capitala]] es [[Bagdad]]. En [[2014]], aviá una populacion estimada a 36 milions d'abitants. Leis Arabis ne'n forman la màger part mai son devesits entre [[chiisme|chiistas]] majoritaris e [[sunisme|sunitas]] minoritaris. Lei [[Curdistan|Curds]] installats au nòrd constituisson la premiera minoritat dau país. Iraq foguèt lo brèç de plusors [[civilizacion]]s ancianas tre lo periòde [[mesopotamia]]n. Demorèt un centre politic, culturau e economic major fins a l'afondrament de la [[Califat abbassida|dinastia abbassida]] e la destruccion de [[Bagdad]] per lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] en [[1258]]. Aqueu desastre entraïnèt lo declin de la region que venguèt un enjòc dins l'encastre dei luchas territòrialas implicant leis estats vesins, especialament l'[[Empèri Otoman]] e [[Iran|Pèrsia]]. Vengut una region periferica de l'[[Empèri Otoman]], Iraq foguèt formada a l'iniciativa dei poissanças [[colonialisme|colonialas]] a l'eissida de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Plaçada sota dominacion [[Reialme Unit|britanica]], venguèt oficialament independenta en [[1932]] mai demorèt dins l'orbita de [[Londres]] fins a [[1958]]. A partir d'aquela annada, una tiera de revòutas d'inspiracion [[nacionalisme|nacionalista]] menèron lo partit [[Baas]] e [[Saddam Hussein]] au poder. Marcat per plusors guèrras e un embargò economic internacionau, lo periòde [[Saddam Hussein]] s'acabèt en [[2003]] amb una invasion [[USA|estatsunidenca]] qu'entraïnèt l'afondrament deis institucions iraquianas. Dempuei aquela data, lo país es fòrça instable e devesit per de conflictes intèrnes [[sang|saunós]]. Lo gentilici n'es '''iraquian -a'''. == Geografia == === Geografia fisica === [[Fichièr:Iraq - Topografia.png|thumb|right|Topografia d'Iraq.]] Iraq es un [[estat]] d'aperaquí {{formatnum:437000}} km² de superficia eissit de l'afondrament de l'[[Empèri Otoman]]. Cuerb la màger de [[Mesopotamia]] e es organizat a l'entorn dau bacin alluviau d'[[Eufrates]] e de [[Tigre (riu)|Tigre]]. Aqueu bacin es una cònca formada de sediments quaternaris que son afectats per de movements tectonics liats a la formacion dei [[montanha]]s [[Turquia|turcas]] e [[iran]]ians. Son altitud mejana es fòrça bassa. Per exemple, [[Bagdad]], situada a mai de 300 km de la [[mar]], a una altitud mejana de 34 m. Pasmens, son relèu presenta d'accidents topografics que son a l'origina de la formacion de zònas [[palun]]encas importantas, especialament dins la region pus bassa dau plan. Lei limits d'aquela cònca son ben definidas au [[nòrd]] e a l'[[èst]] per lei [[montanha]]s de [[Monts Taurus|Taurus]] e de [[Monts Zagros|Zagros]] e, au [[sud]]-[[èst]], per lo [[Golf Persic]]. En revènge, a l'[[oèst]] e au [[sud]]-[[oèst]], lo limit [[geografia|geografic]] es mens clar e es format de platèus que se dreiçan lentament au dessüs dau plan [[mesopotamia]]n. Se destria donc tradicionalament quatre regions principalas que son lo desèrt (a l'oèst d'[[Eufrates]]), [[Curdistan]] (dins lei montanhas dau nòrd), la Mesopotamia Auta (entre lei vaus superiors dei dos fluvis) e la Mesopotamia Bassa (lo plan alluviau eu meme). L'idrografia d'Iraq es dominada per [[Eufrates]] e [[Tigre (riu)|Tigre]]. Lei fònts d'aquelei rius son situats dins lo sud-èst [[anatolia]]n e son traçat passa per [[Siria]] avans d'intrar sus lo territòri iraquian per lo nòrd. Rajan en direccion dau sud-èst onte forman un deltà comun dins la region pus bassa de [[Mesopotamia]]. Lo canau principau d'aquelei bòcas es lòng d'aperaquí 200 km e es dich [[Chatt el-Arab]]. Es un axe de comunicacion fluviau important. La quantitat d'[[aiga]] drenada per aquelei fluvis es fòrça variabla dins lo corrent de l'[[annada]]. Es maximala en abriu-mai (mai de {{formatnum:2500}} m³/s dins la Vau Bassa de [[Mesopotamia]]) e minimala entre aost e novembre (mens de 500 m³/s). Aquò es a l'origina de vengudas deis aigas que pòdon èsser importantas e de còps entraïnar de modificacions dau traçat dei rius, especialament dins lei regions bassas. === Clima === [[File:Iraq - Clima.png|thumb|Clima d'Iraq.]] Lo [[clima]] iraquian es principalament [[desèrt|desertic]] e caud. Leis excepcions se troban dins lei regions meridionalas onte l'influéncia dei [[montanha]]s modera l'efèct de l'[[ariditat]]. Ansin, en direccion dau nòrd, lo clima vèn pauc a pauc plus clement e evoluciona vèrs la semi-ariditat e lo freg dins lei zònas pus autas dau [[Curdistan]] Iraquian. Lei [[temperatura]]s presentan de variacions fòrça importantas ambé de valors sovent superioras a 40°C durant la sason pus cauda (junh-aost) e inferioras a 0°C pendent lei mes pus fregs (decembre-març). La topografia plana e bassa dau país geina lei movements [[atmosfèra|atmosferics]] e l'èr caud pòu estacionar lòngtemps dins lo plan alluviau pendent lei mes cauds, çò que renfòrça l'importància dei temperaturas pus autas (lo maximom es estat observat en 2011 e es egau a 52°C). Lei precipitacions son generalament feblas e compresas entre 100 e 180 mm sus la màger part dau territòri. An luòc entre novembre e abriu, magerament entre decembre e març. Lo nivèu aumenta dins certanei còlas dau sud e dins l'[[estèpa]] onte pòu agantar de valors situadas entre 320 e 570 mm, çò que permet la transicion dau clima desertic vèrs un clima semi-desertic. Enfin, dins lei montanhas, l'[[altitud]] favoriza mai lei precipitacions que pòdon de còps agantar {{formatnum:1000}} mm anuaus. === Demografia === En causa de la situacion caotica dau país dempuei [[2003]], l'estructura de la populacion iraquiana es mau coneguda. En [[2014]], la populacion serà estada de 32,58 milions d'abitants. Aperaquí 75% deis abitants èran installadas dins lei regions bassas de [[Mesopotamia]]. Pasmens, fau tenir còmpte de l'existéncia d'un nombre important de refugiats (au mens 1,3 milions de personas en [[2011]]) qu'an quitat Iraq. Estimada a 2 milions en [[1878]] e a 4,8 milions en [[1947]], aquela populacion a aumentat d'un biais important dempuei la [[Segonda Guèrra Mondiala]] e agantèt 12 milions d'abitants en [[1977]] e 22 milions en [[1997]] amb un taus de creissença anuau superior a 3%. En [[2014]], consequéncia dau nombre aut de naissenças qu'a sostengut aquela tendància, lo temps mejan èra relativament feble (21,5 ans) e 92,8% deis abitants avián mens de 55 ans. Lei [[vila]]s pus importantas son lei ciutats istoricas dau nòrd e leis aglomeracions majoras dau plan alluviau. La [[capitala]] [[Bagdad]] (9,5 milions d'abitants en [[2009]]) es la pus gròssa e gropava dos tèrç de la populacion. En [[2009]], cinc autre vilas passavan un milion d'abitants : [[Mossul]] (3 milions), [[Basra]] (2,3 milions), [[Arbil]] (2 milions), [[As Sulaymaniyah]] (1,6 milions) e [[Kirkuk]] (1 milion). Lo taus d'urbanizacion èra aut (66,5% en [[2014]]) e lo país tèn plusors autrei vilas gropant de desenaus ò de centenaus d'abitants. === Lengas === [[File:Iraq - Lengas.png|thumb|Lengas principalas d'Iraq.]] En causa de la situacion dau país e dei revendicacions politicas dei comunautats principalas, lo recensament lingüistic d'Iraq es l'objècte d'estimacions variablas. L'[[arabi]] e lo [[curd]] èran oficiaus sus tot lo territòri e l'[[aramèu]] (tanben dich assirian) e l'[[azèri]] (localament dich turcmèn) avián un estatut cooficiau dins certanei regions. Divèrsei lengas èran tanben parladas per de minoritats pichonas e avián ges d'estatut. L'[[arabi]] es la lenga iraquiana principala. Es parlada dins lei regions centralas e meridionalas e èra en [[2014]] la [[lenga mairala]] de 80 a 85% de la populacion dau país. Quatre [[dialècte]]s arabis i èran parlats : l'iraquian en [[Mesopotamia]], lo nòrd-mesopotamian en [[Mesopotamia]] Auta, lo dialècte dau Golf dins lo sud e l'arabi de Nejd dins lo sud-oèst. Lo [[curd]] èra la lenga mairala de la màger part dei Curds iraquians, çò que representava 10 a 15% de la populacion. Es parlat dins lo [[Curdistan]] Iraquian au nòrd d'Iraq. Lo nombre de locutors dei doas lengas cooficialas serà inferior a 5%. En 2014, èran installats dins lo nòrd. L'[[aramèu]] es eissida dei minoritats [[cristianisme|crestianas]] de la region. Un recensament de [[1994]] li donava {{formatnum:220000}} locutors dins tot lo sud-èst [[anatolia]]n ([[Turquia]], [[Iran]], Iraq e [[Siria]]). Es una lenga que presenta un gròs nombre de [[dialècte]]s mai una fòrma comuna s'es desvolopada, especialament dins lei zònas urbanas ([[Bagdad]], [[Kirkuk]], [[Basra]] e [[Habbaniya]]). L'[[azèri]] parlat en Iraq es eissit dau dialècte meridionau d'aquela [[lenga]]. Es subretot parlat dins la zòna situada au limit entre lei regions arabofona e curdofona, especialament dins la vila de Kirkuk. === Religion === [[File:Iraq - Religion.png|thumb|Religions d'Iraq]] Iras es un país [[islam|musulman]] e l'[[islam]] èra la religion d'aperaquí 99% de la populacion en [[2014]]. Pasmens, lei musulmans iraquians èran devesits entre [[chiisme|chiitas]] (entre 60 e 65% de la populacion) que se troban principalament dins lo sud-èst e [[sunisme|sunitas]] (entre 30 e 35%) que se troban subretot dins lo nòrd. Lei regions centralas èran partejadas entre lei doas tendàncias. Coma [[Mesopotamia]] es l'endrech d'origina dau [[chiisme]], plusors luòcs sacrats chiistas majors (sanctuaris de [[Mosqueta de l'imam Ali|Natjaf]], [[Sanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali|Karbala]], [[Sanctuari d'Al-Askari|Samarra]] e d'[[Mosqueta d'Al-Kadhimiya|Al Khadimiya]]) se troban sus son territòri e son l'objècte de [[Pelegrinatge|romavatges]] e de celebracions importantas. En causa de la lònga dominacion politica dei sunitas qu'an generalament tengut lo poder centrau, lei relacions entre lei doas comunautats èran marridas e d'afrontaments recurrents e murtriers leis opausan dempuei la creacion dau país. En fòra de l'[[islam]], la religion pus importanta èra lo [[cristianisme]]. Gropava en majoritat de [[Nestorianisme|nestorians]] e d'[[Ortodoxia|ortodòxs]]. Lei crestians iraquianas son dichs assirians qu'es un tèrme que designava a l'origina unicament lei [[Nestorianisme|nestorians]] d'Orient mai que s'aplica d'ara endavant a totei lei glèisas d'Orient Mejan. Aquela comunautat es principalament installada dins lo plan de Niniva (onte demandan l'establiment d'una region autonòma) e dins lei vilas principalas dau centre e dau nòrd. Son importància demografica a pauc a pauc declinat dins lo corrent dau sègle XX de 10% de la populacion en [[1950]] a 6% en [[2003]] en despiech d'una politica favorabla au desvolopament de la lenga aramèa e de la proteccion dau cristianisme per lo regime [[Partit Baas|baasista]]. Dempuei l'invasion estatsunidenca de [[2003]], la disparicion d'aquela politica e l'acomençament de persecucions an accelerat lo declin dau cristianisme iraquian en causa de la fugida d'un nombre important de crestians a l'estrangier. Ansin, en mens de cinc annadas, lo nombre de fidèus dau cristianisme es passat de 6% a mens de 1% (0,8% en [[2010]]). L'autra religion minoritària importanta en Iraq èra l'[[iazidisme]] qu'es una [[religion]] [[monoteïsme|monoteista]] liada au [[zoroastrisme]]. Pasmens, son origina sembla pus anciana car presenta tanben de trachs eissits dei religions ancianas de [[Mesopotamia]]. Dempuei l'islamizacion d'Orient Mejan, a tanben adoptat certanei rites musulmans. En [[2014]], reunissiá aperaquí 0,2% deis abitants, principalament installats dins l'oèst dau [[Curdistan]] Iraquian. Son l'objècte de persecucions imortantas organizadas per lei movements jihadistas presents dins la region<ref>''Amnestia Internacionala denóncia de torturas de femnas e de dròllas en mans de l’Estat Islamic'', ''Lo Jornalet'', 27 de decembre de 2014, [http://www.jornalet.com/nova/4494/aministia-internacional-denoncia-de-torturas-a-de-femnas-e-de-filhas-a-mans-de-lestat-isla]. </ref>. == Istòria == {{veire|Istòria d'Iraq}} === Preïstòria === Lei recèrcas [[arqueologia|arqueologicas]] dins la region an mostrat una preséncia umama datant d'au mens {{formatnum:450000}} ans per ''[[Homo erectus]]'', {{formatnum:65000}} ans per ''[[Homo neanderthalensis]]'' e per ''[[Homo sapiens]]''. Lei premierei traças d'[[agricultura]] e de [[terralha]] apareguèron vèrs {{formatnum:7000}} av. JC. A partir de {{formatnum:6000}} av. JC, lo melhorament dei tecnicas agricòlas e de domesticacion favorizèt la produccion de viures e lo regropament deis abitants au sen d'aglomeracions. Lo periòde veguèt tanben lo desvolopament de l'utilizacion dau [[coire]], de la [[pintura]] (muralha, terralha...) e de la [[brica]]. Au començament dau milleni VI av. JC, la difusion d'aquelei progrès favorizèt l'emergéncia de practicas comunas que formèron lei premierei culturas de l'[[Istòria]] [[Homo sapiens|umana]] : [[Periòde de Hassuna]] ({{formatnum:5800}} - {{formatnum:5500}} av. JC), [[Periòde de Samarra]] ({{formatnum:5600}} - {{formatnum:5000}} av. JC) e [[Periòde de Halaf]] ({{formatnum:5500}} - {{formatnum:4700}} av. JC). Puei, a l'acomençament dau milleni V av. JC, lei procès de complexificacion de la ierarquia sociala s'accelerèron fins a la formacion dei premiers [[estat]]s vertadiers dins lo corrent dei [[Periòde d'Obeïd|Periòdes d'Obeïd]] ({{formatnum:4700}} - {{formatnum:4100}} av. JC) e [[Periòde d'Uruk|Uruk]] ({{formatnum:4100}} - {{formatnum:2900}} av. JC). === La Mesopotamia Antica === {{veire|Mesopotamia}} La [[Mesopotamia]] Antica a una [[istòria]] lònga que se pòu devesir entre plusors periòdes diferents : * [[Periòde d'Uruk]] finau ({{formatnum:3400}} - {{formatnum:2900}} av. JC) que marca l'acomençament de l'[[Istòria]] ambé l'aparicion de l'[[escritura]]. Lei tèxtes d'aquela epòca son malaisats de tradurre mai semblan èsser de documents [[administracion|administratius]] ò de listas lexicalas. Donan ges d'informacion sus leis eveniments [[Istòria|istorics]] mai indican clarament l'existéncia d'[[estat]]s ierarquizats. * Periòde dei [[dinastias arcaïcas]] ({{formatnum:2900}} - {{formatnum:2340}} av. JC) qu'es dominat per lei [[ciutat-estat|ciutats-estats]] de [[Mesopotamia]] Bassa. Es marcat per l'aparicion d'archius [[Istòria|istorics]] depintant leis eveniments e la [[diplomacia]] dau periòde. Pasmens, acomencèt tanben de se formar de poissanças importantas en [[Siria]], en [[Mesopotamia]] Auta e sus lo plan [[iran]]ian. [[Fichièr:Empèri d'Akkad.png|thumb|right|Expansion de l'Empèri d'Akkad.]] * [[Akkad|Periòde d'Akkad]] ({{formatnum:2340}} - vèrs {{formatnum:2180}} av. JC) marcat par la dominacion de l'Empèri d'Akkad fondat per [[Sargon d'Akkad|Sargon]]. Agantèt son apogèu pendent lo rèine de [[Naram-Sin]] (vèrs {{formatnum:2254}} - {{formatnum:2218}} av. JC) e dominèt alora tot lo plan [[mesopotamia]]n. Pasmens, l'Empèri mau capitèt de resistir ai migracions dei nomadas [[gutis]] que s'installèron dins la region au sègle XXII av. JC e a una tiera de revòutas intèrnas. * Periòde neosumerian (vèrs {{formatnum:2180}} - {{formatnum:2004}} av. JC) acomencèt ambé l'afondrament de la poissança [[akkad]]iana e la restauracion de l'independéncia dei ciutats sumerianas. Dins aquò, [[Ur]] prenguèt la primautat au començament dau sègle XII avC e restaurèt un empèri mesopotamian poderós sota [[Ur-Nammu]] ({{formatnum:2112}} - {{formatnum:2095}} av. JC) e [[Shulgi]] ({{formatnum:2094}} - {{formatnum:2047}} av. JC) de la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]]. Pasmens, aquel estat s'afondrèt a son torn en [[-2004|2004 av. JC]] en causa d'una crisi agricòla grèva e d'invasions [[elam]]itas e [[amorritas]]. * Periòde paleobabilonian ò amorritas ({{formatnum:2004}} - {{formatnum:1595}} av. JC) marcat per la dominacion dei [[dinastia]]s amorritas que prenguèron la tèsta dei ciutats mesopotamian. D'efèct, après la disparicion de la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]], leis amorritas, a l'origina un pòble nomada, se partejèron la region entre de principats pichons. Fins a la mitat dau sègle XVIII av. JC, [[Isin]] e [[Larsa]] aguèron la primautat mai declinèron pauc a pauc en causa d'una guèrra quasi perpetuala entre lei doas vilas. Entre [[-1762|1762]] e [[-1750|1750]], lo rèi [[Babilònia (reialme)|babilonian]] [[Hammurabi]] conquistèt ansin rapidament la màger part de la region gràcias au declin de seis adversaris e ai divisions dei [[ciutat-estat|ciutats-estats]] entre elei. Après sa [[mòrt]], son empèri declinèt a cha pauc e dispareguèt d'un biais definitiu après lo pilhatge de sa [[capitala]] per leis [[Ititas]] en [[-1595|1595 av. JC]]. * Periòde mediobabilonian ({{formatnum:1595}} - {{formatnum:1080}} av. JC) dominat per la dinastia cassita de [[Babilònia (reialme)|Babilònia]]. Aquela epòca correspond a un declin relatiu de la [[Mesopotamia]] Bassa au profiech de [[Mitanni]] e de l'[[Empèri Assirian|Empèri Medioassirian]]. S'acabèt amb una crisi grèva entraïnada per leis invasions dei nomadas aramèus que conquistèron la màger part de la region. [[Fichièr:Expansion e declin de l'Empèri NeoAssirian.png|thumb|right|Expansion e declin de l'[[Empèri Assirian]].]] * Periòde neoassirian (911 - 609 av. JC) marcat per la restauracion de la poissança [[Empèri Assirian|assiriana]] que conoguèt son apogèu ai sègles VIII e VII av. JC. Pasmens, coma leis Assirians assimilavan pas lei pòbles vencuts, deguèron faciar de revòutas permanentas. A partir de [[-650|650 av. JC]], sa poissança militara acomencèt de declinar en causa dei guèrras recurrentas, magerament còntra [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] que se revoutèt mai d'un còp per reconquistar son [[independéncia]], e foguèt plus sufisenta per mantenir son contraròtle sus la region. Après una guèrra lònga còntra lei Babilonians, lei Medes e leis Escites, foguèron finalament anientats en [[-609|609 av. JC]]. * Periòde neobabilonian (625 - 539 av. JC) marcat per la restauracion d'un reiaume de [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] poderós per [[Nabopolassar]] ([[-626|626]]-[[-605|605 av. JC]]) e [[Nabucodonosòr II]] ([[-605|605]]-[[-562|562 av. JC]]). Pasmens, conoguèt un declin rapide e passèt sota lo contraròtle dau sobeiran [[Pèrsia|pèrse]] [[Cir II lo Gran|Cir II]], fondator dau premier empèri pèrsa unificat. * Periòde [[Empèri Aquemenida|aquemenida]] (539 - 331 av. JC) après l'integracion de [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] au sen de l'[[Empèri Aquemenida]]. La fin dei guèrras quasi permanentas en [[Mesopotamia]] permetèt a la region de conóisser una prosperitat importanta. * Periòde [[Empèri Seleucida|seleucida]] (331 - 140 av. JC) après la conquista de l'[[Empèri Aquemenida]] per [[Alexandre lo Grand]] e sa division entre sei generaus. [[Mesopotamia]] faguèt alora partida de l'[[Empèri Seleucida]]. Gardèt sa prosperitat economica mai la cultura tradicionala declinèt au profiech de la cultura grèga, especialament dins lo corrent dau sègle II av. JC. * Periòde [[Empèri Part|part]] (140 av. JC - 224 ap. JC) que comencèt ambé la conquista de la region per lei Parts dins lo corrent deis annadas 140-130 av. JC. Veguèt la disparicion definitiva de la cultura mesopotamiana antica e l'abandon dei temples de [[Babilònia (reialme)|Babilònia]]. * Periòde [[Empèri Sassanida|sassanida]] (224 - vèrs 640) après lo remplaçament de la dinastia parta per aquela dei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]]. [[Mesopotamia]] venguèt lo centre politic de l'Empèri qu'installèt sa [[capitala]] a [[Ctesifont]]. Poissança majora de la fin de l'[[Antiquitat]], lei Sassanidas foguèron pauc a pauc afeblits per leis atacas dei [[Empèris nomadas|nomadas]] venguts de l'[[estèpa]] eurasiatica e per de conflictes saunós còntra l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]]. Dins leis annadas 640, l'Empèri poguèt pas resistir ais invasions arabis e dispareguèt en [[651]]. === Lo periòde deis empèris musulmans === ==== Lei periòdes omeia e abbassida ==== Nascut vèrs [[570]] a [[La Mèca]], [[Maomet]] capitèt d'i fondar e d'i impausar l'[[islam]]. A sa mòrt, sei successors capitèron d'assegurar sa posicion dins la [[Peninsula Aràbia]]. Puei, a partir de [[634]], acomencèron la conquista dei regions aràbias situadas entre l'[[Empèri Bizantin]] e l'[[Empèri Sassanida]]. Pasmens, en causa de l'afebliment bizantin e sassanida consecutiu a la guèrra de [[602]]-[[628]], l'expansionisme musulman trobèt ges de limit en [[Orient Mejan]] e la region de l'Iraq actuala foguèt conquistada dins lo corrent de la fin deis annadas 630 e dau començament deis annadas 640. Pasmens, l'[[islam]] i venguèt pas la religion majoritària avans lei sègles IX e X. Pasmens, de tensions importantas apareguèron au sen dei premierei comunautats e [[aristocracia]]s [[islam|musulmanas]] (autoritats califalas de [[Medina]], conquistaires arabis installats dins lei territòris novèus, tribüs aràbias rivalas...). En [[656]], après l'assassinat dau califa [[Othman ibn Affan|Othman]], sa succession foguèt l'objècte de tensions importantas entre [[Ali ibn Abi-Talib]], cosin de [[Maomet]], e [[Muàwiya Ièr|Muàwiya]], governador de [[Damasc]]. [[Ali ibn Abi-Talib|Ali]] èra opausat a l'institucionalizacion de l'[[islam]] e a la transformacion dau califa en sobeiran temporau. Criticava ansin lo regime creat per [[Othman ibn Affan|Othman]] que fasiá partida dau clan de [[Muàwiya Ièr|Muàwiya]]. En [[657]], lei dos pretendents reüniguèron sei tropas avans d'acceptar finalament un arbitratge. Aquò afebliguèt la posicion d'[[Ali ibn Abi-Talib|Ali]] que foguèt assassinat quatre ans pus tard laissant lo poder a son rivau. [[Fichièr:Orient Mejan vèrs 970.png|thumb|right|Division d'Orient Mejan vèrs [[970]].]] [[Muàwiya Ièr|Muàwiya]] fondèt lo [[Califat Omeia]] e installèt sa [[capitala]] a [[Damasc]]. En [[680]], deguèt faciar una revòuta menada per [[Al-Hussayn ibn Ali]], fiu d'[[Ali ibn Abi-Talib|Ali]], que foguèt batut a executat a [[batalha de Kerbala (680)|Kerbala]] ([[680]]). Dins leis annadas 740, d'insureccions originàrias de [[Pèrsia]] afebliguèron la dinastia omeia. En [[750]], leis [[Califat abbassida|Abbassidas]] prenguèron lo poder e fondèron lo [[Califat abbassida|Califat Abbassida]]. En [[762]], fondèron una capitala novèla a [[Bagdad]]. Fins a la premiera mitat dau sègle IX, lo Califat demorèt una poissança importanta e foguèt lo centre [[cultura]]u, [[Religion|religiós]] e [[Sciéncia|scientific]] pus important de son epòca. Pasmens, a partir deis annadas 820, foguèt a cha pauc afeblit per de conflictes intèrnes e per l'influéncia mai e mai importanta dei mercenaris turcs. Perdiguèt pauc a pauc lo contraròtle dei territòris periferics e en [[935]], èra reduch a la region de [[Bagdad]]. En [[946]], [[Bagdad]] foguèt conquistat per lei Buyídes que gardèron lo califa coma figura religiosa, fònt de prestigi e fònt de legitimat. En [[1055]], lei [[Turcs Seljokides]] remplacèron lei Buyídes fins a la restauracion de l'independéncia de la dinastia abbassida per una tiera de califas energics a partir de [[1152]], especialament lo califa [[An-Nasir]] ([[1180]]-[[1225]]) que conquistèt la màger part de [[Mesopotamia]]. Dins aquò, dins l'encastre de sa lucha còntra lo [[Sultanat de Khwarezm]], [[An-Nasir]] aviá favorizat l'expansion de l'[[Empèri Mongòl]]. En [[1258]], l'aliança entre Abbassidas e [[Empèri Mongòl|Mongòls]] èra rompuda. [[Bagdad]] e seis abitants foguèron anientats en febrier entraïnant la fin dau [[Califat abbassida|Reiaume Abbassida]]. ==== La conquista mongòla e lo declin ==== Après la conquista de [[Bagdad]], [[Mesopotamia]] foguèt dominada per de [[Empèris nomadas|nomadas]] liats ai [[Empèri Mongòl|Mongòls]] e a de tribüs d'origina [[turc]]a fins au sègle XVI. Pasmens, en causa de la destruccion dau ret d'aigatge qu'èra a la basa de l'[[agricultura]] locala dempuei l'[[Antiquitat]], la region conoguèt un declin important e sa [[desèrt|desertificacion]] s'accelerèt. Premier, foguèt integrada au sen de l'[[Ilkhanat]] que sa formacion acomencèt en [[1256]] a partir de la fragmentacion progressiva de l'[[Empèri Mongòl]]. Aquel [[estat]] mancava d'estabilitat e deguèt faciar de crisis religiosas grèvas ambé la difusion de l'[[islam]] dins l'aristocracia mongòla e una tiera de còps d'estat e d'insureccions dirigits còntra lei musulmans ò còntra lei tenents de la [[Tengrisme|religion tradicionala]]. L'[[Ilkhanat]] s'afondrèt donc rapidament e dispareguèt en [[1335]]. Quatre dinastias [[islam|musulmanas]] d'origina mongòla se partejèron lei vestigis de l'[[Ilkhanat]]. La màger part de l'Iraq actuau passèt sota lo contraròtle de la [[dinastia jalaírida]]. Lo fondator de la [[dinastia]], [[Hassan Buzurg]] ([[1336]]-[[1356]]), installèt sa [[capitala]] a [[Bagdad]]. Son fiu [[Uways Ièr|Uways I{{èr}}]] ([[1356]]-[[1374]]) capitèt d'estendre son territòri fins a [[Mossul]]. Pasmens, après sa [[mòrt]], foguèt remplaçat per de successors pus febles ò devesits per de querèlas de succession. En mai d'aquò, l'estat jalaírida foguèt menaçat per l'emergéncia de la [[Turcomans dau Moton Negre|Confederacion dau Moton Negre]] e de l'[[Empèri Timurida]]. Dins lo corrent dau sègle XV, Iraq conoguèt donc un periòde fòrça agitat e foguèt partejat entre lei [[dinastia jalaírida|Jalaíridas]] (dispareguts en [[1432]]), lo [[Turcomans dau Moton Negre|Moton Negre]] (disparegut en [[1475]]), lei [[Empèri Timurida|Timuridas]] (dispareguts en [[1507]]) e lo [[Turcomans dau Moton Blanc|Moton Blanc]] (disparegut en [[1508]]). En [[1501]], Iraq foguèt brèvament integrada au sen de l'[[Empèri Safavida]]. Pasmens, lei Safavidas [[chiisme|chiita]]s intrèron rapidament en conflicte ambé leis [[Empèri Otoman|Otomans]] [[sunisme|sunitas]] e perdiguèron lo país en [[1555]]. ==== Lo periòde otoman ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion de l'[[Empèri Otoman]] de [[1307]] a [[1683]] e annexion de Mesopotamia.]] Après la conquista otoman, lo territòri foguèt devesit entre tres províncias centradas sus [[Mossul]], [[Bagdad]] e [[Basra]]. En causa de sa situacion periferica au sen de l'[[Empèri Otoman]] e dau declin irremediable de la [[Rota de la Seda]] dempuei lo sègle XV, la region retrobèt pas sa prosperitat anciana e demorèt paura. Pasmens, au contrari d'autrei regions marginalizadas de l'espaci otoman, la senhoriá otomana se mantenguèt maugrat lo declin de l'Empèri dins lo corrent dei sègles XVIII e XIX. Premier, la region venguèt un luòc d'afrontament privilegiat durant lei conflictes entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Pèrsia]] (dètz guèrras majoras entre [[1514]] e [[1823]]). Aquelei guèrras cambièron pas l'equilibri entre lei dos empèris e la [[frontiera]] s'estabilizèt pauc a pauc. Pasmens, per faciar la menaça pèrsa (ocupacion de [[Bagdad]] de [[1622]] a [[1638]] ò de [[Basra]] de [[1775]] a [[1779]]), lei pachas de [[Bagdad]] aguèron mai e mai d'autonòmia dins lo corrent dei sègles XVII e XVIII. Au començament dau sègle XIX, lo governador Daud ([[1817]]-[[1831]]) assaièt d'aprofichar aquela situacion per venir independent avans l'arribda d'una expedicion militara turca que restabliguèt aisament la senhoriá otomana. L'autra caracteristica majora d'aqueu periòde foguèt la manca de dinamisme economic ò intellectuau deis elèits de la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una societat dominada per leis elèits turcas e caucasica liadas au poder militar e politic otoman. Quauquei comunautats josievas gardèron un ròtle economic important mai assaièron pas de s'implicar dins la vida politica dau país. Leis elèits [[chiisme|chiistas]] adoptèron una posicion similara e gardèron solament una influéncia religiosa. De mai, leis influéncias estrangieras penetrèron pas lo bacin mesopotamian e la societat iraquiana evolucionèt ansin gaire fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. === Lo periòde coloniau === ==== Lo partiment francobritanic d'Orient Mejan ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'Empèri Otoman en [[1923]].]] En novembre de [[1914]], l'[[Empèri Otoman]] intrèt en guèrra còntra l'Entenduda. [[Mesopotamia]] venguèt rapidament un teatre d'operacions ambé la presa de [[Basra]] per lei [[Reialme Unit|Britanics]] en novembre de [[1914]]. Fins a [[1917]] e la conquista de [[Bagdad]] en març, lei combats demorèron concentrats en Mesopotamia Bassa. Puei, lei Britanics se dirigiguèron vèrs lo nòrd d'Iraq e agantèron pauc a pauc lei [[frontiera]]s d'[[Anatolia]] avans la fin de la guèrra (presa de [[Damasc]] e de [[Mossul]] en [[1918]]). A la fin de [[1918]], una tiera d'acòrds entre lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], [[França]] e [[Itàlia]] organizèt lo partiment d'[[Orient Mejan]] entre aquelei poissanças. La prioritat foguèt inicialament donada au partiment de la region palestiniana e la question iraquiana foguèt alora segondària per lei Britanics que laissèron Mossul ai Francés per leis [[Acòrds Sykes-Picot]]. Aquela region èra tanben revendicada per lei [[Turquia|Turcs]] e per lei [[Curdistan|Curds]]. L'Iraq actuau foguèt finalament donada ai Britanics en [[1920]] mai la question de la sobeiranetat sus [[Mossul]] foguèt pas reglada avans [[1924]] e son atribucion ais Iraquians per la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Regardant l'administracion dau territòri, lei Britancis pensavan installar un sistèma dirècte. Pasmens, en julhet de [[1920]], una revòuta tribala degenerèt en insureccion [[Nacionalisme|nacionalista]] dins lei regions [[sunisme|sunitas]] e [[religion|religiosa]] dins lo sud [[chiisme|chiita]]. [[Londres]] abandonèt alora son projècte au profiech d'un regime arabi plaçat sota son influéncia. En [[1921]], creèron un Reiaume d'Iraq dirigit per [[Faisal Ièr|Faisal I{{èr}}]] ([[1921]]-[[1933]]). Maugrat l'abolicion dau mandat britanic sus [[Mesopotamia]] en [[1922]] per la [[Societat dei Nacions|SDN]], la tutèla britanica demorèt en plaça fins au 3 d'octòbre de [[1932]], data oficiala de l'independéncia iraquiana. ==== Lo periòde d'influéncia britanica ==== De [[1932]] a [[1958]], lo Reiaume d'Iraq independent demorèt sota l'influéncia dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]. Pasmens, la posicion de [[Londres]] s'afebliguèt a cha pauc ambé lo declin de la poissança britanica e lo periòde veguèt tanben l'emergéncia d'actors novèus, especialament l'armada, qu'anavan promòure la defensa d'idèas modèrnas e entraïnar la fin de la monarquia. D'efèct, dins leis annadas 1920, l'estructura de la societat iraquiana èra totjorn similara a aquela dau sègle XIX. Leis elèits [[sunisme|sunita]] d'origina otomana, tribala ò hachemita contunièron de dominar l'economia dau país principalament gràcias a l'importància de sei proprietats agricòlas. Lei fònts principalas d'oposicion èran lei nomadas arabis dau desèrt (mai ò mens contraròtlats a partir deis annadas 1930) e leis organizacions [[Curdistan|curdas]] que contunièron de refusar son integracion au sen d'un [[estat]] dominat per leis Arabis. Aquò entraïnèt la formacion de fòrças armadas iraquianas que venguèron rapidament una fòrça pron eficaça per protegir la monarquia. Lei Britanics retirèron alora la màger part de sei garnisons d'Iraq e en [[1930]], i gardèron solament doas basas aerianas. Après la mòrt de [[Faisal Ièr|Faisal]] en [[1933]], la vida politica foguèt dominada per lei militars e per lo politician probritanica [[Nuri al-Said]] que foguèt uech còps cap dau govèrn entre [[1930]] e [[1958]]. La tutèla de [[Londres]] demorèt importanta fins a la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. En particular, en [[1941]], l'armada britanica ocupèt tornarmai Iraq per destituir lo Premier Ministre [[Rachid Ali al-Gillani]] favorable a un raprochament amb [[Alemanha]]. Pasmens, après [[1945]], l'independéncia progressiva dei territòris de l'[[Empèri Britanic]] aguèt per consequéncia la demenicion progressiva dau ròtle dau [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] dins leis afaires intèrnes d'Iraq. Leis annadas 1940-1950 foguèron tanben marcadas per l'emergéncia d'idèas novèlas e modernisatritz inspiradas per lo [[nacionalisme]] arabi (en particular lo [[panarabisme]]) e lo [[comunisme]]. Se turtèron rapidament au conservatisme de la dinastia hachemita entraïnant d'esmogudas grèvas en [[1948]], en [[1952]] e en [[1954]]. === L'Iraq modèrne === ==== La revolucion baasista ==== De [[1958]] a [[1979]], Iraq conoguèt una tiera de còps d'estat e d'insureccions popularas qu'entraïnèron la fin de la monarquia e la formacion d'un estat autoritari basat sus una ideologia nacionalista aràbia. D'efèct, en julhet de [[1958]], un còp d'estat militar menat per un grop d'oficièrs progressistas se transformèt rapidament en revolucion [[republica]]na. Lo generau [[Abdul Karim Kassem]] prenguèt lo poder e formèt un regime s'apielant sus lei comunistas e lei nacionalistas. Son govèrn ordonèt divèrsei refòrmas socialas, compres una refòrma agrària, demeniguèt la poissança economica de l'[[Iraq Petroleum Company]] e assaièt de negociar ambé lei Curds (fins a [[1961]]). Pasmens, lei dissensions entre movements revolucionaris entraïnèron un còp d'estat militar novèu en [[1963]] dirigit per lei nacionalistas, especialament lo [[Partit Baas|Baas]]. [[Abdul Karim Kassem|Kassem]] foguèt executat e remplaçat per lei fraires [[Abdel Salam Aref]] e [[Abdul Rahman Aref]]. La presa dau poder per lei nacionalistas entraïnèt una onda de repression anticomunista. Dins aquò, lo regime dei fraires Aref foguèt a son torn reversat per un còp d'estat en [[1968]] menat per lei baasistas. Sa politica foguèt principalament centrada sus la secularizacion de la societat, lo desvolopament de l'ensenhament e lo renfòrçament de l'aparelh d'Estat. En [[1972]], [[nacionalizacion|nacionalizèt]] l'[[Iraq Petroleum Company|IPC]], çò que li permetèt de desgatjar de revenguts importants e d'accelerar la modernizacion dau país. ==== Lo periòde Saddam Hussein ==== [[Fichièr:Guèrra Iran Iraq (1980-1988).png|thumb|right|Esquèma generau de la Guèrra Iran-Iraq.]] [[Fichièr:Guèrra dau Golf (25-28 febrier de 1991).png|thumb|right|Ofensivas terrèstras de la fin de la Coalicion estatsunidenca durant la Guèrra dau Golf (25-28 de febrier de 1991).]] Lo decenni 1970 veguèt l'emergéncia progressiva de la figura de [[Saddam Hussein]] que venguèt oficialament cap de l'Estat en [[1979]] e lo demorèt fins a [[2003]]. Sota sa direccion, lo regime baasista venguèt mai e mai autoritari e corromput. Lei membres de sa tribü e de sa familha ocupèron divèrsei pòstes importants. Una Garda Republicana, còrs militar ben equipat que seis [[oficièr]]s èran pereu recrutats au sen de la tribü de Saddam Hussein, foguèt tanben creada per aparar lo regime. La politica de [[Saddam Hussein]] foguèt principalament marcat per la [[guèrra Iran-Iraq]] ([[1980]]-[[1988]]) e la [[guèrra de Kuwait (1990-1991)]] e sei consequéncias. La premiera foguèt entraïnada per la volontat iraquiana d'aprofichar lei dificultats [[iran]]ianas consecutivas a la Revolucion Islamica de [[1979]]. Leis objectius iniciaus de Saddam Hussein semblan pauc precís (reversament dau regime islamic, modificacion a son avantatge deis acòrds de navigacion frontaliera, annexion dei províncias aràbias d'[[Iran]]... etc.) mai son armada, mau preparada, se turtèt a una resisténcia acarnada. Sostenguda per l'[[URSS]], [[França]], leis [[USA|Estats Units d'America]] e per lei monarquias petrolieras, Iraq capitèt de resistir ai còntra-ofensivas iranianas. Pasmens, lo conflicte s'acabèt per la restauracion dau ''statu quo ante bellum'' e Iraq èra estat obligat de s'endeutar pesentament per crompar d'armas. Après aquela guèrra, Iraq èra vengut la premiera poissança militara aràbia. Òr, aquò inquietava lei monarquias petrolieras (principalament l'[[Arabia Saudita]] e [[Kowait]]) que decidèron d'aumentar la produccion de [[petròli]] per demenir lo pretz dau barriu, complicar lo remborsament dau deute de [[Bagdad]] e afeblir son potenciau militar. Saddam Hussein assaièt de negociar una solucion puei decidèt d'utilizar la fòrça. En aost de [[1990]], sei tropas envaïguèron [[Kowait]]. Lo govèrn iraquian pensava tenir l'aprovacion dau govèrn [[USA|estatsunidenc]]. Pasmens, aquò èra pas lo cas e leis Estats Units refusèron de reconóisser l'invasion. Au contrari, formèron ambé lo sostèn de l'ONU e de l'Arabia Saudita una coalizacion fòrça importanta (34 país) per reconquistar lo territòri kowaitian. Après una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|guèrra brèva]] (17 de genier - 28 de febrier de [[1991]]), Kowait foguèt liberat. L'armada iraquiana perdiguèt de desenaus de milièrs e leis infrastructuras dau país foguèron durament bombardats. En mai d'aquò, un embarg economic estrict foguèt mes en plaça per leis Estats Units e l'[[ONU]]. Après [[1991]], Iraq conoguèt un periòde malaisat. D'efèct, tre lo mes de març, d'insureccions acomencèron dins lei regions chiistas e curdas. La Garda Republicana reagiguèt rapidament ambé l'acòrd tacit de [[Washington]] que voliá pas reversar Saddam Hussein e lo laissèt liurament reprimir lo movement chiista. Entre lo 7 e lo 14 de març, prenguèt l'avantatge sus l'insureccion chiista que mancava d'organizacion e d'armament. Lo 17 de març, lo fugau de l'insureccion ([[Basra]]) èra sota contraròtle (de combats limitats contunièron pasmens fins au començament d'abriu). Puei, l'armada iraquiana se dirigiguèt còntra lei Curds e reconquistèron lei vilas principalas dau nòrd (28 de març - 3 d'abriu). Lei combats s'arrestèron lo 5 d'abriu sota la pression estatsunidenca e lei territòris encara tenguts per lei Curds formèron un Curdistan Iraquian autonòm. Après aquelei combats, Iraq demorèt sota embarg e leis [[USA|Estats Units]] e seis aliats defendiguèron tanben l'utilizacion d'[[aeronau|avions]] militars dins la màger part de l'espaci aerian iraquian. Aquel embarg entraïnèt una crisi economica e sanitària grèva ambé l'afondrament de l'economia dau país e la reaparicion de malautiás grèvas coma lo [[colerà]]. Pasmens, [[Saddam Hussein]] capitèt de se mantenir au poder fins a [[2003]] e una guèrra novèla còntra leis [[Estats Units d'America]]. ==== L'invasion estatsunidenca e l'afondrament de l'Estat ==== Après leis [[Atemptats de l'11 de setembre de 2001|atemptats dau 11 de setembre]] de [[2001]], leis [[Estats Units d'America]] accusèron lo govèrn de [[Saddam Hussein]] de sostenir lo terrorisme islamista a d'aver reconstituit un arsenau d'armas de destruccion massiva. Maugrat lei criticas regardant lei « pròvas » avançadas per [[Washington]] e lo refús de [[França]] e de [[Russia]] d'avalizar una intervencion militara, leis Estatsunidencs e lei Britanics ataquèron e conquistèron aisament Iraq (19 de març - 9 d'abriu de [[2003]]). [[Saddam Hussein]] foguèt capturat lo 13 de decembre, jutjat per sei crimes de guèrras e crimes còntra l'Umanitat e executat en [[2006]]. Pasmens, après aquela victòria rapida, la politica estatsunidenca mau capitèt d'estabilizar. Au contrari, exarcerbèron lei tensions entre Curds, sunitas e chiistas, s'alienèron l'elèit sunita e baasista ambé lo licenciament de totei lei fidèus (militars, foncionaris... etc.) dau regime de Saddam Hussein e deguèron faciar l'arribada de combatents islamistas venguts ajudar lei movements de resisténcia locaus. En mai d'aquò, l'adopcion d'una constitucion basada sus lo modèl estatsunidenc entraïnèt la formacion d'un estat federau feble. Dins lo nòrd, aquò permetèt ai Curds de mantenir son independéica ''de facto'' obtenguda en [[1991]]. Dins lei regions centralas, aquò causèt un conflicte saunós entre sunitas e chiistas per lo contraròtle de certanei territòris. Lo poder centrau foguèt ocupat per lei chiistas que sei relacions ambé [[Washington]] se desgradèron a mesura qu'Iran renforcèt son influéncia. En [[2011]], leis Estats Units retirèron sei tropas en causa de l'impossibilitat de conclure un acòrd ambé lo govèrn iraquian regardant la creacion de basas estatsunidencas permanentas. Aquela partença agravèt lei dificultats dau govèrn centrau. En [[2014]], deguèt faciar l'emergéncia dau movement [[Estat Islamic]] que conquistèt lo nòrd-oèst e la vila de [[Mossul]]. Menaça tanben lei vilas principalas dei regions centralas, compres [[Bagdad]]. Dins lo nòrd, lei Curds an aprofichat la situacion per ocupar [[Kirkuk]], centre major de l'industria dau petròli. == Organizacions politica e territòriala == === Organizacion politica === Iraq es una [[republica]] [[federalisme|federala]] [[parlament]]ària [[Partit politic|multipartita]] qu'aplica lo principi de separacion dei poders. Leis institucions iraquianas son definidas per una [[constitucion]] adoptada en [[2005]]. Redigida dins lo corrent de l'ocupacion [[USA|americana]], aqueu tèxte es inspirat per la [[constitucion]] deis [[Estats Units d'America]] e organiza un poder centrau feble per defugir la restauracion d'una dictatura e per laissar una autonòmia locala pron larga ai minoritats sunitas e curdas. Lo cap de l'Estat es lo President de la Republica que sa fonction es subretot simbolica. Lo [[poder executiu]] es principalament tengut per lo Premier Ministre que noma lei [[ministre]]s dau [[govèrn]]. Lo [[poder legislatiu]] es teoricament dins lei mans d'un parlament [[bicamerisme|bicamerau]] format d'una [[chambra bassa]] dicha Conseu dei Representents (325 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de quatre ans) e d'una [[chambra auta]] dicha Conseu de la Federacion. Pasmens, dempuei [[2005]], ges de Conseu de la Federacion es estat elegit e son ròtle es pas clarament definit dins la [[constitucion]]. Ansin, lo parlament iraquian es ''de facto'' monocamerau. Enfin, lo poder judiciari es plaçat sota la direccion d'una Cort Suprèma Federala (unicament cargada dei questions constitucionalas) e d'una Cort de Cassacion. === Organizacion territòriala === Lo territòri iraquian es devesit entre 19 governorats que son d'entitats fòrça autonòmas. Aquelei governorats son a son torn devesits entre quatre e dètz districtes, en sota-districtes e en vilatges. Recebon son budget de l'Estat en foncion de sei ressorsas, de sei besonhs e de son importància demografica. Son dirigits per un conseu de governorat, independent dau govèrn centrau, que designa un governador. Lei competéncias dau governador son definidas per lo conseu de governorat. Lei domenis de competència dei governorats regardan la gestion dei doanas, la regulacion dei fònts d'energia electrica, la gestion de l'environament, la planificacion dei politicas de desvolopament locau, la santat publica, l'ensenhament e l'educacion, la gestion dei ressorsas [[aiga|idricas]]. De mai, plusors governorats pòdon se gropar entre elei per formar una region qu'es dotada de poders suplementaris coma la possibilitat de constituir lei sieunas fòrças de seguritat. A l'ora d'ara, i a unicament una region que gropa lei governorats que fan partida dau [[Curdistan Iraquian]]. Son existéncia es reconeguda per la constitucion e divèrseis acòrds suplementaris li donan una quasi independéncia dins l'encastre d'un Govèrn Regionau Curd. === Simbòls nacionaus === Lei simbòls nacionaus d'Iraq son constituits d'un drapèu, d'armas, d'un imne e d'una devisa : * lo drapèu foguèt adoptat en [[2008]]. Es format de tres bendas orizontalas [[roge|roja]], [[blanc]]a e [[negre|negra]] ([[color]]s dau [[panarabisme]]) e de la devisa dau país ''Allah akbar'' (« Dieu es grand » en [[occitan]]) escricha amb un sistèma [[calligrafia|calligrafic]] d'inspiracion [[chiisme|chiista]]. Es inspirat per lo drapèu adoptat en [[1963]] après lo reversament de la monarquia. * leis armas iraquianas son compausadas d'una [[agla]] d'[[aur]] amb un blason inspirat per lo drapèu iraquian. Lo dessenh de l'agla adoptat en [[1965]] a pauc evolucionat. En revènge, lo blason centrau a conegut divèrseis evolucions en foncion dei cambiaments de drapèu en [[1991]], en [[2004]] e [[2008]]. * l'[[imne nacionau]] iraquian actuau es estat adoptat en [[2004]]. Dich ''[[Mawtini]]'', es estat escrich per lo poèta [[Palestina|palestian]] [[Ibrahim Touqan]] ([[1905]]-[[1941]]). * la devisa es ''Allah akbar'' (« Dieu es grand » en [[occitan]]). <gallery> File:Flag of Iraq.svg|Drapèu actuau d'Iraq adoptat en [[2008]]. File:Flag of Iraq (1921–1959).svg|Drapèu d'Iraq de [[1921]] a [[1959]]. File:Flag of Iraq (1963-1991); Flag of Syria (1963-1972).svg|Drapèu d'Iraq de [[1963]] a [[1991]]. File:Flag of Iraq (1991-2004).svg|Drapèu d'Iraq de [[1991]] a [[2004]]. File:Coat of arms (emblem) of Iraq 2008.svg|Armas actualas d'Iraq adoptadas en [[2008]]. File:COA of Iraq (1965).svg|Armas iraquianas de [[1965]] a [[1991]]. </gallery> == Afaires estrangiers e defensa == === Afaires estrangiers === Dempuei l'adopcion de la [[constitucion]] de [[2005]] e la fin de l'ocupacion militara [[USA|estatsunidenca]], la [[diplomacia]] iraquiana es principalament dominada per la volontat de reïntegrar son environament regionau e la necessitat d'establir de relacions amaisadas ambé sei vesins. Lo país a tanben una relacion complèxa ambé leis [[USA|Estats Units d'America]] que demoran un protector important dau regime en despiech dau retirament de sei tropas per [[Washington]]. Pasmens, lei dificultats intèrnas grèvas au sen dau país minan aquela politica car cada comunautat es a assaiar de trobar lo sostèn de protectors estrangiers. Ansin, Iraq es pus un enjòc per lei poissanças regionalas d'[[Orient Mejan]] ([[Iran]], [[Arabia Saudita]] e [[Turquia]]) qu'un actor diplomatic vertadier. [[Iran]] es un partenari important dau govèrn centrau e [[Teheran]] a una influéncia politica, economica e religiosa importanta dins lei regions [[chiisme|chiistas]] gràcias ai liames establits ambé lei caps chiistas iraquians dins lo corrent de la dictatura de [[Saddam Hussein]]. L'armada iraniana participa tanben a la lucha còntra lei movements jihadistas que menaçan [[Bagdad]]. Dins aquò, maugrat aquelei relacions bònas, divèrsei subjèctes potenciaus de tension existisson entre lei dos país coma la concuréncia sus lo mercat deis [[idrocarbur]]s, la rivalitat entre clergats chiistas iranians e iraquians ò la question dau partiment deis [[aiga]]s dau [[Chatt el-Arab]]. Lei relacions ambé [[Turquia]] demoran malaisadas. Lo sostèn turc ais autoritats dau [[Curdistan Iraquian]], en particular lo desvolopament de liames economics regardant leis idrocarburs, es un subjècte de tension car lo govèrn centrau redobta leis ambicions dei Curds sus [[Mossul]] e [[Kirkuk]]. Lei relacions ambé l'[[Arabia Saudita]], protectritz de plusors movements sunitas, son tanben fòrça marridas car lei regions sunitas son vengudas la basa de movements jihadistas ([[Estat Islamic]]...) que representan d'ara endavant la menaça principala per [[Bagdad]]. Enfin, lei relacions ambé leis [[USA|Estats Units d'America]] son fòrça variablas en causa de la volontat dei dos país de virar la pagina de l'ocupacion. En [[2011]], Washington retirèt ansin sei tropas après lo refús de Bagdad d'acceptar lo mantenement de basas estatsunidencas permanentas sus son territòri. Lo raprochament dau govèrn centrau amb [[Iran]] es estat tanben un motiu de maucontentament per [[Washington]]. Pasmens, lo renfòrçament dei guerilhas jihadistas a permes un amaisament dei relacions entre lei dos país e l'armada estatsunidenca participa activament a la lucha còntra l'[[Estat Islamic]]. === Fòrças armadas === Lei fòrças iraquianas gropavan en [[2014]] teoricament {{formatnum:272000}} òmes amb un budget d'aperaquí 6 miliards. Pasmens, an subit de pèrdas importantas dins lo corrent d'aquela annada e sa situacion vertadiera es desconeguda. Èran devesidas entre cinc brancas principalas qu'èran una fòrça terrèstra, una fòrça aeriana, una fòrça de defensa antiaeriana, una pichona marina militara e un còrs de fòrças especialas. L'armament es principalament d'origina [[URSS|sovietica]] ò [[Russia|russa]] e [[USA|estatsunidenca]]. En mai dei fòrças regularas dau govèrn centrau, divèrsei milícias existisson sus lo territòri iraquian. Aquelei dau [[Curdistan Iraquian]] alinhavan aperaquí {{formatnum:200000}} òmes amb un equipament e un entraïnament variable. Dins aquò, certaneis unitats son fòrça ben equipadas e organizadas. En [[2014]], an per exemple capitat de resistir ais ofensivas de l'[[Estat Islamic]]. Dins lo sud dau país, i a pereu mai d'una milícia chiita. Aquelei tropas gropavan {{formatnum:30000}} òmes e semblavan tenir de liames amb [[Iran]] regardant son entraïnament e son armament. === Conflictes intèrnes === Iraq es lo teatre de mai d'un conflicte intèrne dempuei l'afondrament dau regime de [[Saddam Hussein]] en [[2003]]. Lo pus important es la guèrra còntra l'[[Estat Islamic]] qu'ocupa una partida importanta dau país dempuei junh de [[2014]]. Pasmens, se fau nòtar la persisténcia de combats entre comunautats sunitas e chiitas e l'existéncia de tensions importantas entre lo govèrn centrau dominat per lei chiitas e l'autoritat regionala curda. Lo conflicte pus important a luòc dins lo nòrd e lo nòrd-oèst dau país e opausa lo movement islamista dich [[Estat Islamic]], sostengut per divèrsei guerilhas [[sunisme|sunitas]] e d'èx-quadres dau Baas, au govèrn centrau e a seis aliats (fòrças curdas e milícias [[chiisme|chiitas]]). D'efèct, dins lo corrent de [[2014]], l'[[Estat Islamic]] a infligit una tiera de desfachas grèvas ai fòrças regularas entraïnant la presa de [[Mossul]] e la conquista d'aperaquí un quart dau territòri iraquian. Aqueu conflicte se superpausa en partida a l'antagonisme entre sunitas e chiitas qu'es la fònt de combats recurrents dempuei [[2006]]. Lei tensions regardant lo traçat dau [[Curdistan Iraquian]] son una fònt potenciala de conflicte. D'efèct, lei Curds revendican lei doas vilas de [[Mossul]] e de [[Kirkuk]] que son de centres importants de l'industria petroliera d'Iraq. Pasmens, se troban divèrsei minoritats dins aquelei ciutats que son gaire desirosas de faire partida de Curdistan. De mai, lo govèrn centrau es opausat a la presa de contraròtle per lei Curds dei jaciments petroliers de la region que son pron importants per permetre l'existéncia d'un estat curd independent. == Economia == En [[2013]], lo [[PIB]] iraquian èra d'aperaquí 221 miliards de [[dolar]]s e lo país, poblat de 34 milions d'abitants, representa un mercat important dins la region. Lo sector agricòla ne'n formava 3,3%, l'industria 64,6% e lei servicis 32,1%. Son economia es dominada per lo sector deis [[idrocarbur]]s qu'èra a l'origina de 93% dau budget de l'[[Estat]] e de la mitat dau [[PIB]]. Iraq dispausava tanben dei quatrenei resèrvas mondialas confirmadas de [[petròli]]. Pasmens, en causa dei sancions internacionalas e dei conflictes intèrnes, l'industria petroliera iraquiana fonciona en sota-regime dempuei la fin de la [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|Guèrra de 1991]]. La diversificacion de l'economia es un enjòc major per estabilizar lo país car lo sector deis idrocarburs es una fònt febla d'emplechs. Ansin, lo desvolopament dau sector privat es considerat coma una prioritat per redurre lo taus de chaumatge (oficialament a 18% en 2014 e probablament situat a 30% en realitat). Dins aquò, la corrupcion e lo còst deis operacions militaras representan d'obstacles importants. La reconstruccion, estimada a 600 miliards de dolars car lei principaleis infrastructuras son estadas destruchas, avança donc lentament, magerament dins lei sectors de l'energia, de l'electricitat, de l'aiga, dei transpòrts, dei comunicacions e de la santat. == Cultura == === Arquitectura === Brèç de [[civilizacion]]s urbanas fòrça ancianas, Iraq a un patrimòni [[arquitectura]]u fòrça ric que s'estend sus mai d'un millenari. D'efèct, lei civilizacions dau nòrd e dau sud de [[Mesopotamia]] desvolopèron lei sieus estiles arquitecturaus tre lo millenari III av. JC. Au servici dau poder, l'arquitectura dau periòde es caracterizada per de monuments massís qu'avián de foncions institucionalas ([[palais]]... etc.), [[religion|religiosas]] ([[zigorat]]s, [[temple]]s, santuaris... etc.) ò militaras ([[barri (arquitectura)|barris]]... etc.). Pasmens, gràcias ai progrès tecnics, de preocupacions novèlas apareguèron a cha pauc dins lo corrent de l'[[Antiquitat]] mesopotamiana e leis Assirians foguèron la premiera civilizacion que desvolopèt de politicas de planificacion urbana. Après l'afondrament de l'Empèri Assirian, Iraq faguèt generalament partida deis empèris pèrsas successius ([[Empèri Aquemenida]], [[Empèri Seleucida]], [[Empèri Part]] e [[Empèri Sassanida]]) fins a la conquista de la region per leis Arabis [[islam|musulman]]s. Dins lo corrent d'aqueu periòde, l'arquitectura gardèt son ròtle d'illustracion dau poder dau sobeiran. Pasmens, [[Cir II lo Gran|Cir II]] i introguèt una dimension novèla destinada a mostrar la diversitat culturala dei pòbles somés a son autoritat. Ansin, d'estiles eissits de pòbles periferics ([[Fenicia]]ns, [[Egipte|Egipcians]]) faguèron son aparicion en Iraq. Lei Parts gardèron lei trachs arquitecturaus aquemenidas mai lei mesclèron ambé l'arquitectura grèga qu'aviá fach son aparicion dins la region ambé l'invasion d'[[Alexandre lo Grand]]. Aquela permeabilitat ais influéncias exterioras contunièt durant lo periòde sassanida qu'adoptèt divèrsei trachs arquitecturaus romans. L'eiretatge sassanida venguèt per la seguida la basa de l'arquitectura abbassida après la conquista d'Iraq per leis Arabis. Pasmens, en causa dei conquistas nombrosas deis Abbassidas, d'influéncias novèlas foguèron importadas, magerament a partir d'[[Asia]] Centrala. Pasmens, d'innovacions pròprias apareguèron rapidament, especialament per ornar lei [[mosqueta]]s qu'èran alora de bastiments novèus en Iraq. En particular, apareguèt l'[[arabesc]] que conoguèt un succès important e foguèt adoptat per lei regions vesinas. L'art abbassida participèt a l'emergéncia de l'art islamic que dominèt Iraq fins ai sègles XVIII-XIX. Au sègle XX, la fin de l'isolament dau país entraïnèt l'aparicion deis estiles arquitecturaus occidentaus, especialament dins lei vilas pus importantas, que foguèron liats ai politicas de modernizacion dei govèrns successius. Aquelei corrents foguèron de còps importats dirèctament (Haifa street) ò mesclats ambé d'estiles locaus ([[Musèu Nacionau d'Iraq]], mosquetas de la segonda mitat dau sègle XX... etc.) <gallery> File:Ruins from a temple in Naffur.jpg|Vestigis restaurats d'un [[temple]] [[akkad]]ian de [[Nippur]]. File:Ancient ziggurat at Ali Air Base Iraq 2005.jpg|[[Zigorat]] restaurada d'[[Ur]]. File:The ziggurat at Aqar Quf.jpg|[[Zigorat]] de [[Dur-Kurigalzu]] après sa restauracion. File:Fotothek df ps 0002470 Innenräume ^ Ausstellungsgebäude.jpg|Portau restaurat de [[Babilònia]]. File:ArchOfCtesiphon.jpg|Vestigis dau palais de [[Ctesifont]], anciana capitala dei Parts e dei Sassanidas (sègle III). File:Ardeshir-palace-common.jpg|Vestigis dau palais sassanidas d'[[Ardachir Ier|Ardachir I{{èr}}]] (sègle III). File:Great Mosque of Samarra.jpg|[[Granda Mosqueta de Samarra|Mosqueta abbassida de Samarra]] ([[852]]). File:Kerbela Hussein Moschee.jpg|[[Sanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali]] (sègles VII-XVIII). Fichièr:Meshed ali usnavy (PD).jpg|[[Mosqueta de l'imam Ali]] (sègles X-XVI). File:National Museum Iraq.jpg|[[Musèu Nacionau d'Iraq]] ([[1926]]). File:High residential rising buildings in Haifa street.jpg|Immòbles de Haifa street |Mosqueta Buniya de Bagdad ([[1973]]). </gallery> === Escultura === Iraq a un patrimòni esculturau fòrça important gràcias a l'utilizacion precòça de l'escultura per representar lei divinitats ò lei personalitats importantas (rèis, sobeirans... etc.) ò per ornar lei construccions. Coma l'arquitectura, l'escultura èra donc au servici dau poder e de la religion. Divèrsei tecnicas èran mestrejadas coma la realizacion de figurinas, de gravaduras, de bas-relèus ò d'estatuas gigantas. Aquel art evolucionèt pauc a pauc mai foguèt conservat per lei civilizacions successivas fins a la conquista aràbia qu'entraïnèt son declin e sa disparicion. Dins lo corrent dau sègle XX, un art plastic e esculturau iraquian modèrne es aparegut ambé d'artistas coma [[Jawad Saleem]] ([[1920]]-[[1961]]) ò [[Habbah]] ([[1927]]-[[1998]]) ben integrats au sen dei corrents internacionaus principaus. <gallery> File:Mesopotamia male worshiper 2750-2600 B.C.jpg|Figurina representant un cresent (millenari III av. JC). File:Queen of the Night (Babylon).jpg|Representacion babiloniana de la divessa [[Ishtar]] (sègles XIX-XVIII av. JC). File:The Gate of Nimrud (Metropolitan Museum).jpg|Graus ambé de tèstas umanas de [[Nimrud]] (sègle IX av. JC). File:Blessing genie Dur Sharrukin.jpg|Gravadura assiriana de [[Dur-Sharrukin]] (fin dau sègle VIII av. JC). File:Habbah - Autoportrait.jpg|Escultura de Habbah (vèrs 1958). </gallery> === Musica === La [[musica]] faguèt son aparicion sus lo territòri de l'Iraq actuau tre l'[[Antiquitat]]. Pasmens, la tradicion musicala eissida de [[Mesopotamia]] dispareguèt largament ambé la conquista aràbia. En revènge, aquelei de [[Iran|Pèrsia]] e de [[Grècia antica|Grècia]] gardèron un ròtle significatiu dins l'aparicion de la musica [[islam]]ica. Leis Abbassidas favorizèron son desvolopament e aquò foguèt a l'origina de la musica aràbia sabenta qu'es basada sus de concèptes [[matematicas|matematics]] e sus un sistèma musicau dich [[maqam]] qu'es una escala melodica non temperada onte leis intervals avesinan 3/4 de ton. Aquela musica conoguèt una modernizacion importanta au sègle XIX que li donèt sa forma actuala. En fòra dei maqams, utiliza divèrseis instruments pròpris coma lo [[qanun]], lo [[riq]], lo [[santur]] ò lo [[darbuka]]. En parallèl de la musica sabenta classica, existís mai d'una musica populara e tradicionala que se joga generalament per lei celebracions importantas (maridatges... etc.). Lo pareu [[Clarin|aubòi]]-[[tambor]] i a un ròtle primordiau. Enfin, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, la musica eissida dei corrents internacionaus dominants ([[hip hop]], [[rap]], musica celtica... etc.) s'es difusada a cha pauc au sen de la societat e a influenciat mai d'un artista locau. Pasmens, dempuei [[2003]], lei musicians e cantaires iraquians conoisson de dificultats importantas per s'exprimir e certanei son estats victimas d'atacas de part de grops islamistas. === Literatura === Coma per d'autreis [[art]]s majors, lo territòri iraquian es lo brèç d'una tradicion [[literatura|literària]] fòrça anciana que remonta a la [[Mesopotamia|Mesopotamia Anciana]]. Una partida importanta d'aquela literatura es encara conservada gràcias a un trabalh de [[traduccion]]. [[Iran|Pèrsia]], que conquistèt la region au sègle VI av. JC, e seis estats successors aguèron tanben una [[literatura]] viva e ben conservada. Aguèt una influéncia importanta sus la literatura abbassida que reprenguèt certaneis òbras majoras de la literatura pèrsa coma ''[[Las mila e una nuèits|Lei Mila e una nuech]]''. La literatura iraquiana modèrna es apareguda dins lo corrent dau sègle XX e es fòrça influenciada per l'istòria e la politica dau país. Foguèt tanben cargada de sostenir la propaganda dau regime. Dos corrents principaus son donc apareguts. Lo premier caracterizat per d'òbras patrioticas foguèt important durant lo periòde [[Saddam Hussein]] e sostenguèt la politica dau [[Baas]]. Lo segond assaièt au contrari de se desgatjar deis ideologias e se concentrèt sus de descripcions realistas de la societat. Mai d'un autor d'aquela segonda tendància es estat obligat de s'[[exili|exilar]] en causa de la repression ò de la manca de seguretat. === Cinèma === Lo [[cinèma]] faguèt sa premiera aparicion en Iraq en [[1909]] mai i venguèt pas una activitat culturala vertadiera avans leis annadas 1920. Lei premierei produccions iraquianas apareguèron dins lo corrent deis annadas 1940. Lei films d'aqueu periòde èran principalament comerciaus (romança, dança e musica... etc.). Pasmens, ''Haidar Al-Omar Hassan wa Fitna'', adaptacion locala de ''[[Romèo e Julieta]]'', conoguèt un succès internacionau en [[1955]]. A partir deis annadas 1950, l'influéncia de l'Estat venguèt pus importanta e lo cinèma iraquian acomencèt de servir leis objectius dau regime. Ansin, lei documentaris e lei ficcions foguèron centrats sus lei tecnologias novèlas (fòrças militaras, aviacion... etc.) e lei progrès tecnics (generalizacion de l'irrigacion... etc.). Aquela tendància se renforcèt ambé la presa dau poder per lo [[Baas]]. Puei, après [[1979]], lo cinèma deguèt glorificar [[Saddam Hussein]] e sostenir sa propaganda. Dins aquò, lei dificultats economicas liats ai [[guèrra]]s limitèron lo nombre de films produchs e dempuei 1991, lo [[cinèma]] iraquian es plus capable de produrre d'òbras novèlas. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> {{Commons|Irak|Iraq}} {{Liga Aràbia}} {{païses d'Asia}} {{commons|Iraq}} [[Categoria:Iraq| ]] 3hvvp3u53blt26pddfr3hainr8z1ogk 4 12599 2476328 2474440 2025-06-27T20:57:07Z MediaWiki message delivery 18686 /* Commentaires sur les projets de Wikimédia */ seccion nòva 2476328 wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{/Entèsta}} == Anóncia: Transformacion d'Infotaula == Bonjorn, Coma lo savètz plan, la transformacion de las infotaulas es un debat redondant aquí a la Wikipèdia occitana. Ai realizat dels cambiaments sus l'[[Modèl:Infobox Vila|Infobox Vila]]; d'en primièr, son de correccions dels paramètres (la localizacion èra un problèma persistant), e mai, l'element grafic, perqué non se pòt véser la taula en version mòbila. Mercé d'apondre lo vòstre comentari per corregir (ensems) eventualament la version actuala. Coralament, [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 24 junh de 2024 a 14.11 (UTC) == Nòva carta lingüistica per la comunitat de Wikipèdia == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> Seguissètz aquesta discussions sus [[Discussion Wikipèdia:Nòva carta lingüistica]] </div> Cars collaborators, Dins un contèxt precari de la Wikipèdia occitana, volriái prepausar la revision de la carta lingüistica de la comunitat. Ai legit una basa redigida per [[Utilizaire:Lhanars|Lhanars]] (que semblava intencionat de partejar-la-nos) que trobaretz [[Utilizaire:Lhanars/Carta lingüistica|aquí]]. Segon ieu, los punts importants que deurián èsser revisats son aquels: # '''Rectificacion de redaccion''' d'un article, es a dire, omogeïnizar lo format de las fonts (divèrses estils se costejan, aiçò permetriá d'assolidar lo respècte del trabalh dels autres), normalizar los entitolats (articles connèxes o ligams intèrnes?; vejatz tanben o annèxes?, etc.), la neutralitat e la conformitat del registre enciclopedic (qu'inclutz la creacion d'una bibliografia o sitografia). # Participacion de la comunitat per la '''restructuracion de las infotaulas'''. La Wikipèdia occitana es dins un periòde estagnant, d'en primièr per manca de «man d'òbra», aital coma de '''guèrras intèrnas''' causadas per mantun trebol de tipe redaccional (descondiracion de l'ortografia e la gramatica, etc., etc.). Las rasons d'utilizar las donadas de WikiData son las seguentas: ## L''''ajornament''' d'una quantitat de donadas assegurat dins un interval de temps reduit, fruit de la collaboracion de las comunitats lingüisticas que partecipan sus Wikipèdia. ## La '''simplificacion del tractament de donadas''': quand un element es estat traduit, non cal traduir-lo dins cada article e permet de centralizar las donadas dins un ensemble coerent. Aiçò es estrectament ligat a l''''economia de temps''', doncas de diminuir la necessitat critica d'una nòva man d'òbra. # '''Rapròchament''' amb las avançadas del '''trabalh lingüistic''' normalizant l'occitan, valent a dire, aplicar las '''convencions ortograficas''' establidas pel Conselh de la Lenga Occitana e, los divèrses organismes reguladors que produson un contengut de qualitat en acòrdi amb la nòrma susdita. ## Rectificar la tipografia, tres possibilitats se presentan: l'estil anglosaxòn o internacional, l'estil francés e, enfin, l'estil iberic. Pensi que deuriam evitar l'aplicacion de l'estil francés perqué es aquel que aplica pus de règlas tipograficas incoerentas las unas amb los autres. # Dins las regions occitanofònas ont la '''restauracion de la toponimia locala''' non es estudiada per la lingüistica rigorosa, poiriam crear una comission cargada de recensar aquels lòcs e comunicar-la a un organisme competent. Vos ai presentat en qualque sòrt un òrdre del jorn sul qual poiriam discutir e, espèri melhorar nòstre trabalh. Se sètz concernit per aquel messatge o desiratz prendre part al debat, vos i convidi. Plan vòstre, -- [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 2 julhet de 2024 a 19.57 (UTC) :Es una proposicion senada, intelligenta e constructiva que cèrca d'afortir los principis ja establits dins la primièra version de la Carta Lingüistica. Economizar lo temps e coordenar melhor los esfòrces son de bonas idèas. Quand diferents organismes se contradison, me sembla important de gardar la prioritat al CLO. [[Utilizaire:Sovenhic|Sovenhic]] ([[Discussion Utilizaire:Sovenhic|d]]) 2 julhet de 2024 a 22.31 (UTC) ::Òc-ben. Benlèu los administrators poirián daissar lor avís. @[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] @[[Utilizaire:Jfblanc|Jfblanc]] [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 4 julhet de 2024 a 17.43 (UTC) ::: Coma administrator, mon avejaire regarda lo metòde per modificar la carta. Conselhi de discutir de cada ponch d'un biais separat — mai plusors discussions pòdon aver luoc en parallèl – e de procedir a un vòte quand un consensus sembla d'aparéisser sus un ponch. Aquò permetriá d'avançar pauc a cha pauc e de pas introdurre d'elements non mestrejats dins l'enciclopèdia. Coma utilizaire, present dempuei 2010, ai vist fòrça projèctes « tecnics » destinats a luchar còntra l'estanhacion – fòrça relativa – de la wikipèdia occitana. La màger part d'aquelei temptativas se son acabadas per de problemas. Leis infotaulas novèlas me semblan ansin l'òbra de personas que pensan qu'una basa de donadas pòu remplaçar un article. Òr, una Wikipèdia, que que siegue la lenga, aquista de visibilitat gràcias a seis articles. Regardant l'aplicacion dei règlas dau CLO, son ja en vigor sus lo projècte. Per la tipografia, pensi pas qu'una majoritat existís per enebir la tipografia « francesa ». Enfin, ai pas d'avejaire sus la toponimia locala. Coralament, --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 4 julhet de 2024 a 20.08 (UTC) ::::Gràcias. Mon vejaire es solament elements que pensi que deurián revisats. Per çò que concernís de las infotaulas, non compreni pas plan vòstra opinion. Qué son los punts a melhorar? En tot cas, l'utilizacion de WikiData me sembla apropriada per las rasons exprimidas çai-sus. [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 4 julhet de 2024 a 20.21 (UTC) :Bonjorn. Lo nòstre Elucidari 2.0 es a la pena, que mancam de mans. Las meunas son mai ocupadas endacòm mai d'aquesta passa. Cresi que lo foncionament es pas ideal mas equilibrat. Degun es pas aquí per tornar inventar l'aiga tébia. E pasmens... Ai pas plan viscut l'introduccion de Wikidata perqué foguèt facha coma se l'occitan èra massivament present e coërent sus Wikidata. O es pas, e aquò pausa un problèma estetic. Aviam un plamponh de paginas lèdas pr'amor d'Apertium, ara las infoboitas tanben... Mas me vau pas batre per aquò, ai pas pro d'energia per las garrolhas. Seguissi lo CLO, me fa renar lor sucursalisme anglosaxon dins las transliteracions (Putin e pas Potin... Bahrayn e pas Barain... ) aquò rai, cal èstre coërents. Ensagi de pensar als usancièrs de la viquipèdia. Qué ne pensan? Lor es utila? Es durable l'introduccion permanenta de còdi informatic dins los articles? Pensi a las citacions bibliograficas. La multiplicacion dels modèls dins d'autras lengas de la viquipèdia es una empacha a la traduccion rapida e eficaça. Es benlèu una de las rasons tanben del creis pichon del nombre de paginas. :Vaquí. Donarai mon opinion, mas serai pas motor que lo lassitge e las patologias me fan empacha. Coralament. --— [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 5 julhet de 2024 a 04.07 (UTC) ::Bonjorn. Tot levat vòstre respècte, se non pensam a trobar una solucion, sèm sus la bona direccion per far morir aquel projècte. Tanpauc non vau far la guerrà tanpauc i aurà encara d'indiferéncia. Es vertadièr que la preséncia de l'occitan sus Wikidata es marginala: coma l'ai ja explicat, son utilizacion permetriá (se collaboram) d'aumentar la quantitat de lèmas traduits en occitan. Me sembra que l'utilizari Lhanars es sociós de seguir aquel directiva, ja qu'a escritz: ::«Sovent i a una cèrta resisténcia d'incorporar d'informacion WD e mas l'edicion manuala es desconselhada per tres rasons: ::* Adoptar l'informacion a WD s'alinha clarament amb l'esperit WIKI, puèi que s'agís d'un projècte partejat per fòrça articles de +330 wikipèdias e pas solament per una version. ::* Prendre cura de sa mantenença es una responsabilitat collectiva (e sovent automatizada amb de bòts). Sustot dins las donadas volatilas (recensaments, taxas, donadas economicas, etc.). Dins la situacion actuala de Wikipèdia, aiçò permet de contrar la manca de man d'òbra e permetre l'optimizacion del trabalh. ::* Quand un paramètre es compilat manualament non sollicitarà WD, consequentament, non recuperan las actualizacions de wD.» ::Per çò qu'es del còdi informatic sus Wiki, remarqui que l'usatge dels modèls es restrench: pasmens, balha d'estabilitat al tèxte e estalvia de temps. Coralament, [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 5 julhet de 2024 a 07.26 (UTC) ::: Li a un problema central dins li infotaulas WD : es la diferéncia entre lo discors e la realitat. Segon lo primier, aquò es lo futur emb de donadas automatiqui (per redigir una enciclopèdia ?!), pertinenti e susceptibli d'atraire lu legeires. E pi, li a la realitat : de modificacions non mestrejadi realizadi per de personas que venon d'arribar sus lo projècte e qu'an jamai escrich lo mendre article. Vèni ensinda de corregir li modificacions dei infobox dei vilas occitani qu'avian suprimit la carta de localizacion en Occitània (!!!). Coma es possible de si plantar sus tota la linha coma aquò ? Que que siegue la respònsa, pensi que cal un pauc de modestia avans d'explicar a de redactors experimentats (JFBlanc es mai de {{formatnum:8000}} paginas creadi e 52k modificacions despí lo 2005, Nicolas Eynaud es mai de {{formatnum:4500}} paginas creadi e 75k modificacions despí lo 2010...) que non coneisson lo foncionament de quauqua ren sus Wikipèdia (en particular, quand dison qu'es pas una bòna idea) e de realizar de modificacions sus d'elements tant importants que li infotaulas. --[[Utilizaire:Tegest Vonis|Tegest Vonis]] ([[Discussion Utilizaire:Tegest Vonis|d]]) 5 julhet de 2024 a 22.01 (UTC) ::::Adieu, volgatz formular un vejaire constructiu per plaser. Aquò non fariá pas avançar las causas. En mai, podètz veire mon istoric de modificacions qu'ai portat al projècte, ai plan redigit dels articles (damatge es lo cas). Perqué non prenètz pas l'oportunitat de discutir per solucionar lo problèma. Me repetissi, non apròvi pas absoludament l'expression de vòstres prepauses que s'aluènhan de la question de basa. Ai l'impression que lo fait d'escriure una enciclopèdia e d'utilizar d'infotaulas es encara desconegut per vos? Coralament, [[Utilizaire:Dijòus12|Dijòus12]] ([[Discussion Utilizaire:Dijòus12|d]]) 5 julhet de 2024 a 22.16 (UTC) : Segurament mon vejaire es ja pro conegut pels autres utilizators, mas insisti tot parièr sus la convergéncia del format d'infotaulas e la causida comuna de redaccion. Estalviarem d'energia e de temps. Cresi que los autres punts podon èsser discutats de manièra reduita. [[Utilizaire:Lhanars|Lhanars]] ([[Discussion Utilizaire:Lhanars|d]]) 5 julhet de 2024 a 22.44 (UTC) == Norme mistralienne ? == Bonjour, <br> Veuillez m'excuser pour mon non-usage de l'occitan - j'espère que je serai compris par quelques uns toutefois. <br>J'aimerais savoir qu'en est-il de l'acceptation de l'orthographe mistralienne sur Wikipèdia. Elle est ce me semble majoritaire en Provence, et je m'étonne de ne la voir même pas figurer dans le Résumé Introductif des articles de [[Marselha]] ; et surtout de [[Ais|Ais de Prouvènço]], alors que l'orthographe mistralienne est celle généralement utilisée dans la vieille ville… À défaut de l'utiliser, il me semble que faire figurer le nom en orthographe mistralienne des villes provençales en gras et sans note, comme c'est fait dans beaucoup de versions de Wikipèdia, ne serait pas absurde… Merci --[[Utilizaire:Æpherys|Æpherys]] ([[Discussion Utilizaire:Æpherys|d]]) 14 agost de 2024 a 20.27 (UTC) :La grafia classica es majoritària en Provença dins la practica concreta, e mai que mai dins la literatura. Es pas enebit (es pas interdich, es pas proïbit) d'evocar quauquei noms en grafia mistralenca.[[Utilizaire:Sovenhic|Sovenhic]] ([[Discussion Utilizaire:Sovenhic|d]]) 10 setembre de 2024 a 21.09 (UTC) :Bonjour, la grafie classique de l'occitan se décline selon les différents dialectes et parlers et de nombreux articles de la Wikipédia en occitan sont écrits en provençal. Il n'y a pas lieu d'utiliser un autre système graphique qui plus est réduit à une seule région. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 11 setembre de 2024 a 08.19 (UTC) ::Mercés per vòstras responsas. [[Utilizaire:Æpherys|Æpherys]] ([[Discussion Utilizaire:Æpherys|d]]) 18 setembre de 2024 a 22.21 (UTC) :::Il m'intéressait de savoir ce qu'il en est. Elle n'est pas interdite, me dites-vous, mais certains la censure (voir [[Ais de Provença]]). L'orthographe mistralienne y est dominante dans la ville (noms des rues en occitan exclusivement en orthographe mistralienne, idem de temps en temps dans les spots publicitaires, le [http://loucaramentrant.free.fr/coloc_viei/colocmistralenco/index.html centre d'oralité de la langue d'oc] de la ville utilise les deux). :::Sur les principales éditions de Wikipédia, il est écrit en occitan ''Ais de Provença'' ou ''Ais de Prouvençò'', et Wikipèdia en occitan est la seule à vouloir invisibiliser l'orthographe mistralienne. Bref, le jour où vous vous y rendrez, vous serez heureux de lire ''Ais de Prouvençò'' un peu partout 😉 , et chercherez vainement ''Ais de Provença''. [[Utilizaire:Æpherys|Æpherys]] ([[Discussion Utilizaire:Æpherys|d]]) 21 setembre de 2024 a 00.01 (UTC) : ''« Il m'intéressait »'', ''« censure »'', ''« Wikipèdia en occitan est la seule à vouloir invisibiliser »'', ''« le jour où vous vous y rendrez »'' e guèrra d'edicion sus l'article [[Ais]] en mens de 17 contribucions : ai blocat [[Utilizaire:Æpherys|Æpherys]] que sembla pas vengut sus lo projècte per contribuir. Se quauqu'un estima qu'es inutilament sevèr, pòdi cambiar lei paramètres dau blocatge, mai pensi que tota discussion amb un tal utilizaire es una pèrda de temps. Coralament, --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 21 setembre de 2024 a 06.43 (UTC) ::Efectivament, i a pas de «censura» còntra la grafia mistralenca: es sovent mencionada dins la Wikipèdia occitana. Mai es necessari de la citar corrèctament, amb una tipografia clara e diferenta. [[Utilizaire:Sovenhic|Sovenhic]] ([[Discussion Utilizaire:Sovenhic|d]]) 21 setembre de 2024 a 13.49 (UTC) == La revisto ''L'Occitan'' == Adiéu en tóuti, Sièu en trin de redigi un article subre Jùli Coupier e soun ''Diciounàri'' bèn couneigu. Ai trouba la font que segue en la ''[[:d:Q130387858|Bibliographie linguistique de l'occitan médiéval et moderne (1987-2007)]]'' de [[:d:Q117884207|Catarino Klingebiel]] : [[Jacme Taupiac]], « Lo ''Dicionàri'' de Júli Coupié », ''L'Occitan'' 126, 1996, p. 4-5. Poudrié baia d'entre-signe forço utile, malurousamen aquesto revisto a jamai esta depausado à la Biblioutèco naciounalo de Franço... Adounc, couneirias-ti un autre rode ounte la consulta ? Un bèu gramaci pèr vosto ajudo ! [[Utilizaire:Maxime Ravel|Maime]] ([[Discussion Utilizaire:Maxime Ravel|d]]) 30 setembre de 2024 a 19.49 (UTC) :Aquela revista, benlèu, es disponibla au [https://www.oc-cultura.eu/oc-fr/ CIRDÒC], que i trobaretz un molon d'archius. [[Utilizaire:Sovenhic|Sovenhic]] ([[Discussion Utilizaire:Sovenhic|d]]) 30 setembre de 2024 a 21.28 (UTC) :Lo "diccionari" de Coupier es tanben espepissat e criticat per Josiana Ubaud dins son article [http://www.josiane-ubaud.com/reg_lex.pdf "Regards sur la lexicographie occitane. De la richesse passée à la misère endémique contemporaine".] (2014, disponible en linha). Lo cal legir per comprene las precaucions de prene quora se vòl utilizar lo Coupier. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 22 octobre de 2024 a 05.24 (UTC) == Representacion dei diferents projèctes wikipèdia en foncion dau nombre d'articles e dau classament segon la tiera dei 1000 articles fondamentaus == [[Fichièr:Wikipèdia - Wikipèdias en foncion dau nombre d'articles e dau classament segon la tiera dei 1000 articles fondamentaus.png|thumb|Wikipèdias en foncion dau nombre d'articles e dau classament segon la tiera dei 1000 articles fondamentaus]] Adieussatz, per lei personas qu'aiman ben leis estatisticas e lei cartas, una representacion dei diferents projèctes wikipèdia en foncion dau nombre d'articles e dau classament segon la tiera dei 1000 articles fondamentaus. Aquò permet de veire lo volum de cada wikipèdia e de crosar l'informacion amb una informacion de qualitat (definida coma lo nombre de ponchs au classament segon la [[Wikipèdia:Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver|tiera dei 1000 articles]]). Per lei lengas parladas sus mai d'un continent (anglés, francés, espanhòu, portugués...), ai assaiat de despartir lo nombre d'articles en foncion dau percentatge d'utilizaires en provenença de cada region. La wikipèdia nòstra es pas simpla de veire sus la carta que sián esquichats entre lei projèctes en francés, en italians, en catalan e en basco. Pasmens, sián pas totalament invisibles e, per una pichona wikipèdia, avèm ben avançat la tiera dei 1000 articles. --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 29 decembre de 2024 a 15.16 (UTC) == Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! == Dear All, We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch. This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture. * Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]] * When: Jan 19, 2025 * Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025). * Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1 * Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]] To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025. Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language. Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all. Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate. Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success! For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 16 genièr de 2025 a 12.08 (UTC) <!-- Message mandat per User:ZI Jony@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 24 genièr de 2025 a 01.11 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 29 genièr de 2025 a 02.36 (UTC) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 29 genièr de 2025 a 02.36 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Tiven2240@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 3 febrièr de 2025 a 00.48 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22 febrièr de 2025 a 08.29 (UTC) <!-- Message mandat per User:SSethi (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 --> ==Mesa a jorn del modèl es necessària== [[Modèl:Infobox Persona]] a besonh d'èsser mes a jorn per evitar d'utilizar la proprietat Wikidata [[Wikidata:Proprietat:P642|P642]], qu'es prevista per èsser obsoleta. Ai daissat un messatge [[Discussion_Modèl:Infobox_Persona#Utilizacion_de_P642|sus la pagina de discussion del modèl]], mas sabi pas s'es susvelhat. Mercés! [[Utilizaire:Swpb|Swpb]] ([[Discussion Utilizaire:Swpb|d]]) 3 març de 2025 a 20.23 (UTC) == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 7 març de 2025 a 18.51 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 --> == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 13 març de 2025 a 02.56 (UTC) <!-- Message mandat per User:UOzurumba (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 --> == <span lang="ca" dir="ltr">La vostra wiki estarà aviat només en mode lectura</span> == <div lang="ca" dir="ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Llegiu aquest missatge en una altra llengua]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] La [[foundation:|Fundació Wikimedia]] canviarà el trànsit entre els seus centres de dades. Això garantirà que la Viquipèdia i les altres wikis de Wikimedia romanguin disponibles fins i tot si es produeix un desastre. Tot el trànsit es durà el '''{{#time:j xg|2025-03-19|ca}}'''. La prova començarà a les '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''. Malauradament, a causa de limitacions de [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]] cal limitar la possibilitat d'editar durant el canvi. Ens disculpem per aquesta disrupció, i estem treballant per minimitzar-la en el futur. Es mostrarà un avís a totes les wikis de la Fundació Wikimedia 30 minuts abans que tingui lloc aquesta operació. <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">This banner will remain visible until the end of the operation.</span> '''Durant una estona, podreu llegir, però no pas editar les wikis durant una estona breu.''' *No podreu editar durant com a màxima una hora el {{#time:l j xg Y|2025-03-19|ca}}. *Si proveu d'editar o desar canvis durant aquestes interrupcions, veureu un missatge d'error. Esperem que no es perdi cap edició durant aquest període de temps, però no us ho podem garantir. Si veieu el missatge d'error, espereu fins que tot torni a funcionar. Llavors hauríeu de poder desar la vostra edició. Tot i així, us recomanem que primer feu una còpia dels vostres canvis, per si un cas. ''Altres efectes'': *Els treballs automàtics de rerefons aniran més lents, i alguns es podrien aturar. Potser els enllaços vermells no s'actualitzaran tan ràpidament com és habitual. Si creeu un article que ja ha estat enllaçat en algun altre lloc, l'enllaç pot mantenir-se en vermell més estona de l'habitual. Alguns ''scripts'' de llarga durada s'hauran d'aturar. * Esperem que les implementacions de codi es produeixin com qualsevol altra setmana. No obstant això, algun codi concret es podria congelar puntualment si l'operació ho requereix. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] no estarà disponible durant uns 90 minuts. Aquest projecte es podria ajornar si fos necessari. Podeu [[wikitech:Switch_Datacenter|llegir la planificació a wikitech.wikimedia.org]]. Es comunicarà qualsevol canvi a la planificació. '''Si us plau, compartiu aquesta informació amb la vostra comunitat viquimedista.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 14 març de 2025 a 23.15 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 4 abril de 2025 a 02.04 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16 abril de 2025 a 16.11 (UTC) <!-- Message mandat per User:Hide on Rosé@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 17 abril de 2025 a 00.34 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 28 abril de 2025 a 15.03 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 --> == <span lang="ca" dir="ltr">Voteu les modificacions proposades a les directrius d'aplicació de la UCoC i a la Carta U4C</span> == <div lang="ca" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> El període de votació per a les revisions de les directrius d'aplicació del Codi Universal de Conducta i de la Carta U4C tanca l'1 de maig de 2025 a les 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 trobareu a la vostra zona horària]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Llegiu la informació sobre com participar i llegiu la proposta abans de votar]] a la pàgina UCoC a Meta-wiki. La [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Comissió de coordinació del Codi Universal de Conducta (U4C)]] és un grup global dedicat a oferir una implementació equitativa i coherent de l'UCoC. Aquesta revisió anual va ser planificada i implementada per l'U4C. Per obtenir més informació i les responsabilitats de l'U4C, podeu [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|revisar la Carta U4C]]. Si us plau, compartiu aquest missatge amb els membres de la vostra comunitat en el vostre idioma, segons correspongui, perquè també hi puguin participar. En col·laboració amb l'U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 29 abril de 2025 a 03.41 (UTC)</div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == itWikiCon 2025 dal 7 al 9 novembre 2025 a Catania: prossimi passi == Ciao a tutti, come forse già sapete, la ‘’’[[m:ItWikiCon/2025|ItWikiCon 2025]]’’’, il convegno annuale della comunità italofona dei progetti Wikimedia, si terrà ‘’’a Catania da venerdì 7 a domenica 9 novembre’’’. Per una panoramica generale, vi rimandiamo alla ‘’’[[m:ItWikiCon/2025/Programma|sezione Programma]]’’’, che aggiorneremo regolarmente nei prossimi mesi e nella quale trovate già la ‘’’scheda delle attività’’’, nonché alla [[m:ItWikiCon/2025/Informazioni|sezione Informazioni]]. In attesa dell’apertura ufficiale della fase di proposte prevista per il prossimo 3 giugno, la commissione Programma vorrebbe sondare i desideri delle comunità italofone in merito ai temi da trattare alla conferenza: quali sono gli argomenti più importanti da coprire, secondo voi? Che discussioni dobbiamo avere durante l’itWikiCon? ‘’’Potete aggiungere dei temi o commentare quelli proposti dagli altri [[m:ItWikiCon/2025/Programma/Proposte/Temi|sulla pagina Temi]] da ora fino a inizio giugno’’’. Infine, per chi ha la necessità di richiedere una borsa di partecipazione per coprire le spese di viaggio e alloggio, ‘’’la fase di richieste di borse sarà aperta dal 17 giugno fino al 27 luglio’’’. Si svolge un po’ prima rispetto alle ultime edizioni, per permettervi di organizzare il vostro viaggio a Catania nelle condizioni migliori, quindi segnatevi queste date per non perdervi la fase di richieste! Aggiungeremo regolarmente nuove informazioni sulla pagina Meta dell’evento, che vi invitiamo a seguire. Per qualsiasi domanda o suggerimento, non esitare a scrivere un messaggio sulla pagina di discussione dell’evento o di contattarci a info (at) itwikicon.org. A presto, Il team organizzatore itWikiCon 2025 e la commissione Programma, [[Utilizaire:Sciking|Sciking]] ([[Discussion Utilizaire:Sciking|d]]) 5 mai de 2025 a 10.46 (UTC) == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 6 mai de 2025 a 15.08 (UTC) <!-- Message mandat per User:Sannita (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 --> == <span lang="ca" dir="ltr">Convocatòria de candidats a la Comissió Coordinadora del Codi Universal de Conducta (U4C)</span> == <div lang="ca" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Els resultats de la votació sobre les Directrius d'aplicació del Codi Universal de Conducta i la Carta del Comitè de Coordinació del Codi Universal de Conducta (U4C) estan [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|disponibles a Meta-wiki]]. Ara podeu [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|enviar la vostra candidatura per servir a l'U4C]] fins al 29 de maig de 2025 a les 12:00 UTC. La informació sobre [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|elegibilitat, procés i cronologia es troba a Meta-wiki]]. La votació dels candidats s'obrirà l'1 de juny de 2025 i durarà dues setmanes, i es tancarà el 15 de juny de 2025 a les 12:00 UTC. Si teniu cap pregunta, podeu fer-ho a [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|la pàgina de discussió de les eleccions]]. -- en col·laboració amb l'U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|discussion]])</bdi> 15 mai de 2025 a 22.07 (UTC) <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 22 mai de 2025 a 15.27 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Sannita (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 --> == <span lang="fr" dir="ltr">Sélection 2025 du conseil d'administration de la fondation Wikimédia et appel à questions</span> == <div lang="fr" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Chers tous et toutes, Cette année, le mandat de deux administrateurs sélectionnés par la communauté et les affiliés au conseil d'administration de la Fondation Wikimédia prendra fin [1]. Le conseil invite l'ensemble du mouvement à participer au processus de sélection de cette année et à voter pour pourvoir ces sièges. Le Comité des élections supervisera ce processus avec le soutien du personnel de la Fondation [2]. Le Comité de gouvernance, composé de membres du Conseil d'administration non-candidats au processus de sélection des membres du Conseil d'administration 2025 sélectionnés par la communauté et les affiliés (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina et Esra'a Al Shafei) [3], est chargé de superviser le processus de sélection des membres du Conseil d'administration 2025 et de tenir le Conseil d'administration au courant de la situation. Pour plus de détails sur les rôles de la commission des élections, du conseil d'administration et du personnel, cliquez ici [4]. En voici les dates clés : * 22 mai - 5 juin : Annonce ( la présente communication) et période d'appel à questions. [6] * 17 juin - 1er juillet 2025 : Appel à candidatures * Juillet 2025 : Si nécessaire, les affiliés votent pour présélectionner les candidats si 10 d'entre eux ou plus se présentent [5]. * Août 2025 : Période de la campagne * Août - septembre 2025 : Période de vote communautaire de deux semaines * Octobre - novembre 2025 : Vérification des antécédents des candidats sélectionnés * Réunion du conseil d'administration en décembre 2025 : Installation des nouveaux membres du conseil d'administration Pour en savoir plus sur le processus de sélection de 2025 - y compris le calendrier détaillé, le processus de candidature, les règles de la campagne et les critères d'éligibilité des électeurs -, veuillez consulter cette page Meta-wiki. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Appel à questions''' Lors de chaque processus de sélection, la communauté a la possibilité de soumettre des questions auxquelles les candidats au conseil d'administration devront répondre. Le comité électoral sélectionne les questions à partir de la liste établie par la communauté pour que les candidats y répondent. Les candidats doivent répondre à toutes les questions posées dans le dossier de candidature pour être éligibles, faute de quoi leur candidature sera rejetée. Cette année, le comité électoral sélectionnera 5 questions auxquelles les candidats devront répondre. Les questions sélectionnées peuvent être une combinaison de celles qui ont été soumises par la communauté, si elles sont similaires ou liées. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Bénévoles des élections''' Une autre façon de participer au processus de sélection de 2025 est de devenir bénévole des élections. Les bénévoles électoraux constituent un pont entre le comité électoral et leur communauté respective. Ils veillent à ce que leur communauté soit représentée et les incitent à voter. Pour en savoir plus sur le programme et les modalités d'adhésion, consultez cette page Meta-wiki. [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link]]]. Je vous remercie ! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Bien à vous, Victoria Doronina Liaison du conseil d'administration avec le comité des élections Comité de gouvernance<section end="announcement-content" /> </div> [[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 28 mai de 2025 a 03.07 (UTC) <!-- Message mandat per User:RamzyM (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone, ''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)'' The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''. This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable. The three main features of this extension are: * '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki. * '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''. * '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions. '''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment. The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]]) If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout. Thank you! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|discussion]]) 29 mai de 2025 a 16.47 (UTC)</bdi> <!-- Message mandat per User:Udehb-WMF@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 --> == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 13 junh de 2025 a 23.01 (UTC) </div> <!-- Message mandat per User:Keegan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 --> == <span lang="fr" dir="ltr">Conseil d'administration de la Fondation Wikimédia 2025 - Appel à candidatures</span> == <div lang="fr" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> Bonjour à toutes et à tous, L'appel [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|à candidatures pour la sélection du Conseil d'administration de la Fondation Wikimédia 2025]] est désormais ouvert du 17 juin 2025 au 2 juillet 2025 à 11:59 UTC [1]. Le conseil d'administration est chargé de superviser le travail de la Fondation Wikimédia, et chaque membre du conseil d'administration est nommé pour un mandat de trois ans [2]. Il s'agit d'un rôle bénévole. Cette année, la communauté Wikimédia votera entre la fin du mois d'août et le mois de septembre 2025 pour élire deux (2) membres du Conseil d'administration de la Fondation. Seriez-vous - ou connaissez-vous quelqu'un - susceptible de rejoindre le conseil d'administration de la Fondation Wikimedia ? [3] Apprenez-en plus sur les exigences pour briguer ces postes de direction et sur la manière de soumettre votre candidature sur [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|cette page Meta-wiki]] ou encouragez quelqu’un d’autre à se présenter à l’élection de cette année. Bien à vous, Abhishek Suryawanshi<br /> Président du Comité des élections Au nom du comité des élections et du comité de gouvernance [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> </div> [[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 17 junh de 2025 a 17.44 (UTC) <!-- Message mandat per User:RamzyM (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 --> == <span lang="fr" dir="ltr">Commentaires sur les projets de Wikimédia</span> == <div lang="fr" dir="ltr"> <section begin="message"/> Chère communauté Wikimédia, [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Le Comité des affaires communautaires (CAC)]] du conseil d'administration de la Fondation Wikimedia a chargé [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|le groupe de travail sur les projets frères (SPTF)]] de mettre à jour et d’implémenter une procédure d'évaluation du cycle de vie des projets frères, c'est-à-dire [[m:Wikimedia projects|des projets wiki soutenus par la Fondation Wikimédia (WMF)]]. La vision d'une connaissance libre, pertinente, accessible et percutante a toujours guidé le mouvement Wikimédia. Alors que l’environnement des projets Wikimédia continue d'évoluer, il est crucial de réévaluer régulièrement les projets existants afin de nous assurer qu'ils correspondent toujours à nos objectifs et aux capacités de la communauté. Malgré leurs nobles intentions, certains projets peuvent ne plus remplir efficacement leur objectif initial. '''Examiner de tels projets ne signifie pas les abandonner, mais plutôt gérer de manière responsable les ressources partagées'''. Le temps des bénévoles, le soutien du personnel, les infrastructures et l'attention de la communauté sont limités, et les coûts non techniques ont tendance à augmenter considérablement à mesure que notre écosystème entre dans une ère d'Internet différente de celle de nos débuts. Soutenir des projets inactifs ou qui ne répondent pas à nos ambitions peut involontairement détourner ces ressources de domaines à plus fort impact potentiel. De plus, maintenir des projets qui ne reflètent plus la qualité et la fiabilité que Wikimédia représente comporte un risque pour la réputation. Un projet abandonné ou moins fiable affecte la confiance dans le mouvement Wikimédia. Enfin, '''ne pas abandonner ou repenser les projets qui ne fonctionnent plus peut rendre beaucoup plus difficile le lancement de nouveaux projets'''. Lorsque la communauté se sent liée à toutes les décisions passées, aussi obsolètes soient-elles, nous risquons la stagnation. Un environnement sain doit permettre l'évolution, l'adaptation et, si nécessaire, de lâcher-prise. Si nous créons l'attente que chaque projet doit exister indéfiniment, nous limitons notre capacité d'expérimentation et d'innovation. C'est pourquoi le SPTF a examiné des demandes concernant le cycle de vie de deux projets frères afin d'analyser et de démontrer le processus d'évaluation. Nous avons choisi Wikispore comme étude de cas pour l'ouverture éventuelle d'un nouveau projet frère, et Wikinews comme étude de cas pour l'évaluation d'un projet existant. Les conclusions préliminaires ont été discutées lors de la réunion du CAC du 11 septembre 2024, et le CAC a recommandé une consultation communautaire sur les deux propositions. === Wikispore === La [[m:Wikispore|demande d'admission de Wikispore]] comme nouveau projet frère a été soumise en 2019. Le SPTF a décidé d'examiner cette demande plus en détail, car, plutôt que de se concentrer sur un sujet spécifique, comme le sont la plupart des propositions de nouveaux projets frères, Wikispore a le potentiel de soutenir plusieurs projets frères en cours de démarrage. Après mûre réflexion, le SPTF a décidé de '''ne pas recommander''' Wikispore comme projet frère Wikimedia. Compte tenu du niveau d'activité actuel, la structure en cours offre une '''plus grande flexibilité''' et plus d’expérimentation, tandis que la WMF fournit le soutien infrastructurel de base. Nous reconnaissons le potentiel de l'initiative et sollicitons l'avis de la communauté sur ce qui constituerait un niveau d'activité et d'engagement suffisant pour reconsidérer son statut à l'avenir. Dans le cadre de ce processus, nous avons partagé la décision avec la communauté Wikispore et invité l'un de ses responsables, Pharos, à une réunion du SPTF. En ce moment, nous sollicitons particulièrement vos commentaires sur des critères mesurables indiquant l'état de préparation du projet, tels que le nombre de contributeurs, le volume de contenu et le soutien durable de la communauté. Cela clarifiera les critères nécessaires à l'ouverture d'un nouveau projet frère, y compris une éventuelle nouvelle candidature de Wikispore. Cependant, les chiffres restent seulement indicatifs, car ils peuvent toujours être manipulés. === Wikinews === Nous avons choisi d'évaluer Wikinews parmi les projets frères existants, car c'est celui pour lequel nous avons observé le plus grand niveau d'inquiétude à plusieurs égards. Depuis la création du SPTF en 2023, ses membres ont sollicité l'avis de la communauté lors de conférences et d'appels communautaires concernant les projets frères qui n'avaient pas tenu leurs promesses au sein du mouvement Wikimédia.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Wikinews était le principal candidat à une évaluation, car il avait été proposé par des personnes issues de plusieurs communautés linguistiques. De plus, selon la plupart des indicateurs, il s'agit du projet frère le moins actif, affichant la plus forte baisse d'activité au fil des ans. Bien que le comité des langues ouvre et ferme régulièrement les versions linguistiques des projets frères dans des « petites » langues, aucune proposition valable n'a jamais été présentée pour fermer Wikipédia dans les langues majeures, ni aucun projet en anglais. Ce n'est pas le cas de Wikinews, où une proposition de fermeture de Wikinews en anglais a été formulée, laquelle a suscité un certain intérêt, mais n'a donné lieu à aucune action,[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F voir également la section 5 de <nowiki>[5]</nowiki>], ainsi qu'un projet de proposition visant à fermer Wikinews dans toutes les langues[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>]. [[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Les indicateurs initiaux]] compilés par l'équipe de la WMF soutiennent également les inquiétudes de la communauté du mouvement concernant Wikinews. Sur la base de ce rapport, la SPTF recommande une réévaluation communautaire de Wikinews. Nous concluons que sa structure actuelle et son niveau d'activité sont les plus faibles parmi les projets frères existants. La SPTF recommande également de suspendre l'ouverture de nouvelles éditions linguistiques pendant la durée de la consultation. La SPTF soumet cette analyse à la discussion et encourage les discussions sur d'autres solutions, notamment d'éventuelles restructurations ou une intégration avec d'autres initiatives de Wikimédia. Les options évoquées jusqu'à présent (peuvent être appliquées uniquement aux langues peu actives ou à toutes les langues) incluent, sans s'y limiter: *Restructurer le fonctionnement de Wikinews et l'associer aux autres projets d'actualité; *Fusionner le contenu de Wikinews dans les Wikipédias des langues concernées, éventuellement dans un nouvel espace de noms, *Fusionner le contenu dans des projets externes sous licence compatible, *Archiver les projets Wikinews. Vos idées et points de vue sont précieux pour façonner l'avenir de ces projets. Nous encourageons tous les membres de la communauté intéressés à partager leurs réflexions sur les pages de discussion correspondantes ou via les autres canaux de commentaires dédiés. <span id="Feedback_and_next_steps"></span> === Commentaires et prochaines étapes === Nous vous serons reconnaissants si vous pouvez participer à une discussion sur l'avenir de ces projets et sur le processus d'évaluation. Nous créons actuellement deux pages de projets: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] et [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Merci de participer entre le 27 juin et le 27 juillet, date à laquelle nous résumerons la discussion pour la suite. Vous pouvez écrire dans votre langue. J'animerai également une discussion communautaire le mercredi 16 juillet à 11 h UTC et le jeudi 17 juillet à 17 h UTC (les liens pour se connecter seront communiqués prochainement) et je serai présente à Wikimania pour poursuivre les discussions. <section end="message"/> </div> -- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 27 junh de 2025 a 20.57 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 --> 6ygktmnlbwlyoyzxqf9pvg1x4q86ic8 0 16845 2476319 2475855 2025-06-27T17:34:51Z Raymond Trencavel 26125 2476319 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Partit de la Nacion Occitana.svg|vinheta|Logo oficial del partit.]] {{Infobox |tematica= |carta=oc |legenda=Barcelona, 11/09/2012 }} [[image:Ben Vautier holding a cactus.jpg|200px|thumb|rigght|L'artista niçard [[Benjamin Vautier|Ben]] foguet politicament influençat per [[Francés Fontan]] e a defendut tota sa vida las ideas etnistas.]] Lo '''Partit de la Nacion Occitana''' o '''PNO''' es un movement politic occitan, de tendéncia independentista, fondat a [[Niça]] en [[1959]] per [[Francés Fontan]]. Se disiá fins en [[2004]] '''Partit Nacionalista Occitan'''. Los presidents successius del PNO son estats [[Francés Fontan]] (de [[1959]] a [[1979]]), [[Jaume Ressaire]] (de [[1979]] a [[2009]]) e [[Felip Bonet]] ([[2009]]-[[2011]]). Dempuèi la demission d'aqueste, la presidéncia es veguda collegiala entre Pèire Barral,<ref> Calandreta Lemosina a été fondée par Pierre Barral qui était en 2011 le vice-président de cette association et le co-président du Parti de la Nation Occcitane. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/la-mairie-de-limoges-le-conseil-120668</ref> Gèli Grande (defuntat en 2022)<ref>Gèli Grande s’en est aussi allé https://www.petitbleu.fr/2022/01/11/geli-grande-sen-est-aussi-alle-10038987.php</ref> e Joan-Pèire Alari.<ref>Parti de la nation occitane : une conférence-débat et un repas pour commémorer 60 ans de lutte https://www.ladepeche.fr/2019/07/19/parti-de-la-nation-occitane-une-conference-debat-et-un-repas-pour-commemorer-60-ans-de-lutte,8320606.php</ref> Lo PNO publica dempuèi 1971 una revista trimestrala, ''Lo Lugarn''. ==Eleccions== ====Presidencialas de 1974 ([[França]])==== En 1974, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' sosten la candidatura del federalista [[Guy Héraud]] vist qu'es l'un dels pensaires de l'etnisme ambe [[Francés Fontan]]. ====Municipalas de 1978 ([[Itàlia]])==== En 1978, jos l'etiqueta '''MAO''' (Movement per l'Autonomia d'Occitània), lo '''Partit Nacionalista Occitan''' obten una capitada electorala a [[Fraisse (Val Varacha)|Fraisse]], un vilatge de las [[Valadas Occitanas|valadas occitanas]] del [[Piemont]]. ====Legislativas de 1986==== A las eleccions legislativas a la proporcionala de 1986, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' se presentèt ambe son president [[Jaume Ressaire]] coma cap de lista dins lo departament de [[Gard (departament)|Gard]], pasmens sens succès. ====Regionalas e europèas de 2004 ([[França]])==== En 2004, lo '''Partit de la nacion occitana''' a fach aliança ambe d'autras formacions occitanistas ([[País Nòstre]], [[Movement Regionalista Lengadocian]]) e de catalanistas a las eleccions regionalas en [[Lengadòc-Rosselhon]] sus la lista « Les Régionalistes » menada per [[Christian Lacour]], lista qu'a obtengut al mes de març 1,27 % de las voses.<ref>Communiqué de presse du parti des Régionalistes Languedociens et Catalans https://www.occitania-oc.com/occitan/partenariats/</ref> [[Christian Lacour]] foguèt tornamai lo cap de lista « Les régionalistes : Occitanie, Catalogne, Euskadi » aquesta meteissa annada de 2004 (12 e 13 de junh) a las eleccions europèas dins la circonscripcion Sud-Oèst de [[França]]. ====Legislativas de 2007==== En 2007, lo '''PNO''' presenta la candidatura de [[Felip Bonnet]] a las eleccions legislativas dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]].<ref>Haute-Garonne. 8e circonscription https://www.ladepeche.fr/article/2007/06/08/21812-haute-garonne-8e-circonscription-le-sud-ancre-a-gauche.html</ref> ====Cantonalas de 2011==== En 2011, lo '''PNO''' presentèt un candidat a las eleccions cantonalas de 2011 dins lo canton de [[Preishàs]], dins [[Agenés]].<ref>Un candidat du PNO https://www.sudouest.fr/lot-et-garonne/madaillan/un-candidat-du-pno-10012017.php</ref> ====Municipalas de 2014==== Lo '''Partit de la nacion occitana''' a participat activament al movement [[Bastir!]] pendent las eleccions municipalas de 2014 en [[França]].<ref>Municipales et occitan : de que ne cal pensar? 31/03/2014 https://france3-regions.blog.franceinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2014/03/31/municipales-et-occitan-de-que-ne-cal-pensar.html</ref> Jos aquela etiqueta, lo '''PNO''' a obtengut dos conselhièrs municipals, un a [[Luceram]] en [[Provença]], e [[Felip Bonnet]] a [[Marinhac (Nauta Garona)|Marinhac]] dins lo [[Comenge]]. [[Imatge:Occitan farmers from the Rural Coordination and the PNO demonstrate on November 20, 2024.jpg|200px|thumb|right|Manifestant del '''PNO''' pendent l'Acte 2 del [[Movement dels agricultors de 2024|movement dels agricultors]] (novembre de 2024).]] [[Imatge:Bastir Occitanie, Puylaurens, 13 juin 2021.jpg|300px|thumb|right|Las eleccions regionalas de 2021 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]] : "Bastir Occitanie" aquí a [[Puèglaurenç]]. Al centre : Patrice Castel e Laurence Taillade ([[Partit republican solidariste]]), Joan-Luc Davezac ([[Occitània País Nòstre]] / [[Bastir!|Bastir Occitània]]), [[Sèrgi Viaule]] ('''PNO'''), Stéphane Albert ([[Occitània País Nòstre]]).]] ====Europèas de 2014==== Còp-sec après las eleccions municipalas en França, lo '''PNO''' monta una lista simbolica « Occitània, per una Euròpa dels pòbles » a las eleccions europèas del 25 de mai de 2014.<ref>Eleccions europèas: Occitània per una Euròpa dels Pòbles https://www.jornalet.com/nova/3480/eleccions-europeas-occitania-per-una-europa-dels-pobles</ref> ====Cantonalas (departamentalas) de 2015==== Encara dins l'encastre del movement [[Bastir!]], e en aliança ambe d'ecologistas, lo '''PNO''' a presentat de candidats a las eleccions departamentalas de 2015 dins 6 cantons del [[Departament de Gers|Gers]] jos l'etiqueta « Libres et Indépendants pour le Gers » (LIG, ''Liures e Independents pel Gers'').<ref>ÉLECTIONS DÉPARTEMENTALES - COMMUNIQUÉ DU PARTI DE LA NATION OCCITANE - 17 mars 2015 https://abp.bzh/elections-departementales-36793</ref> ====Regionalas de 2015==== Al mes de decembre de 2015, lo '''PNO''' participa a la lista « Le Bien Commun » menada pel deputat ecologista [[Christophe Cavard]].<ref>Le Parti de la Nation Occitane adhère à la démarche du Bien Commun https://lejournaldugers.fr/article/3129-le-parti-de-la-nation-occitane-pno-adhre-la-dmarche-du-bien-commun</ref><ref>Valence (82) : le PNO sur le marché https://www.ladepeche.fr/article/2015/11/11/2214983-valence-le-pno-sur-le-marche.html</ref> ====Legislativas de 2017==== En 2017, un còp de mai lo '''PNO''' presenta una candidatura a las eleccions legislativas dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], aqueste còp comuna ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]].<ref>Dans le cadre de la campagne des Législatives, Jérôme Piques, candidat du PNO (Parti de la Nation Occitane) a reçu un bon accueil en ce jeudi de l’ascension sur le marché de Saint-Gaudens https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-saint-gaudinois/2017/05/29/jerome-piques-sur-le-marche/</ref> ====Municipalas de 2020==== Lo '''PNO''' a tanben agut qualques aderents candidats dins l'encastre del front occitanista [[Occitània País Nòstre]] a las eleccions municipalas de 2020 en [[França]].<ref>"Occitanie País Nòstre" labellise une vingtaine de listes pour le deuxième tour des municipales https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2020/06/occitanie-pais-nostre-labellise-une-vingtaine-de-listes.html</ref> ====Regionalas de 2021==== En 2021, lo '''PNO''' participa en [[Occitània (region administrativa)|Occitània Centrala]] a la lista « Bastir Occitanie 2021 » menada per Joan-Luc Davezac, una lista d'aliança d'[[Occitània País Nòstre]] ambe en particular [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]]. ====Legislativas de 2022 e de 2024==== A las eleccions legislativas de 2022 en [[França]], lo '''PNO''' s'èra contentat de sosténguer las candidaturas de [[Bastir!|Bastir Occitània]] (11 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]], e una de la diaspora occitana a [[París]]), e tres candidaturas de [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]] (sus las 5na e 6na circonscripcions de [[Departament de la Nauta Garona|Nauta Garona]], e la de Gérard Lenfant<ref>Législatives2022 : Gérard Lenfant et Coralie Malric, candidats de "la Narbonnaise authentique" https://www.lindependant.fr/2022/05/05/narbonne-legislatives-gerard-lenfant-et-coralie-malric-candidats-de-la-narbonnaise-authentique-10277041.php</ref> dins la segonda circonscripcion d'[[Departament d'Aude|Aude]]).<ref>27/05/2022 : Le Parti de la Nation Occitane et les législatives du 12/06/2022 https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2022/05/le-parti-de-la-nation-occitane-et-les-legislatives-du-12/06/2022.html</ref> Per contra, en 2024, lo '''PNO''' presenta oficialament tres candidaturas a las eleccions legislativas, doas comunas ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]] (primièra circonscripcion d'Òlt e Garona e 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]]), e una sostenguda per [[Joan de Lassala]] sus la 5na circonscripcion de [[Nauta Garona]].<ref>Le Petit Journal, 18 juin 2024 https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/2024/06/18/jean-lassalle-apporte-son-soutien-a-la-candidature-de-sylvie-bonnemaison/</ref> ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20061108110043/http://www.p-n-o.org/entrada.php Site oficiau dau PNO]. ==Vejatz tanben== * [[Francés Fontan]] * [[Benjamin Vautier]] * [[Movement Regionalista Lengadocian]] * [[Bastir!]] [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] [[Categoria:Partit politic nacionalista]] {{Movements politics occitans}} ==Referéncias== gzwb6iqil9p2wloe80z1gh7lmvf8oy1 2476324 2476319 2025-06-27T18:59:21Z Raymond Trencavel 26125 /* Legislativas de 2007 */ 2476324 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Partit de la Nacion Occitana.svg|vinheta|Logo oficial del partit.]] {{Infobox |tematica= |carta=oc |legenda=Barcelona, 11/09/2012 }} [[image:Ben Vautier holding a cactus.jpg|200px|thumb|rigght|L'artista niçard [[Benjamin Vautier|Ben]] foguet politicament influençat per [[Francés Fontan]] e a defendut tota sa vida las ideas etnistas.]] Lo '''Partit de la Nacion Occitana''' o '''PNO''' es un movement politic occitan, de tendéncia independentista, fondat a [[Niça]] en [[1959]] per [[Francés Fontan]]. Se disiá fins en [[2004]] '''Partit Nacionalista Occitan'''. Los presidents successius del PNO son estats [[Francés Fontan]] (de [[1959]] a [[1979]]), [[Jaume Ressaire]] (de [[1979]] a [[2009]]) e [[Felip Bonet]] ([[2009]]-[[2011]]). Dempuèi la demission d'aqueste, la presidéncia es veguda collegiala entre Pèire Barral,<ref> Calandreta Lemosina a été fondée par Pierre Barral qui était en 2011 le vice-président de cette association et le co-président du Parti de la Nation Occcitane. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/la-mairie-de-limoges-le-conseil-120668</ref> Gèli Grande (defuntat en 2022)<ref>Gèli Grande s’en est aussi allé https://www.petitbleu.fr/2022/01/11/geli-grande-sen-est-aussi-alle-10038987.php</ref> e Joan-Pèire Alari.<ref>Parti de la nation occitane : une conférence-débat et un repas pour commémorer 60 ans de lutte https://www.ladepeche.fr/2019/07/19/parti-de-la-nation-occitane-une-conference-debat-et-un-repas-pour-commemorer-60-ans-de-lutte,8320606.php</ref> Lo PNO publica dempuèi 1971 una revista trimestrala, ''Lo Lugarn''. ==Eleccions== ====Presidencialas de 1974 ([[França]])==== En 1974, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' sosten la candidatura del federalista [[Guy Héraud]] vist qu'es l'un dels pensaires de l'etnisme ambe [[Francés Fontan]]. ====Municipalas de 1978 ([[Itàlia]])==== En 1978, jos l'etiqueta '''MAO''' (Movement per l'Autonomia d'Occitània), lo '''Partit Nacionalista Occitan''' obten una capitada electorala a [[Fraisse (Val Varacha)|Fraisse]], un vilatge de las [[Valadas Occitanas|valadas occitanas]] del [[Piemont]]. ====Legislativas de 1986==== A las eleccions legislativas a la proporcionala de 1986, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' se presentèt ambe son president [[Jaume Ressaire]] coma cap de lista dins lo departament de [[Gard (departament)|Gard]], pasmens sens succès. ====Regionalas e europèas de 2004 ([[França]])==== En 2004, lo '''Partit de la nacion occitana''' a fach aliança ambe d'autras formacions occitanistas ([[País Nòstre]], [[Movement Regionalista Lengadocian]]) e de catalanistas a las eleccions regionalas en [[Lengadòc-Rosselhon]] sus la lista « Les Régionalistes » menada per [[Christian Lacour]], lista qu'a obtengut al mes de març 1,27 % de las voses.<ref>Communiqué de presse du parti des Régionalistes Languedociens et Catalans https://www.occitania-oc.com/occitan/partenariats/</ref> [[Christian Lacour]] foguèt tornamai lo cap de lista « Les régionalistes : Occitanie, Catalogne, Euskadi » aquesta meteissa annada de 2004 (12 e 13 de junh) a las eleccions europèas dins la circonscripcion Sud-Oèst de [[França]]. ====Legislativas de 2007==== A las eleccions legislativas 2007 en França, lo '''PNO''' presenta entre autras la candidatura de [[Felip Bonnet]] dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], la de [[Jaume Ressaire]] dins la 3na de [[Gard]], la de Nathalie Vieillefon dins la 4na de Gard.<ref>Haute-Garonne. 8e circonscription https://www.ladepeche.fr/article/2007/06/08/21812-haute-garonne-8e-circonscription-le-sud-ancre-a-gauche.html</ref> ====Cantonalas de 2011==== En 2011, lo '''PNO''' presentèt un candidat a las eleccions cantonalas de 2011 dins lo canton de [[Preishàs]], dins [[Agenés]].<ref>Un candidat du PNO https://www.sudouest.fr/lot-et-garonne/madaillan/un-candidat-du-pno-10012017.php</ref> ====Municipalas de 2014==== Lo '''Partit de la nacion occitana''' a participat activament al movement [[Bastir!]] pendent las eleccions municipalas de 2014 en [[França]].<ref>Municipales et occitan : de que ne cal pensar? 31/03/2014 https://france3-regions.blog.franceinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2014/03/31/municipales-et-occitan-de-que-ne-cal-pensar.html</ref> Jos aquela etiqueta, lo '''PNO''' a obtengut dos conselhièrs municipals, un a [[Luceram]] en [[Provença]], e [[Felip Bonnet]] a [[Marinhac (Nauta Garona)|Marinhac]] dins lo [[Comenge]]. [[Imatge:Occitan farmers from the Rural Coordination and the PNO demonstrate on November 20, 2024.jpg|200px|thumb|right|Manifestant del '''PNO''' pendent l'Acte 2 del [[Movement dels agricultors de 2024|movement dels agricultors]] (novembre de 2024).]] [[Imatge:Bastir Occitanie, Puylaurens, 13 juin 2021.jpg|300px|thumb|right|Las eleccions regionalas de 2021 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]] : "Bastir Occitanie" aquí a [[Puèglaurenç]]. Al centre : Patrice Castel e Laurence Taillade ([[Partit republican solidariste]]), Joan-Luc Davezac ([[Occitània País Nòstre]] / [[Bastir!|Bastir Occitània]]), [[Sèrgi Viaule]] ('''PNO'''), Stéphane Albert ([[Occitània País Nòstre]]).]] ====Europèas de 2014==== Còp-sec après las eleccions municipalas en França, lo '''PNO''' monta una lista simbolica « Occitània, per una Euròpa dels pòbles » a las eleccions europèas del 25 de mai de 2014.<ref>Eleccions europèas: Occitània per una Euròpa dels Pòbles https://www.jornalet.com/nova/3480/eleccions-europeas-occitania-per-una-europa-dels-pobles</ref> ====Cantonalas (departamentalas) de 2015==== Encara dins l'encastre del movement [[Bastir!]], e en aliança ambe d'ecologistas, lo '''PNO''' a presentat de candidats a las eleccions departamentalas de 2015 dins 6 cantons del [[Departament de Gers|Gers]] jos l'etiqueta « Libres et Indépendants pour le Gers » (LIG, ''Liures e Independents pel Gers'').<ref>ÉLECTIONS DÉPARTEMENTALES - COMMUNIQUÉ DU PARTI DE LA NATION OCCITANE - 17 mars 2015 https://abp.bzh/elections-departementales-36793</ref> ====Regionalas de 2015==== Al mes de decembre de 2015, lo '''PNO''' participa a la lista « Le Bien Commun » menada pel deputat ecologista [[Christophe Cavard]].<ref>Le Parti de la Nation Occitane adhère à la démarche du Bien Commun https://lejournaldugers.fr/article/3129-le-parti-de-la-nation-occitane-pno-adhre-la-dmarche-du-bien-commun</ref><ref>Valence (82) : le PNO sur le marché https://www.ladepeche.fr/article/2015/11/11/2214983-valence-le-pno-sur-le-marche.html</ref> ====Legislativas de 2017==== En 2017, un còp de mai lo '''PNO''' presenta una candidatura a las eleccions legislativas dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], aqueste còp comuna ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]].<ref>Dans le cadre de la campagne des Législatives, Jérôme Piques, candidat du PNO (Parti de la Nation Occitane) a reçu un bon accueil en ce jeudi de l’ascension sur le marché de Saint-Gaudens https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-saint-gaudinois/2017/05/29/jerome-piques-sur-le-marche/</ref> ====Municipalas de 2020==== Lo '''PNO''' a tanben agut qualques aderents candidats dins l'encastre del front occitanista [[Occitània País Nòstre]] a las eleccions municipalas de 2020 en [[França]].<ref>"Occitanie País Nòstre" labellise une vingtaine de listes pour le deuxième tour des municipales https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2020/06/occitanie-pais-nostre-labellise-une-vingtaine-de-listes.html</ref> ====Regionalas de 2021==== En 2021, lo '''PNO''' participa en [[Occitània (region administrativa)|Occitània Centrala]] a la lista « Bastir Occitanie 2021 » menada per Joan-Luc Davezac, una lista d'aliança d'[[Occitània País Nòstre]] ambe en particular [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]]. ====Legislativas de 2022 e de 2024==== A las eleccions legislativas de 2022 en [[França]], lo '''PNO''' s'èra contentat de sosténguer las candidaturas de [[Bastir!|Bastir Occitània]] (11 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]], e una de la diaspora occitana a [[París]]), e tres candidaturas de [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]] (sus las 5na e 6na circonscripcions de [[Departament de la Nauta Garona|Nauta Garona]], e la de Gérard Lenfant<ref>Législatives2022 : Gérard Lenfant et Coralie Malric, candidats de "la Narbonnaise authentique" https://www.lindependant.fr/2022/05/05/narbonne-legislatives-gerard-lenfant-et-coralie-malric-candidats-de-la-narbonnaise-authentique-10277041.php</ref> dins la segonda circonscripcion d'[[Departament d'Aude|Aude]]).<ref>27/05/2022 : Le Parti de la Nation Occitane et les législatives du 12/06/2022 https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2022/05/le-parti-de-la-nation-occitane-et-les-legislatives-du-12/06/2022.html</ref> Per contra, en 2024, lo '''PNO''' presenta oficialament tres candidaturas a las eleccions legislativas, doas comunas ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]] (primièra circonscripcion d'Òlt e Garona e 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]]), e una sostenguda per [[Joan de Lassala]] sus la 5na circonscripcion de [[Nauta Garona]].<ref>Le Petit Journal, 18 juin 2024 https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/2024/06/18/jean-lassalle-apporte-son-soutien-a-la-candidature-de-sylvie-bonnemaison/</ref> ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20061108110043/http://www.p-n-o.org/entrada.php Site oficiau dau PNO]. ==Vejatz tanben== * [[Francés Fontan]] * [[Benjamin Vautier]] * [[Movement Regionalista Lengadocian]] * [[Bastir!]] [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] [[Categoria:Partit politic nacionalista]] {{Movements politics occitans}} ==Referéncias== mejbenq4p9yu2glu51jqqlj93t4oa5z 2476325 2476324 2025-06-27T20:16:13Z Raymond Trencavel 26125 /* Legislativas de 2017 */ 2476325 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Partit de la Nacion Occitana.svg|vinheta|Logo oficial del partit.]] {{Infobox |tematica= |carta=oc |legenda=Barcelona, 11/09/2012 }} [[image:Ben Vautier holding a cactus.jpg|200px|thumb|rigght|L'artista niçard [[Benjamin Vautier|Ben]] foguet politicament influençat per [[Francés Fontan]] e a defendut tota sa vida las ideas etnistas.]] Lo '''Partit de la Nacion Occitana''' o '''PNO''' es un movement politic occitan, de tendéncia independentista, fondat a [[Niça]] en [[1959]] per [[Francés Fontan]]. Se disiá fins en [[2004]] '''Partit Nacionalista Occitan'''. Los presidents successius del PNO son estats [[Francés Fontan]] (de [[1959]] a [[1979]]), [[Jaume Ressaire]] (de [[1979]] a [[2009]]) e [[Felip Bonet]] ([[2009]]-[[2011]]). Dempuèi la demission d'aqueste, la presidéncia es veguda collegiala entre Pèire Barral,<ref> Calandreta Lemosina a été fondée par Pierre Barral qui était en 2011 le vice-président de cette association et le co-président du Parti de la Nation Occcitane. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/la-mairie-de-limoges-le-conseil-120668</ref> Gèli Grande (defuntat en 2022)<ref>Gèli Grande s’en est aussi allé https://www.petitbleu.fr/2022/01/11/geli-grande-sen-est-aussi-alle-10038987.php</ref> e Joan-Pèire Alari.<ref>Parti de la nation occitane : une conférence-débat et un repas pour commémorer 60 ans de lutte https://www.ladepeche.fr/2019/07/19/parti-de-la-nation-occitane-une-conference-debat-et-un-repas-pour-commemorer-60-ans-de-lutte,8320606.php</ref> Lo PNO publica dempuèi 1971 una revista trimestrala, ''Lo Lugarn''. ==Eleccions== ====Presidencialas de 1974 ([[França]])==== En 1974, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' sosten la candidatura del federalista [[Guy Héraud]] vist qu'es l'un dels pensaires de l'etnisme ambe [[Francés Fontan]]. ====Municipalas de 1978 ([[Itàlia]])==== En 1978, jos l'etiqueta '''MAO''' (Movement per l'Autonomia d'Occitània), lo '''Partit Nacionalista Occitan''' obten una capitada electorala a [[Fraisse (Val Varacha)|Fraisse]], un vilatge de las [[Valadas Occitanas|valadas occitanas]] del [[Piemont]]. ====Legislativas de 1986==== A las eleccions legislativas a la proporcionala de 1986, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' se presentèt ambe son president [[Jaume Ressaire]] coma cap de lista dins lo departament de [[Gard (departament)|Gard]], pasmens sens succès. ====Regionalas e europèas de 2004 ([[França]])==== En 2004, lo '''Partit de la nacion occitana''' a fach aliança ambe d'autras formacions occitanistas ([[País Nòstre]], [[Movement Regionalista Lengadocian]]) e de catalanistas a las eleccions regionalas en [[Lengadòc-Rosselhon]] sus la lista « Les Régionalistes » menada per [[Christian Lacour]], lista qu'a obtengut al mes de març 1,27 % de las voses.<ref>Communiqué de presse du parti des Régionalistes Languedociens et Catalans https://www.occitania-oc.com/occitan/partenariats/</ref> [[Christian Lacour]] foguèt tornamai lo cap de lista « Les régionalistes : Occitanie, Catalogne, Euskadi » aquesta meteissa annada de 2004 (12 e 13 de junh) a las eleccions europèas dins la circonscripcion Sud-Oèst de [[França]]. ====Legislativas de 2007==== A las eleccions legislativas 2007 en França, lo '''PNO''' presenta entre autras la candidatura de [[Felip Bonnet]] dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], la de [[Jaume Ressaire]] dins la 3na de [[Gard]], la de Nathalie Vieillefon dins la 4na de Gard.<ref>Haute-Garonne. 8e circonscription https://www.ladepeche.fr/article/2007/06/08/21812-haute-garonne-8e-circonscription-le-sud-ancre-a-gauche.html</ref> ====Cantonalas de 2011==== En 2011, lo '''PNO''' presentèt un candidat a las eleccions cantonalas de 2011 dins lo canton de [[Preishàs]], dins [[Agenés]].<ref>Un candidat du PNO https://www.sudouest.fr/lot-et-garonne/madaillan/un-candidat-du-pno-10012017.php</ref> ====Municipalas de 2014==== Lo '''Partit de la nacion occitana''' a participat activament al movement [[Bastir!]] pendent las eleccions municipalas de 2014 en [[França]].<ref>Municipales et occitan : de que ne cal pensar? 31/03/2014 https://france3-regions.blog.franceinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2014/03/31/municipales-et-occitan-de-que-ne-cal-pensar.html</ref> Jos aquela etiqueta, lo '''PNO''' a obtengut dos conselhièrs municipals, un a [[Luceram]] en [[Provença]], e [[Felip Bonnet]] a [[Marinhac (Nauta Garona)|Marinhac]] dins lo [[Comenge]]. [[Imatge:Occitan farmers from the Rural Coordination and the PNO demonstrate on November 20, 2024.jpg|200px|thumb|right|Manifestant del '''PNO''' pendent l'Acte 2 del [[Movement dels agricultors de 2024|movement dels agricultors]] (novembre de 2024).]] [[Imatge:Bastir Occitanie, Puylaurens, 13 juin 2021.jpg|300px|thumb|right|Las eleccions regionalas de 2021 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]] : "Bastir Occitanie" aquí a [[Puèglaurenç]]. Al centre : Patrice Castel e Laurence Taillade ([[Partit republican solidariste]]), Joan-Luc Davezac ([[Occitània País Nòstre]] / [[Bastir!|Bastir Occitània]]), [[Sèrgi Viaule]] ('''PNO'''), Stéphane Albert ([[Occitània País Nòstre]]).]] ====Europèas de 2014==== Còp-sec après las eleccions municipalas en França, lo '''PNO''' monta una lista simbolica « Occitània, per una Euròpa dels pòbles » a las eleccions europèas del 25 de mai de 2014.<ref>Eleccions europèas: Occitània per una Euròpa dels Pòbles https://www.jornalet.com/nova/3480/eleccions-europeas-occitania-per-una-europa-dels-pobles</ref> ====Cantonalas (departamentalas) de 2015==== Encara dins l'encastre del movement [[Bastir!]], e en aliança ambe d'ecologistas, lo '''PNO''' a presentat de candidats a las eleccions departamentalas de 2015 dins 6 cantons del [[Departament de Gers|Gers]] jos l'etiqueta « Libres et Indépendants pour le Gers » (LIG, ''Liures e Independents pel Gers'').<ref>ÉLECTIONS DÉPARTEMENTALES - COMMUNIQUÉ DU PARTI DE LA NATION OCCITANE - 17 mars 2015 https://abp.bzh/elections-departementales-36793</ref> ====Regionalas de 2015==== Al mes de decembre de 2015, lo '''PNO''' participa a la lista « Le Bien Commun » menada pel deputat ecologista [[Christophe Cavard]].<ref>Le Parti de la Nation Occitane adhère à la démarche du Bien Commun https://lejournaldugers.fr/article/3129-le-parti-de-la-nation-occitane-pno-adhre-la-dmarche-du-bien-commun</ref><ref>Valence (82) : le PNO sur le marché https://www.ladepeche.fr/article/2015/11/11/2214983-valence-le-pno-sur-le-marche.html</ref> ====Legislativas de 2017==== En 2017, lo '''PNO''' presenta pas qu'una sola candidatura a las eleccions legislativas, un còp de mai dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], e aqueste còp, una candidatura comuna ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]].<ref>Dans le cadre de la campagne des Législatives, Jérôme Piques, candidat du PNO (Parti de la Nation Occitane) a reçu un bon accueil en ce jeudi de l’ascension sur le marché de Saint-Gaudens https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-saint-gaudinois/2017/05/29/jerome-piques-sur-le-marche/</ref> ====Municipalas de 2020==== Lo '''PNO''' a tanben agut qualques aderents candidats dins l'encastre del front occitanista [[Occitània País Nòstre]] a las eleccions municipalas de 2020 en [[França]].<ref>"Occitanie País Nòstre" labellise une vingtaine de listes pour le deuxième tour des municipales https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2020/06/occitanie-pais-nostre-labellise-une-vingtaine-de-listes.html</ref> ====Regionalas de 2021==== En 2021, lo '''PNO''' participa en [[Occitània (region administrativa)|Occitània Centrala]] a la lista « Bastir Occitanie 2021 » menada per Joan-Luc Davezac, una lista d'aliança d'[[Occitània País Nòstre]] ambe en particular [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]]. ====Legislativas de 2022 e de 2024==== A las eleccions legislativas de 2022 en [[França]], lo '''PNO''' s'èra contentat de sosténguer las candidaturas de [[Bastir!|Bastir Occitània]] (11 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]], e una de la diaspora occitana a [[París]]), e tres candidaturas de [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]] (sus las 5na e 6na circonscripcions de [[Departament de la Nauta Garona|Nauta Garona]], e la de Gérard Lenfant<ref>Législatives2022 : Gérard Lenfant et Coralie Malric, candidats de "la Narbonnaise authentique" https://www.lindependant.fr/2022/05/05/narbonne-legislatives-gerard-lenfant-et-coralie-malric-candidats-de-la-narbonnaise-authentique-10277041.php</ref> dins la segonda circonscripcion d'[[Departament d'Aude|Aude]]).<ref>27/05/2022 : Le Parti de la Nation Occitane et les législatives du 12/06/2022 https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2022/05/le-parti-de-la-nation-occitane-et-les-legislatives-du-12/06/2022.html</ref> Per contra, en 2024, lo '''PNO''' presenta oficialament tres candidaturas a las eleccions legislativas, doas comunas ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]] (primièra circonscripcion d'Òlt e Garona e 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]]), e una sostenguda per [[Joan de Lassala]] sus la 5na circonscripcion de [[Nauta Garona]].<ref>Le Petit Journal, 18 juin 2024 https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/2024/06/18/jean-lassalle-apporte-son-soutien-a-la-candidature-de-sylvie-bonnemaison/</ref> ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20061108110043/http://www.p-n-o.org/entrada.php Site oficiau dau PNO]. ==Vejatz tanben== * [[Francés Fontan]] * [[Benjamin Vautier]] * [[Movement Regionalista Lengadocian]] * [[Bastir!]] [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] [[Categoria:Partit politic nacionalista]] {{Movements politics occitans}} ==Referéncias== efkygtqva89zn1ivlaes7011grixq1z 2476329 2476325 2025-06-27T20:57:16Z Raymond Trencavel 26125 /* Municipalas de 1978 (Itàlia) */ 2476329 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Partit de la Nacion Occitana.svg|vinheta|Logo oficial del partit.]] {{Infobox |tematica= |carta=oc |legenda=Barcelona, 11/09/2012 }} [[image:Ben Vautier holding a cactus.jpg|200px|thumb|rigght|L'artista niçard [[Benjamin Vautier|Ben]] foguet politicament influençat per [[Francés Fontan]] e a defendut tota sa vida las ideas etnistas.]] Lo '''Partit de la Nacion Occitana''' o '''PNO''' es un movement politic occitan, de tendéncia independentista, fondat a [[Niça]] en [[1959]] per [[Francés Fontan]]. Se disiá fins en [[2004]] '''Partit Nacionalista Occitan'''. Los presidents successius del PNO son estats [[Francés Fontan]] (de [[1959]] a [[1979]]), [[Jaume Ressaire]] (de [[1979]] a [[2009]]) e [[Felip Bonet]] ([[2009]]-[[2011]]). Dempuèi la demission d'aqueste, la presidéncia es veguda collegiala entre Pèire Barral,<ref> Calandreta Lemosina a été fondée par Pierre Barral qui était en 2011 le vice-président de cette association et le co-président du Parti de la Nation Occcitane. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/la-mairie-de-limoges-le-conseil-120668</ref> Gèli Grande (defuntat en 2022)<ref>Gèli Grande s’en est aussi allé https://www.petitbleu.fr/2022/01/11/geli-grande-sen-est-aussi-alle-10038987.php</ref> e Joan-Pèire Alari.<ref>Parti de la nation occitane : une conférence-débat et un repas pour commémorer 60 ans de lutte https://www.ladepeche.fr/2019/07/19/parti-de-la-nation-occitane-une-conference-debat-et-un-repas-pour-commemorer-60-ans-de-lutte,8320606.php</ref> Lo PNO publica dempuèi 1971 una revista trimestrala, ''Lo Lugarn''. ==Eleccions== ====Presidencialas de 1974 ([[França]])==== En 1974, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' sosten la candidatura del federalista [[Guy Héraud]] vist qu'es l'un dels pensaires de l'etnisme ambe [[Francés Fontan]]. ====Municipalas de 1978 ([[Itàlia]])==== En 1978, jos l'etiqueta '''MAO''' per ''Movimento Autonomista Occitano'' (Movement Autonomista Occitan), lo '''Partit Nacionalista Occitan''' obten una capitada electorala a [[Fraisse (Val Varacha)|Fraisse]], un vilatge de las [[Valadas Occitanas|valadas occitanas]] del [[Piemont]]. ====Legislativas de 1986==== A las eleccions legislativas a la proporcionala de 1986, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' se presentèt ambe son president [[Jaume Ressaire]] coma cap de lista dins lo departament de [[Gard (departament)|Gard]], pasmens sens succès. ====Regionalas e europèas de 2004 ([[França]])==== En 2004, lo '''Partit de la nacion occitana''' a fach aliança ambe d'autras formacions occitanistas ([[País Nòstre]], [[Movement Regionalista Lengadocian]]) e de catalanistas a las eleccions regionalas en [[Lengadòc-Rosselhon]] sus la lista « Les Régionalistes » menada per [[Christian Lacour]], lista qu'a obtengut al mes de març 1,27 % de las voses.<ref>Communiqué de presse du parti des Régionalistes Languedociens et Catalans https://www.occitania-oc.com/occitan/partenariats/</ref> [[Christian Lacour]] foguèt tornamai lo cap de lista « Les régionalistes : Occitanie, Catalogne, Euskadi » aquesta meteissa annada de 2004 (12 e 13 de junh) a las eleccions europèas dins la circonscripcion Sud-Oèst de [[França]]. ====Legislativas de 2007==== A las eleccions legislativas 2007 en França, lo '''PNO''' presenta entre autras la candidatura de [[Felip Bonnet]] dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], la de [[Jaume Ressaire]] dins la 3na de [[Gard]], la de Nathalie Vieillefon dins la 4na de Gard.<ref>Haute-Garonne. 8e circonscription https://www.ladepeche.fr/article/2007/06/08/21812-haute-garonne-8e-circonscription-le-sud-ancre-a-gauche.html</ref> ====Cantonalas de 2011==== En 2011, lo '''PNO''' presentèt un candidat a las eleccions cantonalas de 2011 dins lo canton de [[Preishàs]], dins [[Agenés]].<ref>Un candidat du PNO https://www.sudouest.fr/lot-et-garonne/madaillan/un-candidat-du-pno-10012017.php</ref> ====Municipalas de 2014==== Lo '''Partit de la nacion occitana''' a participat activament al movement [[Bastir!]] pendent las eleccions municipalas de 2014 en [[França]].<ref>Municipales et occitan : de que ne cal pensar? 31/03/2014 https://france3-regions.blog.franceinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2014/03/31/municipales-et-occitan-de-que-ne-cal-pensar.html</ref> Jos aquela etiqueta, lo '''PNO''' a obtengut dos conselhièrs municipals, un a [[Luceram]] en [[Provença]], e [[Felip Bonnet]] a [[Marinhac (Nauta Garona)|Marinhac]] dins lo [[Comenge]]. [[Imatge:Occitan farmers from the Rural Coordination and the PNO demonstrate on November 20, 2024.jpg|200px|thumb|right|Manifestant del '''PNO''' pendent l'Acte 2 del [[Movement dels agricultors de 2024|movement dels agricultors]] (novembre de 2024).]] [[Imatge:Bastir Occitanie, Puylaurens, 13 juin 2021.jpg|300px|thumb|right|Las eleccions regionalas de 2021 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]] : "Bastir Occitanie" aquí a [[Puèglaurenç]]. Al centre : Patrice Castel e Laurence Taillade ([[Partit republican solidariste]]), Joan-Luc Davezac ([[Occitània País Nòstre]] / [[Bastir!|Bastir Occitània]]), [[Sèrgi Viaule]] ('''PNO'''), Stéphane Albert ([[Occitània País Nòstre]]).]] ====Europèas de 2014==== Còp-sec après las eleccions municipalas en França, lo '''PNO''' monta una lista simbolica « Occitània, per una Euròpa dels pòbles » a las eleccions europèas del 25 de mai de 2014.<ref>Eleccions europèas: Occitània per una Euròpa dels Pòbles https://www.jornalet.com/nova/3480/eleccions-europeas-occitania-per-una-europa-dels-pobles</ref> ====Cantonalas (departamentalas) de 2015==== Encara dins l'encastre del movement [[Bastir!]], e en aliança ambe d'ecologistas, lo '''PNO''' a presentat de candidats a las eleccions departamentalas de 2015 dins 6 cantons del [[Departament de Gers|Gers]] jos l'etiqueta « Libres et Indépendants pour le Gers » (LIG, ''Liures e Independents pel Gers'').<ref>ÉLECTIONS DÉPARTEMENTALES - COMMUNIQUÉ DU PARTI DE LA NATION OCCITANE - 17 mars 2015 https://abp.bzh/elections-departementales-36793</ref> ====Regionalas de 2015==== Al mes de decembre de 2015, lo '''PNO''' participa a la lista « Le Bien Commun » menada pel deputat ecologista [[Christophe Cavard]].<ref>Le Parti de la Nation Occitane adhère à la démarche du Bien Commun https://lejournaldugers.fr/article/3129-le-parti-de-la-nation-occitane-pno-adhre-la-dmarche-du-bien-commun</ref><ref>Valence (82) : le PNO sur le marché https://www.ladepeche.fr/article/2015/11/11/2214983-valence-le-pno-sur-le-marche.html</ref> ====Legislativas de 2017==== En 2017, lo '''PNO''' presenta pas qu'una sola candidatura a las eleccions legislativas, un còp de mai dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], e aqueste còp, una candidatura comuna ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]].<ref>Dans le cadre de la campagne des Législatives, Jérôme Piques, candidat du PNO (Parti de la Nation Occitane) a reçu un bon accueil en ce jeudi de l’ascension sur le marché de Saint-Gaudens https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-saint-gaudinois/2017/05/29/jerome-piques-sur-le-marche/</ref> ====Municipalas de 2020==== Lo '''PNO''' a tanben agut qualques aderents candidats dins l'encastre del front occitanista [[Occitània País Nòstre]] a las eleccions municipalas de 2020 en [[França]].<ref>"Occitanie País Nòstre" labellise une vingtaine de listes pour le deuxième tour des municipales https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2020/06/occitanie-pais-nostre-labellise-une-vingtaine-de-listes.html</ref> ====Regionalas de 2021==== En 2021, lo '''PNO''' participa en [[Occitània (region administrativa)|Occitània Centrala]] a la lista « Bastir Occitanie 2021 » menada per Joan-Luc Davezac, una lista d'aliança d'[[Occitània País Nòstre]] ambe en particular [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]]. ====Legislativas de 2022 e de 2024==== A las eleccions legislativas de 2022 en [[França]], lo '''PNO''' s'èra contentat de sosténguer las candidaturas de [[Bastir!|Bastir Occitània]] (11 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]], e una de la diaspora occitana a [[París]]), e tres candidaturas de [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]] (sus las 5na e 6na circonscripcions de [[Departament de la Nauta Garona|Nauta Garona]], e la de Gérard Lenfant<ref>Législatives2022 : Gérard Lenfant et Coralie Malric, candidats de "la Narbonnaise authentique" https://www.lindependant.fr/2022/05/05/narbonne-legislatives-gerard-lenfant-et-coralie-malric-candidats-de-la-narbonnaise-authentique-10277041.php</ref> dins la segonda circonscripcion d'[[Departament d'Aude|Aude]]).<ref>27/05/2022 : Le Parti de la Nation Occitane et les législatives du 12/06/2022 https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2022/05/le-parti-de-la-nation-occitane-et-les-legislatives-du-12/06/2022.html</ref> Per contra, en 2024, lo '''PNO''' presenta oficialament tres candidaturas a las eleccions legislativas, doas comunas ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]] (primièra circonscripcion d'Òlt e Garona e 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]]), e una sostenguda per [[Joan de Lassala]] sus la 5na circonscripcion de [[Nauta Garona]].<ref>Le Petit Journal, 18 juin 2024 https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/2024/06/18/jean-lassalle-apporte-son-soutien-a-la-candidature-de-sylvie-bonnemaison/</ref> ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20061108110043/http://www.p-n-o.org/entrada.php Site oficiau dau PNO]. ==Vejatz tanben== * [[Francés Fontan]] * [[Benjamin Vautier]] * [[Movement Regionalista Lengadocian]] * [[Bastir!]] [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] [[Categoria:Partit politic nacionalista]] {{Movements politics occitans}} ==Referéncias== a3hr6a8bc9e3zynz6a0fue5o3m728qt 2476330 2476329 2025-06-27T20:58:14Z Raymond Trencavel 26125 2476330 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Partit de la Nacion Occitana.svg|vinheta|Logo oficial del partit.]] {{Infobox |tematica= |carta=oc |legenda=Barcelona, 11/09/2012 }} [[image:Ben Vautier holding a cactus.jpg|200px|thumb|rigght|L'artista niçard [[Benjamin Vautier|Ben]] foguet politicament influençat per [[Francés Fontan]] e a defendut tota sa vida las ideas etnistas.]] Lo '''Partit de la Nacion Occitana''' o '''PNO''' es un movement politic occitan, de tendéncia independentista, fondat a [[Niça]] en [[1959]] per [[Francés Fontan]]. Se disiá fins en [[2004]] '''Partit Nacionalista Occitan'''. Los presidents successius del PNO son estats [[Francés Fontan]] (de [[1959]] a [[1979]]), [[Jaume Ressaire]] (de [[1979]] a [[2009]]) e [[Felip Bonet]] ([[2009]]-[[2011]]). Dempuèi la demission d'aqueste, la presidéncia es veguda collegiala entre Pèire Barral,<ref> Calandreta Lemosina a été fondée par Pierre Barral qui était en 2011 le vice-président de cette association et le co-président du Parti de la Nation Occcitane. https://www.agoravox.fr/tribune-libre/article/la-mairie-de-limoges-le-conseil-120668</ref> Gèli Grande (defuntat en 2022)<ref>Gèli Grande s’en est aussi allé https://www.petitbleu.fr/2022/01/11/geli-grande-sen-est-aussi-alle-10038987.php</ref> e Joan-Pèire Alari.<ref>Parti de la nation occitane : une conférence-débat et un repas pour commémorer 60 ans de lutte https://www.ladepeche.fr/2019/07/19/parti-de-la-nation-occitane-une-conference-debat-et-un-repas-pour-commemorer-60-ans-de-lutte,8320606.php</ref> Lo PNO publica dempuèi 1971 una revista trimestrala, ''Lo Lugarn''. ==Eleccions== ====Presidencialas de 1974 ([[França]])==== En 1974, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' sosten la candidatura del federalista [[Guy Héraud]] vist qu'es l'un dels pensaires de l'etnisme ambe [[Francés Fontan]]. ====Municipalas de 1978 ([[Itàlia]])==== En 1978, jos l'etiqueta '''MAO''' per « Movimento Autonomista Occitano » (Movement Autonomista Occitan), lo '''Partit Nacionalista Occitan''' obten una capitada electorala a [[Fraisse (Val Varacha)|Fraisse]], un vilatge de las [[Valadas Occitanas|valadas occitanas]] del [[Piemont]]. ====Legislativas de 1986==== A las eleccions legislativas a la proporcionala de 1986, lo '''Partit Nacionalista Occitan''' se presentèt ambe son president [[Jaume Ressaire]] coma cap de lista dins lo departament de [[Gard (departament)|Gard]], pasmens sens succès. ====Regionalas e europèas de 2004 ([[França]])==== En 2004, lo '''Partit de la nacion occitana''' a fach aliança ambe d'autras formacions occitanistas ([[País Nòstre]], [[Movement Regionalista Lengadocian]]) e de catalanistas a las eleccions regionalas en [[Lengadòc-Rosselhon]] sus la lista « Les Régionalistes » menada per [[Christian Lacour]], lista qu'a obtengut al mes de març 1,27 % de las voses.<ref>Communiqué de presse du parti des Régionalistes Languedociens et Catalans https://www.occitania-oc.com/occitan/partenariats/</ref> [[Christian Lacour]] foguèt tornamai lo cap de lista « Les régionalistes : Occitanie, Catalogne, Euskadi » aquesta meteissa annada de 2004 (12 e 13 de junh) a las eleccions europèas dins la circonscripcion Sud-Oèst de [[França]]. ====Legislativas de 2007==== A las eleccions legislativas 2007 en França, lo '''PNO''' presenta entre autras la candidatura de [[Felip Bonnet]] dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], la de [[Jaume Ressaire]] dins la 3na de [[Gard]], la de Nathalie Vieillefon dins la 4na de Gard.<ref>Haute-Garonne. 8e circonscription https://www.ladepeche.fr/article/2007/06/08/21812-haute-garonne-8e-circonscription-le-sud-ancre-a-gauche.html</ref> ====Cantonalas de 2011==== En 2011, lo '''PNO''' presentèt un candidat a las eleccions cantonalas de 2011 dins lo canton de [[Preishàs]], dins [[Agenés]].<ref>Un candidat du PNO https://www.sudouest.fr/lot-et-garonne/madaillan/un-candidat-du-pno-10012017.php</ref> ====Municipalas de 2014==== Lo '''Partit de la nacion occitana''' a participat activament al movement [[Bastir!]] pendent las eleccions municipalas de 2014 en [[França]].<ref>Municipales et occitan : de que ne cal pensar? 31/03/2014 https://france3-regions.blog.franceinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2014/03/31/municipales-et-occitan-de-que-ne-cal-pensar.html</ref> Jos aquela etiqueta, lo '''PNO''' a obtengut dos conselhièrs municipals, un a [[Luceram]] en [[Provença]], e [[Felip Bonnet]] a [[Marinhac (Nauta Garona)|Marinhac]] dins lo [[Comenge]]. [[Imatge:Occitan farmers from the Rural Coordination and the PNO demonstrate on November 20, 2024.jpg|200px|thumb|right|Manifestant del '''PNO''' pendent l'Acte 2 del [[Movement dels agricultors de 2024|movement dels agricultors]] (novembre de 2024).]] [[Imatge:Bastir Occitanie, Puylaurens, 13 juin 2021.jpg|300px|thumb|right|Las eleccions regionalas de 2021 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]] : "Bastir Occitanie" aquí a [[Puèglaurenç]]. Al centre : Patrice Castel e Laurence Taillade ([[Partit republican solidariste]]), Joan-Luc Davezac ([[Occitània País Nòstre]] / [[Bastir!|Bastir Occitània]]), [[Sèrgi Viaule]] ('''PNO'''), Stéphane Albert ([[Occitània País Nòstre]]).]] ====Europèas de 2014==== Còp-sec après las eleccions municipalas en França, lo '''PNO''' monta una lista simbolica « Occitània, per una Euròpa dels pòbles » a las eleccions europèas del 25 de mai de 2014.<ref>Eleccions europèas: Occitània per una Euròpa dels Pòbles https://www.jornalet.com/nova/3480/eleccions-europeas-occitania-per-una-europa-dels-pobles</ref> ====Cantonalas (departamentalas) de 2015==== Encara dins l'encastre del movement [[Bastir!]], e en aliança ambe d'ecologistas, lo '''PNO''' a presentat de candidats a las eleccions departamentalas de 2015 dins 6 cantons del [[Departament de Gers|Gers]] jos l'etiqueta « Libres et Indépendants pour le Gers » (LIG, ''Liures e Independents pel Gers'').<ref>ÉLECTIONS DÉPARTEMENTALES - COMMUNIQUÉ DU PARTI DE LA NATION OCCITANE - 17 mars 2015 https://abp.bzh/elections-departementales-36793</ref> ====Regionalas de 2015==== Al mes de decembre de 2015, lo '''PNO''' participa a la lista « Le Bien Commun » menada pel deputat ecologista [[Christophe Cavard]].<ref>Le Parti de la Nation Occitane adhère à la démarche du Bien Commun https://lejournaldugers.fr/article/3129-le-parti-de-la-nation-occitane-pno-adhre-la-dmarche-du-bien-commun</ref><ref>Valence (82) : le PNO sur le marché https://www.ladepeche.fr/article/2015/11/11/2214983-valence-le-pno-sur-le-marche.html</ref> ====Legislativas de 2017==== En 2017, lo '''PNO''' presenta pas qu'una sola candidatura a las eleccions legislativas, un còp de mai dins la 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]], e aqueste còp, una candidatura comuna ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]].<ref>Dans le cadre de la campagne des Législatives, Jérôme Piques, candidat du PNO (Parti de la Nation Occitane) a reçu un bon accueil en ce jeudi de l’ascension sur le marché de Saint-Gaudens https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-saint-gaudinois/2017/05/29/jerome-piques-sur-le-marche/</ref> ====Municipalas de 2020==== Lo '''PNO''' a tanben agut qualques aderents candidats dins l'encastre del front occitanista [[Occitània País Nòstre]] a las eleccions municipalas de 2020 en [[França]].<ref>"Occitanie País Nòstre" labellise une vingtaine de listes pour le deuxième tour des municipales https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2020/06/occitanie-pais-nostre-labellise-une-vingtaine-de-listes.html</ref> ====Regionalas de 2021==== En 2021, lo '''PNO''' participa en [[Occitània (region administrativa)|Occitània Centrala]] a la lista « Bastir Occitanie 2021 » menada per Joan-Luc Davezac, una lista d'aliança d'[[Occitània País Nòstre]] ambe en particular [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]]. ====Legislativas de 2022 e de 2024==== A las eleccions legislativas de 2022 en [[França]], lo '''PNO''' s'èra contentat de sosténguer las candidaturas de [[Bastir!|Bastir Occitània]] (11 en [[Occitània (region administrativa)|Occitània centrala]], e una de la diaspora occitana a [[París]]), e tres candidaturas de [[Résistons !|Resistim]], lo partit de [[Joan de Lassala]] (sus las 5na e 6na circonscripcions de [[Departament de la Nauta Garona|Nauta Garona]], e la de Gérard Lenfant<ref>Législatives2022 : Gérard Lenfant et Coralie Malric, candidats de "la Narbonnaise authentique" https://www.lindependant.fr/2022/05/05/narbonne-legislatives-gerard-lenfant-et-coralie-malric-candidats-de-la-narbonnaise-authentique-10277041.php</ref> dins la segonda circonscripcion d'[[Departament d'Aude|Aude]]).<ref>27/05/2022 : Le Parti de la Nation Occitane et les législatives du 12/06/2022 https://lo-lugarn-pno.over-blog.org/2022/05/le-parti-de-la-nation-occitane-et-les-legislatives-du-12/06/2022.html</ref> Per contra, en 2024, lo '''PNO''' presenta oficialament tres candidaturas a las eleccions legislativas, doas comunas ambe [[Bastir!|Bastir Occitània]] (primièra circonscripcion d'Òlt e Garona e 8na circonscripcion ''[[Comenge]]-[[Savés]]'' de [[Nauta Garona]]), e una sostenguda per [[Joan de Lassala]] sus la 5na circonscripcion de [[Nauta Garona]].<ref>Le Petit Journal, 18 juin 2024 https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/2024/06/18/jean-lassalle-apporte-son-soutien-a-la-candidature-de-sylvie-bonnemaison/</ref> ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20061108110043/http://www.p-n-o.org/entrada.php Site oficiau dau PNO]. ==Vejatz tanben== * [[Francés Fontan]] * [[Benjamin Vautier]] * [[Movement Regionalista Lengadocian]] * [[Bastir!]] [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] [[Categoria:Partit politic nacionalista]] {{Movements politics occitans}} ==Referéncias== kth5fd0f7tw65vbpeqtza10r4gcfiqu 0 29799 2476347 2476230 2025-06-28T08:51:58Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei divisions intèrnas dau monde arabi */ 2476347 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] ncvviv9foa2om7xh3w38ha8hwhmtc61 2476348 2476347 2025-06-28T08:56:23Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei divisions intèrnas dau monde arabi */ 2476348 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] kdtmgcbqqw18piup1er5ept54skr2ew 2476349 2476348 2025-06-28T09:17:26Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi */ 2476349 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.</ref>. Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents. Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 1o985uktu521c04am3u9a1f7pvero89 2476350 2476349 2025-06-28T09:17:56Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi */ 2476350 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.</ref>. Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents. Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region. === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] b5nj5qiz5zndpul6xtmqjjmtxoe138a 2476351 2476350 2025-06-28T09:48:15Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi */ 2476351 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.</ref>. Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents. Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region. En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minadas per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis. === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] e5scrtebcq16zqggmw81p7w86hcbm35 2476352 2476351 2025-06-28T11:44:52Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi */ 2476352 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{article en construccion}} [[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]] L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. == Definicion == [[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]] La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]<ref>Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell & Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''</ref>. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]]. Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.</ref>. A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]]. == Geografia == === Geografia fisica === === Clima === === Espacis culturaus === === Organizacion economica === == Istòria == === De la Preïstòria a la conquista otomana === ==== Lo Creissent Fertil ==== {{veire|Creissent Fertil}} Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.</ref><ref>'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.</ref>. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]]. La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.</ref>. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.</ref> ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.</ref>. ==== Lo periòde mesopotamian ==== {{veire|Mesopotamia}} A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.</ref>. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.</ref>. Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.</ref>. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.</ref>. ==== Lo partiment persoroman ==== Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]]. A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias<ref>'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman & Littlefield, 1998, p. 170.</ref>. ==== Leis empèris araboturcs ==== [[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]] Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.</ref>. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]]. La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas<ref>D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].</ref>. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron. === Lo periòde otoman === {{veire|Empèri Otoman}} ==== La reorganizacion politica ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]] Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII. Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]]. ==== Lei mutacions socialas ==== La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents. Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn<ref>Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].</ref>. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats. ==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ==== [[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]] {{veire|Question d'Orient}} Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia. Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.</ref>. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]]. Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.</ref>. ==== La revirada dei reformas de l'Empèri ==== {{veire|Tanzimat}} En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica. Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda. Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges. === De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja === ==== La casuda de l'Empèri Otoman ==== [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]] En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.). A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).</ref>. ==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ==== {{veire|Panarabisme}} Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]]. En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s. ==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ==== {{veire|Conflicte israeloarabi}} Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc. Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas. ==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ==== Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis. ==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ==== {{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}} Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.</ref>. Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents. Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region. En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis. === L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI === ==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ==== ==== La Prima Aràbia ==== {{veire|Prima Aràbia}} ==== La crisi regionala dempuei 2023 ==== == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Califat Abbassida]]. * [[Califat Omeia]]. * [[Conflicte israeloarabi]]. * [[Creissent Fertil]]. * [[Empèri Otoman]]. * [[Golf Persic]]. * [[Mar Mediterranèa]]. * [[Mar Roja]]. * [[Mesopotamia]]. </div> === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> [[Categoria:Orient Mejan|*]] 5b0ebcnbj22165gbbtvsbjvtymzd379 0 49974 2476335 2295535 2025-06-28T04:57:07Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476335 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Fichièr:Flag of Mexico.svg|thumb|right|160px|Bandièra de Mexic.]] Quand [[Mexic]] venguèt independent d'[[Espanha]] en [[1821]], la primièra forma de govèrn del país foguèt la [[monarquia]]. [[Agustín de Iturbide]] venguèt emperaire amb lo nom d'Agustín I{{èr}}, e governèt fins en [[1823]]. En [[1824]] Mexic venguèt una republica. [[Guadalupe Victoria]] foguèt lo sieu primièr president e governèt fins en [[1829]]. Après una invasion [[França|francesa]] en 1864, Mexic tornèt èsser una monarquia. [[Maximilian de Mexic|Maximilian]] foguèt emperaire amb lo nom de Maximilian I. En [[1867]] foguèt depausat per [[Benito Juárez]] e fusilhat. Mexic tornèt a èsser una republica. Vaquí la lista dels presidents e emperaires de [[Mexic]] dempuèi l'[[independéncia]], en [[1821]]. ==Regéncia provisòria== * 1821–1822 [[Agustín de Iturbide]], [[Juan O'Donojú y O'Rian]], [[Antonio Pérez Martínez y Robles]], [[Manuel de la Barcena]], [[José Isidro Yañez]], [[Manuel Velázquez de León y Pérez]] * 1822–1822 [[Agustín de Iturbide]], [[Miguel Valentín y Tamayo]], [[José Isidro Yañez]], [[Manuel de Heras Soto]], [[Nicolás Bravo]] ==Primièr Empèri Mexican== *1822&ndash;1823 [[Agustín de Iturbide|Agustín I]] ==Presidéncia collegiala== *1823&ndash;1824 [[Pedro Celestino Negrete]], [[Nicolás Bravo]], [[Guadalupe Victoria]], [[José Mariano de Michelena]], [[José Miguel Domínguez]], [[Vicente Guerrero]] ==Republica, Constitucion de 1824== ===1{{èra}} Republica Federalista=== *1824&ndash;1829 [[Guadalupe Victoria]] (L) *1829&ndash;1829 [[Vicente Guerrero]] (L) *1829&ndash;1829 [[José María Bocanegra]] (L) *1829&ndash;1830 Triomvirat: [[Pedro Vélez]] (L), [[Lucas Alamán]] (C), [[Luis de Quintanar]] (C) *1830&ndash;1832 [[Anastasio Bustamante]] (C) *1832&ndash;1832 [[Melchor Múzquiz]] (L) *1832&ndash;1833 [[Manuel Gómez Pedraza]] (L) *1833&ndash;1834 [[Valentín Gómez Farías]] (L) *1834&ndash;1835 [[Antonio López de Santa Anna]] (L-C) *1835&ndash;1836 [[Miguel Barragán]] (L) *1836&ndash;1837 [[José Justo Corro]] (L) ===1{{èra}} Republica Centralista=== *1837&ndash;1839 [[Anastasio Bustamante]] C) *1839&ndash;1839 [[Antonio López de Santa Anna]] (L-C) *1839&ndash;1839 [[Nicolás Bravo]] (C) *1839&ndash;1841 [[Anastasio Bustamante]] (C) *1841&ndash;1841 [[Francisco Javier Echeverría]] (C) *1841&ndash;1842 [[Antonio López de Santa Anna]] (L-C) *1842&ndash;1843 [[Nicolás Bravo]] (C) *1843&ndash;1843 [[Antonio López de Santa Anna]] (L-C) *1843&ndash;1844 [[Valentín Canalizo]] (C) *1844&ndash;1844 [[Antonio López de Santa Anna]] (L-C) *1844&ndash;1844 [[José Joaquín de Herrera]] (L) *1844&ndash;1844 [[Valentín Canalizo]] (C) *1844&ndash;1845 [[José Joaquín de Herrera]] (L) *1845&ndash;1846 [[Gabriel Valencia]] (L) *1846&ndash;1846 [[Mariano Paredes y Arrillaga]] (C) ===2{{nda}} Republica Federalista=== *1846&ndash;1846 [[Nicolás Bravo]] (CN) *1846&ndash;1846 [[José Mariano de Salas]] (C) *1846&ndash;1847 [[Valentín Gómez Farías]] (L) *1847&ndash;1847 [[Antonio López de Santa Anna]] (C) *1847&ndash;1847 [[Pedro María de Anaya]] (L) *1847&ndash;1847 [[Antonio López de Santa Anna]] (C) *1847&ndash;1847 [[Manuel de la Peña y Peña]] (C) *1847&ndash;1848 [[Pedro María de Anaya]] (L) *1848&ndash;1848 [[Manuel de la Peña y Peña]] (C) *1848&ndash;1851 [[José Joaquín de Herrera]] (M) *1851&ndash;1853 [[Mariano Arista]] (M) *1853&ndash;1853 [[Juan Bautista Ceballos]] (L) *1853&ndash;1853 [[Manuel María Lombardini]] (C) ===2{{nda}} Republica Centralista=== *1853&ndash;1855 [[Antonio López de Santa Anna]] (C) *1855&ndash;1855 [[Rómulo Díaz de la Vega]] (C) *1855&ndash;1855 [[Martín Carrera]] (M) *1855&ndash;1855 [[Rómulo Díaz de la Vega]] (C) *1855&ndash;1856 [[Juan Álvarez]] (L) *1856&ndash;1857 [[Ignacio Comonfort]] (M) ==3{{ena}} Republica Federalista== *1857&ndash;1858 [[Ignacio Comonfort]] (M) ===Guèrra de la Reforma=== ====Govèrn Liberal==== (sèti a [[Guanajuato]] e dempuèi a [[Veracruz]]) :*1858&ndash;1867 [[Benito Juárez]] (L) ====Govèrn Conservador==== (sèti en la [[Ciutat de Mexic]]) :*1858&ndash;1858 [[Félix María Zuloaga]] (C) :*1858&ndash;1859 [[Manuel Robles Pezuela]] (C) :*1859&ndash;1859 [[José Mariano de Salas]] (C) :*1859&ndash;1859 [[Miguel Miramón]] (C) :*1859&ndash;1860 [[Félix María Zuloaga]] (C) :*1860&ndash;1860 [[José Ignacio Pavón]] (C) :*1860&ndash;1860 [[Miguel Miramón]] (C) :*1859&ndash;1862 [[Félix María Zuloaga]] (C) :*1862&ndash;1863 [[Juan Nepomuceno Almonte]] (C) :*1863&ndash;1863 [[Teodosio Lares]] ==Segond Empèri Mexican (1864-1867)== {| class="wikitable" |- style="background:#cccccc" ! colspan=2 | Emperaire !! Començament del govèrn !! Fin del govèrn !! Dinastia |- style="background:#ccccff" || [[Maximilian de Mexic|Maximilian Ièr]] || [[Fichièr:Maximilian I of Mexico portrait standing.jpg|50px]] || [[10 d'abril]] de [[1864]] || [[15 de mai]] de [[1867]] || Habsborg |} == Presidents de Mexic (1867 fins a uèi)== {| class="wikitable" |- style="background:#cccccc" ! colspan=2 | President !! Començament de govèrn !! Fin de govèrn !! partit |- style="background:#ffe1e1" || [[Benito Juárez]] || [[Fichièr:Benito_Juarez_Presidente.jpg|50px]] || [[15 de mai]] de [[1867]] || [[18 de julhet]] de [[1872]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Sebastián Lerdo de Tejada]] || [[Fichièr:Sebastian Lerdo de Tejada.jpg|50px]] || [[19 de julhet]] de [[1872]] || [[20 de novembre]] de [[1876]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[José María Iglesias]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070113011929/http://www.presidencia.gob.mx/mexico/ Gobernantes presidencia.gob.mx]</ref> || [[Fichièr:José María Iglesias.jpg|50px]] || [[31 d'octobre]] de [[1876]] || [[15 de març]] de [[1877]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Porfirio Díaz]] || [[Fichièr:Porfirio_Diaz_civilian.jpg|50px]] || [[28 de novembre]] de [[1876]] || [[6 de decembre]] de [[1876]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Juan Nepomuceno Méndez]] || [[Fichièr:Juan N. Mendez.gif|50px]] || [[6 de decembre]] de [[1876]] || [[17 de febrièr]] de [[1877]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Porfirio Díaz]] || [[Fichièr:Porfirio_Diaz_civilian.jpg|50px]] || [[17 de febrièr]] de [[1877]] || [[30 de novembre]] de [[1880]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Manuel del Refugio González]] || [[Fichièr:Manuel Gonzalez.jpg|50px]] || [[1 de decembre]] de [[1880]] || [[30 de novembre]] de [[1884]] || Liberal |- style="background:#ffe1e1" || [[Porfirio Díaz]] || [[Fichièr:Porfirio_Diaz_civilian.jpg|50px]] || [[1 de decembre]] de [[1884]] || [[25 de mai]] de [[1911]] || Liberal |- style="background:#ffeeee" || [[Francisco León de la Barra]] || [[Fichièr:Francisco Leon de la Barra.jpg|50px]] || [[25 de mai]] de [[1911]] || [[6 de novembre]] de [[1911]] || Democratic Liberal |- style="background:#EEDDCC" || [[Francisco Ignacio Madero]] || [[Fichièr:Francisco I Madero.jpg|50px]] || [[6 de novembre]] de [[1911]] || [[18 de febrièr]] de [[1913]] || ''Partido Nacional Antirreeleccionista'' |- style="background:#EEDDCC" || [[Pedro Lascuráin Paredes]] || [[Fichièr:Pedro Lascurain.jpg|50px]] || [[18 de febrièr]] de [[1913]] || [[18 de febrièr]] de [[1913]] || ''Partido Nacional Antirreeleccionista'' |- style="background:#ffeeee" || [[Victoriano Huerta]] || [[Fichièr:V Huerta.jpg|50px]] || [[18 de febrièr]] de [[1913]] || [[15 de julhet]] de [[1914]] || Democratic Liberal |- style="background:#ffeeee" || [[Francisco Sebastián Carvajal]] || [[Fichièr:Francisco S Carvajal.jpg|50px]] || [[15 de julhet]] de [[1914]] || [[13 d'agost]] de [[1914]] || Democratic Liberal |} === Convencion d'Aguascalientes === {| class="wikitable" |- style="background:#cccccc" ! colspan=2 | President !! Començament de govèrn !! Fin de govèrn !! partit |- style="background:#DDFFDD" || [[Venustiano Carranza]] || [[Fichièr:Venustiano Carranza ca. 1917.jpg|50px]] || [[20 d'agost]] de [[1914]] || [[6 de novembre]] de [[1914]] || ''Partido Liberal Constitucionalista (PLC)'' |- style="background:#dddddd" || [[Eulalio Gutiérrez Ortiz]] || [[Fichièr:General Eulalio Gutierrez.jpg|50px]] || [[6 de novembre]] de [[1914]] || [[16 de genièr]] de [[1915]] || ''Convencionalista'' |- style="background:#dddddd" || [[Roque González Garza]] || [[Fichièr:Roque González Garza.JPG|50px]] || [[16 de genièr]] de [[1915]] || [[10 de junh]] de [[1915]] || ''Convencionalista'' |- style="background:#dddddd" || [[Francisco Lagos Cházaro]] || [[Fichièr:Francisco Lagos Chazaro.png|50px]] || [[10 de junh]] de [[1915]] || [[10 d'octobre]] de [[1915]] || ''Convencionalista'' |- style="background:#DDFFDD" || [[Venustiano Carranza]] || [[Fichièr:Venustiano Carranza ca. 1917.jpg|50px]] || [[10 d'octobre]] de [[1915]] || [[11 de març]] [[1917]] || ''Partido Liberal Constitucionalista (PLC)'' |} === Presidents aprèp la Constitucion de 1917=== {| class="wikitable" |- style="background:#cccccc" ! colspan=2 | President !! Començament de govèrn !! Fin de govèrn !! partit |- style="background:#DDFFDD" || [[Venustiano Carranza]] || [[Fichièr:Venustiano Carranza ca. 1917.jpg|50px]] || [[11 de març]] de [[1917]] || [[21 de mai]] de [[1920]] || ''Partido Liberal Constitucionalista (PLC)'' |- style="background:#DDFFDD" || [[Adolfo de la Huerta]] || [[Fichièr:Adolfo_de_la_Huerta.jpg|50px]] || [[1 de junh]] de [[1920]] || [[30 de novembre]] de [[1920]] || ''Partido Liberal Constitucionalista (PLC)'' |- style="background:#ffffcc" || [[Álvaro Obregón]] || [[Fichièr:Alvaro_Obregon.jpg|50px]] || [[1 de decembre]] de [[1920]] || [[30 de novembre]] de [[1924]] || Partido Laborista |- style="background:#ffffcc" || [[Plutarco Elías Calles]] || [[Fichièr:Plutarco_Elias_Calles.jpg|50px]] || [[1 de decembre]] de [[1924]] || [[30 de novembre]] de [[1928]] || Partido Laborista |- style="background:#ffe1e1" || [[Emilio Portes Gil]] || || [[1 de decembre]] de [[1928]] || [[5 de febrièr]] de [[1930]] || Partido Revolucionario Nacional - PNR |- style="background:#ffe1e1" || [[Pascual Ortiz Rubio]] || [[Fichièr:Pascual_Ortiz_Rubio.jpg|50px]] || [[5 de febrièr]] de [[1930]] || [[4 de setembre]] de [[1932]] || Partido Revolucionario Nacional - PNR |- style="background:#ffe1e1" || [[Abelardo L. Rodríguez]] || [[Fichièr:Abelardo.rodriguez.jpg|50px]] || [[4 de setembre]] de [[1932]] || [[30 de novembre]] de [[1934]] || Partido Revolucionario Nacional - PNR |} === Presidents aprèp l'amendament constitucional de 1926 === Aprèp l'[[constitucion|amendament constitucional]] de 1926, lo periòde de govèrn dels presidents eligits aprèp 1928 augmentèt a 6 ans sense possibilitat de reeleccion. Aprèp l’eleccion presidenciala de 1934, tots los presidents eligits governèron durant 6 ans. ; Partits {{legenda|#4DA663|''Partido Revolucionario Nacional''→''Partido de la Revolución Mexicana''→''Partido Revolucionario Institucional''|border=1px solid #AAAAAA}} {{legenda|#0957A4| ''Partido de Acción Nacional'' - PAN |border=1px solid #AAAAAA}} {{legenda|#B62118| ''Movimiento de Regeneración Nacional'' |border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! style="background:#C0C0C0; color:black; width:2%;" | # ! style="background:#C0C0C0; color:black; width:30%;" colspan="2" | president ! style="background:#C0C0C0; color:black; width:30%;" | Començament del govèrn ! style="background:#C0C0C0; color:black; width:30%;" | Final del govèrn ! style="background:#C0C0C0; color:black; width:8%;" | Eleccion |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|51 | [[Fichièr:Lázaro.Cárdenas.jpg|50px]] | '''[[Lázaro Cárdenas del Río]]'''<br /><small>(1895–1970)</small> | [[1 de decembre]] de [[1934]] | [[30 de novembre]] de [[1940]] | style="width:30%;" | 1934 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|52 | [[Fichièr:Manuel Avila Camacho.jpg|50px]] | '''[[Manuel Ávila Camacho]]'''<br /><small>(1896–1955)</small> | [[1 de decembre]] de [[1940]] | [[30 de novembre]] de [[1946]] | style="width:30%;" | 1940 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|53 | [[Fichièr:Lic. Miguel Alemán Valdés.jpg|50px]] | '''[[Miguel Alemán Valdés]]'''<br /><small>(1900–1983)</small> | [[1 de decembre]] de [[1946]] | [[30 de novembre]] de [[1952]] | style="width:30%;" | 1946 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|54 | [[Fichièr:Adolfo Ruiz Cortines.png|50px]] | '''[[Adolfo Ruiz Cortines]]'''<br /><small>(1889–1973)</small> | [[1 de decembre]] de [[1952]] | [[30 de novembre]] de [[1958]] | style="width:30%;" | 1952 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|55 | [[Fichièr:Adolfo López Mateos (1963).jpg|50px]] | '''[[Adolfo López Mateos]]'''<br /><small>(1910–1969)</small> | [[1 de decembre]] de [[1958]] | [[30 de novembre]] de [[1964]] | style="width:30%;" | 1958 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|56 | [[Fichièr:Gustavo Diaz Ordaz cropped.jpg|50px]] | '''[[Gustavo Díaz Ordaz]]'''<br /><small>(1911–1979)</small> | [[1 de decembre]] de [[1964]] | [[30 de novembre]] de [[1970]] | style="width:30%;" | 1964 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|57 | [[Fichièr:Oscar_Vega_y_Luis_Echeverria_Alvarez_(cropped_2).jpg|50px]] | '''[[Luis Echeverría Álvarez]]'''<br /><small>(n. 1922)</small> | [[1 de decembre]] de [[1970]] | [[30 de novembre]] de [[1976]] | style="width:30%;" | 1970 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|58 | [[Fichièr:Jose_Lopez_Portillo_new.jpg|50px]] | '''[[José López Portillo|José López Portillo y Pacheco]]'''<br /><small>(1920–2004)</small> | [[1 de decembre]] de [[1976]] | [[30 de novembre]] de [[1982]] | style="width:30%;" | 1976 <small>(sense contestacion)</small> |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|59 | [[Fichièr:De la madrid1.jpg|50px|50px]] | '''[[Miguel de la Madrid Hurtado]]'''<br /><small>(1934–2012)</small> | [[1 de decembre]] de [[1982]] | [[30 de novembre]] de [[1988]] | style="width:30%;" | 1982 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|60 | [[Fichièr:Carlos Salinas de Gortari in 1989.jpeg|50px]] | '''[[Carlos Salinas de Gortari]]'''<br /><small>(n. 1948)</small> | [[1 de decembre]] de [[1988]] | [[30 de novembre]] de [[1994]] | style="width:30%;" | 1988 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|61 | [[Fichièr:Ernesto Zedillo Ponce de Leon World Economic Forum 2013 crop (cropped).jpg|50px]] | '''[[Ernesto Zedillo Ponce de León]]'''<br /><small>(n. 1951)</small> | [[1 de decembre]] de [[1994]] | [[30 de novembre]] de [[2000]] | style="width:30%;" | 1994 |- ! style="background:#0957A4;", "color =white"|62 | [[Fichièr:Vicente Fox 2.jpg|50px]] | '''[[Vicente Fox]]'''<br /><small>(n. 1942)</small> | [[1 de decembre]] de [[2000]] | [[30 de novembre]] de [[2006]] | style="width:30%;" | 2000 |- ! style="background:#0957A4;", "color =white"|63 | [[Fichièr:Felipe Calderon H.jpg|50px]] | '''[[Felipe de Jesús Calderón Hinojosa|Felipe Calderón]]'''<br /><small>(n. 1962)</small> | [[1 de decembre]] de [[2006]] | [[30 de novembre]] de [[2012]] | style="width:30%;" | 2006 |- ! style="background:#4DA663;", "color =white"|64 | [[Fichièr:Enrique Pena Nieto.jpg|50px]] | '''[[Enrique Peña Nieto]]'''<br /><small>(n. 1966)</small> | [[1 de decembre]] de [[2012]] | [[30 de novembre]] de [[2018]] | style="width:30%;" | 2012 |- ! style="background:#B62118;", "color =white"|65 | [[Fichièr:Reunión con el presidente electo y equipos de trabajo 6 (cropped).jpg|50px]] | '''[[Andrés Manuel López Obrador]]'''<br /><small>(n. 1953)</small> | [[1 de decembre]] de [[2018]] | uèi | style="width:30%;" | 2018 |- |} ==Referéncias== {{reflist}} ==Ligams extèrnes== * [https://web.archive.org/web/20070113011929/http://www.presidencia.gob.mx/mexico/ ''Lista de gobernantes de México'' Lista oficiala] [[Categoria:President de Mexic| ]] [[Categoria:Lista de caps d'Estat|Mexic, President]] [[Categoria:Lista de caps de govèrn|Mexic, President]] [[Categoria:Personalitat politica mexicana|*]] ixwdpda8mn2ne23gylszs5jsp1ufzzw 0 58710 2476318 1874415 2025-06-27T17:12:45Z Raymond Trencavel 26125 2476318 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} Lo '''Movement Regionalista Lengadocian''' èra una coalicion electorala pròcha del [[Partit de la Nacion Occitana]] implantada en [[Lengadòc]]. {{Movements politics occitans}} [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] 6pkapoymd9579aq7h5defwchdrfa2hy 2476320 2476318 2025-06-27T17:50:22Z Raymond Trencavel 26125 2476320 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} Lo '''Movement Regionalista Lengadocian''' èra una coalicion electorala pròcha del [[Partit de la Nacion Occitana]] implantada en [[Lengadòc]] e mai que mai presenta pendent las eleccions de 2004 (regionalas e europèas). {{Movements politics occitans}} [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] 9njm5f0e6n9sjxcerhv26gvlzii28hj 2476321 2476320 2025-06-27T17:50:40Z Raymond Trencavel 26125 2476321 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} Lo '''Movement Regionalista Lengadocian''' èra una coalicion electorala pròcha del [[Partit de la Nacion Occitana]] implantada en [[Lengadòc]] e mai que mai presenta a las eleccions de 2004 (regionalas e europèas). {{Movements politics occitans}} [[Categoria:Partit politic occitan]] [[Categoria:Partit politic francés]] 5it4c8x1c6z76lmr706q15jj1r93pbw 0 72335 2476343 2473802 2025-06-28T08:02:24Z 77.152.53.218 gasconizacion + realista 2476343 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = La Gardèla de Lesa | nom2 = ''Lagardelle-sur-Lèze'' | imatge = Lagardelle-sur-Lèze.jpg | descripcion = La glèisa. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Lagardelle-sur-Lèze (Haute-Garonne).svg | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Lengadòc}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Murèth|Murèth]] | canton = [[Canton de Portèth|Portèth]] | intercom = [[Comunautat de comunas del Bacin Autaribenc Naut Garonés|CC del Bacin Autaribenc Naut Garonés]] | insee = 31263 | cp = 31870 | cònsol = Floréal Munoz | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.4127777778 | longitud = 1.38916666667 | alt mini = 167 | alt mej = 167 | alt maxi = 217 | ectaras = 5784 | km² = 13.78 |}} '''La Gardèla''' (''Lagardelle-sur-Lèze'' en [[francés]]) es ua [[comuna]] istoricament [[Lengadòc|lengadociana]], mès lingüisticament [[Gascon|gascona]] e hòrt près de la grana vila lengadociana de [[Tolosa]]. Se situa dens lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Es una comuna de l'[[Airal urban de Tolosa]] [[Imatge:Map commune FR insee code 31263.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | commune = La Gardèla | nord = [[La Barta de Lesat]] | nord-est = [[Vernet (Comenge)|Le Vernet]] | est = | sud-est = [[Miramont (Nauta Garona)|Miramont]] | sud = | sud-ouest = [[Bèumont de Lesat]] | ouest = | nord-ouest = [[Èunas]] }} ==Toponimia== Las fòrmas ancianas son ''La Gardele'' en 1268, ''La Gardela'' en 1428 <ref>Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastique'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 128 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]</ref>. </br> ''La Gardèla'' es ua fòrma diminutiva, dambe'u sufixe derivat deu latin ''-ella'', de ''la Garda''. ''Garda'' que ven d'un vèrbe germanic ''wardon'' que donèc le mot germanic ''wart'', « garda », puèi « gaita », puèi « tor de garda », puèi « fortalesa en generau », latinizat en ''warda'' o ''wardia'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 310</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 301</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, La Gardèla èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], doncas de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de Tolosa, de l'[[archidiocèsi de Tolosa]] e de la senescaucia de [[Tolosa]]. En 1790, La Gardèla èra deu [[canton de Murèth]], en 1997, deu [[canton de Portèth]]. Le vocable de la glèisa es Nòsta Dauna de l'Assompcion. Oficialament, ''Lagardelle'' vengoc ''Lagardelle-sur-Lèze'' peu decret deu 22 de junh 1921 <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 23 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 31263 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Floréal Munoz |Partit= |Qualitat=retirat de quadre }} {{Elegit |Debuta= novembre de [[2012]] |Fin= 2020 |Identitat= Jean-Claude Rouane |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= agricultor }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin=octobre de 2012 (demission) |Identitat= Jacques Ragot |Partit= [[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]]|Fin= 2001|Identitat= Albert Trainini|Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1977 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * Abans la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qui èra deu [[canton de Portèth]], i demorèc. == Demografia == {{Demografia |insee= 31263 |1793=537 |1800=501 |1806=679 |1821=824 |1831=832 |1836=800 |1841=839 |1846=864 |1851=900 |1856=888 |1861=872 |1866=830 |1872=726 |1876=723 |1881=721 |1886=704 |1891=659 |1896=621 |1901=611 |1906=607 |1911=526 |1921=468 |1926=502 |1931=478 |1936=504 |1946=524 |1954=598 |1962=587 |1968=610 |1975=914 |1982=1139 |1990=1823 |1999=2181 |2005=2417 |cassini=15067 |senscomptesdobles=1962}} == Lòcs e monuments == == Personalitats ligadas amb la comuna == ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de| insee = 31263}} [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] [[Categoria:Comuna de Comenge]] qsgyyycehkazt02pagu0b854nq8nqa3 0 74883 2476354 2269748 2025-06-28T11:46:39Z Nicolas Eynaud 6858 2476354 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} {{1000 fondamentals}} [[Fichièr:Scheherazade's Tales or one thousand and one nights, Mährchen der Shehesarade oder Tausend und Eins Nacht, by Karl Pfaff, 1838 CE, with six copperplate prints by Johann Voltz, Stuttgart.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una edicion de [[1838]] en [[alemand]] dei ''Mila e una nuechs''.]] '''''Lei Mila e una nuechs''''' son un recuelh de [[cònte]]s [[Orient Mejan|orientaus]] que datan probablament de l'[[Edat Mejana]] e son d'origina [[arabi|araba]] e [[persan]]a. Collectats au començament dau sègle XVIII per [[Antoine Galland]], anticari de [[Loís XIV de França|Loís XIV]], foguèron [[traduccion|traduchs]] en [[francés]] a partir de [[1704]]. Obtenguèron un succès immens e venguèron un cap d'òbra de la [[literatura araba]], traduch dins mai d'una [[lenga]]. En [[Euròpa]], aquò donèt naissença a l'[[orientalisme]], un important corrent intellectuau d'interès per l'[[Orient Mejan|Orient]]. ''Lei Mila e una nuechs'' son constituïdas per una istòria centrala qu'es aquela de la princessa [[Shahrazad]] que dèu trobar cada [[nuech]] un cònte novèu de dire a son marit, lo sultan de [[Iran|Pèrsia]]. Se mau capita, serà [[pena de mòrt|executada]] car, après un afaire d'adultèri, lo rèi tua sa [[femna]] lo matin que seguís lei nòças. La princessa tròba d'istòrias de contar durant mila e una nuechs e lo sultan accèpta finalament de la gardar coma esposa. Aquela trama centrala permet d'integrar plusors còntes de durada variabla. Entre aqueleis istòrias, certanei son vengudas fòrça famosas coma ''[[Aladin ò lo Lume meravilhós]]'', ''[[Ali Baba e lei Quarante raubaires]]'' ò ''[[Sibad lo marin]]''. == Istòria == === Leis originas === [[Fichièr:Arabian nights manuscript.jpg|thumb|right|Manuscrit [[siria]]n dei ''Mila e una nuechs'' que data dau [[sègle XIV]].]] Leis originas dei ''Mila e una nuechs'' son mau conegudas<ref>Aquò s'explica per la plaça dau cònte dins la [[literatura araba]]. D'efiech, i es considerat coma un registre marginau liat ai tradicions popularas.</ref>. Segon lei sabents arabis [[Al-Masudi]] ([[mòrt]] en [[956]]) e [[Ibn al-Nadim]] ([[mòrt]] vèrs [[995]]-[[998]]), seriá lo resultat de l'adaptacion en [[arabi]] d'un obratge [[persan]] intitulat ''Hézâr afsâna'' (« Mila còntes » en [[occitan]]). Aquelei còntes serián eissits d'una fònt indopersana situada entre lei sègles [[sègle III apC|III]] e [[Sègle VII|VII]] e d'un fons arabi de la region de [[Bagdad]] que data probablament dei [[Califat abbassida|sègles IX a XI]]. Pus tard, un tresen ensemble, format de [[cònte]]s populars [[Egipte|egipicians]] dei sègles [[Sègle XII|XII]] e [[Sègle XIII|XIII]], auriá completat lo recuelh. L'estabilizacion dau còrpus aguèt luòc au sègle XVI. Pasmens, l'existéncia dei ''Hézâr afsâna'', basa dei premiereis etapas d'aqueu scenari, es pas demostrada<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Dwight F. Reynolds, ''Arabic literature in the post-classical period'', Roger Allen, D. S. Richards, 2006, p. 271.</ref>. Lo fragment pus ancian d'un manuscrit dei ''Mila e una nuechs'' conegut data dau sègle IX<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Nabia Abbott, « A Ninth-Century Fragment of the 'Thousand Nights': New Lights on the Early History of the Arabian Nights », ''Journal of Near Eastern Studies'', 1949, '''8''' : 129–164.</ref>. Dos manuscrits, datant dei sègles XIV e XV, an una gròssa importància dins l'istòria dau recuelh car foguèron a l'origina de son estabilizacion. Son respectivament conservats a [[Tübingen]] e a la [[Bibliotèca Nacionala de França]]. En particular, la segonda foguèt mandada en [[França]] onte foguèt utilizada per [[Antoine Galland]] per realizar la premiera traduccion europèa de l'obratge. === Lei premierei traduccions europèas === ==== La traduccion d'Antoine Galland ==== [[Fichièr:First European edition of Arabian Nights, Les Mille et une Nuit, by Antoine Galland, 1730 CE, Paris.jpg|thumb|right|Premiera edicion en [[francés]] de la traduccion d'[[Antoine Galland]] en [[1730]].]] {{veire|Antoine Galland}} La premiera traduccion [[Euròpa|europèa]] es l'òbra d'[[Antoine Galland]] ([[1646]]-[[1715]]) e foguèt publicada de [[1704]] a [[1717]]. Anticari dau rèi e professor d'[[arabi]] au [[Collègi de França]], [[Antoine Galland|Galland]] aviá viatjat en Orient e es un deis iniciators de l'[[orientalisme]], un movement [[art]]istic europèu dei sègles XVIII e XIX caracterizat per l'interès per lei [[cultura]]s [[arabi|arabas]] e [[turc]]as. Organizèt lei tèxtes e chausiguèt d'apondre d'istòrias suplementàrias que li foguèron transmés per lei viatjaires [[Paul Lucas]] ([[1664]]-[[1737]]) e, subretot, [[Hanna Diab]] (vèrs [[1688]]-[[1763]])<ref>'''[[francés|(fr)]]''' L. Daaïf e M. Sironval, « Marges et espaces blancs dans le manuscrit arabe de Mille et Une Nuits d'Antoine Galland »,dins ''Les non-dits du nom. Onomastique et documents arabes en terres d'Islam'', Ch. Müller e M. Roiland-Rouabah (dir.), IFPO, 2013, pp. 113-114.</ref>. En particular, integrèt ''[[Aladin ò lo Lume meravilhós]]'', ''[[Ali Baba e lei Quarante raubaires]]'' e ''[[Sinbad lo marin]]'' e decidèt de pas tradurre certanei passatges considerats coma tròp ausats<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Finné, ''Des mystifications littéraires'', José Corti, 2010, p. 348.</ref>. Lei ''Mila e una nuechs'' de [[Antoine Galland|Galland]] obtenguèron un succès fòrça important. Aquò favorizèt l'estabilizacion dei còntes presents dins lo recuelh, compres l'integracion dei racòntes integrats per [[Antoine Galland|Galland]] eu meteis. De mai, suscitèt un interès considerable a l'entorn dei ''Mila e una nuechs'', encara relativament pauc conegudas, que venguèron un cap d'òbra de la [[literatura]] [[Homo sapiens|umana]]. Dins lo mond arabi, aqueu succès suscitèt un certan interès per l'òbra. En [[1775]], la premiera version estampada foguèt editada au [[Lo Caire|Caire]]. Conteniá au mens 200 còntes mai es perduda. Una autre version en arabi foguèt imprimida en [[1814]]-[[1818]] a [[Calcuta]] per la [[Companhiá deis Índias]]. Dins aquò, l'edicion pus importanta foguèt aquela de [[1835]]. Dicha « edicion de Bulaq », foguèt compausada a l'iniciativa dau govèrn [[Egipte|egipcian]] e aguèt una influéncia importanta sus lei traduccions europèas ulterioras. En parallèl, divèrsei recèrcas permetèron de descubrir de manuscrits, d'origina generalament desconeguda, contenent de còntes dei ''Mila e una nuechs''. ==== Lei traduccions anglesas ==== [[Fichièr:William-Strang-Sindbad-AliBaba-titlepage.JPG|thumb|right|Illustracion de [[1896]] realizada per [[William Strang]] per ''[[Sinbad lo marin]]'' e ''[[Ali Baba e lei Quarante raubaires]]''.]] Lei premierei [[traduccion]]s en [[anglés]] foguèron basadas sus lo tèxte de [[Antoine Galland|Galland]]. Foguèt necessari d'esperar la fin deis [[ans 1830]] per veire la publicacion per [[Edward William Lane]] ([[1801]]-[[1876]]) de la premiera traduccion dirècta de l'[[arabi]] vèrs l'[[anglés]]. Lei versions anglesas aguèron una influéncia importanta sus la difusion dei ''Mila e una nuechs''. La pus famosa es aquela publicada a partir de [[1885]] per [[Richard Francis Burton]] ([[1821]]-[[1890]]). Conteniá dètz volums e èra la premiera [[traduccion]] de l'ensemble dau tèxte, compres lei passatges que parlan de [[sèxe]]. Sièis volums suplementaris foguèron editats per reünir divèrsei còntes [[persan]]s. Pasmens, sa chausida d'un lengatge arcaïc e son interès marcat per lei scenas sexualas foguèt criticada<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Ulrich Marzolph e Richard van Leeuwen, ''The Arabian nights encyclopedia', volum 1, 2004, pp. 506–08.</ref>. Lo trabalh dei traductors anglés entraïnèt una cèrca per lo tèxte originau dei ''Mila e una nuechs''. Dins aqueu quadre, lei [[Reailme Unit|Britanics]] s'interessèron puslèu ai fònts [[Egipte|egipcianas]] que còmptan un nombre pus important de racòntes e qe semblan donc pus « complètas ». Ansin, lei versions egipcianas venguèron pauc a pauc l'estandard de l'òbra. Dins aquò, lei còntes introduchs per [[Antoine Galland]] foguèron generalament conservats en causa de sa popularitat. ==== La traduccion de Joseph-Charles Mardrus ==== {{veire|Joseph-Charles Mardrus}} La traduccion de [[Joseph-Charles Mardrus]] a una influéncia importanta dins l'espaci [[francés|francofòn]] car foguèt la premiera dempuei aquela de [[Antoine Galland|Galland]]. Son objectiu èra d'èsser pus complèta e pus fidèus ai fònts. Per aquò, utilizèt la version en [[arabi]] estampada en [[1835]] – egalament utilizada per leis autors anglés – mai realizèt tanben de comparasons amb d'autrei versions originalas e amb d'autrei [[traduccion]]s. De mai, [[Joseph-Charles Mardrus|Mardrus]] integrèt tot lo tèxte, compres lei passatges non traduchs per son predecessor. Lo resultat foguèt publicat de [[1899]] a [[1904]] sota lo títol ''Lo libre dei Mila e una nuechs''. Aqueu trabalh entraïnèt pas la disparicion dei versions [[Antoine Galland|Galland]]. Pasmens, obtenguèt un important succès maugrat de criticas regardant l'estile d'escritura qu'exacèrba l'exotisme, l'[[erotisme]] e lo fast e la preséncia d'errors ò de [[pleonasme]]s (compres dins lo títol)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sylvette Larzul, ''Les Traductions françaises des Mille et Une Nuits'', L'Harmattan, 1996, p. 204.</ref><ref>'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Finné, ''Des mystifications littéraires'', José Corti, 2010, p. 364.</ref>. === Lei traduccions pus recentas === Durant lo sègle XX e au començament dau sègle XXI, plusors traduccions pus modèrnas foguèron publicadas dins plusors [[lenga]]s<ref>Per exemple, [[Isaac Moumé Etia]] ([[1889]]-[[1939]]) es l'autor d'una traduccion en [[doala]], pareguda de [[1930]] a [[1939]], qu'obtenguèt un succès important.</ref>. En [[Occitània]], lei traduccions en [[francés]] contunièron de predominar. Dins leis [[ans 1960]], [[René Khawam]] ([[1917]]-[[2004]]) utilizèt una dotzena de manuscrits vièlhs per redigir una traduccion pus fidèla. Per aquò, retirèt leis còntes aponduts per [[Antoine Galland|Galland]]<ref>Pasmens, en causa de lor popularitat, lei publiquèt dins un obratge distint.</ref> e divèrseis ajusts anonims de la version de Bulaq<ref>'''[[francés|(fr)]]''' ''Les Mille et Une Nuits'', vol. 1, (introduction), Phébus, coll. « Domaine arabe », 1986, pp. 27-28.</ref>. Puei, traduguèt tot lo tèxte sensa seguir leis excès de [[Joseph-Charles Mardrus|Mardrus]]. Dins aquò, la traduccion de referéncia actuala es aquela de [[1991]], realizada en [[1991]] per [[André Miquel]] (nascut en [[1929]]) e [[Jamel Eddine Bencheikh]] ([[1930]]-[[2005]]) per la [[Bibliotèca de la Pleiada]]. Es eissida de la version de Bulaq. En [[anglés]], l'interès per la traduccion de l'integralitat dei ''Mila e una nuechs'' demeniguèt après lo trabalh de [[Richard Francis Burton|Burton]]. Pasmens, una traduccion integrala novèla foguèt publicada en [[2008]]. Es l'òbra de [[Malcolm C. Lyons]] e d'[[Ursula Lyons]]. Es basada sus l'edicion Calcuta II qu'es una recension egipciana editada dins leis [[Índias Britanicas]] en [[1839]]-[[1842]]. == Caracteristicas literàrias == === L'utilizacion de racònte-quadre e de racòntes integrats === ''Lei Mila e una nuechs'' es un exemple ancian d'utilizacion de la tecnica dau [[racònte-quadre]] e dau [[Istòria dins una istòria|racònte integrat]]. La premiera consistís a crear un racònte de basa qu'es lo quadre de la [[narracion]] d'autrei racòntes. Aquò permet de facilitar la recepcion deis istòrias gràcias a la creacion d'un decòr confortable. Un autre interès es la possibilitat ofèrta a l'autor de donar un avejaire sus lo cònte per lo mejan dau personatge contaire. Relativament pròche, lo metòde dau [[racònte integrat]] permet a un personatge de contar una istòria dins lo corrent d'un autre racònte. L'istòria a sovent un interès simbolic ò psicolologic per un personatge. Per l'autor, es un biais de divertir lo lector e de precisar lei motivacions de sei personatges. Dins ''lei Mila e una nuechs'', aquelei procès literaris permèton a [[Shahrazad]] de suscitar l'interès dau [[sultan]] – e donc dau lector – en ritmant son racònte. Generalament, la princessa assegura la narracion dei còntes integrats e l'istòria generala es narrada per un [[narrator]] desconegut. Pasmens, i a de cas pus complèxs quand [[Shahrazad]] rapòrta lei paraulas d'un autre narrator, sovent presentat coma un personatge de l'istòria. === Lo narrator non fisable === L'usatge dau [[narrator non fisable]] es frequent dins lei còntes arabis dei ''Mila e una nuechs''. Lo cas pus conegut es benlèu ''[[Lei Sèt Visirs]]'' que vetz lei racòntes de sèt [[visir]]s e d'una cortesana s'opausar<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David Pinault, ''Story-telling Techniques in the Arabian Nights'', Brill Publishers, 1992, p. 59.</ref>. D'un biais generau, aquela tecnica es utilizada per crear un suspens car lo lector es pas capable de determinar la realitat dei dires dau [[narrator]], çò que pòu facilitar la mesa en plaça d'un novèu desvolopament de l'istòria. === Lei repeticions === Doas tecnicas de repeticion son d'usatge frequent dins ''lei Mila e una nuechs''<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Heath, "Reviewed work(s): Story-Telling Techniques in the Arabian Nights by David Pinault", International Journal of Middle East Studies, Cambridge University Press, 1994, 26 (2): 358–360.</ref>. La premiera es la repeticion de [[mot]]s per exprimir un motiu ò un tèma important dins l'istòria contada. Dins lo recuelh, aqueu procès permet egalament de liar plusors còntes dins un meteis cicle per li donar mai de coeréncia. Lo segond es la repeticion de tèmas, sovent moraus, dins lo quadre d'una istòria per soslinhar l'argument principau ò l'idèa unificaira de l'autor ò dau [[narrator]]. === Lo ròtle dau destin e de la destinada dins l'intriga === [[Fichièr:Alad.jpg|thumb|right|Illustracion de [[1898]] mostrant la descubèrta dau lume per Aladin.]] Un autre trach comun dins mai d'una istòria dei ''Mila e una nuechs'' es lo ròtle motor dau [[destin]] e de la destinada dins l'accion segon l'esquèma seguent<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert Irwin, ''The Arabian Nights: A Companion, Tauris Parke Palang-faacks, 2003, p. 200.</ref> : * una « anomalia » aparéis e entraïna lo destin d'un personatge. * aquela anomalia e aqueu destin entraïnan d'autreis anomalias que constituïsson la trama deis aventuras dau personatge. * la fin deis anomalias marca lo retorn a la normala de la vida vidanta. Pasmens, per lo personatge principau, aqueu retorn a la normala significa pas necessàriament un retorn a sa posicion sociala d'origina coma o mòstran lei racòntes d’[[Ali Baba e lei Quaranta raubaires|Ali Baba]] ò d'[[Aladin ò lo Lume Meravilhós|Aladin]]. La [[coïncidéncia]], la [[causalitat inversada]], lo recors ai [[presagi]]s e la [[profecia]] autorealizatritz son leis agents pus frequents dau destin dins lei ''Mila e una nuechs''. Sa mesa en òbra pren sovent l'aspècte de la [[lèi de conservacion dei detalhs]]. Ansin, de detalhs memorables, utilizats per descriure un element dau racònte, tornan aparéisser pus tard dins la racònte per permetre son desnosament. Aquela tecnica permet generalament de contentar lo lector que pòu devinar una partida de la fin de l'istòria<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Heath, "Reviewed work(s): Story-Telling Techniques in the Arabian Nights by David Pinault", ''International Journal of Middle East Studies'', Cambridge University Press, 1994, '''26''' (2): 358–60.</ref>. Un autre mejan fòrça utilizat dins ''lei Mila e una nuechs'' per instaurar l'efiech implacable de la destinada es la [[profecia]] autorealizatritz. Dins aqueu cas, lei desvolopaments dau racònte pòdon èsser centrats sus la dificultat de comprendre ò de realizar la [[profecia]]. Per exemple, dins lo ''Cònte d'Attaf'', l'istòria comença amb la lectura d'un [[libre]] per lo [[califa]] [[Harun al-Rashid]]. Crebat de rire, congedia immediatament lo [[visir]] [[Ja'far ibn Yahya]] que quita [[Bagad]] per [[Damasc]]. I rescòntra Attaf e, après divèrseis aventuras que permèton a Attaf de se maridar, pòu s'entornar a la cort dau califa. Un jorn, i legís lo libre qu'aviá entraïnat son [[exili]] e i descuebre lo contengut de seis aventuras. De mai, vèrs la fin de l'istòria, Attaf es accusat a tòrt d'un [[crime]]. Es disculpat per lo califa que conoís la veritat gràcias au libre<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Robert Irwin, ''The Arabian Nights: A Companion'', Tauris Parke Palang-faacks, 2003, p. 199.</ref>. === L'umor sexuau === L'umor [[sèxe|sexuau]], ben present dins certanei racòntes, es un aspècte particular dei ''Mila e una nuechs''. Mescla de tradicions orientalas variadas e dins certanei cas, de personatges pòdon aprochar lo modèl dau [[satira]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Ulrich Marzolph, Richard van Leeuwen e Hassan Wassouf, ''The Arabian Nights Encyclopedia'', ABC-CLIO, 2004, pp. 97–98.</ref>. == Genres literaris == [[Fichièr:Arabian nights 1 by John Frederick Lewis.jpg|thumb|right|[[Pintura]] de [[John Frederick Lewis]] ([[1805]]–[[1876]]) que mòstra l'Orient imaginat per lei lectors dei ''Mila e una nuechs'' au sègle XIX.]] Lei [[genre (literatura)|genres]] literaris presents dins lei ''Mila e una nuechs'' son liats a d'enquistas criminalas, a la lucha còntra l'orror, au fantastic e au meravilhós. Aquò es relativament classic per de còntes e permet de personatges de [[Shahrazad]] de mantenir l'interès dau [[sultan]] per seis istòrias. Pasmens, se pòu nótar la preséncia pus rara d'autrei genres coma la [[sciéncia ficcion]]. === Leis enquistas criminalas === Leis enquistas criminalas son frequentas dins ''lei Mila e una nuechs'' e utilizan d'esquèmas narratius que prefiguran la [[literatura policiera]] modèrna amb la necessitat de cercar e de comprendre de scenas de crime, de testimoniatges, d'indicis e de mobils per trobar lo criminau<ref>'''[[anglés|(en)]]''' David Pinault, ''Story-Telling Techniques in the Arabian Nights'', Brill Publishers, 1992, pp. 91-93.</ref>. L'exemple pus caracteristic es probablement ''Lei tres pomas''. D'efiech, aqueu racònte comença per la descubèrta d'un cadabre e descriu tota l'enquista menada per lo visir [[Ja'far ibn Yahya|Ja'far]] per trobar lei responsables. === L'orror === L'[[orror]] es lo ressòrt de mai d'un cònte dei ''Mila e una nuechs'' amb l'utilizacion d'intrigas qu'inspirèron d'autors ulteriors coma [[H. P. Lovecraft]] ([[1890]]-[[1937]]) ò [[Stephen King]] (nascut en [[1947]]). La situacion de [[Shahrazad]] ela meteissa èra egalament orrifica amb una menaça de [[mòrt]] constanta. Lei procès utilizats dins lei racòntes son d'innovacions ([[gul]]s...) ò de represas d'elements pus ancians ([[ostau encantat|ostaus encantats]], [[jinn]]s...). Per exemple, dins ''[[l'Istòria de Gherib e de son fraire Agib]]'', l'eròi dèu combatre una familha de guls qu'es finalament vencuda e convertida a l'[[islam]]. Dins lo ''[[Cònte de la vila de Coire]]'', l'eròi, lo personatge istoric [[Musa ibn Nusayr]], tròba una [[vila fantauma]] e dos [[automata]]s qu'estacan tanben l'istòria a la [[sciéncia ficcion]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Andras Hamori, "An Allegory from the Arabian Nights: The City of Brass", ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'', Cambridge University Press, 1971, '''34''' (1): 9–19.</ref>. === Lo fantastic e lo meravilhós === Lo [[fantastic]] e lo [[meravilhós]] son presents dins un nombre fòrça important de còntes dei ''Mila e una nuechs''. En particular, lei creaturas ò objèctes magics, leis endrechs imaginaris ò lei poders extraordinaris son pas rars. Per exemple, de magicians, de [[geni]]s e un [[tapís volant]] intervènon dins l'istòria d'[[Aladin]]. Pasmens, es necessari de nuançar un pauc l'importància de l'utilizacion dau [[meravilhós]]. D'efiech, au moment de la formacion dei còntes, l'existéncia de creaturas extraordinàrias coma lei [[jinn]]s ò lei [[gul]]s èra tenguda coma una realitat, compres per lei sabents dau periòde<ref>Per exemple, l'existéncia dei [[jinn]]s es considerada coma una realitat dins l'[[Alcoran]].</ref>. Lo [[fantastic]] es frequent dins lei racòntes basats sus de presagis coma ''[[l'Òme roïnat que venguèt tornarmai riche gràcias a un pantais]]''. Dins aquela istòria, un marchand roïnat va de [[Bagdad]] au [[Lo Caire|Caire]] après aver vist un tesaur durant son sòm. Pasmens, son viatge lo mena en preson après una tiera de malaventuras. Dins sa cellula, cònta son istòria a un garda que li ditz aver egalament vist un tesaur enterrat dins un ostau de [[Bagdad]] dins un pantais. Lo marchand reconoís lo sieu [[ostau]] dins la descripcion e tròba lo tesaur a son retorn. == Racòntes principaus == === Shahrazad === [[Fichièr:Sherazada y el sultán.jpg|thumb|right|Representacion de [[Shahrazad]] e dau sultan durant un racònte de la princessa.]] {{veire|Shahrazad}} Lo racònte de [[Shahrazad]] permet d'estructurar l'ensemble dau recuelh. Lo sultan de [[Iran|Pèrsia]], [[Chahriar]], foguèt un jorn invitat per un autre rèi. Laissèt donc son esposa, [[Dinah]], dins son palais. Aquela darriera aprofichèt la situacion per prendre un amant. A son retorn, lo sultan descurbiguèt la veritat e [[Pena de mòrt|condamnèt a mòrt]] lei dos amants. Puei, convencut de la perfidia dei [[femna]]s, defugir una traïson novèla e se venjar, decidèt d'executar lo matin de la nuech de nòças seis esposas futuras. Après quauqueis annadas de chaple, [[Shahrazad]], filha ainada dau grand visir Jafar, se portèt volontària – ò, segon lei versions, èra la darriera filha liura dau reiaume – per venir l'esposa seguenta dau sultan. Per subreviure, concebèt un plan amb l'ajuda de sa sòrre segonda, [[Dunyazad]]. Ansin, cada [[nuech]], [[Dunyazad]] venguèt dire adieussatz a sa sòrre e li demandar de contar una darriera istòria. Dins aquò, la princessa poguèt jamai acabar son racònte avans l'ora de l'execucion. Desirós de conóisser la fin, lo sultan ajornèt cada matin l'execucion de [[Shahrazad]]. Fin finala, après mila e una nuechs, [[Chahriar]] abandonèt son projècte e decidèt de gardar [[Shahrazad]] en vida, aguent reconegut son [[coratge]] e son [[esperit]]. === Aladin ò lo Lume meravilhós === [[Fichièr:Aladdin in the Magic Garden - Project Gutenberg eText 14221.jpg|thumb|right|Illustracion dau racònte d'[[Aladin]] realizada en [[1913]].]] {{veire|Aladin}} Lo racònte d’''[[Aladin ò lo Lume meravilhós]]'' es probablament lo pus famós dei ''Mila e una nuechs''. Es pasmens un apondon tardiu realizat per [[Antoine Galland]] qu'es de còps publicat dins un annèx distint dau recuelh originau. Dins la version originala, Aladin es lo fiu d'un sartre paure de [[Republica Populara de China|China]]. Un jorn, un magician [[africa]]n li demanda son ajuda per recuperar un lume escondut dins una [[bauma]]. Li dòna tanben un anèu destinat a lo protegir. Aladin capita a trobar lo lume mai refusa de la donar se lo magician l'ajuda pas a sortir de la bauma. Pasmens, l'òme refusa e abandona l'eròi a la [[mòrt]]. Blocat dins la bauma, Aladin arribada a mestrejar lei poders dau lume que contèn un [[jinn]] capable de cumplir totei sei volontats. Desenant riche, venguèt pus educat e pus cortés gràcias a l'influéncia de la magia dau lume. Puei, un jorn, venguèt amorós de la filha dau sultan, la princessa Badrolbodor. Per se maridar amb ela, mandèt sa maire amb una jarra emplida de [[gemma]]s. Impressionat, lo sultan perpensèt a la proposicion avans d'oblidar e de mantenir sei projèctes iniciaus : un maridatge entre sa filha e lo fiu de son grand visir. Gràcias a l'ajuda dau jinn, Aladin poguèt sabotar lo maridatge e la nuech de nòças. Lo sultan acceptèt alora sa proposicion mai demandèt aperavans de presents impossibles. Aladin poguèt lei trobar gràcias au [[jinn]] poguèt finalament se maridar amb Badrolbodor. Pasmens, lo bonur dau pareu foguèt trebolat per lo retorn dau magician que reconoguèt Aladin. Pretendent èsser un fòl cambiant de lumes novèus còntra de lumes vièlhs, lo magician capitèt a obtenir lo lume dau jinn. Gràcias a sei poders, raubèt alora lo palais d'Aladin e de Badrolbodor per l'installar en [[Africa]]. Condamant a mòrt per lo sultan per la disparicion de sa filha, Aladin utilizèt son anèu magic per invocar un segond jinn – mens poderós que lo premier – e anar a son torn en [[Africa]]. Retrobèt Badrolbodor e lo pareu concebèt un plan. La princessa faguèt semblant d'èsser seducha per lo magician per l'empoisonar. Puei, Aladin recupetèt lo lume que li permetèt de tornar desplaçar lo palais. Après una temptativa de venjança organizada per un fraire dau magician, lo pareu poguèt viure tranquillament. === ''Ali Baba e lei Quarante raubaires'' === [[Fichièr:Cassim by Maxfield Parrish, 1909.jpg|thumb|right|Dessenh d'illustracion de Cassim blocat dins la bauma realizat en [[1909]].]] {{veire|Ali Baba e lei Quarante raubaires}} ''[[Ali Baba e lei Quarante raubaires]]'' es un autre apondon realizat per [[Antoine Galland]]. Pasmens, coma ''[[Aladin e lo Lume meravilhós|Aladin]]'', i es demorat en causa de sa popularitat. Lo personatge principau, Ali Baba, es un boscatier paure. Un jorn, dins una [[selva|seuva]], ausís lo cap d'una banda de quarante raubaires prononciar una formula magica que li permet de durbir ò de barrar una [[bauma]] esconduda. Après la partença dei bandits, Ali Baba espera lo [[calabrun]] per prononciar a son torn la formula e intrar dins la cacha. I descuebre lei tesaurs amolonants e pren una partida de l'[[aur]]. Son fraire Cassim, un marchand riche, es susprés de la richessa sobda d'Ali que li cònta son aventura. A son torn, Cassim va a la bauma mai oblida la formula de sortida. Lei bandits lo capturan e lo tuan. Inquiet de l'abséncia de son fraire, Ali Baba va a la bauma e tròba sei rèstas. Pòu l'enterrar amb l'ajuda d'una esclava dicha Morgiana. Pasmens, en causa de la disparicion dau cadabre, lei raubaires comprènon que lor secrèt es conegut per una autra persona. Après una brèva enquista, descuebron l'identitat d'Ali Baba. Per l'eliminar, lo cap dei bandits fa semblant d'èsser un marchand d'[[òli]] e demanda l'espitalitat dins l'[[ostau]] d'Ali. Es acompanhat per un convòi de muelas. Lei bandits i son esconduts dins de jarras. Dins aquò, Morgiana descuebre lo subterfugi e lei tua en i vujant d'òli bolhenta. Ansin, quand lo cap va cercar seis òmes per assassinar Ali Baba durant son sòm, tròba seis òmes mòrt e preferís s'enfugir. Per se venjar, lo cap dei bandits vèn marchand e amic amb lo fiu d'Ali Baba. Gràcias a aquela engana, es invitat en cò d'Ali Baba. Pasmens, i es reconegut per Morgiana. Aprofichant una dança per lo sedurre, l'executa amb una [[daga]]. Per la remerciar, son mèstre li dòna sa [[libertat]] e li permet d'esposar son fiu. === L’''Epopèia de Umar an-Nu'man'' === {{veire|Epopèia de Umar an-Nu'man}} L’''[[Epopèia de Umar an-Nu'man]]'' es la pus lònga dei ''Mila e una nuechs'' que dura dei nuechs 45 a 145. Es un racònte complèx que cònta leis aventuras dei fius dau califa [[Umar an-Nu'man]]. Mescla [[guèrra]]s còntra l'[[Empèri Bizantin]] ò còntra lei crestians (lei [[Crosada|Crosats]] ?) e intrigas organizadas au sen de la familha reinanta per venjar divèrsei viòls e [[assassinat]]s. === ''Sinbad lo marin'' === [[Fichièr:The Valley of Diamonds by Maxfield Parrish.jpg|thumb|right|Illustracion representant [[Sinbad lo marin]] dins la vau dei diamants.]] {{veire|Sinbad lo marin}} ''[[Sinbad lo marin]]'' es un autre cònte apondut tardivament dins ''lei Mila e una nuechs'' e conservat en causa de sa popularitat. Pren la forma de sèt viatges que son racònte dura dei nuechs 539 a 568. Lo narrator i es un liuraire dich Sunbad (ò Hindbad) que cònta l'istòria d'un marchand riche de [[Bagdad]] egalament dich Sinbad. Eiretier de sa familha, aqueu darrier menèt premier una vida dissoluda e dispersèt rapidament la màger part de sa fortuna. Pasmens, reagiguèt avans la roïna totala e decidèt d'afretar un [[naviri]] per explorar lo mond. Après la descubèrta d'endrechs extraordinaris, de combats còntra de monstres e mai d'una aventura, aquò li permetèt d'acampar una fortuna novèla. == Influéncia e eiretatge == Tre lei premierei traduccions d'[[Antoine Galland]], lei ''Mila e una nuechs'' venguèron un classic de la literatura mondiala. La cèrca de manuscrits originaus en [[arabi]], la descubèrta d'autrei còntes integrats dins lo recuelh e lei chausidas de traduccion participèron tanben au succès de l'òbra durant lo sègle XIX dins lo quadre de l'[[orientalisme|atirança]] deis elèits [[Euròpa|europèus]] per l'Orient. En parallèl, dins lei país arabis, la reconoissença dei ''Mila e una nuechs'' venguèt un objècte d'orguelh coma o mòstran lei rivalitats entre [[govèrn]]s per impausar sa version originala<ref>Pasmens, aquela reconoissença es pas unanima e certanei grops musulmans conservators an demandat l'enebiment de certanei versions consideradas coma obscènas.</ref>. Lei còntes dei ''Mila e una nuechs'' son sovent représ coma fònt d'inspiracion per mai d'un artista dins lei domenis de la [[pintura]], dau [[dessenh]], dau [[cinèma]], de l'[[animacion]], dau [[teatre]], de la [[musica]] ò dau [[videojòc]]. Se lo pus popular es ''[[Aladin e lo Lume meravilhós]]'', d'autrei racòntes coma ''[[Ali Baba e lei Quarante raubaires|Ali Baba]]'' ò ''[[Sinbad lo marin]]'' son estats l'objècte de mai d'una adaptacion. La princessa [[Shahrazad]] es egalament una figura famosa. Enfin, plusors còntes dei ''Mila e una nuechs'' son totjorn integrats ai libres d'istòria destinats ais [[enfant]]s. == Annèxs == === Liames intèrnes === * [[Arabi]]. * [[Cònte]]. * [[Antoine Galland]]. * [[Joseph-Charles Mardrus]]. * [[Lista dei racòntes dei Mila e una Nuechs]]. * [[Persan]]. * [[Shahrazad]]. * [[Traduccion]]. === Bibiliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' [[Jamel Bencheikh|Jamel Eddine Bencheikh]] e [[André Miquel]], ''Les Mille et Une Nuits'', Gallimard, 1991. * '''[[francés|(fr)]]''' Malek Chebel, ''La féminisation du monde, Essai sur les Mille et Une Nuits'', Payot, 1996. * '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Claude Garcin, ''Pour une lecture historique des mille et une nuits'', Éditions Sinbad - Actes Sud, coll. « Hommes et Sociétés », 2013. * '''[[francés|(fr)]]''' Jean-François Perrin, ''Les transformations du conte-cadre des Mille et Une Nuits dans le conte orientalisant français du XVIIIe siècle'', RHLF, 2004. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> hskhdtgjx5rzllwnspdg7ipotnydzx7 0 75802 2476331 2476057 2025-06-27T21:51:40Z 77.152.53.218 divèrs 2476331 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana |nom=Còths |carta=oc |nom2= Cox | lògo= | imatge=Mairie-COX.jpg_228x196.jpg | descripcion= L'ostau de comuna. | escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31156 |cp= 31480 |cònsol=Céline Oudin |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.04305555556 |latitud= 43.7616666667 |alt mini= 179 |alt mej=291 |alt maxi= 296 |hectares=407 |km²= 4.07 |gentilici= |}} '''Còths'''{{RepTopMP}} (''Cox'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascoa]], situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e de la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada a 42 km al Nòrd-Oèst de [[Tolosa|la vila]].</br> Còths es le principau cairehorc (de vias segondàrias) deu canton de Cadors, mèi important que le caplòc : la RD 1 [[Tolosa]]-[[Leitora]], la RD 41 au sud, que se deveseish en duas direccions, ua cap a [[Colonha (Gers)|Colonha]], l'auta cap a [[Cadors]], la RD 41 au nòrd que se deveseish tanben en duas, cap a [[Bèumont de Lomanha]] e cap a [[Verdun de Garona]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31156.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Còths | nòrd = [[L'Agraulet Sent Nicolau]] | nòrd-èst = | èst = [[Poisigur]] | sud-èst = | sud = [[La Reula (Lomanha)|La Reula]] | sud-oèst = | oèst = [[Brinhemont]] | nòrd-oèst = }} ==Toponimia== == Istòria == Pendent l'Ancian Regime, Còths èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de la [[diocèsi de Lombèrs]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[L'Agraulet Sent Nicolau|L'Agraulet]], es Sent Pèir. Tanlèu 1790, Còths èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 13 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Còths passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. Còths es un ancian vilatge de [[Terralha|topièrs]]. Compte tengut de la febla superficia e de la populacion de la comuna, le vilatge de Còths devè estar la principala aglomeracion deu canton quan le creèn dens las annadas 1790. Aquera importància èra probablament recenta : Còths èra ua simpla parròpia annèxa, signe d'ua pauca importància istorica. Le principau fenomèn recent es la baishada anormala de la populacion entre la fin deu sègle XIX e la segonda mitat deu sègle XX. La causa pòt estar le declin de l'activitat de la terralha e, benlèu, de l'activitat comerciala en rason de la concurréncia de Cadors (5,5 km). Çaquelà, la populacion tòrna créisher dempèi las annadas nonanta, com dens tot l'ancian canton. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31156 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Céline Oudin |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= agenta immobiliària}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Roland Clémençon|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31156 |1793=650 |1800=582 |1806=614 |1821=717 |1831=538 |1836=762 |1841=722 |1846=722 |1851=529 |1856=777 |1861=750 |1866=767 |1872=772 |1876=740 |1881=729 |1886=709 |1891=677 |1896=584 |1901=543 |1906=507 |1911=504 |1921=398 |1926=372 |1931=340 |1936=330 |1946=287 |1954=275 |1962=243 |1968=236 |1975=224 |1982=214 |1990=237 |1999=267 |2005=321 |cassini=10890 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|156}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|156}}/4.07) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== * [[Musèu]] del [[terralha|topièr]]<ref>https://web.archive.org/web/20210506210750/http://www.museecox.com/</ref> ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == ==Nòtas e referéncias== <references /> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] 51dqknhjkm5g0kq52x0qiv53jy80e9f 2476336 2476331 2025-06-28T05:12:44Z 77.152.53.218 Excusatz-me d'aver fornit la solucion sens referéncia : m'aviá semblada talament evidenta en gaitant la mapa qu'es sonque en redigissent que me soi mainat que Negre aviá fait la confusion ! 2476336 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana |nom=Còths |carta=oc |nom2= Cox | lògo= | imatge=Mairie-COX.jpg_228x196.jpg | descripcion= L'ostau de comuna. | escut= | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[Canton de Cadors|Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] |insee= 31156 |cp= 31480 |cònsol=Céline Oudin |mandat=[[2020]]-[[2026]] |longitud= 1.04305555556 |latitud= 43.7616666667 |alt mini= 179 |alt mej=291 |alt maxi= 296 |hectares=407 |km²= 4.07 |gentilici= |}} '''Còths'''{{RepTopMP}} (''Cox'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascoa]], situada dins lo [[departament francés|departament]] de la [[Hauta Garona]] e de la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Comuna de l'[[airal urban de Tolosa]] situada a 42 km al Nòrd-Oèst de [[Tolosa|la vila]].</br> Còths es le principau cairehorc (de vias segondàrias) deu canton de Cadors, mèi important que le caplòc : la RD 1 [[Tolosa]]-[[Leitora]], la RD 41 au sud, que se deveseish en duas direccions, ua cap a [[Colonha (Gers)|Colonha]], l'auta cap a [[Cadors]], la RD 41 au nòrd que se deveseish tanben en duas, cap a [[Bèumont de Lomanha]] e cap a [[Verdun de Garona]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 31156.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Còths | nòrd = [[L'Agraulet Sent Nicolau]] | nòrd-èst = | èst = [[Poisigur]] | sud-èst = | sud = [[La Reula (Lomanha)|La Reula]] | sud-oèst = | oèst = [[Brinhemont]] | nòrd-oèst = }} ==Toponimia== Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Còths'' (''Cox'' en francés), vilatge situat sus ua hautor au cap de barrancs, es un ''còs(t)'', masculin gascon de ''còsta'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 214, a ''Cos''</ref>. Es sostengut per Astor a prepaus deu patronime ''Cox'' <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 260</ref>. Es ua error. </br> [[Ernèst Negre|Negre]] horneish fòrmas ancianas (''Cotibus'', latinizacion abusiva, en 1373, ''Cotz'' a la fin deu sègle XIV, ''Cots'' au sègle XVI) e ua solucion un pauc mei acceptabla. ''Còths'', sus ua hautor, ven de ''coll-'', deu latin ''collem'', « tuca, poi », dambe ua evolucion comparabla a ''castellum'' > ''castèth'', francés ''castets'' <ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume II, n° 21 595</ref>. En realitat, Negre, capable çaquelà d'explicar le diminutiu [[Coreth]], ha ua confusion dambe la bona solucion ''còth'', latin ''collum'', « pòrt, passatge », omonima en gascon. Sus l'axe Tolosa-Leitora, Còths es a la cima e l'altitud baisha leugèrament a l'èst com a l'oèst. Es atau, e pus netament sus la RD 41, axe sud-sud-oèst nòrd-nòrd-èst. ''Còths'' es sinonime de ''*Pòrts'', au plurau per'mor n'i a dus; ''pòrt'' es un mot pus ancian que ''còth'' dens le sens de « passatge de montanha » e le toponime, le vilatge benlèu tanben, deu èsser deu segond millenari, çò qu'es pas contradictòri dambe le cas d'un vilatge de terralhèrs, activitat que pòt estar pus recenta que la d'ua ''villa'' o d'un ''vicus''. == Istòria == Pendent l'Ancian Regime, Còths èra de l'eleccion de [[Lomanha]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de la [[diocèsi de Lombèrs]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[L'Agraulet Sent Nicolau|L'Agraulet]], es Sent Pèir. Tanlèu 1790, Còths èra deu [[canton de Cadors]] <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 13 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton de Cadors e Còths passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. Còths es un ancian vilatge de [[Terralha|topièrs]]. Compte tengut de la febla superficia e de la populacion de la comuna, le vilatge de Còths devè estar la principala aglomeracion deu canton quan le creèn dens las annadas 1790, mei importanta que [[Cadors]], le [[caplòc]]. Aquera importància èra probablament recenta : Còths èra ua simpla parròpia annèxa, signe d'ua pauca importància istorica. Le principau fenomèn recent es la baishada anormala de la populacion entre la fin deu sègle XIX e la segonda mitat deu sègle XX. La causa pòt estar le declin de l'activitat de la terralha e, benlèu, l'impossibilitat de desvolopar ua activitat comerciala en rason de la concurréncia de Cadors (5,5 km). Çaquelà, la populacion tòrna créisher dempèi las annadas nonanta, com dens tot l'ancian canton (relativa proximitat de Tolosa). ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31156 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Céline Oudin |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= agenta immobiliària}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Roland Clémençon|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31156 |1793=650 |1800=582 |1806=614 |1821=717 |1831=538 |1836=762 |1841=722 |1846=722 |1851=529 |1856=777 |1861=750 |1866=767 |1872=772 |1876=740 |1881=729 |1886=709 |1891=677 |1896=584 |1901=543 |1906=507 |1911=504 |1921=398 |1926=372 |1931=340 |1936=330 |1946=287 |1954=275 |1962=243 |1968=236 |1975=224 |1982=214 |1990=237 |1999=267 |2005=321 |cassini=10890 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|156}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|156}}/4.07) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== * [[Musèu]] del [[terralha|topièr]]<ref>https://web.archive.org/web/20210506210750/http://www.museecox.com/</ref> ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] == Ligams extèrnes == ==Nòtas e referéncias== <references /> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de la Nauta Garona}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] j1xlympfbafqr0lce5bti55vy9sefrc 0 96512 2476323 2209387 2025-06-27T18:33:30Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476323 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=frp | nomcomuna=Chazay-d’Azergues | nomcomuna2=Chazay-d’Azergues | imatge=Chazay-d'Azergues.jpg | descripcion= | lògo= | escut=Blason ville fr Chazay-d'Azergues (Rhône).svg | escais= | region ist ={{Arpitània}} | parçan= | arrondiment=[[Arrondiment de Villefranche-sur-Saône|Villefranche-sur-Saône]] | canton= [[Canton d'Anse|Anse]] | insee =69052 | sitweb=[http://www.chazaydazergues.fr/ www.chazaydazergues.fr] | cp =69380 | cònsol =Alain Martinet | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud=4.717 | latitud=45.867 | alt mini =179 | alt mej = | alt maxi =311 | km² =5.94 }} '''Chazay-d’Azergues''' en [[arpitan]] (''Chazay-d’Azergues'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Arpitània|arpitana]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Ròse (departament)|Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Ròse-Aups]]. ==Geografia== {{Apertium|fr}} Situada en una depression en separant los monts del [[Monts del Lion&egrave;s|Lion&egrave;s]] d'aqueles del [[Beaujolais]], Chazay se tr&ograve;ba a una vintena de quilom&egrave;tres al n&ograve;rd-o&egrave;st de [[Lion]] e dotze quilom&egrave;tres al sud de [[Villefranche-sus-Sa&ocirc;ne]]. Vorejada A l'&egrave;st pel [[Azergues]], afluent de la [[Sa&ocirc;ne]], la municipalitat es limitrophe d'aquelas de [[Civrieux-de Azergues]], [[Las Caras]], [[Lozanne]], [[Marcilly-de Azergues]], [[Moranc&eacute;]] e [[de Sants-Texans-de detlas-Vinhas]]. {{Original|fr}} Située dans une dépression séparant les monts du [[Monts du Lyonnais|Lyonnais]] de ceux du [[Beaujolais]], Chazay se trouve à une vingtaine de kilomètres au nord-ouest de [[Lyon]] et douze kilomètres au sud de [[Villefranche-sur-Saône]]. Bordée à l'est par l'[[Azergues]], affluent de la [[Saône]], la commune est limitrophe de celles de [[Civrieux-d'Azergues]], [[Les Chères]], [[Lozanne]], [[Marcilly-d'Azergues]], [[Morancé]] et [[Saint-Jean-des-Vignes]]. ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Chazay-d'Azergues]]'''Chazay-d'Azergues'''}} {{Image label|x=0.630190356047|y=0.56042005587|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 879 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marcilly-d'Azergues]] (1,1km)}}}} {{Image label|x=0.493614066767|y=0.700992225025|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1409 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Civrieux-d'Azergues]] (1,7km)}}}} {{Image label|x=0.257967123941|y=0.537450420292|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 396 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Jean-des-Vignes]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.393237488007|y=0.217150320135|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|12px|Comuna amb 2005 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Morancé]] (2,6km)}}}} {{Image label|x=0.787454909726|y=0.629864469477|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|14px|Comuna amb 3234 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lissieu]] (2,7km)}}}} {{Image label|x=0.776298517754|y=0.326202720251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1235 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Les Chères]] (2,7km)}}}} {{Image label|x=0.202618169659|y=0.770603203052|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|12px|Comuna amb 2269 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lozanne]] (3,5km)}}}} {{Image label|x=0.115533539192|y=0.605507122275|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 651 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Belmont-d'Azergues]] (3,5km)}}}} {{Image label|x=0.0959136320182|y=0.313912184479|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1067 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Charnay (Ròse)|Charnay]] (3,9km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== {{Apertium|fr}} A l'ep&ograve;ca f&eacute;odale e fins en [[1789]], Chazay d&eacute;pendait de la abbaye de [[Ainay]] a [[Lion]] #que i avi&aacute; fach bastir un cast&egrave;l #que subsisteix qualques vestigis. Lo dicton de Chazay n'es: "de Filhas #qu'an pas vist lo baboin oncques marit tr&ograve;ban pas ponch". En [[2010]], la municipalitat installa {{unitat|37|[[vid&eacute;osurveillance|cam&eacute;ras de vigil&agrave;ncia]]}}, #&ccedil;&ograve; que constituissi un rec&ograve;rd a Fran&ccedil;a (aperaqu&iacute; una cam&eacute;ra per unitat|100|abitants ) <ref>Laurent Burlet, &laquo; [http://www.rue89.Coma/2010/10/01/una-camera-per-100-ames-lexploit-dune-comuna-de detlo-rhone-169023 Una cam&eacute;ra per 100 armas : la g&egrave;sta d'una municipalitat del Rh&ocirc;ne] &raquo;, ''Carri&egrave;ra89'', publicat lo 1er {{en oct&ograve;bre}}, consultat lo 2 d'oct&ograve;bre de 2010</ref> continuament a las degradacions patidas per la municipalitat en lo moment de l'an 2009, avaloradas a 30 000 €. {{Original|fr}} À l'époque féodale et jusqu'en [[1789]], Chazay dépendait de l'abbaye d'[[Ainay]] à [[Lyon]] qui avait fait construire un château dont il subsiste quelques vestiges. Le dicton de Chazay est: "Filles qui n'ont vu le baboin oncques mari ne trouvent point". En [[2010]], la commune installe {{unité|37|[[vidéosurveillance|caméras de surveillance]]}}, ce qui constitue un record en France (environ une caméra pour {{unité|100|habitants}}) <ref>Laurent Burlet, « [https://web.archive.org/web/20110914183623/http://www.rue89.com/2010/10/01/une-camera-pour-100-ames-lexploit-dune-mairie-du-rhone-169023 Une caméra pour 100 âmes : l’exploit d’une commune du Rhône] », ''Rue89'', publié le {{1er octobre}}, consulté le 2 octobre 2010</ref> suite aux dégradations subies par la commune lors de l'année 2009, chiffrées à 30 000 €. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=69052 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat=Alain Martinet|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=69052 |1793=605 |1800=386 |1806=634 |1821=621 |1831=717 |1836=776 |1841=830 |1846=846 |1851=849 |1856=1027 |1861=1043 |1866=1104 |1872=994 |1876=992 |1881=959 |1886=956 |1891=860 |1896=923 |1901=934 |1906=821 |1911=821 |1921=727 |1926=690 |1931=624 |1936=629 |1946=600 |1954=877 |1962=1267 |1968=1479 |1975=2054 |1982=2712 |1990=3314 |1999=3903 |2004= |2005= |2006= 3 936 |2007= 3 906 |2008= 3 916 |2009= 3 926 |cassini=9044 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Arpitània}} {{Comunas de| insee =69052 }} [[Categoria:Comuna d'Arpitània]] [[Categoria:Comuna de Ròse]] onxd6yk1kyhttzchmu63na6zvjjbm3d 0 103382 2476314 2476056 2025-06-27T15:26:13Z 77.152.53.218 divèrs, toponimia 2476314 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | noma = Cadors | nom2 = ''Cadours'' | imatge = Cadours.jpg | descripcion = Vista generala de Cadors. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Cadours (Haute-Garonne).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} | parçan = | region = {{Occitània (Region)}} | arrondiment = [[Arrondiment de Tolosa|Tolosa]] | canton = [[Canton de Legavin|Legavin]] ([[caplòc]] deu [[canton de Cadors]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de las Cimas Tolosanas|CC de las Cimas Tolosanas]] | insee = 31098 | cp = 31480 | cònsol = Didier Laffont | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = Cadoursiens, Cadoursienses (en [[francés]]) | longitud = 1.05055555556 | latitud = 43.7291666667 | alt mej = | alt mini = 147 | alt maxi = 242 | km² = 10.58 }} '''Cadors'''{{RepTopMP}} (''Cadours'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Gasconha|gascona]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de la [[Nauta Garona]] e la [[regions francesas|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 31098.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]] ===Perimètre deu territòri=== {{Communes limitrophes | comuna = Cadors | nòrd = [[Poisigur]] | nòrd-èst = [[Pelapòrc (Nauta Garona)|Pelapòrc]] | èst = [[Le Gres]] | sud-èst = [[Caubiac|Cauviac]] | sud = [[Encaussa]] <small>([[Gers (departament)|Gers]])</small> | sud-oèst = | oèst = [[Ardisàs]] <small>([[Gers (departament)|Gers]])</small> | nòrd-oèst = [[La Reula (Lomanha)|La Reula]] }} ==Toponimia== ''Cadors'' ven deu nom gallic d'òme ''Caturos'', atestat, latinizat en ''Caturus''. L'''-s'' finala es adventícia. Cadors èra la proprietat de Caturos. L'etime es ''Caturon'' (''Caturos'' dambe la derivacion neutra singulara en ''-on''). Un nom semblable es [[Cador]] <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 110, 292 e 334</ref>{{,}}<ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume I, n° 3495</ref>{{,}}<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 129</ref>, dens la comuna [[Roergue|roergata]] de [[La Bastida de l'Avesque]]. J. Astor pensa que ''Caturus'' es un derivat de ''catu'', « combat » <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 954</ref>. ==Istòria== Pendent l'Ancian Regime, Cadors èra de l'eleccion de Ribèra-Verdun, doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de la [[diocèsi de Lombèrs]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es Nòsta Dauna. Tanlèu 1790, Cadors èra [[caplòc]] d'un canton <ref>''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 9 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html</ref>. En 2015, suprimiscón le canton e Cadors passèc au [[canton de Legavin]], largament espandit. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 31098 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Didier Laffont |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= foncionari de categoria C}} {{Elegit |Debuta= abriu de [[1976]] |Fin= 2014 |Identitat= Alain Julian|Partit=[[PS]] |Qualitat= engenhaire a Aerospatiale, ancian cònsol deu [[Le Gres|Gres]] (1989-1997) <ref>contradiccion</ref>, conselhèr generau (1992-2015), president de la CC de Cadors, conselhèr departamentau (2015-2021)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1959]] |Fin= 1976 |Identitat= Nicolas Peneff |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1946]] |Fin= 1959 |Identitat= Édouard Bégué |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1931]] |Fin= 1946 |Identitat= Philippe Couttin |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1899]] |Fin= 1931 |Identitat= Bernard Ufferte <ref>https://www.annuaire-mairie.fr/ancien-maire-cadours.html</ref> |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1899 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 31098 |1793=732 |1800=784 |1806=770 |1821=887 |1831=927 |1836=901 |1841=1002 |1846=1051 |1851=1033 |1856=980 |1861=1014 |1866=1030 |1872=980 |1876=945 |1881=932 |1886=863 |1891=847 |1896=813 |1901=802 |1906=815 |1911=804 |1921=703 |1926=702 |1931=718 |1936=632 |1946=599 |1954=590 |1962=687 |1968=737 |1975=776 |1982=687 |1990=694 |1999=696 |2006=1019 |2009=1058 |cassini=6528 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|098}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|098}}/10.58) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery mode="packed" heights="180px"> Cadours - La halle PA31000064.jpg| Cadours - La halle PA31000064 intérieur.jpg| Cadours - L'église.jpg| Cadours - Monument aux Morts.jpg| </gallery> ==Personalitats ligadas dambe la comuna== ==Véser tanben== * [[Comunas de la Nauta Garona]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas de| insee = 31098 }} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Ribèra Verdun]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]] nccrnioft2yn9xbk5j92iasvdj4z2wd 0 114615 2476334 2418542 2025-06-28T04:02:13Z 93.22.38.230 2476334 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Vialassenja | nom2 = ''Villosanges'' | imatge = 166 (2) Villossanges (63380).jpg | descripcion =La maison de comuna. | lògo =z- | escut = Blason ville fr Villossanges (Puy-de-Dôme).svg | escais = | region ist = {{Auvèrnhe}} | parçan = {{Combralha Auvernhata}}{{Ref-Contradas-Jornalet}} | insee = 63460 | cp = 63380 | cònsol = Marie-France Caputi | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 45.9144 | longitud = 2.64640 | alt mej = | alt mini = 527 | alt maxi = 742 | km² = 32.8 |}} '''Vialassenja''' [vjalɔˈsɛ̃dʒɔ]<ref>Collectatge IEO 63, dins le parlar de la comuna vesina dau [[Le Montelh Dejalat|Montelh Dejalat]].</ref> (''Villosanges'' en [[francés]]) z-es una [[comuna francesa|comuna]] [[Auvèrnhe (Occitània)|auvernhata]] dau [[departaments franceses|departament]] dau [[Departament dau Puèi de Doma|Puèi de Doma]] e de la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]</small>. ==Toponimia== Las atestacions son ''Vilorzangas'' (1118), ''Villa Urcenghe'' (1308), ''Vialla Orsenge'' (1509) e ''Villesanges'' (XVIIIe). La finala [ɔ] indica que n'i a pas de -s, si n'i aviá 'gut v-un auriá estat [vjalɔˈsɛ̃dʒɛ]. ==Geografia== == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 63460 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Marie-France Caputi|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 63460 |senscomptesdobles= 1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== ===Nòtas=== <references group="N"/> ===Referéncias=== {{reflist}} {{Portal Auvèrnhe}} {{Comunas dau Puèi de Doma}} [[Categoria:Comuna d'Auvèrnhe (Occitània)]] [[Categoria:Comuna dau Puèi de Doma]] irunhc00mp9lkz1b03e3az31qb1d9pw 0 120066 2476332 2353848 2025-06-27T22:56:45Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476332 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Fichièr:FIBD 2015 Fleur Pellerin.jpg|thumb|Fleur Pellerin (2015)]] '''Fleur Pellerin''' (nascuda lo [[29 d'agost]] de [[1973]] a [[Seol]]<ref>'portrait_liberation', {{fr}}Cécile Daumas; Hussarde de la diversité - Portrait; Jornal Libération; 10 d'abril de 2010 [https://web.archive.org/web/20111120185424/http://www.liberation.fr/societe/0101629420-hussarde-de-la-diversite]</ref>) es un naut fonccionari e una femna politica [[frança|francesa]]. Conselhèra referendària a la [[Cort dels comptes (França)|Cort dels comptes]] e presidenta del ''[[Club XXIe siècle]]'' de 2010 a 2012, foguèt responsable del pòl Societat e Economia numerica dins l'equipa de campanha de [[François Hollande]] per l'eleccion presidenciala de 2012. Foguèt nomenada lo 16 de mai de 2012, ministra delegada encargada de las PME, de l'Inovacion e de l'[[Economia numerica]] dins lo govèrn de [[Jean-Marc Ayrault]]. == Biografia == === Enfança === Abandonada a sa naissença, Fleur Pellerin foguèt adoptada sièis meses per una familha francesa<ref>'portrait_liberation'</ref>. En [[Corèa del Sud]], portava lo nom de Kim Jong-suk<ref> "Sébastien Falletti" Sébastien Falletti, {{fr}} [http://www.lepoint.fr/monde/fleur-pellerin-reine-de-coree-18-05-2012-1462723_24.php « Fleur Pellerin, reine de Corée »] sus ''[[Le Point]]'', 18 de mai de 2012</ref>. Grandiguèt en [[Sèina Saint Denis]] a [[Montreuil (Sèina Saint Denis)|Montreuil]]. === Estudis === Anciana escolana al licèu francoalemand de Buc (Acadèmia de Versalhas), es titulària del [[bachelierat]] scientific<ref>{{fr}}« [https://web.archive.org/web/20120523201711/http://www.lesentretiens.org/Entretiens_Excellence/Nancy/Levenement/Intervenants/Intervenant_309-Fleur_PELLERIN Intervenant : Fleur Pellerin] », Les Entretiens de l'excellence.</ref> e de l'[[Abitur]] a l'edat de setze ans<ref>{{fr}}Gaëtane Morin, « [https://web.archive.org/web/20120507004530/http://www.francesoir.fr/actualite/politique/presidentielle-2012-fleur-pellerin-l-atout-charme-hollande-166043.html Présidentielle 2012 : Fleur Pellerin, l'atout charme de Hollande] », ''[[France-Soir]]'', 15 de decembre de 2011.</ref>, abans d'integrar las classas preparatòrias comercialas. Admesa a l'[[Escòla Superiora de las Sciéncias Economicas e comercialas|ESSEC]], que ne sortiguèt diplomada a 21 ans<ref>{{fr}}Boris Manenti, « [http://obsession.nouvelobs.com/high-tech/20120315.OBS3873/fleur-pellerin-la-figure-montante-de-l-equipe-hollande.html Fleur Pellerin, la ministre geek] », ''[[NouvelObs.com]]'', 16 de mai de 2012.</ref>. Contunhèt los estudis a l'[[Institut d'Estudis Politics de París]], e causiguèt alara la seccion Servici public. À 24 ans, capitèt lo concors extèrne de dintrada a l'[[Escòla Nacionala d'Administracion (França)|ENA]]<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000569160 Liste des candidats admis au concours externe d'entrée à l'École nationale d'administration organisé en 1997], [[JORF]] n°16 del 20 de genièr de 1998, p.915, </ref>. === Vida privada === Viu a [[Montreuil (Sèina Saint Denis)|Montreuil]] maridada a Laurent Olléon<ref>{{fr}}Dupont, « [http://www.lexpress.fr/actualite/politique/fleur-pellerin-la-zen-attitude-aux-pme-et-a-l-economie-numerique_1115638.html Fleur Pellerin, la "zen attitude" aux PME et à l'économie numérique] », ''[[L'Express]]'', 17 de mai de 2012.</ref>, rapportaira publica al [[Conselh d'Estat (França)|Conselh d'Estat]]<ref>{{fr}}Pascal Riché, « [https://web.archive.org/web/20120422134042/http://www.rue89.com/2011/11/25/la-fleur-numerique-de-hollande-226919 La conseillère numérique de Hollande, trop technocrate pour le Web ?] », ''[[Rue89]]'', 25 de novembre de 2011.</ref>. An una filha nascuda en 2004. == Magistrata a la Cort dels Comptes == Son reng de sortida a l'ENA li permetèt de venir magistrata à la [[Cort dels comptes (França)|Cort dels Comptes]] a l'edat de 26 ans, comencèt alara coma qu'auditritz de 2{{a}} classa<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000400116 Décret du 6 juin 2000 portant nomination (Cour des comptes)], [[JORF]] n°132 del 8 de junh de 2000, p.8671</ref>. L'an segent, venguèt auditritz de 1{{a}} classa<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000224209 Décrets du 31 août 2001 portant nomination (Cour des comptes)], [[JORF]] n°207 del 7 de setembre de 2001, p.14338</ref> e raportària a la [[Cort de disciplina budgetària e financièra]]<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000393907 Décret du 26 juillet 2001 portant nomination de rapporteurs près la Cour de discipline budgétaire et financière], [[JORF]] n° 175 del 31 de juilhet de 2001, p.12335</ref>. Venguèt conselhèra referendària a partir de 2003<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000240548 Décret du 24 juin 2003 portant nomination (Cour des comptes)], [[JORF]] n°145 del 25 de junh de 2003, p.10675, tèxte n°36.</ref>. Foguèt alara nomenada a la tresena cambra encargada entre autre de l'educacion, de la cultura e de la recerca, e de l'audiovisual<ref>{{fr}}Marion Mourgue, « [http://www.lesinrocks.com/2012/04/29/actualite/la-releve-feminine-du-parti-socialiste-11252855/ La relève féminine du Parti socialiste] », ''[[Les Inrockuptibles]]'', 29 d'abril de 2012.</ref>. Amb aquel títol foguèt raportaira prèp de la Comission de contraròtle de las societats de percepcion dels dreches d'autors e dreches vesins ([[SPRD]]) de 2001 a 2005. En parallèl aquela foncions, foguèt auditritz extèrna per l'[[Organizacion de las Nacions Unidas|ONU]] de 2001 a 2006 en [[Iraq]], a [[Nòva York]] e a [[Gènoa]]. E tanben foguèt nomenada en 2007 rapportària de la [[Comission de deontologia de la foncion publica]]<ref>{{fr}}[http://legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000273864 Arrêté du 1er juin 2007 portant nomination à la commission de déontologie], [[JORF]] n°131 del 8 de junh de 2007, tèxte n°24.</ref>. == Engatjament politic == === Implicacion dins las campanhas presidencialas === Jonguèt l'equipa de campanha de [[Lionel Jospin]] en 2002, jos l'autoritat de [[Pierre Moscovici]]<ref>'fiche_lefigaro' {{fr}}[[Raphaël Stainville]], « [http://elections.lefigaro.fr/presidentielle-2012/2012/04/19/01039-20120419ARTFIG00787-la-campagne-de-2012-les-a-reveles.php La campagne de 2012 les a révélés], ''[[Le Figaro]]'', 19 d'abril de 2012.</ref>. [[Ségolène Royal]] li confièt en 2007 la cellula encargada de las relacions amb la premsa especializada<ref>'fiche_lefigaro'</ref>. Foguèt responsabla del pòl Societat e Economia numericas dins la campanha presidenciala de [[François Hollande]] en 2012<ref>{{fr}}Guillaume Champeau, « [http://www.numerama.com/magazine/20600-fleur-pellerin-conseillere-de-francois-hollande-au-numerique.html Fleur Pellerin, conseillère de François Hollande au numérique] », ''[[Numerama]]'', 16 de novembre de 2011.</ref>. === Ministra === Lo 16 de mai de 2012, foguèt nomenada Ministra delegada a las Pichonas e Mejanas entrepresas, a l'Inovacion e a l'Economia numerica prèp del [[Arnaud Montebourg|Ministre del Redreçament productiu]] dins lo [[govèrn de Jean-Marc Ayrault]]. == Autras foncions == Es Mèstra de conferéncias à l'ENA. En 2011, venguèt administratritz de la cadena [[Public Sénat]]<ref>{{fr}}« [https://web.archive.org/web/20120519074323/http://www.publicsenat.fr/cms/la_chaine/conseil.html Conseil d'administration] », Public Sénat.</ref> e membra del comitat de las sanccions de l'[[Autoritat de regulacion dels jòcs en linha|ARJEL]]<ref>« [https://web.archive.org/web/20120531060524/http://www.arjel.fr/-Organisation-.html Organisation] », ARJEL.</ref>. == Referéncias == <references/> == Ligams extèrnes == * [http://www.fleurpellerin.fr/ Site de Fleur Pellerin] {{DEFAULTSORT:Pellerin, Fleur}} [[Categoria:Personalitat del Partit Socialista (França)]] [[Categoria:Govèrn de Jean-Marc Ayrault]] [[Categoria:Naissença en 1973]] [[Categoria:Naissença a Seol]] q16cpnttdo1rxfzaixh9y1r2ty206n5 0 120217 2476313 2227172 2025-06-27T13:44:34Z Kontributor 2K 52367 escut @actual file - i.e. Villehardouin 2476313 wikitext text/x-wiki [[File:Blason famille de Villehardouin.svg|thumb|right|Blason de la Principat d'Acaia.]] Lo '''Principat d'Acaia''' es un [[estat latin]] fondat après la [[Quatrena Crosada]] per [[Guilhèm Ier d'Achaïe|Guilhèm de Champlitte]] entre [[1205]] e [[1206]] dins lo nòrd de Peloponés. La capitala foguèt installada a Andravida de [[1205]] a [[1249]] puei a [[Mistra]] fins a [[1261]]. Lei senhors francs assaièron de compausar ambé la religion ortodòxa de lor populacion. En [[1259]], la [[Batalha de Pelagonia|desfacha de Pelagonia]] entraïnèt lo declin de la principat que gardèt son independéncia còntra lei Bizantins après una temptativa d'invasion entre [[1263]] e [[1264]]. Puei, la principat passèt dins lo domeni de l'Ostau d'Angers après la disparicion dau darrier senhor d'Acaia. Pasmens, lo territòri foguèt rapidàment afeblit per de guèrras feodalas intèrnas e, en [[1417]], lei Bizantins aprofichèron la situacion per ne'n ocupar la màger part. Lo rèsta foguèt annexat per l'[[Empèri Otoman]] en [[1460]]. == Liames intèrnes == * [[Quatrena Crosada]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Achaïe, Principat d'}} [[Categoria:Estat disparegut]] 2m590cr6nza7ez4iqnv7pdkftvejanz 0 135634 2476338 2450086 2025-06-28T05:51:46Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476338 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} La '''malautiá de Crohn''' es un tipe de [[malautiá inflamatòria intestinala]] que pòt afectar quina que siá part del trajècte gastrointestinal (de la [[boca]] fins a l'[[anus]]) e provocar una larga varietat de [[simptòma]]s. Los simptòmas principals son [[dolor abdominala]], [[diarrèa]] (que pòt èsser sanguinolenta quora l'[[inflamacion]] es especialament intensa), [[vòmits]] (que pòdon èsser continús) o [[pèrda de pes]]<ref name=Baumgart>{{cite journal | author = Baumgart D. C. i Sandborn W. J. | date= 12 maig 2007 | title = Inflammatory bowel disease: clinical aspects and established and evolving therapies. | journal = The Lancet | volume = 369 | issue = 9573 | pages = 1641–57 | pmid = 17499606 | doi = 10.1016/S0140-6736(07)60751-X | language = anglès}}</ref><ref>[http://www.mayoclinic.com/health/crohns-disease/DS00104/DSECTION=symptoms Mayo Clinic: Crohn's Disease] {{en}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140609002323/http://digestive.niddk.nih.gov/ddISeases/pubs/crohns/ National Digestive Diseases Information Clearinghouse] {{en}}</ref>. == Ligams intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == h6vmd8kq0lcz5adaw3rndn4m1e6xq7q 0 148763 2476322 2402381 2025-06-27T17:52:45Z Raymond Trencavel 26125 2476322 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Lasseube Patrick.jpg|thumb|Patric Lasseube, en 2001]] {{Infobox |tematica= |carta= |naissença=[[8 de novembre]] de [[1954]] |decès= |imatge=<!--wikidata:--> |legenda= }} '''Patric Lasseube''', en francés e oficialament '''''Patrick Lasseube''''', es neishut le 8 de novembre de 1954 a [[Carbona|Tolosa]]. Es un [[òme politic]] [[occitanista]]. Estèc un deus fondators deu [[Partit Occitan]] (PÒC) en 1987. Menèc una lista regionalista a las prumèras eleccions regionalas de 1986 ambe le sosteng deus [[Los Verds (França)|Verds]]. Centrista, pròcha de las idèas de [[François Bayrou]], se sarrèc a la debuta de las annadas '90 de [[Domenge Baudis]]. Lo [[Partit Occitan|PÒC]], ligat au [[Partit Socialista (França)|PS]] a l'epòca, l'excludèc. En 1995, pr'amor de la preséncia deu toponime '''Minjacebas''' sus la comuna de [[Sent Lis]], on damòra, desvolopèc l'associacion ''Pais de [[Catinon e Jacotin|Catinou e Jacouti]]'', en collaboracion ambe [[Carles Molin]] e [[Nicolau Rei Bèthvéder]], qu'organiza cada an un importanta hèsta occitana. Apèi bons escòres a las eleccions cantonalas e municipalas de [[Sent Lis]], finís per èster [[Cònsol|maire]] de la [[comuna]] en 2001 a 2008. Le siu mandat de maire permetèc de botar en plaça las idèas de l'[[occitanisme]] politic ; creacion d'un hons occitan a la mediatèca de Sent Lis, creacion en 2002 d'una seccion bilingua francés - occitan a las escòlas sentlisianas qu'amassa mès de 150 escolans en 2012, politica d'occitanizacion deus microtoponimes e de senhalizacion bilingua francés - occitan. Se tornèc presentar en 2014 a las municipalas sentlisianas, dins una lista deus [[Los Verds (França)|Verds]] - [[MoDem]], dirigida per Catherine Renaux qu'estèc batuda. Signèc le manifèsta [[Bastir!|Bastir]] lançat per [[Dàvid Grosclaude]]. Aderèc en 2014 au [[Movement Democrata|MoDem]]. [[Categoria:Naissença en 1954]] koxinet0l0stiuipnb3x8kbip3fyu05 0 153656 2476337 2343199 2025-06-28T05:33:09Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476337 wikitext text/x-wiki [[Imatge:Il quarto stato (Volpedo).jpg|thumb|right|450px|''[[Il Quarto Stato]]'' (« Lo Quart Estat »), pintura de [[Giuseppe Pellizza]], [[1901]].]] La '''lucha de las classas''' es una teoria qu'explica los enjòcs e las tensions dins una [[Societat]] devesida en [[classa sociala|classas socialas]], caduna luchant per sa situacion sociala e economica. Aquel concèpte apareguèt al sègle XIX amb los istorians [[liberalisme|liberals]] franceses de la [[Restauracion (istòria de França)|Restauracion]], [[François Guizot]], l'iniciador, [[Augustin Thierry]], [[Adolphe Thiers]] e [[François-Auguste Mignet]], als quals [[Karl Marx]] o manlevèt<ref>Marx escriguèt en 1852: ''{{cita|Es pas de ièu que ven lo meriti d'aver descobèrt ni l'existéncia de las classas dins la societat modèrna, ni lor lucha entre elas. Plan longtemps abans ièu, d'istorians borgeses avián descrich l'evolucion istorica d'aquela lucha de las classas, e d'economistas borgeses n'avián analisat l'anatomia economica.}}'' (Letra citada dins [[Maximilien Rubel]] (ed.), {{fr}}''Sociologie critique'', Payot, p.85.)</ref>. La lucha de las classas es un concèpte màger de la filosofia politica [[Marxisme|marxista]], que cerca a descriure los enjòcs istorics e las tensions economicas al sen d'una societat devesida en classas socialas antagonistas. Per Karl Marx e [[Friedrich Engels]], que faguèron la difusion internacionala d'aquela nocion, la lucha de las classas es un motor de las transformacions de las societats e de l'istòria modèrna<ref>Engels presisa qu'aquela formula se limita a « l'istòria escricha ». apond: ''{{cita|En 1847, l'istòria de l'organizacion sociala qui precedèt tota l'istòria escricha, la preïstòria, èra gaireben desconeguda.}}'' (Nota d’Engels de 1888 al ''[[Manifèst del Partit comunista]]''.)</ref>. La classa dominanta de la [[Capitalisme|societat capitalista]] es identificada a la [[borgesiá]] (o [[classa capitalista]]); domina çò que nomenan lo [[proletariat]]. Aquela teoria foguèt adoptada per fòrça corrents [[Sindicalisme|sindicalistas]], [[Socialisme|socialistas]], [[Comunisme|communistas]], [[anarquisme|anarquistas]], revolucionaris o reformistas, als sègle XIX, XX e XXI, e donèt un encastre teoric<ref>Lo sociològ [[Alain Accardo]] parla d'un « efièch de teoria » : ''{{cita|mercé a la conjonccion istorica del marxisme e del moviment obrièr, las teorias elaboradas per Marx e los autres teoricians del “socialisme scientific”, podèron tocar un public immens, coma pauc de trabalhs teorics aguèron l'escasença de n'encontrar.}}'' ({{fr}}''Introduction à une sociologie critique. Lire Pierre Bourdieu'', [[Éditions Agone|Agone]], coll. « Éléments », 2006, {{p.|285}}.)</ref> a las luchas per lo melhorament de las condicions de vida dels [[trabalhador]]s<ref>Vejatz par exemple la definicion que dona de la {{en}} ''Class War'' lo sindicat revolucionari american [[Industrial Workers of the World|IWW]] : ''{{cita|The struggle between the employing class (always looking to lower the costs of labor at workers' expense) and the working class (seeking to retain all that it produces).}}'' (La lucha entre la classa patronala (totjorn a la recerca de reduire los costes del trabalh a la carga dels trabalhadors) e la classa obrièra (cercant de conservar tot aquò que produtz) ([http://www.iww.org/culture/official/dictionary Source].)</ref>. Aquel analisi, qu'aqueriguèt una autonomia al respècte de l'encastre marxista, foguèt utilizada per fòrça sociològs, filosòfs, e teoricians politics<ref>Per exemple [[Joan Jaurés]], [[Rosa Luxemburg]], [[Herbert Marcuse]], [[Guy Debord]], etc.</ref>. == Las classas == Lo modèle de societat organizada en classas concurrentas, donc comparablas, s'opausa a aquel de societat polisegmentária o de societat de castas ont de grops diferenciats ocupan de foncions separadas e predefinidas, coma las activitats militaras e religiosas. De societats de classas apareguèron jos l'Antiquitat, per exemple a Roma, e dins las societats urbanas modèrnas amb l'emergéncia de la Borgesiá. Se trapa las nocions de classas e de lucha de las classas emplegadas dins de contèxtes istorics fòrça variats: * lucha entre los [[esclavatge|esclaus]] e los mèstres dins las societats esclavagistas o metècs e esclaus de las societats anticas, * lucha entre [[plèba]] e proprietaris terrians, illustrada pels [[Gracs]], * lucha entre lo [[Tèrç Estat]] e la noblessa a la velha de la [[Revolucion francesa]], * lucha entre los salariats e lors emplegaires dins la societat [[capitalisme|capitalista]] modèrna, * lucha entre òmes e femnas dins las societats patriarcalas, ont l'expleitacion domestica es lo nervi de la ierarquia sociala<ref>{{fr}}[[Christine Delphy]], ''L'Ennemi principal, l'économie politique du patriarcat''.</ref>, * [[casta]]s en [[Índia]], * separacion entre colons e indigèns dins las [[empèire colonial|colonias]], * [[dicotomia]] marcada entre país del [[Nòrd]] e país del [[Sud]], * segregacions racialas e/o socioculturalas dans las metropòlis, * [[Mandarin (foncionari)|mandarins]] dins la China anciana. Pasmens la nocion de classa es subretot [[Economia|economica]], e l'apartenença a una classa es pas totjorn aisit de determinar per de critèris legals objectius. L'omogeneïtat d'una classa assegurada per un foncionament de la societat ont los malhums son indispensables e ont las inegalitats son durablas (se nais dins una familha rica o paure), e tanben per de mecanismes socials subtils, conscients o inconscients (critica de l'[[ideologia]]), e non per de constrencha legalas explicitas, coma l'èran los estats del [[Regim Ancian]]. La lucha de las classas se fa pas totjorn entre la classa dominanta e la classa dominanda, mas pòt se far entre doas classas dominantas per qui assegurará la supremacia sus las classas dominadas. Es perque Marx qualifica la [[Revolucion francesa]] de revolucion borgesa, considerant qu'es lo moment istoric ont la borgesiá prenguèt plaça de la noblesa e lo clergat per assetar son opression sus las classas popularas. Se la lucha tampauc se fa entre sonque doas classas, e Marx distinga entre quatre e sèt classas segon los seus obratges<ref>{{fr}}''La Pensée marxiste'', Jacques Ellul.</ref>, pòdon totjorn èsser distribuidas en dos grops, l'un formant la classa dominanta, l'autre las classas dominadas que los movements sindicalistas e revolucionaris ensajarán d'amassar a l'entorn d'una consciéncia comuna de lors intereses. == Perspectiva liberala == Lo concèpte de « lucha de las classas » aparéis dins lo cors d'istòria modèrna <ref>''Histoire générale de la civilisation en Europe depuis la chute de l'Empire romain jusqu'à la Révolution française''</ref> de [[François Guizot]] donat a [[La Sorbona]] en [[1828]]<ref>{{fr}}Corinne Pelta, ''Le Romantisme libéral en France: 1815-1830 : la représentation souveraine'', L'Harmattan, 2001, 302 pages, {{p.|140}} {{ISBN|2747504662}} ; Carlo Antoni, ''L'Historisme'', Librairie Droz, 1963, 128 pages, {{p.|84}}.</ref>, ont explica que ''{{Cita|Lo tresen grand resultat de l'afranquiment de las comunas, es la lucha de las classas, lucha qu'emplís l'istòria modèrna. L'Euròpa modèrna nasquèt de la lucha de las divèrsas classas de la societat<ref>{{fr}}François Guizot, ''Cours d'histoire moderne: Histoire générale de la civilisation en Europe depuis la chute de l'empire romain jusqu'à la Révolution française'', Paris, Pichon & Didier, 1828, [http://books.google.fr/books?id=es0WAAAAQAAJ&pg=RA6-PA29&dq=guizot+histoire+g%C3%A9n%C3%A9rale+lutte+des+classes p. 29].</ref>.}}'' Dins son vejaire, la lucha de las classas es un fenomèn que l'origina ven de la conquèsta franca del sègle V, opausant dos pòbles o, segon la formulacion del temps, doas raças, es a dire un tèrç estat d'origina galloroman, assimilat a la borgesiá, e une noblesa d'origina franca dempuèi lo [[Comuna (Edat Mejana)|movement comunal]] del sègle XII fins a las revolucions de [[revolucion francesa|1789]] e de [[Tres Gloriosas|1830]]. Es una idèa comuna a fòrça istorians franceses de la [[Restauracion (istòria de França)|Restauracion]], coma [[Augustin Thierry]]<ref>''Essai sur l'histoire de la formation et des progrès du tiers état'' ([[1853 en littérature|1853]])</ref>, [[Adolphe Thiers]] e [[François-Auguste Mignet]]<ref>Jean Walch, ''Les Maîtres de l'histoire, 1515-1850 : Augustin Thierry, Mignet, Guizot, Thiers, Michelet, Edgard Quinet'', Slatkine, 1986.</ref>. Los autors franceses d'aquela teoria liberala de la lucha de las classas s'inspirèron de [[Jean-Baptiste Say]] o [[Antoine Destutt de Tracy]]. E torna sus de temas que qu'existisson dins de movements mai ancians coma aquel del combat per l'egalitat dels ''[[Nivelaires|levellers]]'' angleses de sègle XVII o dins aquel d'expleitacion dels escrichs de [[Turgot]] e de [[Jeremy Bentham]] que s'interessèron a la « recerca de renda ». Dins la dralha d'aquela òbras, e dels primièrs teoricians de la lucha de las classas, de pensaires coma [[Charles Comte (1782-1837)|Charles Comte]] o [[Charles Dunoyer]] presentèran l'Estat coma lo sèti de la recerca de rendas financiadas pels impòstes. En consequéncia, distingan doas grandas classas dins la societat industriala: los productors de riquessa que pagan l'impòst ([[Tèrç Estat]]) e los consomadors d'impòstes (la noblessa<ref>Charles Comte in ''De l'organisation sociale'', vol. 2, p.33, dona atal l'exemple de la noblesa: ''{{cita|Jol Regime Ancian, la noblesa, per que es pas mai capabla de s'atacar dirèctament als mai industrioses, se metèt a poblar l'Administracion per viure d'una novèla forma de tribut: « l'impòst ».}}</ref>). Lors intereses de classa son clarament antagonistas, perque los primièrs desiran èsser mens taxats alara que los segonds son en favor d'un aument de l'imposicion<ref>''Le Censeur Européen'', jornal liberal del sègle XIX, escrich atal lapidàriament que ''{{cita|los foncionaris venguèron “una classa qu'es l'enemic del ben èsser de totes los autres”.}}''</ref>. == Perspectiva marxista == [[Fichièr:Horace Vernet-Barricade rue Soufflot.jpg|left|thumb|Barricada a París levada pendent la [[Revolucion francesa de 1848]].]] Lo [[marxisme]] desvolpèt una teoria complèxa al subjècte de la lucha de las classas e de son evolucion istorica, que lo ''[[Manifèst del Partit comunista]]'' fornís una introduccion. Aquela teoria coneguèt un van màger pendent lo sègle XX e influencièt lo destin d'un grand nombre de païses. S'inspirant de fòrça autors filosòfs, economistas o istorians, [[Karl Marx|Marx]] e [[Friedrich Engels|Engels]] fan lo ligam entre diferents concèptes per comprene melhor la societat e de sas estructuras. Lo concèpte de ''lucha de las classas'' dels liberals, associat a una critica de qualques aspèctes de la pensada d'[[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] e a una ''[[Materialisme istoric|concepcion materialista de l'istòria]]'' constituisson d'elements contribuissent a explicar los movements [[istòria|istorics]]. Lo marxisme envisatja que la classa expleitada (lo [[proletariat]]) s'emanciperá capvirant la dominacion de la classa expleitadoira (la [[borgesiá]]) per capitar l'[[egalitat sociala|egalitat]] (la [[societat sens classa]]). Segon la perspectiva marxista, l'istòria de la societat fins ara rebat la division de la societat en classas socialas (« òme liure e esclau, patrician e plebeian, baron e sèrv, mèstre de juranda e companhon, dins un mot opressors e oprimits ») que s'opausan dins una lucha ininterrompuda, a vegada declarada, a vegada amagada, pacific o non. La societat capitalista modèrna, en capvirant las divisions en ''òrdres'' de la societat feudala aboliguèt los antagonismas de classa, mas los remplacèt per de nòus. Tanben los simplifiquèt, e ara, la « societat se divisa en mai en dos vasts camps enemics, en doas grandas classas diametralament opausada: la [[borgesiá]] e lo [[proletariat]] ». [[Fichièr:Der Streik.jpg|thumb|''La Cauma'', [[Robert Koehler]]. S'opausan lo [[patron]] e los [[trabalhador]]s.]] [[Karl Marx|Marx]] distinga totjorn al mens '''doas classas fondamentalas''' : * los [[classa capitalista|capitalistas]] o borgeses, classa dominanta que possèda lo [[capital]] e dispausa atal de mejans de far trabalhar altrú pel seu benefici en pesant sul cors de compra de la fòrça de trabalh; * le [[proletariat]], amassant las personas qu'an pas de capital e son constrenchas de vendre lor fòrça de trabalh per subsistir. S'agís de la classa salariada. En mai distinga a vegada de sosclassas (opausant per exemple la borgesiá industriala e financièra) a aquelas doas classas fondamentalas s'apond una classa intermediària, coma ''flautanta'' al nivèl d'aquelas intencions d'emancipacion: * la [[pichona borgesiá]], amassant las personas que possèdon los seus mejans de subsisténcia (pichons comerciants, professions liberalas, eca.), çò que lor confèra una autonomia precària al respècte dels capitalistas. An pas besonh de se salariar mas son pas eles los patrons, e devon trabalhar per viure. [[Fichièr:Battle strike 1934.jpg|thumb|Aquel conflicte entre classa dominanta e classa oprimida pòt prendre forma fisicament. Un combat per carrièra a la seguida d'una cauma en 1934 als EUA.]] Pasmens, segon el, sola la [[borgesiá]] e lo proletariat pòdon aver una politica vertadièrament independenta, las divèrsas jaças de la pichona borgesiá essent o ganhat pel proletariat, fins a i confondre a vegada sos intereses, o al contrari respectant e enviant los grands capitalistas, confondent atal sa vision politica amb aquela del grand patronat. Aquela lucha abraçariá totes los domènis de la vida sociala, economica, politica e ideologica e seriá un motor per l'evolucion sociala, e donc de l'istòria. Lo [[capitalisme]] exerçariá una pression per mernar la partida de la produccion destinada als [[proletariat|proletaris]], fasent créisser l’expleitacion dels trabalhadors e lor pauperizacion, e aumentant lo capital, massa de riquessas que son consomidas dins la lucha (o [[concurréncia]]) qu'opausa los capitalistas entre eles. Lo [[movement obrièr]] (coma la [[Sindicalisme|lucha sindicala]]), fòrça opausada, tend a aumentar la partida de las riquessas reculhidas per la [[proletariat|classa laboriosa]]<ref>{{cita|''La valor de la fòrça de trabalh'' constituís la basa racionala e declarada dels Sindicats.}} ''Un capítol inedit del Capital'', Karl Marx, 10/18, p. 278-279.</ref>, tot en establissent lors revendicacions dins l'estricte encastre del [[salari]]<ref>''{{cita|Los sindicats an per tòca d'empachar que lo ''nivèl'' dels salaris davales pas en ''dejós'' del còst pagat tradicionalament dins las divèrsas brancas d'industria, e que lo ''prètz'' de la fòrça de trabalh casas pas en dejós de sa valor}}'', ''op. cit.'', p. 279.</ref>. Los [[acquesits socials]] representan la partida que lo capital alogat al proletariat per mantener l'estabilitat de la patz de la societat (que li es totjorn favorable), sovent après de trebolums màgers coma la cauma generala espontanèa de 1936. La [[pichona borgesiá]] seriá, de son costat, condamnada a regressar (a se ''proletarizar'') en rason de son incapacitat a sostener la concurréncia amb los capitalistas. Pels marxistas la lucha de las classas dona un sens a l'[[istòria]] e explica la dinamica que mòu las societats, « L’istòria de tota societat fins ara foguèt pas que l’istòria de luchas de classas » ([[Karl Marx]]). S'acabará quand una [[la Revolucion proletariana|revolucion proletariana]] mondiala conduirá a una societat ont, après un temps que la classa dominanta, seriá tanben la classa laboriosa (« dictatura del proletariat »), las diferéncias de classas serán definitivament abolidas, menant atal a una « [[sociatat sens classa]] » e donc a l'[[Egalitat]]. Segon aquela perspectiva, se la quita organizacion sociala encoratja la coesion del proletariat, alara las riquessas produchas poirán èsser emplegadas de biais optimal per melhorar l'avenir de l'umanitat; la produccion poirá respondre exclusivament a una demanda (e non a un besonh de conquerir de [[mercat]]s), e lo poder politic será pas mai una aisina al servici dels capitalistas mas l'expression vertadièra d'una [[democracia]]. La revolucion [[comunisme|comunista]] permetriá d'acabar amb la division de la societat en classas. Per capitar l'objectiu, los marxistas considèran que lo [[proletariat]] deu aquerir una [[consciéncia de classa]] (es a dire deu prene consciéncia de çò qu' ''es''<ref>« S'agís de saber ''çò que'' lo proletariat ''es'' e çò que ''deu far'' istoricament, conformament a son èsser » ''La Santa Familha'' Marx-Engels 1845</ref>, cossí o concep la teoria marxista, dins l'encastre general de la societat), e prene confiença dins sa capacitat a organizar la societat de biais solidari, sens pas mai se sometre a la [[classa capitalista]]. Aquò se seriá produch mai d'un còp dins l'istòria, coma pendent la [[Comuna de París (1871)]] e la [[Revolucion Russa|Revolucion Russa en 1917]] (quitament se, sus aquel darrièr eveniment, los avís son fòrça divisats entre los diferents corrents marxistas). == Lucha de las classas contemporanèa == La lucha de las classas se manifestariá formalament ara pels movements socials coma las caumas o las manifestacions. Los principals motius de caumas son: per exigir del patronat d'aumentacions de salaris; per empachar de licenciaments; contra las condicions peniblas de trabalh<ref>{{fr}}[http://www.inegalites.fr/spip.php?article511&id_mot=120 Les conditions du travail en France], article de l'[[Observatoire des inégalités]].</ref>. Pendent lo sègle XX, foguèron realizats de mecanismes o organismes [[paritarisme|paritaris]], repausant sus la dicotomia [[emplegaire]]s/[[emplegat]]s. S'agís, al nivèl de l'entrepresa del [[comitat d'entrepresa]], o al nivèl nacional d'organismes de formacion professionala, de [[convencion collectiva]], del [[conselh dels prudòmes]], eca. Aqueles mecanismes donan un cadre legal e institucional a las relacions entre classas. Pòdon donc intrar dins l'encastre de la collaboracion entre classas. Per [[Raymond Aron]], lo fach decisiu de l'evolucion sociala es l'aument del revengut global, que merma la rivalitat de las classas en intensitat e en violéncia de biais que la lucha de las classas faga plaça a la « satisfaccion querelaira<ref>{{fr}}Aron, ''La lutte de classes'', 1964, cap XII ''« De la lutte de classes à la satisfaction querelleuse »''. Subreot paginas 214 e 226.</ref> ». Aron indiquèt qu'aquela evolucion istorica desmentirá unas prediccions del quita Marx que podavan s'explicar per son sistèma<ref>{{fr}}Raymond Aron, ''les Étapes de la pensée sociologique'', chapitre Karl Marx, le Capital, Gallimard, collection Tel, p 170, {{quoi|par}} 2 et 3</ref>. En efièch, per Karl Marx, las leis de la produccion capitalista menan a la pauperizacion de las massas<ref>Pels marxistas Bourgin e Rimbert: ''{{cita|Las leis de la produccion capitalista menan a la pauperizacion de las massas. Se sap qu'atal èra la conclusion de Marx. S'aquela conclusion venguèt falsa, es pas que s'èra trompat dins l'analisi de la produccion capitalista, mas que pendent la segonda mitat del sègle XIX se fasiá l'accion organizada e permanenta de la classa obrièra, accion qu'aguèt per consequéncia de modificar la reparticion dels revenguts. Marx e Engels visquèron pro de temps per veire la naissença e lo desvelopament del movement sindical e modificar lor conclusion.}}'' {{fr}}(Bourgin et Rimbert, Le socialisme, Que sais-je ? édition de 1986, chap 5 note 1 p 113)</ref>{{,}}<ref>Karl Marx: ''{{cita|Lo sèrv, en plan servtage, parvenguèt a venir membre d’una comuna, quitament lo pichon borgés s’aucèt al reng de borgés, jol jo de l’absolutisme feudal. L’obrièr modèrne al contrari, luènh de s’auçar amb lo progrés de l’industria, davala totjorn mai bas, quitament al dejós de las condicions de vida de la seuna classa. Lo trabalhador ven un pauvre, e lo pauperisme créis mai aviadament encara que la populacion e la riquessa.}}'' (Lo Manifèst del partit comunista)</ref>, fasent credible la perspectiva d'una revolucion<ref>Aron : ''{{Cita|L'autodestruccion del capitalisme, segon l'analisi de Marx, ten a dos « efièch pervèrs » de la conducha logica dels capitalistas, la [[Bassa tendenciala del taus de profièch]] e la pauperizacion de las massas.}}'' Raymond Aron, Mémoires p. 815</ref>{{,}}<ref>''{{Cita|Se Marx aviá volgut parlar pas que d'una pauperizacion relativa, cossí auriá conclusit que lo capitalisme feriá caser sos esclaus al quita dejós del minim vital e los contrendariá atal, per una seguida de reflèxes irresistibles, a far s'aclapar violentament la borgesiá ?}}'' Jaurés, Ét. soc., 1901, p. XXXV.</ref>. Partent del constat de la pujada del nivèl de vida, Aron mòstra las tendéncias de la lucha per la reparticion du revengut nacional que son la reduccion de la passivitat, l'intensificacion de las revendicacions e l'aflaquiment dels movements revolucionaris e de la propension a utilizar la violéncia<ref>{{fr}}Aron, ''la Lutte de classes'', 1964, cap XII De la lutte de classes à la satisfaction querelleuse. Subretot paginas 214 e 226. Las formulas son d'Aron.</ref>. Pasmens, pels trotskista [[Ernest Mandel]]<ref>{{fr}}Mandel, E. (1962), ''Traité d'économie marxiste, vol. 1'', p 188.</ref>, {{Cita|la teoria de la pauperizacion absoluda del proletariat se tròba pas dins l'òbra de Marx}} mas li foguèt attribuida pel seus adversaris politics. Estima qu'aquela idèa, formulada per [[Thomas Malthus|Malthus]], correspond a la lei d'aram de [[Ferdinand Lassalle|Lassalle]], que foguèt combatuda per Marx<ref>{{fr}} ''Salaires, Prix et Profits'' [http://www.marxists.org/francais/marx/works/1865/06/km18650626.htm sur ''www.marxists.org'']</ref>. En mai Marx defend l'idèa que: * los progreses del capitalisme, de la granda industria e del grand comerci transforman en proletaris una partida dels membres d'autres classas (païsans, artesans, pichons comerciants) e los privan a vegada de tota ressorça * una partida del proletariat foguèt fòrajetada del procés de produccion e patiguèt d'una pauperizacion absoluda (caumaires, vielhs, mutilats, invalids, eca.)<ref>{{fr}} Mandel, E., ''op. cit.'', p. 189.</ref> e constituisson l'''armada industriala de resèrva''<ref>''Lo Capital'', Libre I {{r}}[http://www.marxists.org/francais/marx/works/1867/Capital-I/kmcapI-25-3.htm sus ''www.marxists.org''].</ref>. Per [[Michel Clouscard]], l'integracion de novèlas jaças mejanas, que fa de la lucha de las classas una « metamorfòsi » introdusent de novèlas jaças d'estatut indeterminat – ni proletaris, ni borgesas –, foguèt somesa a las categorias de la dialectica del frivòl e del seriós. Aquel nòu dispositiu de classas prend lo relai de l'antagonisma frontal borgesiá/proletariat. Ne resulta una novèla « civilizacion capitalista » perque « la primièra societat edonista de l'istòria », mas en conservant los clivatges mai salhent de la societat. Dins la seguida de las criticas adreçadas als neokantians Husserl e Sartre, Michel Clouscard, caracteriza de « [[liberalisme libertari]] » las idèas dels freudomarxistas (Marcuse, Deleuze, etc.) que fan desaparéisser l'expleitacion obrièra darrièra la consomacion del « frivòl »: « Mai 68, la parfaite contre-révolution libérale, celle de la modernité qui cache le "nouveau réactionnaire" » selon Michel Clouscard<ref>Cf. ''L'Être et le Code'', préface, {{p.|5}}, L'Harmattan, Paris, 2003.</ref> En mai, las [[Crisi economica|crisis economicas]] pòdont apaurir per un temps la societat entièra: ''{{Cita|dins aquelas crisis, una granda partida, en mai dels produchs ja creats, mas tanben de fòrças productivas existissentas foguèt liurada a la destruccion. Una epidemia sociala ascla, que, dins quina que siá autre epòca, auriá semblat absurd: l'epidemia de la subreproduccion. Subte, la societat se vei fòrejetada cap a un estat de barbaria momentanèa: se diriá qu'una famina, una guèrra de destruccion universala que copèron la vitalha; l'industria, lo comerci semblan anientats}}<ref>''Lo Manifest del partit comunista''.</ref>.'' De biais general, se vei una tendéncia a l'aument del nivèl de vida pertot dins lo mond, contrariada per las guèrras e los desastres umans dels ans 1980-1990 en Africa subsahariana e dins l'ex-URSS. Aqueles dètz derrièrs ans, lo taus de desvelopament uman progressèt dins totas las regions en desvelopament, de biais non unifòrme e excepcion notabla de l'Africa subsahariana<ref>[https://web.archive.org/web/20180110084411/http://hdr.undp.org/en/media/hdr05_complete.pdf Human development report 2005, p 21, voir aussi les tableaux du chapitre 1]</ref>, quitament se la convergéncia entre païses rics e pauvres ralentís<ref>Mèsme document p 25. Mai exactament, lo PIB dels païses rics aumenta encara mai mas amb un taus fòrça mai bas que los païses emergents; la China absorba una granda partida de la creissença cf fig 1.15.</ref>. Sembla que la crisi economica torna sus unas d'aquelas tendéncias. Segon l'[[Organizacion de las Nacions unidas per l'alimentacion e l'agricultura|FAO]], « ''Los problemas economics mondials risan de contrénher las populacions a mermar lors apòrts alimentaris, constata l'FAO, e lo nombre de personas afamadas aumentariá en consequéncia'' », aquel nombre atenguèt 923 milions en 2008<ref>FAO, citat pel {{fr}}[http://www.lefigaro.fr/matieres-premieres/2008/11/11/04012-20081111ARTFIG00272-la-crise-perturbe-les-marches-agricoles-.php Le Figaro]</ref>. En França, las associacions caritativas constatan un aument de las demandas d'ajudas e dison deure afrentar « ''una situacion sens precedent'' » e d'inscripcions en « ''aument net'' »<ref>{{fr}}https://web.archive.org/web/20090418120145/http://restosducoeur.org/lire_news.php?id=44</ref>. Las associacions d'ajuda al lotjament « ''s'inquiètan de veire afluar cap a lors centres de populacions mai nombrosas e a de perfils novèls'' » segon ''[[Les Échos]]''<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20090321174007/http://www.lesechos.fr/info/france/4804117-la-crise-remet-au-premier-plan-la-grande-pauvrete.htm Voir sur ''lesechos.fr''.]</ref>. Ja abans la crisi, la tendencia èra a l'aument de las inegalitats. Segon l'INSEE, qu'utiliza un indici relatiu, lo nombre de paures en França amentèt de {{formatnum:100000}} personas entre 2001 e 2004 (''[[Libération]],'' 23 novembre de 2006). E pels salariats, la proporcion de paures passèt de 3,9 % en 1970 a 5,4 % en 2001 (''[[Libération]],'' 23 novembre de 2006). Segon un estudi de l'Institut de recerca sus l'economia del desvelopament de l'[[ONU]], en 2000 los 2 % mai rics possedavan 50 % de las riquessas, quand los 50 % mai paures possedisson qu'1 % de las riquessas. Per [[Noam Chomsky]], dins un discors prononciat en genièr de [[2002]] al [[Forum social mondial]], la situacion contemporanèa es pròche de çò que, ''{{cita|dins una lenga ara desmodada, auriam nomenat […] ''« guèrra de las classas »''}}'', entre, ''{{Cita|d’un costat, los centres de poder concentrat, estatics o privats, fòrça estrechament imbricadas, e de l’autre, l’ensems de la populacion al nivèl mondial}}''<ref>{{fr}}[[Noam Chomsky]], « Un monde sans guerre », ''[[Actuel Marx]]'' 2003/1 - n° 33, p. 62 [http://www.cairn.info/article.php?ID_REVUE=AMX&ID_NUMPUBLIE=AMX_033&ID_ARTICLE=AMX_033_0057 en linha]</ref>. Selon l'analisi e los tèrmes de [[Joël de Rosnay]], assistissèm dempuèi qualques ans al desvelopament d'una novèla lucha de las classas entre los « infocapitalistas », que detenon los contenguts e los malhum de distribucion de massa, e los « [[pronetari]]s ». == Criticas == Lo concèpte de lucha de las classas foguèt criticat de mai d'un biais. === Criticas ideologicas === Lo concèpte de lucha de las classas foguèt criticat dempuèi lo sègle XIX amb mai d'un biais de vejaires teorics, a l'entorn de la nocion de lucha. ==== Division de la societat ==== Foguèt reprochat al concèpte de lucha de las classas de devesir artificialament la societat en dos camps enemics, e atal de presicar l'òdi de l'autra classa e la violéncia. Es lo repròchi tradicional de la [[Drecha (politica)|drecha]] conservatritz o liberala. Los [[Conservatisme|conservators]] lausan mai sovent lo concèpte de « collaboracion entre classas » que seriá, segon los defensaires del concèpte de lucha de las classas, pas que « l'expleitacion d'una classa per una autra ». La [[doctrina sociala de la Glèisa]] rebuta tanben la lucha de las classas. Dins sa celèbra enciclica ''[[Rerum Novarum]]'', lo papa [[Leon XIII]] reconéis l'existéncia de doas classas: ''{{cita|La violéncia dels trebolums socials divisèt lo còs social en doas classas e cavèt entre elas un imens abisme. D’un costat, una facion, tota poderosa per sa riquessa. Mestressa absoluda de l’industria e del comèrci, desvia lo cors de las riquessas e ne fa afluir cap a ela totas las fonts. E encara ten mai d’una clau de l’administracion publica. De l’autre, una multitud indigenta e flaca, l’alma nafrada, totjorn prèsta al desòrdre}}''. Mas refusa l'idèa de « lucha » entre ambedoas. De conciliacions del concèpte de lucha de las classas e dels ideals crestians foguèron pasmens ensejats coma amb la [[teologia de la liberacion]], desvolopada dins los ans 1960-1970 en [[America Latina]]. Lo papa [[Joan Pau II]] pasmens lausava la permanéncia de la doctrina sociala oficiala de Gleisa, declarant per exemple en 2002, al subjècte de l'occupacion de las tèrras al Brasil: ''{{cita|per capitar la justícia sociala, cal anar plan al delà de la simpla applicacion d'esquemas ideologics rajant de la lucha de las classas, per exemple l’occupacion de las tèrras, que ja reprovèri pendent mon vitge pastoral de 1991}}''. La doctrina sociala de la Glèisa opausa donc a la lucha de las classas l'idèa d'una « associacion de las classas » : ''{{cita|lo trabalh de l’un e lo capital de l’autre devon s’associar entre eles, perque l’un pòt pas res sens l'ajuda de l’autre}}'' dich l'enciclica (''[[Quadragesimo Anno]]''). L'aplicacion d'aquela idèa pòt èsser trobada dins la promocion del [[corporatisme]] crestian o de l'associacion capital trabalh lausat pel [[gaullisme]]. ==== Lucha de las classas contra nacion ==== Los nacionalistas apondan que lo concèpte de lucha de las classas aflaquís aquel de [[nacion]], donant prioritat a una division sociala e economica qu'abolís lo concèpte de frontièra nacionala. La lucha de las classas segon Marx se refèra sul pic a un encastre internacional, lo ''Manifèst del partit comunista'' se situant dins lo vam de las revolucions europèas de 1848. Lo nacionalisme vei donc dins la lucha de las classas un adversari complèt, que a l'encòp divisa la nacion e la despassa en creant de solidaritats internacionalas. L'oposicion a la lucha de las classas foguèt un tèma màger de la propaganda dels regimes e partits [[fascisme|fascistas]] e [[nazisme|nazís]] dins los ans 1920 a 1940. ==== La question dels autres combats politics ==== L'[[afar Dreyfus]] constituiguèt lo grand cas de consciéncia del socialisme francés dins l'articulacion entre lucha politica — en l'espècia la defensa de la [[justícia]] e dels [[dreches de l'Òme]] — e la prioritat doctrinala absoluda donada a la lucha de las classas. De socialistas esitèron abans de s'engatjar en favor del capitani [[Alfred Dreyfus]] (oficièr e [[Borgesiá|borgés]]), jutjant que, s'agissent d'un afar intèrne a la borgesia, un engatjament mòstra la lucha de las classas. D'autres socialistas, coma [[Rosa Luxemburg]] o Joan Jaurés ({{cita|De segur, podem, sens contredire nòstres principis e sens mancar a la lucha de las classas, escotar la crida de nòstre pitat; podèm dins lo combat revolucionari gardar d'entralhas umanas<ref>{{fr}}[http://centenaire.parti-socialiste.fr/article.php3%3Fid_article=333.html La posicion de Jaurés, sul site del partit socialista francés].</ref>.}}), estimèron que la defensa de Dreyfus èra compatibla amb la lucha de las classas. Dins la dralha de mai 1968, de revolucionaris repochèron als partits marxistas ligats a la lucha de las classas d'aver de dificultats a integrar las « novèlas luchas » : [[feminisme]], [[regionalisme (politica)|regionalisme]], [[antiracisme]], [[ecologia]], eca. ==== La question de la participacion al pouder e del reformisme ==== Lo concèpte de lucha de las classas es tanben criticat pels socialistas reformistas volent de menar una accion de reforma sociala al cap de l'« Estat borgés ». Aquel concèpte interdís teoricament la collaboracion dels ministres socialistas a un govèrn borgés. En França, menèt lo partit socialista a refusar la participacion al govèrn après las victòrias de 1924 e 1932. Per resòlvre aquela dificultat doctrinala, [[Léon Blum]] elaborèt dempuèi lo Congrés SFIO de genièr de 1926 la distinccion entre l'« exercici del poder » (que pòt tolerar fins a un gras de collaboracion de las classas, amb lo Parti radical socialista per exemple) e « conquèta del poder » (eissit de la lucha de las classas)<ref>{{fr}}[https://archive.today/20120604154335/http://centenaire.parti-socialiste.fr/article.php3%3Fid_article=206.html Site del partit socialista francés]</ref>. ==== Critica liberala ==== Los partisans del [[liberalisme economic]] contestan la concepcion marxista de la lucha de las classas. Pòdon o la negar, o na far una tipologia diferenta, o ne reduire la portada a aquela del necessari conflicte de reparticion del produch nacional (coma [[Raymond Aron]]). Per contra, [[Karl Popper]] escriguèt que Marx aviá rason « en sostenent que la lucha de las classas e l'union dels trabalhadors serián los principals agents » de la transformacion del capitalisme<ref>{{fr}}''La Société ouverte et ses ennemis'', tome 2, Seuil, 1979, page 127.</ref>. Pels liberals, las relacions entre capitalistas e trabalhadors devon demorar sul terren [[drech|juridic]] de la [[negociacion]], subretot a l'entorn del [[contrate de trabalh]] per çò qu'es de las relacions individualas. Aquel seriá librament negociat e consentit per l'emplegaire e l'emplegat, alara que pels marxistas la libertat de contractar de l'emplegaat es sonque formala vesent de sa situacion de dependéncia economica e de l'[[inegalitat]] de sa situacion fàcia als emplegaires. === Criticas sociologicas === Un autre grand axe de la critica del conçète de lucha de las classas repausa sus la validitat de la definicion de las quitas classas socialas. L'estudi de las populacions s'afina atal totjorn mai per respondre a la diversificacion creissanta de las situacions e comportaments socioeconomics (nocion de [[segment de populacion]]) ==== La question de l'omogeneïtat de las classas socialas ==== De criticas tornèron a la question l'omogeneïtat dels intereses e dels comportaments existent al sen d'una meteissa classa sociala. Per aquels critics, la nocion de lucha de las classas es {{Cita|simplista}}<ref>Per exemple pel filosòf [[Roger Scruton]], ''A political philosophy, arguments for conservatism'', p 148, traduction libre</ref>, la division de la societat entre trabalhadors e capitalistas correspond pas a la realitat. Dins aquela, las personas avent las mèsmas foncions son en concurréncia e an donc dins una biais d'intereses contraris. Es atal que s'observa de tensions protectionistas, que visan a protejar las entrepresas localas e donc d'obrièrs contra d'autres obrièrs, de patrons contra d'autres patrons; de tensions pendent las caumas entre caumaires e non caumaires; de tensions entre aqueles que son integrats al sistèma e aqueles a sa marga ([[teoria dels insiders outsiders]]). ==== La question de las classas mejanas ==== D'autras criticas repausan sus l'emergéncia dins la segonda mitat del sègle XX d'una vasta [[classas mejanas|classa mejana]] e que lo declin quantitatiu de la [[classa obrièra]] — en França a partir de 1970 — lancèt una escomesa de natura sociologicoistorica al concèpte de lucha de las classas. Per unes, aquelas evolucions sociologicas invalidan lo concèpte de lucha de las classas, que se deu alara remplaçar per d'autres biais d'accion politica (per exemple lo reformisme jos l'accion de l'Estat), o d'autres encastres de lucha. Per d'autre, lo concèpte de lucha de las classas es totjorn viu. L'idèa de classa mejana èra pres en compta per [[Karl Marx]] qu'estimava qu'èra vodada a l'assimilacion amb lo proletariat. Al sègle XX, l'economista [[Paul Boccara]] pausa l'existéncia d'una novèla « classa salariala »<ref>{{fr}}[https://web.archive.org/web/20090520045709/http://www.pcf.fr/spip.php?article64 Boccara Paul, « Escomesas identitàrias de classa dels salariats. De las divisions e raprochaments afectant los trabalhadors e la classa obrièra a la pujada de l’identitat de l’ensems salarial »], ''Économie et politique'', n° 588-589, julhèt agost de 2003.</ref>. == Fonts == * [[Karl Marx]], ''Manifèst del Partit comunista'', 1848 * Karl Marx, ''Las Luchas de classas en França'', 1850 * Karl Marx, ''Lo Capital'', 1867 * [[Friedrich Engels]], ''La Situacion de la classa laboriosa en Anglatèrra'', 1845 * [[Jaime Semprun]], ''La Guèrra sociala al Portugal'', 1975 * [[Edward Palmer Thompson|Edward Thompson]], ''La Formacion de la classa obrièra angleda'' 1988 * [[Simone Weil]], ''La Condicion obrièra'' * [[Raymond Aron]], ''La Lucha de classas. Novèlas leiçons sus las societats industrialas'', 1967 == Bibliografia == * ''The International Encyclopedia of Revolution and Protest: 1500 to the Present'', ed. by Immanuel Ness, Malden, MA [etc.] : Wiley & Sons, 2009 {{ISBN|1-4051-8464-7}} * {{obratge| autor = [[Guillaume Bernard, Jean-Pierre Deschodt, dir.]]| títol = Les forces syndicales françaises| editor = Paris, PUF| annada = 2010}} * [[Louis Chauvel]] e Franz Schultheis, « Le sens d’une dénégation : L’oubli des classes sociales en Allemagne et en France », ''[[Mouvements (revue)|Mouvements]]'', n°26 2003/2 [http://www.cairn.info/revue-mouvements-2003-2-page-17.htm en linha] * [[Maurizio Lazzarato]], « La lucha de classa dins lo capitalisme postmodèrne », ''[[Multitudes]]'', 1996/1 [http://multitudes.samizdat.net/La-lutte-de-classe-dans-le.html en linha] * ''Los Miserables'' ([[Victor Hugo]]) == Notas e referéncias == {{colomnas|nombre=2| <references/> }} == Vejatz tanben == === Articles connèxes === {{colomnas|nombre=2| * [[Consciéncia de classa]] * [[Sindicalisme]] * [[Sindicalisme de lucha]] * [[Cauma]] * [[Capitalisme]] * [[Comunisme]] * [[Istòria del comunisme]] * [[Socialisme]] * [[Societat sens classas]] * [[Movement obrièr]] * [[Internacionalisme]] * [[Economia marxista]] }} === Ligams extèrnes === * {{fr}}[http://www.marxists.org/francais/marx/works/1865/06/km18650626o.htm La lucha entre lo Capital e lo Trabalh] per [[Karl Marx]] * {{fr}}[http://www.marxists.org/francais/engels/works/1845/03/fe_18450315.htm La situacion de la classa laboriosa en Anglatèrra] * {{fr}}[https://web.archive.org/web/20140106123745/http://www.rue89.com/rue89-eco/2011/11/08/thomas-piketty-la-lutte-des-classes-nest-pas-morte-226345 « La lucha de las classas es pas mòrta »], entrevista amb l'economista [[Thomas Piketty]] (2011) {{Politica}} r30r0qh4pzv1pfwyqm56pa7wq4usg6c 0 156527 2476326 2402653 2025-06-27T20:47:11Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476326 wikitext text/x-wiki {{Infobox Cinèma (filme) | títol = Dolce di latte | imatge = | talha imatge = | legenda = | títol original = Pietralata | títol quebequés = | realizacion = [[Gianni Leacche]] | actor = [[Benedicta Boccoli]]: Lucrezia<br />[[Carla Magda Capitanio]]: Francesca<br />[[Claudio Botosso]]: Edoardo<br />[[Massimo Bonetti]]: Giancarlo<br />[[Edoardo Velo]] | scenari = | dialògs = | musica = | lyrics = | direccion musicala = | coregrafia = | director artistic = | decòrs = | vestit = | fòto = | montatge = | animator = | productor = | produccion = | distribucion = | budgèt = | format = | genre = | durada = 103 minutas | sortida = [[2008]] | lenga = [[Italian]] | país = {{ITA}} | recompensa = }} '''Dolce di latte'''<ref>[https://web.archive.org/web/20150626205604/http://www.romaest.it/news/04/2011/pietralata-di-gianni-leacche-al-capua-cinefestival/ Pietralata di Gianni Leacche al Capua Cinefestival]</ref>;.<ref>[https://web.archive.org/web/20160303192341/http://www.torresette.it/comuni-vesuviani-altri-comuni/2008/12/03/boscotrecase-anteprima-del-film-pietralata- Boscotrecase. Anteprima del film "Pietralata"]</ref>; <ref>[https://web.archive.org/web/20150626191626/http://archivio.ilgiornaledirieti.it/leggi_articolo_f1_ext.asp?id_news=10744 A Roma la presentazione del film "Pietralata"]</ref> es un filme italian realizat per [[Gianni Leacche]] en [[2008]], e sortit en [[2003]]. Lo títol del filme ven d'un masatge de l'[[èst]] de [[Roma]].<ref>[https://web.archive.org/web/20160303232903/http://trovacinema.repubblica.it/film/pietralata/378978 Pietralata]</ref>;<ref>[https://web.archive.org/web/20150626232934/http://trovacinema.repubblica.it/film/pietralata/378978?refresh_ce Pietralata (refresh)]</ref> ==Referéncias== {{reflist}} {{portal|cinèma}} [[Categoria:Cinèma]] [[Categoria:Filme italian]] [[Categoria:Filme sortit en 2008]] 0etdeo8hy069eivj6tmovz2t777fxpi 0 165034 2476327 2474490 2025-06-27T20:54:21Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476327 wikitext text/x-wiki La '''dolor''' es una  experiéncia sensoriala e [[Emocion|emocionala]] desagradiva, una [[sensacion]] [[Subjectivitat|subjectiva]] normalament ligada a un messatge de dolor, un [[estimulús]] [[Nociceptor|nociceptiu]] transmés per lo [[sistèma nerviós]]. Al vejaire biologic e evolutiu, la dolor es una informacion permetent a la consciéncia de far l'experiéncia de l'estat de son còrs per poder i respondre<ref>{{Lien web|nom1=Larousse|prénom1=Éditions|titre=Archive Larousse : Grande Encyclopédie Larousse - douleur - Dovjenko (Aleksandr Petrovitch)|url=http://www.larousse.fr/archives/grande-encyclopedie/page/4390#t231800|site=www.larousse.fr|consulté le=2016-12-12}}</ref>. Se destria subretot dos [[Douleur#Type de douleur|tipes de dolor]], aguda e cronica<span></span>: * la dolor aguda correspond a un « senhal d'alarma » de l'[[Organisme vivent|organisme]] per inciar una reaccion apropriada en cas damatge a l'iintegritat fisica, o per un traumatisme ([[cremadura]], [[plaga]], tust), o per una [[malautiá]]; * la [[Douleur#Douleur chronique et maladies en cause|dolor cronica]], l'installacion durabla de la dolor, es considerada coma una [[malautiá]] que pòt per exemple èsser lo signe d'un disfoncionament dels mecanismes de sa genèsi, se dich alara dolor neurogèna o psicogèna. Aquel sensacion, de desagradiva fins a insuportabla, es pas necessariament exprimida. Per l'identificar per altrú se pòt far lo diagnostic de la dolor en fasent referéncia a d'efièchs observables, per exemple los movements reflèxes de retirada al nivèl dels membres e de las extremitats per las dolors agudas, o de cambiaments de comportament, d'actituds e de posicions antalgicas del còrs per las dolors cronicas. Los [[tractaments de la dolor]] son multiples, los estudis sul subjècte per una melhora compreneson se contunhan, subretot per la reconeissença quand es pas exprimida. Atal la [[dolor de l'enfant]] l'es pas totjorn, la dolor pel recent nascut quitament existissent pas oficalament fins a la demonstracion del contrari en 1987, e son identificacion dins lo reialme animal demora un subjècte de recerca. == Definicion == Una definicion de referéncia de la dolor foguèt donada en [[1979]]<ref>{{En}} International Association for the Study of Pain (IASP) « Pain terms: a list with definitions and notes on usage » ''Pain'' 1979;6:249-252</ref> par L'IASP (''{{Lang|en|International Association for the Study of Pain}}'') : « La dolor es una experiéncia sensoriala e emocionala desagradiva, ligada a una lesion istologica reala o potenciala, o descricha en tèrmes d'una tala lesion. » La dolor apareis atal coma una experiéncia subjectiva. Es un eveniment neuropsicologic pluridimensional<ref>{{Cite book}}</ref>. Conven alara de destriar<span></span>: * la compausanta sensoridiscriminativa que correspond als mecanismes neurofisiologics de la nocicepcion. Asseguran la deteccion de l'estimulús, sa natura (quemadura, descargas electricas, torsion, etc.), sa durada, son evolucion, son intensitat, e l’analisi de sos caractèrs espacials; * la compausanta afectiva qu'exprimís lo reson desagradiu, penós, ligat a la percepcion dolorosa. La representacion mentala de la dolor cronica (los estats mentals aversius provocats per las emocions causadas per la dolor) seriá encargada d'una valor negativa capabla de transformar los estats neuronals<ref>{{Revista}}</ref>; * la compausanta cognitiva referissent a l’ensemble de procediments mentals qu'acompanhan e donan de sens a una percepcion en adaptant las reaccions comportementalas coma los procediments d’atencion, d’anticipacion e de diversion, las interpretacions e valors atribuidas a la dolor, lo lengatge e lo saber sus la dolor (semantica) amb los fenomèns de memòria d’experiéncias dolosas anterioras personalas (memòria episodica) decisius sul comportament a adoptar. Beecher en 1956<ref>{{Revista}}</ref> mostrèt l’influéncia de la significacion acordada a la malautiá sul nivèl d’una dolor. Extudiant comparativament dos grops de nafrats, militars e civils, que presentavan de lesions identicas en aparéncia, observèt que los militars reclamavan mens d’analgesics. En efièch, lo traumatisme e son contèxte compren de significacions plan diferentas<span></span>: comparativament positivas pels militars (vida salvada, fin dels riscs du combat, bona consideracion del mitan social, etc), son negativas pels civils (pèrda d’emplec, pèrda financièras, desinsercion sociala, etc) ; * la compausanta comportementala que correspond a l’ensemble de las manifestacions observablas: ** fisiologicas (paramètres somatovegetatius, etc), ** verbalas (planhs, gemècs…), ** motriças (immobilitat, agitatcion, actituds antalgicas). En [[1994]] L'IASP prepausa cinc critèris diferents de classificacion<ref name="kt7">{{Cite book}}</ref><span></span>: # la region del còrs implicada<span></span>: l'abdomèn, membre inferior… # lo sistèma que la disfoncion causa la dolor<span></span>: digestiu, nerviós… # la durada e la frequéncia; # l'intensitat e la durada dempuèi lo començament; # l'[[etiologia]]. === Mecanismes fisiologic e regulacion === [[Fichièr:Théorie_du_Gate_Control.png|vinheta|Figura explicant la Teoria del Gate Control]] Dins las vias nervosas de la nocicepcion se destria lo circuit de la percepcion e aquel de la regulacion<span></span>: * las vias nociceptivas ascendentas, coma totas las vias nerviosas sensitivas, menant l'informacion de la periferia del còrs cap al cortèx cerebral passant per la [[Mesoth espinau|mosolha epinosa]]; * las vias descendantas, a contrari, pòrtan un messatge dempuèi lo cortèx cap a la periferia, a l'encontre del messatge nociceptiu que pòdon alara limitar l'intensitat agissent sus las vias ascendantas. Lo ròtle d'aqueles circuits descendent es lo retrocontraròtle, aicí la regulacion de l’intensitat del messatge sensitiu per modular la sensacion dolorosa<ref>[http://acces.ens-lyon.fr/biotic/neuro/douleur/html/ctrldesc.htm Les contrôles descendants de la douleur]</ref>. Aquel mecanisme enebitor es tanben nomenati teoria de la pòrta o ''[[gate control]]'' e es per exemple utilizat dins lo contraròtle enebitor difús. Aquelas vias nociceptivas transmeton l'informacion de l'estimulús nociceptiu mercé a de mecanismes electrobioquimicas fasent intervenir fòrça [[Molecula|moleculas]], coma d'[[Aminoacid|acids aminats]]. La dolor es menada d'en primièr pers fibras A-delta que conduson lo messatge nociceptor a una velocitat de 15 à 30&nbsp;m/s. La vulnerabilitat a la dolor o la sensibilitat a l'« efièch placebo » dependent en partida de factors genetics que contraròtlan lo sistèma dopaminergic del cervèl, qu'es en causa dins l'anticipacion de la dolor e de la confiença en la garison. Quitament per la produccion pel quita d'unes [[Opiacèu|opiacèus]] naturals (las endorfinas) jògant un ròtle de [[neurotransmetor]]<ref>{{Revista|nom1=Zubieta|nom2=Bueller|nom3=Jackson|nom4=Scott}}</ref>. === Nivèl de genèsi === La dolor compta tres grands mecanismes de genèsi<span></span>: la dolor de nocicepcion, la dolor neurogèna e la dolor psicogèna. La dolor nociceptiva es generada per un receptor especific, un nociceptor, que lo ròtle es de signalar los damtges a l'integritat de l'organisme. Es un senhal d'alarma normal, e quitament util qu'induch una actitud apropriada que l'abséncia<ref group="Note">Constatée dans certaines maladies génétiques, une mutation du gène ''SC9A'' codant pour un certain type de canal membranaire. ({{en}} [Raouf R, Quick K, Wood JN, [http://www.jci.org/articles/view/43158/version/1 « Pain as a channelopathy »] ''J Clin Invest''. 2010;120:3745–3752</ref> es potencialament dangierosa per l'organisme. La dolor neurogèna es generada pel quita [[nèrvi]] [[Nèrvi|e]] non pas un receptor especific, es donc una patologia nerviosa encara nomenada neuropatia<ref>[http://www.anfe.fr/index.php?option=com_content&view=article&id=335&Itemid=237 ''Douleurs neuropathiques'', e-journal libre d'accès]</ref>. Se sentís coma de descargas electricas, de lancejadas, de sensacions de cremaduras, de sensacions de freg dolorós e de picassons dins lo territòri dels [[Nèrvi|nèrvis]] tocats<ref group="Note">Ce sont des qualificatifs proposés par le questionnaire de la douleur [//fr.wikipedia.org/wiki/Hôpital_Saint-Antoine St-Antoine] (QDSA), mais aussi le DN4 (Douleur neuropathique - 4 questions)</ref>. Es tanben la dolor que sentissons los malauts amputats e subretot la sensacion percebuda dins un membre deaparegut (membre fantasme). La dolor psicogèna es generada pel psiquisme, mas es pas imaginari, es sentida de biais vertadièr per l'individú mas existís en l'abséncia de lesion. Los mecanismes fisiologics d'aquelas dolors son pas clarament definits mas l'utilizacion d'antalgic sembla ineficaç. Aquelas manifestacions dolorosas son ligadas a la somatizacion dels problèmas psicologics, psiquics o socials de l'individú e es en tractant aqueles problèmas que las dolors son tanben tractadas. === Consequéncias === En mai del sentiment de sofrença, la dolor pòt provocar un malaise vagal per estimulacion dels nèrvis vagues (nèrvis pneumogastrics). Los simptòmas d'aquela excitacion vagala son tota o partida dels signes inclusissent per exemple una bassa du debit sanguin per [[bradicardia]] e [[Ipotension arteriala|ipotension]]; una [[sincòpa]]; un miòsis (diminucion del diamètre de las [[Pupilha|pupilhas]] per contraccion de l'iris); una transpiracion als tèrmes dels membres; una secrecion excessiva de saliva; una ipercloridria (excès de secrecion d'[[acid cloridric]] per la mucosa de l'estomac); una constipacion o de [[Diarrèa|diarrèas]]; d'espasmes e de trèbles de la [[Respiracion (fisiologia)|respiracion]]. La dolor perlongada es enebida pel còrs per secrecion d'endorfinas (o endomorfinas). La produccion d'endorfina se fa d'en primièr als nivèls dels [[Nèrvi|nèrvis]] pròches del sèti de la dolor; quand aquelas produccion sufisís pas mai (dolor perlongada), es un site mai pròche del cervèl que pren lo relais dins la secrecion. La dolor torna alara per èrsas. === Avantatge evolutiu === Los estats de dolor son lo resultat de la [[seleccion naturala]]. La sofrença pòt èsser un trach adaptatifu e melhorar la capacitat de subrevida d’un individú. == Diagnostic e evaluacions == L'evaluacion e lo diagnostic de la dolor essent complèxe, l'IASP precisa que « L'incapacitat de comunicar verbalament n'infirma pas la possibilitat que l'individú esprova de la dolor e necessita un tractament apropriat per solaçar la dolor. {{Citation|L'incapacitat comunica verbalament infirma pas la possibilitat que l'individú sentí la dolor e demanda un tractament apropiat per solaçar la dolor. La dolor es totjorn subjectiva<ref group="Note">Traduction libre de : {{Citation étrangère|langue=en|The inability to communicate verbally does not negate the possibility that an individual is experiencing pain and is in need of appropriate pain-relieving treatment. Pain is always subjective…}}</ref>…}} L'[[Organizacion Mondiala de la Santat|OMS]] o precisa plan dins sas recomandacions al subjècte de la dolor per l'enfant<ref>{{En}} {{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20131203063837/http://www.sfpediatrie.com/fileadmin/mes_documents/pdf/Informations__recommandations/D/Guidelines_OMS_Douleur.pdf Guide des recommandations de l'OMS] <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;20</ref> qu'es comunament sosestimada. Diferents organismes definisson l'encastre semantic, recampan las coneissenças [[Fisiologia|fisiologicas]], e liuran de recomandacions de tractament sovent ligats a las diferentas classas d'edats. Per exemple dins la [[francofonia]] se pòt citar l'INSERM sus l'aspect scientific<ref name="INSERM">[https://web.archive.org/web/20140202095050/http://www.inserm.fr/thematiques/neurosciences-sciences-cognitives-neurologie-psychiatrie/dossiers-d-information/la-douleur Dossier douleur a l'INSERM]</ref>, lo CNRD per l'archivatge de las informacions<ref>[http://www.cnrd.fr Centre National de Ressources de lutte contre la Douleur] (CNRD)</ref>, la SFETD per l’exploracion medicala de las via de tractament<ref>[http://www.sfetd-douleur.org Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur] (SFETD)</ref>, o encara l'AQDC al subjècte de la dolor cronica<ref>[https://web.archive.org/web/20170209201738/http://www.douleurchronique.org/ Association québécoise de la douleur chronique] (AQDC)</ref> Pasmens, malgrat l'emergéncia de mejans tecnics, lo diagnostic demora malaisat qu'existís una tendéncia naturala de s'aparar de la percepcion de la dolor d'altrú, es entre autres la rason de la realizacion d'escalas d'evaluacion de la dolor. === Mejans tecnic === [[Fichièr:Eye_dilate.gif|vinheta|La dilatacion de la [[pupilha]] sembla correlada amb l'arribada de la dolor, dels mejans de mesura son en recerca]] En 2014, un mejan tecnic per « mesurar » la dolor relativament a la dilatacion reflèxe de la [[pupilha]] es en cors d'evaluacion. La pupilhometria permetriá d'adaptar pel melhor los tractaments antidolor, subretot per las personas endormidas ont la dilatacion de la pupilha es pas sensibla a d'autres factors, coma l'estrès, mas son evaluacion suls enfants sembla donar de bons resultats<ref>[https://web.archive.org/web/20140307033131/http://www.franceinfo.fr/sciences-sante/une-nouvelle-camera-pour-mesurer-la-douleur-1327105-2014-02-21 Une nouvelle caméra pour mesurer la douleur] (France Info), extrait : « “Les études qu'on est en train de mener chez l'enfant montrent que c'est efficace” explique l'un des anesthésistes-réanimateurs de cet hôpital, le <abbr class="abbr" title="Docteur">D^r</abbr> Nicolas Louvet.</ref>. === La dolor de l'autre === Sego Nicolas Danziger<ref group="Note">Neurologue et chercheur sur la fonction de l'[//fr.wikipedia.org/wiki/Empathie empathie] dans la perception de la douleur de l'autre à la Pitié-Salpétrière (source : libération, [http://www.liberation.fr/sciences/2009/06/02/j-ai-mal-pour-toi_561427 J'ai mal pour toi] )</ref> la vision de la dolor per l'autre crea une « emocion aversiva » per un mecanisme dich de « resonança emocionala ». Mas precisa qu'aquel mecanisme coneis de manca, per exemple en cas de diferéncia etnica o religiosa, que d'un autre costat pòt realizar « una volontat fugida o d’alunhament d'aquel que patís », e que « de fòrça òbras scientificas mostrèron, aqueles darrièrs ans, que lo còrs medical aviá encara tendéncia a malestimar la dolor dels pacients »<ref>Nicolas Danziger interrogé par tenou'a dans [http://tenoua.org/la-douleur-de-lautre/La douleur de l'autre]</ref>. Es aisit de trobat la pròvas d'una denegacion collectiva de la dolor per altrú subretot al subjècte de l'enfant qu'es largament sosestimada en mitan espitalièr<ref name="2006DREES">[http://www.drees.sante.gouv.fr/IMG/pdf/serieetud61.pdf La prise en charge de la douleur chez l'enfant lors de son passage dans des lieux de soins ambulatoires], <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;9 ({{6|e}} feuillet du {{Pdf}})</ref>. [[Daniel Annequin]] quitament afirma: « Per l'enfant tornan de luènh, pendent d'annadas aviam volgut ignorar que l'enfant sentissiá la dolor […] Se disiá que las fibras C èran pas mielinizadas, mas son pas jamai mielinizadas, aviam coma aquò tota una seria d'argumentaris pseudoscientifics<ref name="DA-FI">Danniel Annequin, dans l'[http://www.franceinter.fr/emission-la-tete-au-carre-douleur-et-anti-douleur émission ''la tête au carré'' du 9 octobre 2013], intervention à partir de la <abbr class="abbr" title="Vingt-troisième">23^e</abbr> minute</ref> ». E es mòstra scientifica de la capacitat del noirigat de sentir la dolor foguèt fach en 1987<ref group="Note" name="1987A">Par [//fr.wikipedia.org/wiki/Kanwaljeet_Anand Kanwaljeet Anand], dans ''la douleur et ces effets chez le nouveau-né et le fœtus humain'' {{Article|langue=en|titre=Pain and its effects in the human neonate and fetus.|périodique=The new Engl journal of medecine|auteur=[[Kanwaljeet Anand|KJS Anand]]|auteur2=PR Hickey|numéro=317(21)|année=1987|pages=1321-1329|url=http://www.cirp.org/library/pain/anand/}}</ref>, e donc sa presa en carga de per abans existissiá qu’excepcionalament, quitament per las intervencions mai pesugas<ref name="2000LR">[https://web.archive.org/web/20140219142350/http://www.larecherche.fr/savoirs/medecine/douleur-enfant-reconnaissance-tardive-01-11-2000-83066 « Douleur de l'enfant : une reconnaissance tardive »] Article La Recherche {{numéro|336}}, année 2000.</ref>. Aquel relatiu refús de veire la dolor de l'autre es pas pròpri al mitan medical tampauc universal coma o mòstra un estudi eissida del plan dolour 2006 que destria dos tipes d'actitud destriada tanben pels sonhants que pels parents<span></span>: los « reservats » e los « sensibilizats », cadun reprochant respectivament a l'autre grop lo tròp o lo tròp pauc de presa en carga, per « sensiblariá » o per « denegacion ». Aquela distinccion fa reson amb aquela d'un autre estudi sociologic que divisa los metges tanben en dos grops<span></span>: los « compatissents » e los « negators »<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/1993 1993], ''La douleur de l'enfant'', [//fr.wikipedia.org/wiki/Annie_Gauvain-Piquard Annie Gauvain-Piquard] et Michel Meignier, ed. </ref>{{,}}<ref group="Note">Précision et rapprochement de ces termes aux ''{{14e}} Journée Unesco La douleur de l’enfant. ''</ref>. === Escalas d'evaluacion de la dolor === La percepcion de la dolor, de son intensitat, es subjectiva. Lo meteis fenomèn (traumatisme, [[malautiá]]) serà sentit de biais diferent segon la persona e segon la situacion. La dolor pòt anar d'una simpla incomodacion fins a un malaise, veire la mesa en dangièr del pronostic vital o psiquiatric de la persona. L'evaluacion per l'autre es donc complèxa, es que s'apiejam de preferéncia sul testinòni mercé a un supòrt d'autoevaluacion e de las escalas d'évaluacion de la dolor especificas quand es impossible o insufisent. ==== Autoevaluacion ==== L'autoevaluacion consistís demandar directament a la persona patissent lo nivèl de sa dolor. Demanda una cooperacion e una bona compreneson, e s'apièja sus d'escalas medicalas estandardizadas (numericas, visualas analogicas, verbalas simplas e verbalas relativas…)<ref name="auto-ev">{{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20170329150440/http://www.chu-toulouse.fr/IMG/pdf/clud_echelles_autoevaluations_douleur.pdf Echelles d’auto-évaluations de la douleur]</ref>. L'autoevaluacion es pas sonque una evaluacion de la dolor, es tanben un biais de comunicar amb l'equipa medicala. Dins lo cas de dolors cronicas per exemple, la cotacion de la dolor indica pas sonque la dolor sentida, mas globalament l'alteracion de la qualitat de vida e l'angoissa emocionala<ref><span class="ouvrage" id="A._F._Allaz2016"><span class="indicateur-langue">(<abbr class="abbr" title="Langue : anglais">en</abbr>)</span> A. F. <span class="nom_auteur">Allaz</span> ''<abbr class="abbr" title="et alii (et d’autres)">et al.</abbr>'', <cite style="font-style:normal" lang="en">« Pain Intensity Relentlessly At Its Worst : Pain As A Message? »</cite>, dans <cite class="italique" lang="en">16th World Congres on Pain</cite>, Yokohama, International Association for the Study of Pain (IASP), <time class="nowrap">26–30 septembre 2016</time> <small style="line-height:1em;">([https://web.archive.org/web/20201126154954/https://event.crowdcompass.com/wcp2016/activity/J77lE0cJE7 présentation en ligne])</small>, <abbr class="abbr" title="chapitre(s)">chap.</abbr>&nbsp;</span></ref>. ==== Eteroevaluacion ==== Tanben existís d'escalas d'evalucion especificas fondadas sus l'observacion del comportament del pacient. Al contrari de las escalas d'autoevaluacion demandan pas la participacion del pacient e son d'aquel recomandadas dins l'evaluacion de la dolor per las personas que l'autoevaluacion pausa problèmas per diferentas rasons. En mai del testimòni de l'entorn que pòt evaluar las diferéncias al quotidian, los cambiaments venguts, existís d'escalas d'evaluacions especifica coma l'escala San Salvadour<ref>{{Pdf}} [https://web.archive.org/web/20160309200439/http://www.chu-toulouse.fr/IMG/pdf/salvadour.pdf SAN SALVADOUR : échelle d’évaluation de la douleur du patient polyhandicapé]</ref>. ===== Enfants e noirigats ===== Lo signe abitual de l'expression de la dolor per l'enfant petit est lo crit que lo o los parents arriban sovent a destriar d'autres crits (paur, fam…), mas a un estadi superior de dolor, lo noirigat es sovent prostrat. Existisson mai d'una escala, mas pauc utilizadas en practica, s'agís de la grasilha DESS (Dolor enfant San Salvadour), de l'escala NCCPC ''(Non communicating children’s pain checklist)'' o GED-DI (Grasilha d’evaluacion de la douleur deficiéncia intellectuala) e de l'escala EDINN (Escala de dolor e d'inconfòrt del nascut novelament e del noirigat). Lo problèma principal d'aquelas escalas e que comptan d'itèms longs de recampar e son pas utilisables en urgéncia. ===== Personas d'edat ===== Per las personas d'edat, e subretot quand patisson de trèbles cognitius coma [[malautiá d'Alzheimer]], se pòt utilizar l'escala Doloplus<ref>[http://www.doloplus.com/ Échelle Doloplus]</ref>, e frequentament utilizada, l'escala ECPA<ref>[https://web.archive.org/web/20160609002226/http://papidoc.chic-cm.fr/12echelecpa.html L'échelle comportementale de la douleur chez la personne âgée (ECPA)]</ref>. == Tipes de dolor == Se dich dolor discrèta o aguda, o alara cronica o recidivanta === Dolor aguda === [[Fichièr:Injured_Bystrov.JPG|vinheta|Una dolor plan viva inducha mai sovent una posicion reflèxa (recauquilhada), lo crit o los gemècs, una respiracion accelerada e irregulara, de sanglòts, la compression o proteccion per la man de la zona dolorosa... illustrada aicí per l'actitud d'un esportiu pauc après lo traumatisme.]] La dolor aguda es una dolor viva imediata, e mai sovent brèva. Es causada per una estimulacion nociceptiva de l'organisme, tala una lesion istologica, podent se produire jos la forma d'un estimulús termica (contacte de la pèl amb de fuòc) o mecanic (un pinçament, un tust). « La dolor aguda jògz donc un ròtle d’alarma que permetrà a l’organisme de reagir e de se protegrr fàcia a un estimulús mecanic, quimic o termic. » Sa foncion d'alèrta es alara justificada, çò qu'es pas mai necessari dins lo cas amb una dolor cronica. === Dolor cronica e malautiá en causa === « La dolor se dich cronica o patologica, quand la sensacion dolorosa passa tres meses e dven recurrenta. » La dolor cronica es una malautiá greva e invalidanta. Las consequéncias de las dolors cronicas son tan organicas (ipertension arteriala segondària, atrofia musculara) coma psicologicas, amb una modificacion comportementala podent anar de l'anxiodepression fins a de trèbles de la depersonalizacion amb risc suicidari crescut<ref>{{En}} Michael T. Smith, Robert R. Edwardsa, Richard C. Robinsonb, Robert H. Dworkinc. </ref>. Fòrça societats sabentas, que la Societat francesa d'estudi e de tractament de la dolor<ref>[http://www.sfetd-douleur.org site internet de la Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur]</ref> (SFETD), l'Associacion internacionala d'estudi de la dolor<ref>{{En}} [http://www.iasp-pain.org Site internet] de l’''{{Lang|en|International Association for Study of Pain}}''.</ref> o la Societat internacionala de neuromodulacion<ref>[http://www.neuromodulation.com/ Site internet] de la Société Internationale de Neuromodulation.</ref>, insistisson sus l'importança de la dolor cronica dins la populacion generala; de 15 a 25 % de la populacion serián victimas de dolors cronicas. Las dolors cronicas son subretot de dolors neuropaticas dins l'encastre de malautiás generalas que tòcan lo sistèma nerviós. Per exemple la diabèti insulinica provòca subretot une destruccion dels nèrvis periferics amb una ipoestesiá, mas dins unes cases, l'atencha dels nèrvis periferics tendrà cap a un estat d'iperestesiá. Los damatges pòstoperatòris dels nèrvis periferics son tanben al causas màger de dolors neuropaticas. De fach, tot damatge a un nèrvi periferic o d'una estructura del sistèma nerviós central pòt s'exprimir per de dolors neuropaticas cronicas. Lo mecanisme d'aquelas dolors se basa uèi sus la pèrda del ''gate control'' (Lo [[gate control]] esquematicament l'enebicion de las vias nociceptivas Aδ e C per las grossas fibras sensitivas-motriças). ==== Patologias en causa ==== Es malaisit de fa una lista complèta dels sindròmas doloroses cronics<ref>{{En}} Dworkin RH, Backonja N, Rowbotham MC, Allen RR, Argoff CR, Bennett J. {{et al.}} </ref> am per exemple<span></span>: * las migranas e los sindròmas migranós refractèris; * las cefalèas cervicogenicas; * Lo ''Failed Back Surgery Syndrome ''o Sindròma de Fracàs de la Cirurgida de l'Espatla<br> * las dolors neuropaticas pòstopertòrias cronicas; * las dolors neuropaticas; * las dolors de l'arterita; * Los sindròmas dolorosas complèxes de tipe I e {{II}}<ref>{{En}} Kemler MA, de Vet HC, Barendse GA, van den Wildenberg FA, van Kleef M. « Spinal cord stimulation for chronic reflex sympathetic dystrophy – five-year follow-up » ''N Engl J Med.'' 2006;354:2394–6. </ref>; * las dolors del membre fantasme; * las dolors de las patologias osteoarticularas cronicas; * las lombalgias cronicas * Etc Los autres mecanismes de dolor cronica son: * de dolors inflamatòrias per iperstimulacion de las vias nociceptivas sens damatge dirècta d'aquelas; * las dolors mecanicas per destruccion de las articulacions; * l'isquemia d'origina vasculara amb una compausanata neuropatica per isquemia dels nèrvis dels membres. ==== Efièchs ==== Progressivament lo comportament se pòt modificar de signes de [[depression]] amb ànsia, agressivitat cap a l'entorn, podent anar fins a de vertadièr trèbles depressius màger e una despersonificacion. En parallèl la persona patissent de dolor cronica se pòt desocializar tot avent benlèu l'imatge de qualqu'un avent aqurit de « beneficis secondaris » pendent lo periòde de cronicizacion de la dolor. Sul plan terapeutic e a causa del damatge organic e psicologic o psiquiatric de la persona, una presa en carga multidisciplinària es donc teoricament necessària. Cal trencar un cercle viciós que la dolor es la partença e que deu èsser tractada abant o pendent la presa en carga psicoterapeutica. ==== Dolor cancerosa ==== Una autra forma de dolor cronica es la « dolor cancerosa » qu'es ligada al quite càncer o a las consequéncias dels tractaments, que pòt induire de dolors neuropaticas o impressivas en foncion del mecanisme. La forma mai rara de la dolor cronica es la dolor ''{{Lang|la|sine materia}}'' qu'es un diagnostic d'eliminacion. Es una dolor qu'a pas d'origina organica aparenta. Aquel diagnostic deuriá èsser evocada sonque al subjècte d'una dolors que las exploracions complementàrias morfologicas (IRM, TDM) e neurofisologicas (electromiogramas, electroneurogramas, potencials evocats somestesics) son e domora normalas. === Dolor a l'esfòç e medecina de l'espòrt === Pendent l'examèn medical dels [[Muscle|muscles]], subretot en medecina de l'espòrt, aqueles diferents temps de l'examèn permeton de detriar entre las diferentas patologias possiblas. Lo mètge examinant cercarà par l'interrogatòri e tanben per l'examèn clinic a individualizar de tipes particulars de dolors muscularas que pòdon orientar cap a las causas que pòdon èsser d'accidents esportius, o alara de malautiás plan individualizadas que se manifestan per diferents tipes de dolors muscularas<ref>A. Farhi, [http://www.commentguerir.com/article/douleurs-musculaire « différentes types de douleurs musculaires »], 2009.</ref>. Se la dolor musculara es presenta a l'esfòrç. L'arrèst de l'esfòrç fisics o la bassa de son intensitat fa diminuir o deapareisser la dolor. Es presenta al repaus, quand los muscles son "fregs". La palpacion del muscle concernits provòca o aumenta la dolor: rictus dolorós sus la cara del subjècte, reaccion de retirada. La contraccion volontària provòca o aumenta la dolor. L'inflamacipn: la dolor inflamatòria es mai importanta de vèspre e en començament de nuèch (quand lo taus sanguin de [[cortisòl]] natural es al mai bas). Diminuís o desapareis après caufament e a l'esfòrç. La dolor mecanica se fa de contunh, diminuís pas veire aumenta a l'esfòrç. Aumenta pas de vèspre, nimai al començament de la nuèch, e diminuís la mobilizacion s'arrèsta. De toxinas bacterianas, vegetalas, fongicas o animalas ([[Verin|verins]]) pòdon èsser de fonts vivas de dolors<ref>{{En}} Loris A. Chahl et E.J. Kirk « Toxins which produce pain » ''Pain'' 1975;1(1):3-49. </ref> == Tractaments == Lo tractament inadeqüat de la dolor es plan espandit dins lo domèni quirurgical e dins lo dènis espitalièr e d'urgéncia en general<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista|nom1=Cullen L}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. Aquela negligéncia s'espandís dempuèi tota epòca<ref>{{Cite book}}</ref>. Los africans e latinoamericans serián mai nombroses a patir entre las mans d'un mètge<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>; e la dolor per las femnas es mens tractada que pels òmes<ref name="pmid11521267">{{Revista}}</ref>. E la dolor per l'enfants, e subretot pels mai pichons, èra negada oficialament e scientificament fins a la mitat  dels 1980, aqueles essent regularament operada sens anestesia<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Claude_Guillon_(écrivain) Claude Guillon], [https://web.archive.org/web/20130420103924/http://claudeguillon.internetdown.org/article.php3?id_article=141 Douleur chez l’enfant : Histoire d’un déni] (tiré du livre ''À la vie, à la mort - Maîtrise de la douleur et droit à la mort'' {{ISBN|9782911606144}})</ref>. L'''{{Lang|en|[[International Association for the Study of Pain]]}}'' explica per exemple que la dolor deuriá èsser presentada dins los [[dreches de l'Òme]] e que la dolor cronica deuriá èsser considerada coma malautiá<ref>{{En}} Delegates to the International Pain Summit of the International Association for the Study of Pain (2010) [https://web.archive.org/web/20110513203221/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=Declaration_of_MontrandNum233_al "Declaration of Montreal"] consulté le 4 janvier 2010.</ref>. Aquelas modificacion, per l'ora, es sonque presetada en China e en Austràlia<ref name="isbn0-7817-7388-1">{{Cite book}}</ref>. En 2013, solas 2 personas sus 10 epl mond an accès als analgesics. Quitament dins los païses desvolopats, lo tractament de las dolors intensas demora insufisent, entre autre 70 a 90 % de las malauts tocats d'un càncer en fasa terminala<ref>[https://web.archive.org/web/20141101171838/http://www.cles.com/droits-humains/article/80-des-humains-prives-d-antidouleur « 80 % des humains privés d'antidouleur »] dans CLES {{n°|81}}, février-mars 2013</ref>. Cada annada, de desena de milions de personas pel mond acaban lors jorns dins de sofrenças insuportablas que poirián pasmens èsser aisidament aleujadas<ref>{{En}} Rapport de ''{{Lang|en|Human Rights Watch}}'' : [http://www.hrw.org/node/98936 « Global State of Pain Treatment »] 2011</ref>. Obstacles a la presa en carga de la dolor<span></span>: * se considerava fins als [[Annadas 1980|ans 1980]] que los noiregats patissián pas en rason de la [[Mielina|mielinizacion]] incomplèta de lors [[Neuròna|neurònas]]. Mas l’existéncia de la dolor a l'edat mai jove, e subretot la pròva scientifica dels efièchs deletèris de sa non presa en carga, son una donada centrala dels tèxtes oficials actuals; * la dificultat de l’identificacion e de l'evaluacion de la dolor per l’enfant<ref>[https://web.archive.org/web/20160615123341/http://www.has-sante.fr/portail/upload/docs/application/pdf/doulenf4.pdf Évaluation et stratégie de prise en charge de la douleur aiguë en ambulatoire chez l'enfant de 1 mois a 15 ans] <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;7</ref>, et la potenciala negacion d'aquela<ref group="Note">Dans le contexte d'une prise en charge hospitalière {{Citation|le parent a tendance à nier la douleur [...] que le praticien nie la douleur.}}</ref> ; * la dolor se pòt utilizar coma un element diagnostic per revelar una malautiá o un mal. Unes quite actes diagnostics son generators de dolor, que son los actes invasius coma una ponccion ossosas ; * lo tractament de la dolor aguda utiliza de [[Medicament|medicaments]] classificats coma estupefiants que pòdon crear d'[[Addiccion|addiccions]] ; * unes avançan lo pes de la cultura judeocrestiana ont l'òme e la femna foguèron destinats a sofrir essent caçat del [[paradís]]. Ara, la dolor es considerada coma una malautiá especifica. === Medicamentoses === La dolor aguda abitualament se sonha amb de medicaments coma los [[Analgesic|analgesics]] e anestesiants. La dolor cronica, pasmens, es mai complèxa e demanda los esfòrces coordonats d'una equipa de professionals de la santat, çò qu'implica tipicament de [[Mètge|mètges]], psicoclinicians, fisioterapeutas, ergoterapeutas e infirmièrs<ref>{{En}} Thienhaus, O; Cole, BE (2002). </ref>{{,}}<ref>{{En}} Main, Chris J.; Spanswick, Chris C. (2000). </ref>. L'[[Organizacion Mondiala de la Santat|OMS]] definís tres lindals de dolor que s'associa associe de principis terapeutics. Al nivèl 1, se de dolors fèbles o moderadas son diagnosticadas, d'antalgics non morfinics ([[paracetamòl]], antiinflammatòris non esteroïdian (AINS) per exemple, [[aspirina]] o [[ibuprofèn]]) se pòdon presciure. Al nivèl 2, se de dolors moderadas son diagnosticadas, un antalgic derivat de la morfina (codeïna (associada e de paracetamòl), tramadòl e nefopam) se pòt presciure. Al nivèl 3, de dolors intensas, de [[morfina]] e d'oxicodòna se pòdon utilizar<ref>{{Ligam web}}</ref>. De naotar la classificacion delicata del nefopam (Acupan) dins los lindals de l'OMS. S'agís d'un antalgic non morfinic (= lindal 1 de l'OMS) mas de poténcia equivalenta a un medicament de lindal 2. Lo tractament de la dolor depend de l'intensitat e de son origina, lo tractament definitiu essent lo tractament de la causa, quand es possible. Pòt utilizar un reconfòrt, per desviar l'atencion, per explicar çò que se passa (diminuir l'ànsia); aquò es plan flagrant amb: los enfants, a una posicion d'espèra (installacion del pacient dins una posicion que minimiza la dolor; lo pacient pren mai sovent instinctivament aquela posicion), al freg o al caud (seguent lo tipe de dolor mecanica o inflamatòria, e aplicada localament e amb moderacion, calma lo dolor), a l'[[odontologia]] (dolors de postura (muscles, mialgias) inducha per la nautor inadaptada de las dents naturalas<ref>[http://www.lecourrierdudentiste.com/dossiers-du-mois/prescription-medicamenteuse-en-pathologie-et-chirurgie-buccale-lles-antalgiquesr.html La prescription des antalgiques en odontologie]</ref>, a la quinesiterapia (massatge, fisoterapia), a l'[[ipnòsi]], a d'antiinflamatòris, a d'[[Analgesic|antalgics]], e de sedatius (fins a l'anestesia) e, a vegada, l'antalgia intervencionala es utilizada. Dins las dolors intensas, un pacient possedís la possibilitat de gerir l'antalgia quand es administrada per perfusion de [[morfina]]<span></span>. Aquela modalitat d'analgesia se nomena analgesia contrarotlada pel pacient (ACP) o PCA en anglés. Lo tractament de la dolor pòt tanben s'apiejar sus de metòdes de tractaments fisics inclusissent per exemple quinesiterapia, osteopatia, ergoterapia e reeducacion sensitiva de la dolor === Psicologics === Los individús que recebon un sosten social redusent los riscs de patir de càncers<ref>{{En}} Eisenberger, NI; Lieberman (2005). </ref>. Es possible que de pacients patissent de dolors cronicas sián tan absorbidas dins una activitat o un divertiment que sentisson pas mai la dolor, o qu'aquela siá fòrça diminuida<ref name="Melzack_Wall_1996_22-23">{{En}} Melzack, R; Wall, PD (1996). </ref>. Las [[Psicoterapia cognitiva e comportamentala|terapias cognitiva e comportamentalas]] (TCC) son eficaças per reduire las sofrenças associadas a las dolors per unes pacients, mas aquela diminucion de la dolor demora insufisentas e amb un nivèl de pròva encara tròp fèble<ref>{{Revista|nom1=Vlaeyen JW, Morley S}}</ref>. Las psicoterapias d'inspiracion psicanalitica (P.I.P) pòdon tanben reduire las sofrenças provocadas per las dolors cronicas, aqueles resultats positius demandan pasmens pel pacient un interés per sa vida psiquica e lo procediment d'introspeccion<ref>C. Demange, C. Husson, D. Poivet, JP Escande. </ref>. Una revista de 2007 sus 13 estudis afirma que l'[[ipnòsi]] redusís la dolors dins unas condicions, pasmens se lo nombre de pacient avent participat a aquel estudis es un pauc bas<ref name="Elkins2007">{{Revista}}</ref>. === Per de medecinas alternativas === La dolor es la rason màger per que los individús utilizan la medecina non convencionala<ref name="Astin1998">{{En}} Astin, JA. </ref>. Un analisi sus 13 estudis dins lo tractament de nauta qualitat de la dolors per acupunctura conclutz qu'existís una pichona diferéncia dins los tractaments qu'inclusisson pas l'acupunctura<ref>{{En}} Madsen MV, Gøtzsche PC, Hróbjartsson A. « Acupuncture treatment for pain: systematic review of randomised clinical trials with acupuncture, placebo acupuncture, and no acupuncture groups » ''BMJ'' 2009;338:a3115. </ref>. L'[[omeopatia]] es un autre metòde terapeutic utilizat per unes pacients per solaçar la dolor. Lo principi de similitud qu'es una de las basa del prescriptors a de caracteristicas semblablas a aquela de las dolors dels pacients. Lo mètge omeopatic vòl d'en primièr diagnosticar de biais purament medical puèi cerca a individualizar los simptòmes especifics del quita malaut, los mai personals, caracteristicas, dins son biais de manifestar sa malautiá, que mena a seleccionnar los medicaments mai semblables al cas<ref>[https://web.archive.org/web/20150317021930/http://homeophyto.com/dossier/D157.html Homéopathie et douleur sur Homeophyto.com]</ref> == Estudis == === Reaccion === La reaccion a la dolor es utilizada per evaluir l'estat neurologic d'un patient, e entre autre son estat de consciéncia. Fa partit del bilanç dels secoristas e tanben de l'[[escala de Glasgow]]. Se la victima a pas de reaccions espontanèa, ni al bruch o al tocat, sa reaccion a la dolor es testada. Cal realizar una estimulacion que cause pas de nafras mimai agreujament de l'estat. I a mai d'un metòde. Un pinçament de la pèl foguèt lontemps practicat; se lo cal evitat. Sus una persona conscienta, un leugièr pinçament a las extremitats se pòt realizat (dessús de la man o del pé, fàcia intèrna del braç) per verificar se la persona sentís çò que li es fach, mas pas coma metòde d'estimulacion d'una persona sens reaccion. Una pression amb los dets sul rèire de la maissa inferiora, jos las aurelhas e una pression piejada al nivèl sosorbitari. === Epidemiologia === La dolor es la causa màger de visita en mitan espitalièr dins 50 % des cases<ref>{{Revista}}</ref>, es una practica de visita presenta dins 30 % de las familhas<ref name="pmid12160512">{{Revista}}</ref>. Fòrça estudis epidemiologics de diferents païses mòstran una prevaléncia nauta de dolor cronica presenta per 12-80 % de la populacion<ref name="pmid20358856">{{Revista}}</ref>. Ven mai evidenta a l'apròche del decés pels individús<ref name="Death2010">{{Revista}}</ref>. Una enquèsta de 6 636 enfants (edats entre 0–18 ans) afirma que, sus 5 424 enfants interrogats, 54 % faguèron l'experiéncias de dolors dins los darrièrs meses. Un quart d'entre eles contan que fan l'experiéncia de dolors presentas o perlongadas dempuèi tres meses veire mai, e un tèrç d'entre eles contan que fan l'esperiéncia de dolor frequentas e inteusas. L'intensitat de las dolors cronicas èra mai nauta per las filhas, e la dolor cronica aumenta per las filhas de 12 e 14 ans d'edats<ref name="pmid10863045">{{Revista}}</ref>. === Tolerança === La percepcion de la dolor se pòt aumentar o diminuir per de medicaments. Sens medecina, depend fòrça del tipe de dolor, del contèxte e de la cultura del pacient. Dins un contèxte rassegurant, o al contrari fòrça très dificil (situacion de guèrra) l'intensitat de la dolor pòt diminuir. Per exemple, experimentalament, la simpla preséncia de plantas vèrdas dins una cambra diminuís l’intensitat persebuda d'una dolor<ref>S.-H. Park, R.H. Mattson, E. Kim, 2004, ''Pain tolerance effects of ornamentalplants in simulated hospital patient room '' ; ISHS Acta Horticulturae 639: XXVI International Horticultural Congress: Expanding Roles for Horticulture in Improving Human Well-Being and Life Quality ([https://web.archive.org/web/20160303182758/http://www.actahort.org/books/639/639_31.htm Résumé], en anglais)</ref> e de l'estat psicologic del pacient. === Antropologia, sociologia === La dolor es pas considerada nimai presa en compte dels meteis biais segon las [[Cultura|culturas]] o las religions. Cada pòble a la sieuna concepcion de la dolor, e mai generalament de la sofrença. Aquela nocion s’aplica tan al beneficiaris dels sonh qu'a las valors dels sonhants. En efièch, « son pas sonque los malauts qu'intègran lor dolor dins lor vision del mond, mas tanbe los mètges e las infirmièras que projetan lors valors, e sovent lors prejutjats, sus çò que vivon los pacients que n'an la carga. »<ref>LE BRETON D., 1995, {{P.}}136</ref>. Vaquí un exemple qu'illustra fòrça plan las diferéncias qu'existisson entre las culturas al subjècte lo quita sens que se dona a la dolor<span></span>: « Un [[Etnologia|etnològ]] conta que dins la societat qu'estudia, una femna sabent qu'el possedís una troça de secors li mena son enfant, ele li ditz que l'enfent ten un leugièr « malon » al pé, la maire coma l'enfant sembla pas considerar la nafra amb gravetat. Quand l'etnològ deliga lo bendatge de fuèlha de bananièr, descobrís estabosit que l’òs de l’enfant de son pé aparéis, segon los tèrmes de l’etnològ « una massa gelatinosa » se pòt veire. Dins aquela meteissa societat, es cridat un autre còp al lièch d'una dolla patissent de constipacion. Aquel darrièr cas, d’una gravetat mendre al vejaire de l'etnològ es considerat coma fòrça greu membres d'aquela societat del sud oèst de [[Tanzania]], qu'aquela constipacion pòt aver per causa una accion malvolenta, per exemple aquela d'un masc. ». Per evaluar la dolor cal don considerar l’origina etnica, la religion o la filosofia de vida de las personas sonhadas, e, dins lo cas dels enfants espitalizats, de l’origina de lor parents. Globalament los pacients eissits d'una religion del libre (josieu, crestian, musulman) considèran que la dolor es una volontat de Dieu, una espròva e l'actitud coratjosa fàcia e aquela permet lo rescat de las decas de l'umanitat. ''A contrario'', se pòt estonar que de pacients qualificats de "mediterranèus" practicant las religions del libre exteriorizan a grand bruch dolor e exagerisson lor sofrença, çò se venguèt al sègle XX lo mite del "sidròma mediterranèu". Mai lo fach que s'agís pas d'un sindròma amb de simptòmas precises, foguèt constat qu'otra Atlantic, de personas de meteissas culturas religiosas ne son d'excellents exemples. Al subjècte de las dolors de la jasilha, una granda retenguda de las femnas [[Asia|asiaticas]] (subretot del Sud-Èst) que, per lor actitud crentan de getar la vergonha sus lors familhas, alara que las latinoamericanas son dins lo registre opausat, que mai cridan, mai l'enfant serà bèl. === Psicologia === La presa en carga de la dolor pòt s'explicar pel fach que « (…) la practica quotidiana d’actes doloroses obliga lo sonhant a realizar un nombre de mecanismes de defensa per tòca de lo protegir, de l'aparar contra l’engravament e la contaminacion per la sofrença de l’autre… » Un aspècte de reson que pòt produire la dolor de l’enfant es notada pel sonhant: la denagacion. La denegacion de la realitat es un mecanisme de defensa dels sonhants que negan totalament una partida mai o mens importanta de la [[realitat]] extèrna. « La denegacion es un mecanisme psicologic ont la persona reagis comma se sa pensada èra tota poderosa e sufiriá de refusar la pensada d’una causa per qu'aquela causa exista pas. Mecanisme patologic quand es prevelent e regde mas que se trapa de biais atenuat per totòm jos la forma<span></span>: « cal pas pensar al malastre, a la mòrt, etc »; eritage de la [[pensada magica]] pels joves enfants. Dins la relacion de sonh, aquela denegacion se manifèsta rarament de biais dubèrt mas puslèu de biais inconscient que pòt se traduire per la persistença d’actituds nocivas (la denegacion favoriza las conducha a risc)… ». Existís una autra nocion que pòt comptar dins aquela de negacion dels sonhants fàcia a la dolor de l'enfant: lo concèpte d'amnesia infantila que fa partit del desvolopament psicologic de l'enfant. Aquò explica la facilitat dels sonhants a prene pas en compte la dolor de l'enfant, se remembrant pas eles meteisses çò que sentiguèron e visquèron quand èran enfant. Un autre concèpte interessant al subjècte del viscut de la dolor pels sonhants es lo transferiment. Los sonhants adults resistisson melhor a la dolor en general, e donc transferisson lor sentit e lors emocions sus la persona que sonhan. Penson que l'enfant supòrta la dolor del meteis biais qu'eles o fan. === Recerca === Existís una associacion internacionla per l'estudi de la dolor (''International Association for the Study of Pain ''ou'' IASP'')<ref>Mayer EA, Bushnell MC, International Association for the Study of Pain (2009) “Functional pain syndromes : presentation and pathophysiology”. </ref>, basada a Seattle puèi a Washington. Sosten la recerca dins aquel domèni, publica una lètra mensuala<ref>IASP e-Newsletter</ref> e publiquèt una novèla ''classificacion de las dolors cronicas''<ref>''[https://web.archive.org/web/20121103230917/http://www.iasp-pain.org/Content/NavigationMenu/Publications/FreeBooks/Classification_of_Chronic_Pain/default.htm Classification of Chronic Pain]'' ; librement téléchargeable sur le [https://web.archive.org/web/20140127111250/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=About_IASP3&Template=%2FCM%2FHTMLDisplay.cfm&ContentID=1608 site web de l'IASP]</ref> per permetre als cercaires e clinicians tractan la dolor d'utilzar un vocabulari comun, codificat e a aprovat<ref>[https://web.archive.org/web/20131022115443/http://www.iasp-pain.org/AM/Template.cfm?Section=Classification_of_Chronic_Pain&Template=%2FCM%2FContentDisplay.cfm&ContentID=16261 Abbreviations], ''classification des douleurs chroniques'' de l'IASP</ref>. == Dins lo regne animal == Las coneissenças al subjècte de la nocicepcion e la dolor pels animals invetebrats son encara fòrça fragmentars<ref>[//fr.wikipedia.org/wiki/Georges_Chapouthier Georges Chapouthier], La douleur : des animaux à l’homme, dans (sous la direction de T. Auffret Van Der Kemp et J. C. Nouët) "Homme et animal : de la douleur à la cruauté", Collection « Le mouvement des savoirs », Éditions de l’Harmattan, Paris, 2008, <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;25-38</ref>. [[Fichièr:Jan_Baptist_Weenix_-_Portrait_of_René_Descartes.jpg|drecha|vinheta|Retrach de René Descartes per Jan Baptist Weenix (1647-1649).]] L'un dels metòde per conéisser la dolor pels umans es de pausar una question<span></span>: una persona pòt exprimir una dolor qui pòt èsser detectadaper de mesuras fisiologicas conegudas. Pasmens, coma pels noirigats, los animals non umans pòdon pas pausar de question sus çò que sentisson; atal los critèris destinats als umans se pòdon pas adaptar als animals. Los filosòfs e scientifics s'ocupèron d'aquelas dificultats d'expression. [[René Descartes]], per exemple, explica que los animals mancan de consciéncia e fan l'experiéncia d'una dolor diferenta d'aquela sentida pels umans<ref name="nuffield45">{{En}} Working party of the Nuffield Council on Bioethics (2005). </ref>. Bernard Rollin de l'Universitat d'estat del Colorado, principal autor de doas leis federalas al subjècte de la dolor animala<ref>{{Revista}}</ref>, redigís que los cercaires, pendnet  las [[annadas 1980]], demoravan incertans al subjècte de l'experiéncia de la dolor sentida pels animals, e qe los veterinaris, formats al EUA abant de 1989, aprengavan a ignorar la dolor pels animals<ref name="Rollin117">{{En}} Rollin, B. (1989) ''The Unheeded Cry: Animal Consciousness, Animal Pain, and Science''. </ref>. Dins sas discussions amb de scientifics e veterinaris, li èra demandat de « provar » que los animals son conscients e de donar de pròvas « scientificament acceptablas » que permetrián de mostrar la dolor animala. Carbone redigís que la percepcion ont los animals sofrisson de biais diferent dels umans demora pauc espandida. La capacitat de las espècias invertebradas pels animals, coma los insèctes, de sentir la dolor e la sofrença demora tanben incertana<ref>{{Revista}}</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. La preséncia de la dolor pels animals demora incertana per unes, mas foguèt reconeguda mejans las reaccions comportementalas o fisicas<ref name="pmid7715946">{{Revista}}</ref>. Los especialistas creson ara que tot animal vetebrat pòt sentir la dolor, e qu'unes invertebrats, coma lo pofre, tanben o pòdon<ref>{{En}} [https://web.archive.org/web/20100106084119/http://www.parl.gc.ca/37/2/parlbus/commbus/senate/Com-e/lega-e/witn-e/shelly-e.htm "Do Invertebrates Feel Pain?"], site du [//fr.wikipedia.org/wiki/Parlement_du_Canada Parlement du Canada].</ref>{{,}}<ref>{{Revista}}</ref>. Pels autres animals, plantas e autras entitats, la capacitat fisica a sentir la dolor demora un enigma dins la comunautat scientifica, que pas cap de mecanismes per que la dolor pòt èsser sentida foguèt detectada. Subretot, existís pas cap de nociceptor coneguts dins  de grops coma las plantas, fongis e gaireben totes los insèctes<ref>{{Revista}}</ref>. === Evaluacion === L'evaluacion ten a vegada de l'escomesa. Seguent l'espècia animala e lo tipe de dolor, l'evaluacion pòt èsser puslèu aisida o impossibla. Mai sovent, las dolors cronicas son silenciosas e se manifèstan per de trèbles foncionals mai o mens marcats (posicion antalgica, comportaments d'evitament, irritabilitat, anorexia e a vegada apatiá). Las dolors agudas son mai visiblas e aisidas de revelar pear una palpacion-manipulacion apropriada. Existís de grasilhas de notacions per malautiás e espècias mas son subretot emplegadas en recerca. === Tractament === La dolor animala foguè longtemps negligit per diferentas rasons: jos medicalizacion de mai d'una espècias, un sondatge [[Institut Nacional de l'Estatistica e dels Estudis Economics|Insee]] donèt fa unas annadas un taus de medicalizacion dels cans de 50 % e de 30 % pelss [[Felis silvestris catus|cats]]; ignorança mai o mens volontari, los animals exprimisson pas totjorn lor dolor per de mejans comprensibles pels umans inatentius; lo tractament de la dolor exigís un cert investiment pas totjorn compatible amb las exigéncias de l'elevatge o del bubjet del fogal. Los medicaments an d'efièch segondaris e las posologias son pas totjorn conegudas per totas las espècias. Totas las terapias umans son aplicablas als animals mas devon èsser adaptada. L'osteopatia mostrèt sas vertuts pels [[Equus caballus|caval]], lo can e lo gat. L'omeopatia e l'acupunctura fan lor pròva. == Nòtas e referéncias == === Nòtas === <references group="Note"/> === Referéncias === {{Colomnas|nombre=2|<references/>}} === Bibliografia === * ''De la douleur'', F.J.J. Buytendijk, Éd PUF, Paris, 1951 * ''De la douleur'', Jean-Pierre Peter, Éd Quai Voltaire, Paris, 1993 * ''Douleur et médecine, la fin d'un oubli'', Isabelle Baszanger du CERMES, Ed. Seuil, 1995 * ''Anthropologie de la douleur'', David Le Breton, Éditions Métailié, Paris, 1995, 237 pages * {{Revista|issn=0003-4509}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}} * {{Cite book}}. * {{Cite book}} === Ligams extèrnes === * [http://www.cnrd.fr Centre National de Ressources de lutte contre la Douleur] (CNRD) * [http://www.sfetd-douleur.org Société Française d'Étude et de Traitement de la Douleur] (SFETD) * [https://web.archive.org/web/20170209201738/http://www.douleurchronique.org/ Association québécoise de la douleur chronique] (AQDC) * {{En}} [http://www.iasp-pain.org International Association for the Study of Pain], (IASP). i8uald92pu3jg9uqtsqlwvib7tpoe38 0 167257 2476316 2352428 2025-06-27T16:35:04Z CommonsDelinker 245 Bòt: A remplaçat [[:Imatge:Caspar_David_Friedrich_002.jpg]] per [[:Imatge:The_Abbey_in_the_Oakwood_by_Caspar_David_Friedrich.jpg]] ([[:c:COM:FR|File renamed]]:) 2476316 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Le_songe_de_la_raison.jpg|vinheta|[[Francisco Goya|Goya]], ''Lo Sòm de la rason produch de mostres''.]] Lo '''fantastic''' es un registre literari que se caracteriza per l’intrusion del [[subrenatural]] dins l'encastre [[Realisme (literatura)|realisme]] d'un raconte. Segon lo teorician de la literatura [[Tzvetan Todorov]], lo fantastic se destria del [[meravelhós]] per l'esitacion que produch entre lo subrenatural e lo natural, lo possible o l'impossible e a vegada entre lo logic e l'illogic. Lo meravelhós, al contrari, crida lo subrenatural ont, un còp acceptats los presupausats d'un mond magic, las causas se debanan de biais gaireben normala e familiara. Lo fantastic pòt èsser utilizat al sen dels diferents [[Genre literari|genres]]<span></span>: policièr, sciéncia-ficcion, orror, contes, romanças, aventuras o encara quitament lo meravelhós. Aquesta definicion plaçant lo fantastic a la frontièra de l'estranh e del meravelhós es mai sovent acceptada, mas faguèt l'objècte de fòrça controvèrsias, coma aquesta menada per [[Stanislas Lem]]<ref>{{en}}[http://www.depauw.edu/sfs/backissues/4/lem4art.htm ''Todorov's Fantastic Theory of Literature''], 1974.</ref>. L'eròi fantastic a gaireben sempre una reaccion de refús, de rebut o de paur fàcia als eveniments subrenaturals que se debanan. Lo fantastic es plan sovent ligat a una atmosfèra particulara, una mena de crespacion deguda a l'encontre de l’impossible. La paur es sovent presenta, que siá per l'eròi o dins una volontat de l’autor de provocar l’ància pel lector; pasmens es pas una condicion ''sine qua non'' del fantastic. Lo fantastic en [[literatura]] se cal don pas confondre amb lo meravelhós (ont lo subrenatural es pausat e acceptat d'aviada), amb la [[sciéncia-ficcion]] (qu'es racionala) o amb l'[[orror]], quitament s'aquestes genres pòscan se combinar. Lo [[cinèma fantastic]] se cal pas confondre amb lo cinèma del genre "[[fantasiá]]" l’equivalent del meravelhós dins lo mond del cinèma. == Registres parents == Lo fantastic es sovent considerats coma plan pròche de la [[sciéncia-ficcion]]. Pasmens, d'importantas diferéncias los destrian<span></span>: la sciéncia-ficcion ten pas del subrenatural e se vòl racionala. Atal, ''[[La Maquina del temps]]'', de [[H. G. Wells]], es un roman de sciéncia-ficcion que l'eròi viatja dins lo temps mercé a una maquina concebuda per aquò, alara es mercé a un procediment tecnologic, de segur desconegut dins l'estat actual de las coneissenças umanas, mas que, essent presentat coma tecnologic, s'o pòt pas qualificar de subrenatural. Tanpauc se cal confondre fantastic e ''[[fantasiá]]'', coma los racontes de [[John Ronald Reuel Tolkien|J. R. R. Tolkien]], qu'apartenon en realitat au domèni del [[meravelhós]]. Lo fantastic es tanben parent del [[realisme magic]], genre pròpre de la literatura latinoamericana e fondat sus l'insercion d'elements subrenaturals dins un raconte realista. Mas los fachs subrenaturals i son considerats coma normals, çò que fa del realisme magic una branca del meravelhós e non pas del fantastic. [[Tzvetan Todorov]] dona donc la definicion del fantastic coma essent entre ''l'estranh'', es a dire un real que se buta las limitas fins al tèrme, coma dins [[La Casuda de l'Ostal Usher]] d'[[Edgar Allan Poe]], ont se ''pòt'' adoptar una analisi racionala, e lo ''meravelhós'', ont los elements subrenaturals son considerats coma normals<span></span>: lo fantastic es aqueste entre-dos, aqueste moment ont l'esperit esita encora entre una explicacion racionala e irracionala. Apond coma condicion darrièra a l'aparicion del fantastic un univèrs o un contèxte ''realista''<span></span>: Cal lo decòrs èsser o percebut coma natural per poder i introduire las marcas del subrenatural, e donc l'esitacion que mèna al fantastic. == Istòria == === Originas === [[Fichièr:The Abbey in the Oakwood by Caspar David Friedrich.jpg|vinheta|Caspar David Friedrich.]] ==== Roman gotic ==== La vertadièra font del genre fantastic es lo [[roman gotic]] anglés de la fin de 1785. En mai l'apareisson dels tèmas pròpres al fantastic, (los fantasmas, lo Diable, los vampires) aquestes romans caracterizats per una atmosfèra d'orror mai prononciada introdusent l'ambigüitat caracteristica del genre. D'entre las òbras mai representativas, i a ''[[Le Chateau d'Otrante|Lo Castèl d'Otrante]]'' d'[[Horace Walpole]], ''[[Le Moine|Lo Monge]]'' de [[Matthew Gregory Lewis]] (1796), ''[[Los mistèris d'Udolphe]]'' d'[[Ann Radcliffe]] (1794), ''Caleb Williams'' de [[William Godwin]] (1794), ''[[Zofloya, ou le Maure|Zofloya, o le Morro]]'' de [[Charlotte Dacre]] (1806) e ''Melmoth, l'òme errant'' de Charles Robert Maturin (1821). ==== Romantisme frenetic ==== [[Fichièr:Petrus_Borel.jpg|vinheta|Pétrus Borel.]] A la descobèrta dels gotics angleses seguís en França la d'òbras dicha « freneticas » (On parle aussi de « roman noir »). William Beckford èra anglés, e pasmens escriu en francés ''[[Vathek]]'' (1786), roman de tendéncia frenetica. Situa l'accion en Orient, e dona al roman l'aspècte d'un conte oriental remembrant ''[[Las mila e una nuèits|Las mila e una nuèchs]]''. L'istòria conta la davalada als infèrns d'un califa avent cercat a obtenir de poders subrenaturals fasent un pacte amb lo Diable. L'autre grand roman frenetic es ''[[Manuscrit trouvé à Saragosse|Lo Manuscrit trobat a Saragossa]]'' del polonés [[Jean Potocki|Joan Potocki]], tanben escrich en francés. Es un ensemble de recits independents, imbricats anb de personatges recurrents, dona una granda diversitat de tipes de recits<span></span>: le roman negre, lo roman picarèsc, lo conte, le recits filosofic, etc. Pasmens, lo subrenatural es omnipresent dins lo roman. Lo roman frenetic francés atenh son apogèu amb los « pichons romantics ». Pétrus Borel, dins ''Champavert, contes immoraux'' (1833) e subretot dins ''Madame de Putiphar'' (1839), es encara mai provocant que los anglosaxons, subretot dins la complaséncia per l'òrre. La crualtat dels racontes de ''Champavert'' anóncia [[Auguste de Villiers de L'Isle-Adam]]. Mai, Borel escriguèt un vertadièt roman fantastic, ''Gottfried Wolfgang'' (1843). L'autre davancièr de la literatura fantastica es lo francés [[Jacques Cazotte]] que lo cort roman, ''Lo Diable amorós'' (1772), es considerat coma lo primièr raconte fantastic de lenga francesa. ==== Naissença del fantastic verai ==== [[Fichièr:ETA_Hoffmann_2.jpg|esquèrra|vinheta|E.T.A. Hoffmann.]] Es en Alemanha al començament del sègle XIX que nais la quita literatura fantastica, amb [[Adelbert von Chamisso]] (''[[Peter Schlemilh]]'') puèi [[Achim von Arnim]] e [[Ernst Theodor Amadeus Hoffmann|E.T.A. Hoffmann]]. Lo fantastic de Hoffmann se caracteriza per l'exaltacion, lo caòs, e la frenesia. Hoffmann aguèt una influéncia universala e gaireben de contunh sul genre. Sos contes forman un vertadièr repertòri del fantastic, declinat enseguida per d'autres autors e dins d'autres arts (opèra, ballet, cinèma). === En lenga francesa === [[Fichièr:Auguste_de_Chatillon_-_Portrait_de_Théophile_Gautier.jpg|vinheta|[[Teofil Gautièr]].]] ==== Vam del fantastic en França ==== Dins las annadas 1830, los [[Ernst Theodor Amadeus Hoffmann#Influence et postérité|contes d'Hoffmann]] son traduchs en francés per [[François-Adolphe Loève-Veimars|Loève-Veimars]] e encontran un succès espectacular. [[Charles Nodier|Nodier]] es un dels primièrs escrivans francés a escriure de contes fantastics. Mas vei dins aqueste genre sonque una mena novèla d'escriure de racontes meravelhós<ref>Voir le chapitre ''Nodier et Balzac : une première synthèse'', p. 58, in Jean-Baptiste Baronian, ''Panorama de la littérature fantastique de langue française'', éditions de La Table Ronde, 2007.</ref>; lo fantastic li es un pretèxte a sòmi e a la fantasiá. Escriu tanben un estudi sul fantastic, ont mòstra que per el la frontièra entre meravelhós e fantastic pro fosc. Poblats de fantasmas, de vampires e de mòrts-vivents, sos tèxtes possedisson pasmens çò que caracteriza lo fantastic: l'ambigüitat, l'incertitud, l'inquietud. Sos contes mai coneguts son ''La Fada de las micas'' (1832), ''Smarra o los demònis de la nuèch'' (1821) e ''Trilby o lo fadet d'argail'' (1822). Puèis dels mai grands de la literatura francesa s'i ensajam. [[Honoré de Balzac]], autor d'una desena de contes e de tres romans fantastics, foguèt tanben influenciat per Hoffmann<ref>Voir l'article sur E.T.A Hoffmann, [//fr.wikipedia.org/wiki/Ernst_Theodor_Amadeus_Hoffmann%23En_litt%C3%A9rature ici].</ref>. En mai de ''L'Elixir de longa vida'' (1830) e ''Melmoth reconciliat'' (1835), sa principala òbra fantastica es lo roman ''La Peau de chagrin'' (1831), que lo personatge principal concluguèt un pacte amb lo Diable<span></span>: crompa una fuèlha de cuèr qu'a lo poder d'exauçar totes sos sòts mas que, simbolizant sa vida, se redusís cada còp que l'utiliza. Malgrat la compausanta fantastica, aqueste roman es inscrich dins lo [[Realisme (literatura)|realisme]]<span></span>: Balzac va una descripcion de París. Mas dins l'ensemble, l'òbra fantastica de Balzac es pas concebuda coma una finalitat. Es puslèu una òbra de reflexion, inscricha dins l'encastre de la ''Comèdia umana''. Amb la poténcia allegorica dels personatges e de las situacions, Balzac escriu subretot de [[Conte filosofic|contes filosofics]]. [[Fichièr:GDMaupassant.jpg|esquèrra|vinheta|[[Guy de Maupassant]].]] Grand admirator de Hoffmann, [[Teofil Gautièr]] es un autor incontornable de la literatura fantastica. Gautier excellís a téner lo lector dins lo dobte tot lo long de sas istòrias, e lo susprene al moment de la casuda. Es l'autor d'unes cap d'òbras de genre fantastic coma ''La cafetièra'' (1831) e ''La Mòrta amorosa'' (1836). [[Prosper Mérimée]] escriguèt pauc d'òbras fantasticas mas de tria. ''La Vènus d'Illa'' (1837), ''Lokis'' e ''Vision de Carles XI''. Mérimée tanben traduguèt ''La Dama de pica'' de [[Aleksandr Pushkin|Pushkin]], e publiquè un estudi sus [[Nikolai Gogol]], lo mèstre del fantastic rus. Après aver escrich de tèxtes fantastics jos l'influéncia del romantisme alemand de [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]] e d'Hoffmann<ref>les nouvelles ''La Main de gloire'' et ''Le Diable vert''.</ref>, [[Gérard de Nerval]] a ecriu un obratge màger, ''Aurèlia'' (1855), dins un estil mai poetic e personal e tanben ''La Pandora'' (1854). [[Guy de Maupassant]] es de segur un dels mai grands autors de la literatura fantastica. Es fortament ancorada dins lo quotidian<ref>Voir <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;111 de Jean-Baptiste Baronian, ''Panorama de la littérature fantastique de langue française''.</ref>. Los tèmas recurrents son la paur, l'ància e subretot lo baujum, mai que ne'n va morir. Son cap d'òbras, ''[[Lo Horla]]'' (1887). La mescla de realisme e de fantastic es sovent, per Maupassant, portada pel baujum de l'un dels actors e dona atal sa vision desformada del mond dins lo real<ref>Voir <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;94-95 de François Thirion, ''De l'objet-piège à la liberté de l'imaginaire: Essai sur les mondes de papier''.</ref>. ''Horla'', mòt inventat per Maupassant, significa benlèu « Fòra de là », que poiriá voler dire qu'aqueste èsser invisible ven d’un autre mond. I a doas versions del ''Horla'' pel mèsme autor: la segonda version s'acaba sus la vision del personatge principal internat en espital psiquiatric. ==== Simbolisme e fantastic de la ''fin de siècle'' ==== [[Fichièr:Auguste_de_Villers_de_L'Isle-Adam.jpg|vinheta|[[Auguste de Villiers de L'Isle-Adam|Villiers de L'Isle-Adam]].]] La fin del sègle XIX vei lo vam de la literatura dicha « decadenta », que sos tèmas preferits son la crudeltat, lo vice e la perversitat. Dins la dralha d'òbras coma ''À rebours'' de [[Joris-Karl Huysmans]] o ''Los Diabolics'' de [[Jules Barbey d'Aurevilly]], lo fantastic passa d'èsser una finalitat, mas es mejan permetent de realizar una provocacion, una denóncia o una volontat estetic. Lo conte ven mai faiçonós, las descripcions son ricas, l'exotisme e l'erotisme d'elements importants. E, lo conte fantastic es una ocasion de far de la critica sociala, sovent dirigida contra lo materialisme borgés, per exemple dins los ''Contes crudèls'' de [[Auguste de Villiers de L'Isle-Adam|Villiers de L'Isle-Adam]]. Mai, los symbolistas decadents utilizan fòrça lo fantastic dins lors contes; çò que ven alara pròche de la fabla e de l'allegoria<ref>Voir le chapitre ''symbolisme, allégorie et fantastique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;136, in Jean-Baptiste Baronian, ''Panorama de la littérature fantastique de langue française''.</ref>. === Anglatèrra victoriana === [[Fichièr:Oscar Wilde portrait by Napoleon Sarony - albumen.jpg|esquèrra|vinheta|[[Oscar Wilde]].]] L'Angletèrra victoriana donèt pauc d'autors vertadièrament fantastics. Las novèlas de [[Thomas de Quincey]] s'inscrivon mai dins la tradicion del roman gotic que dins aquesta del fantastic. L'Irlandés [[Sheridan Le Fanu]] es l'autor de ''[[Carmilla]]'' (1871), un roman gotic que l'originalitat residís dins lo personatge de la femna vampira omosexuala. Inspirèt lo celèbre ''[[Dracula]]'' de son compatriòta [[Bram Stoker]] (1897). [[Oscar Wilde]] tanben escriguèt un dels mai celèbres romans fantastics anglosaxons, ''[[Lo Retrach de Dorian Gray]]'' (1891), dins aqueste lo personatge principal vei son retrach vielhir e prene cada marca de sos vices, alara qu'el possedís la jovença eternala e viu dins l'excès. Wilde desvelopa dins aqueste tèxte sa reflexion sus l'estetisme e met en scèna lo conflicte entre las descasenças fisica e morala. La sensualitat e l'omosexualitat percorrisson tanben l'obratge. Passant l'encastre del fantastic, aqueste roman aguèt una fòrta influéncia sus la literatura francesa, subretot los escrivans decadents<ref>Cf. Jean-Baptiste Baronian, op. cit., p. 129.</ref>. Mai, Oscar Wilde escriguèt una parodia d'istòria de fantasmas, ''Lo Fantasma de Canterville'' (1887). D'autres escrivans celèbres signèron de tèxtes fantastics coma [[Robert Louis Stevenson]] (''Markheim'', ''Olalla'') o [[Rudyard Kipling]]. L'escrivan angloamerican [[Henry James]] abordèt lo fantastic dins sa carrièra, e subretot las istòrias de fantasmas<ref>Cf. Jacques Finné, présentation de Henry James dans l'anthologie ''L'Amérique fantastique'', éditions Marabout, 1973, p. 173.</ref>. Lo mai abotit es ''Lo Torn d'escrova'' (1898), una referéncia dins l'art de l'esitacion entre explicacion racionala e irracionala. L'estil allusiu de James mèna lo lector a dobtar de cadun dels protagonistas, de biais que la vertat ultima sus aquesta istòria es revelada pas al final; daissa la causida al lector. Aqueste libre es tanben remarcable pel caractèr fantomatic d'aquestes personatges<ref>Cf. Edmond Jaloux, préface au ''Tour d'écrou'', collection Marabout Fantastique {{numéro|412}}.</ref>. Aqueste periòde vei tanben la naissença de genre novèls genres de literatura populara<span></span>: lo roman policièr amb [[Wilkie Collins]], la [[Sciéncia-ficcion|sciéncia-ficcion]] amb [[H. G. Wells]] e [[Mary Shelley]] o la [[fantasiá]] amb [[William Morris]] e [[George MacDonald]]. === Fantastic american === [[Fichièr:Edgar_Allan_Poe_2.jpg|vinheta|[[Edgar Allan Poe]].]] A sa naissença, al començament del sègle XIX, la literatura americana es fortament marcada pel roman gotic anglés e le fantastic. [[Nathaniel Hawthorne]], puèi [[Washington Irving]] e subretot [[Edgar Allan Poe]] impausan tanben la novèla e lo conte coma formas d'expression privilegiadas. Washington Irving escriguèt fòrça contes que s'apròchan mai de la legenda que del quita recit subrenatural. Se caracteriza per son realisme, e pel ton ironic qu'utiliza. Son recuèlh mai conegut es lo ''Sketch Book'' (1819), que conten lo conte ''Rip Van Winckle'', una de las doas primièras òbras fantasticas americanas vertadièrament originalas, amb ''Peter Rugh, lo desparegut'' de William Austin (1824)<ref>Cf. Jacques Finné, ''L'Amérique fantastique'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;37.</ref>. [[Nathaniel Hawthorne]] redigiguèt de tèxtes utilizant lo subrenatural<ref>Ses récits fantastiques ont été rassemblés dans le recueil ''La vieille fille blanche et autres contes fantastiques'' aux éditions Marabout, 1973.</ref>. Son marcats per l'opression dins una America puritana, e an per tèma recurrent la malediccion, en referéncia a las legendas de mascaria. Pasmens se lo fantastic ocupa pauc de plaça dins son òbra abondenta, [[Francis Marion Crawford]] es l'autor d'un recuèlh de granda qualitat dins lo genre, ''Wandering Ghosts''<ref>Ce recueil a été publié en français sous le nom ''Car la vie est dans le sang'', d'après le titre de l'une des meilleures nouvelles qu'il contient, aux éditions Neo.</ref> (1891). Tot en s'inspirant d'aquesta tradicion, [[Howard Phillips Lovecraft|H. P. Lovecraft]] li dona un torn particular, mai pròche de l'[[Orror (literatura)|orror]]. Lovecraft inspirarà fòrça autors al sègle XX coma [[Stephen King]]. === Fantastic rus === ==== Recits populars ==== Es [[Aleksandr Pushkin|Aleksandr Puschkin]] qu'introduguèt lo genre fantastic en Russia amb la celèbra novèla ''la Dama de pica'' (1834). A partir d'alara lo fantastic ven un genre de predileccion de la literatura russa, trapant sos tèmas dins los contes e legendas popularas. Apareis alara un fantastic pròche del meravelhós, dins d'òbras coma ''La familha del Vurdalak'' d'[[Aleksei Konstantínovitx Tolstoi]], ''L'espantosa venjança'' de [[Nikolaï Gogol|Nicolàs Gogol]]<ref>Cf. Jean-Pierre Bours, ''Ce que dit la bouche d'ombre'', préface à l'anthologie ''La Russie fantastique'', Marabout, 1975.</ref> e ''Lo mantèl'' e de ''L'Aigla blanc'' de [[Nikolaï Leskov]].. ==== Grotesc ==== Encoratjat per Puschkin, Nikolaï Gogol publica de contes fantastics que lo mai celèbre son ''La Nas'' e '' lo Jornal d'un baug'', publicadas dins lo recuèlh de las ''novèlas de Petersborg''. Aqueste recits introduson un cambiament de natura plan prigonda al respècte de la tradicion fantastica. La paur i jòga un ròtle negligible; mas l'absurd e lo grotesc venon un element essencial. Aqueste estil novèl farà de seguidors quitament en Russia<span></span>: ''Lo Doble'', un dels primièrs romans de [[Fiodor Dostoievskii|Dostoïevski]], es dirècaement inspirada de l'òbra de Gogol. === En lenga alemanda de las annadas 1890–1930 === [[Fichièr:Gustav_Meyrink,_portrait.gif|esquèrra|vinheta|Gustav Meyrink.]] Lo començament del sègle XX es marcat pel vam dins los païses germanofòns d'un fantastic sorn e pessimista. Las òbras d'aqueste periòde son de fonts d'inspiracion del cinèma expressionista que se desvelopa alara en Alemanha. [[Gustav Meyrink]] (1868-1932) es un dels mai grands escrivans fantastics del periòde. Grand afogat de sciéncias ocultas, escampilha dins sos romans de tèsis ocultistas per tòa d'iniciar sos lectors. Son roman mai celèbre, ''Lo Golèm'' (1915), es plaçat jol signe de la cabala. Descriu una umanitat degradada e miserabla dins lo quartièr josieu de Praga. Son autre roman fantastic màger es ''La Nuèch de Walpurgis'' (1917). A per tèma la violéncia e lo baujum collectiu, e fa reson a la tuariá de la Primièra Guèrra mondiala. Mai controversiat, [[Hanns Heinz Ewers]] es l'autor d'una òbra abondanta que, s'agach sovent mai cap a l'estranh que sul fantastic, demora subretot dins lo domèni del subrenatural. Amb un penjal pel macabre, la sang, e un erotisme malsan, sos obratges son provocators e sovent jutjats immorals. Ewers es subretot conegur per son roman ''Mandragòra''. Es l'autor d'un autre roman significatiu, ''Lo masc aprendís'' (1909), e fòrça novèlas coma ''L'Aranha'' (1907). L'escrivan e dessenhaire austriac [[Alfred Kubin]] publiquèt en 1909 un unic roman fantastic, ''L'Autre Costat'', amb una atmosfèra de cachavièlha dins sos dessenhs. Aqueste roman, ont lo sòmi e la realitat forman un embolh inextricable<ref>Peter Assman, ''Alfred Kubin 1877-1959'', 1995.</ref>. D'autras òbras fantasticas importantas son escricahs a l'epòca, coma ''Lo marques de Bolibar'' de [[Leo Perutz]] e ''Lo baron Bagge'' d'[[Alexander Lernet-Holenia]]. tanben a aqueste epòca [[Franz Kafka]] redigís ''[[La metamorfòsi]]'', que se considèra a vegada coma une novèla fantastica. === En lenga espanhòla === Entre 1920 e 1960, la vila de [[Buenos Aires]] es lo centre d'una intensa activitat literària e culturala. Es tanben un luòc de refugi pendent las annadas de guèrra per d'escrivans europèus ligats a la literatura fantastica coma [[Witold Gombrowicz]] e [[Roger Caillois]]. En 1931 se crea la revista ''Sur'' (''Lo Sud'') jos la direccion de [[Victoria Ocampo]]. D'entre sos collaborators i a [[Jorge Luis Borges]], [[Adolfo Bioy Casares]], e [[Silvina Ocampo]]. Aquesta revista ven lo luòc d'u agach novèl sus la literatura fantastica, portat per l'erudicion e lo gost del pastiche. Borges declara atal que "l'erudicion es la forma modèrna del fantastic". Aqueste fantastic que se poiriá qualificar de pòstmodèrne cerca sos tèmas que siá dins l'istòria literària o dins la filosofia e la teologia, tot en gardant un caractèr angoissós o espaventós. De tèmas novèls son explorats<span></span>: los viatges dins lo temps, los monds parallèls, las vidas parallèlas... == Aspèctes == [[Fichièr:Hieronymus_Bosch_040.jpg|vinheta|Detalh de ''L'Infèrn'' de [[Jheronimus Bosch]].]] === Paur === La lectura dels tèxtes fantastics provòca sovent mas non pas necessàriament – un sentiment de paur o d'ància. [[Sigmund Freud]] explica aqueste sentiment per l'inquietant estranh pròpre a la literatura fantastica. Lo tèrme alemand utilizat per Freud es ''unheimlich'' que significa « non-familiar » mas tanben « non-amagat » e que se pòt traduire per « esglasiant ». Atal, lo pròpre del fantastic seriá de revelar de causas abitualament amagadas, de causas que volèm pas veire: la sang, los cadavres, la nuèch. [[Howard Phillips Lovecraft|Lovecraft]] l'aviá perfièchament comprés, qu'escriviá dins ''Espavant e Subrenatural en literatura'': "La mai vielha e la mai fòrta emocion de l’umanitat es la paur; e la forma de paur mai anciana e la mai fòrta es aquesta del desconegut." A son vejaire, lo fantastic deu provocar la paur per de generar una [[catarsi]] pel lector. === Mal === Las manifestacions del subrenatural dins la literatura fantastica son mai sovent nefasts: pas de plaça pels angèls, los gènis e las fadas de bon. Lo fantastic dona una bona partida al [[Mau|Mal]] e a sas incarnacions. Es tanben una literatura de la sofrença, del baujum, del fracàs. Dins aqueste sens, fa una trencadura prigonda amb l'optimisme del sègle de las Luses. Aqueste aspècte fa resson al sègle XX pels [[Surrealisme|surrealistas]]. === Sexualitat === [[Fichièr:John_Henry_Fuseli_-_The_Nightmare.JPG|vinheta|''La cachavièlha'', [[Johann Heinrich Füssli]].]] La [[psicanalisi]] interprèta volontièr lo genre fantastic coma l'expression de desirs sexuals inavoables. "Es relativament aisit en efièch d'associar a cadun dels tèmas del fantastic una forma de sexualitat anormala: coma, la mascariá equival a la ninfomania, lo vampirisme al sadomasoquisme etc. Pasmens aqueste aspècte concèrna puslèu lo subrenatural en general que lo fantastic. Mai, coma totes los simbòls, los tèmas del fantastic pòdon recebre d'interpretacions diferentas seguent le contèxte. Atal lo simbòl del Doble pòt significar l'isolament d'un individú qu'a pas pus de contacte amb lo mond exterior. En mai, la sexualitat interven explicitament e pas pus simbolicament dins fòrça racontes fantastics. Un desir amorós fòrça violent es sovent la causa que mèna l'eròi a capvirar dins un univèrs fantastic (per exemple ''la Cabeladura'' de [[Guy de Maupassant|Maupassant]] o encara ''Lo diable amorós'' de Jacques Cazotte). === Censura === Lo fantastic sovent foguèt utilizat per d'autors per passar la censura. Los romantics alemands podèron atal plaçar de criticas politicas sota las mòstras de la ficcion. A vegada lo simple fach d'adoptar lo genre fantastic val revendicacion de l'autonomia de la literatura contra aquestes que volon l'asservir<span></span>: tot coma los autors russes dissidents a l'epòca del realisme socialista. alara, serà tolerat mai aisidament las idèas ofensantas se son presentadas coma l'òbra del baujum o del Diable<span></span>: scènas escaborosa del fantastic ''fin de siècle'' francés, fobia racista e misantròpa per [[Howard Phillips Lovecraft|H. P. Lovecraft]], etc. tanpauc se deu remembre lo macabre. === Literatura de l'interpretacion === Lo tèxte fantastic es per natura ambigú e demanda a èsser interpretat de biais corrècte. Los autors an donc sovent recors a de tecnicas narrativas que condicionan lo lector. Los tèxtes corts (contes e novèlas) que permeton de mantenir la tension dramatica son privilegiats. Se crida sovent al un narrator, a vegada redoblat d'un segond narrator qu'introdutz lo raconte e lo met a distància. Lo lector del tèxte fantastic se trapa fàcia a una causida paradoxala: o se fisa al narrator e accèpta la version « subrenatural », e alara lo tèxte ven evidentament una ficcion; o preferís una explicacion « racionala » que fa tornar lo tèxte dins lo camp del realisme, mas alara deu metre en dobte la credibilitat del narrator. Se pòt tanben envisatjar lo fantastic coma l'interpretacion literala de figuras metaforicas. Atal lo babaròt de ''la Metamorfòsi'' de Kafka es a l'encòp una metafòra de l'individú insignificant e un vertadièr insècte. Lo fantastic mèna donc a s'interrogar sus çò qu'es un tèxte literari e sus son apòrt a la realitat. Dins ''At Swim-Two-Birds'' per exemple, [[Flann O'Brien]] imagina atal un autor pres per sos personatges que refusan de li obesir, un tèma que desveloparà dins lo sieu mond tanben [[Marcel Aymé]]. == Nòtas e referéncias == {{Reflist}} == Vejatz tanben == === Bibliografia === * Jean-Baptiste Baronian, ''Panorama de la littérature fantastique de langue française'', Stock, 1978. [[Fichier:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|ligam=|alt=Document utilisé pour la rédaction de l’article|30x30px]]{{plume}} * Roger Bozzetto, ''L’Obscur objet d’un savoir, fantastique et science-fiction, deux littératures de l’imaginaire'', Aix-Marseille, Université de Provence, 1992. * Marcel Brion, ''Art fantastique'', Albin Michel, 1989. * Pierre Brunel et Juliette Vion-Dury (dir.), ''Dictionnaire des mythes du fantastique'', Limoges, PULIM, 2003, 297 p., {{ISBN|2-84287-276-2}}, [https://questionsdecommunication.revues.org/2517 présentation en ligne]. * Roger Caillois, ''De la féerie à la science-fiction'', préface à son ''Anthologie du fantastique'', Gallimard, 1966. * Pierre-Georges Castex, ''Le conte fantastique en France de Nodier à Maupassant'', José Corti, 1951. * Alain Chareyre-Méjan, ''Le réel et le fantastique'', L'Harmattan, 1999. * {{Cite book}}. * Jean Fabre, ''Le Miroir de sorcière : Essai sur la littérature fantastique'', José Corti, 1992 {{ISBN|2714304494}}. * Denis Labbé et Gilbert Millet, ''Le Fantastique'', Belin, 2005. * Jean Le Guennec : ** ''Raison et déraison dans le récit fantastique'', l’Harmattan, 2003. ** ''États de l’inconscient dans le récit fantastique'', l’Harmattan, 2002. * Éric Lysøe : ** ''Littératures fantastiques. Belgique, terre de l'étrange'', Labor, 2003. ** ''Les Kermesses de l'étrange'', Nizet, 1993. ** « Pour une théorie générale du fantastique », ''Colloquium Helveticum'', {{numéro|33}}, 2002 [2003], <abbr class="abbr" title="pagina(s)">p.</abbr>&nbsp;37-66. ** Préface et notes du ''Voyage à Visbecq'', roman fantastique de 1794 écrit par un auteur anonyme belge, Anacharsis, 2007 [https://web.archive.org/web/20070926225941/http://www.lekti-ecriture.com/editeurs/VOYAGE-A-VISBECQ.html]. * Joël Malrieu, ''Le Fantastique'', Hachette, Paris, 1992. * Max Milner, ''La Fantasmagorie, essai sur l’optique fantastique'', PUF, Paris, 1982. * Mario Praz : ** ''Le Pacte avec le serpent'', 3 volumes, Christian Bourgois, 1989, 1990, 1991. ** ''La Chair, la Mort et le Diable : Le romantisme noir'', Gallimard/Tel, 1998. * Anne Richter, ''Le Fantastique féminin, un art sauvage'', essai, L'Âge d'Homme, Lausanne, 2011. * Anne Richter, ''Le Fantastique féminin, d'Ann Radcliffe à Patricia Highsmith'', anthologie, Complexe, Bruxelles, 1995. * Jean-Luc Steinmetz, ''La littérature fantastique'', Presses Universitaires de France, 1960. * Tzvetan Todorov, ''Introduction à la littérature fantastique'', Seuil, 1971. [[Fichier:Nuvola_apps_ksig_horizonta.png|ligam=|alt=Document utilisé pour la rédaction de l’article|30x30px]]{{plume}} * Louis Vax : ** ''La séduction de l'étrange. Étude sur la littérature fantastique'', Presses Universitaires de France, 1964. ** ''L'art et la littérature fantastique'', Presses Universitaires de France, 1960. * Sous la direction de Valérie Tritter, ''L'encyclopédie du fantastique'', Éditions Ellipses, 2010. * Jad Hatem, ''La Genèse du monde fantastique en littérature'', Bucarest, Zeta Books, 2008. * François Thirion, ''De l'objet-piège à la liberté de l'imaginaire'', CSIPP, 2012. * {{En}}, Noël Carroll, ''The Philosophy of Horror, or Paradoxes of the Heart'', Routledge, 1990. === Articles connèxes === === Ligams extèrnes === * https://web.archive.org/web/20110916162205/http://cle.ens-lyon.fr/21127943/0/fiche___pagelibre/ * [http://www.clioetcalliope.com/cont/fantastique/fantastiquemenu.htm Dossier sur la littérature Fantastique] sur le site de ''Clio et Calliope'' * [http://jftarno.free.fr/article-fantastique1-57.html Approche et définition du fantastique et de la science-fiction cinématographiques] par le théoricien du cinéma Jean-François Tarnowski, dans la revue ''Positif'' * [https://web.archive.org/web/20101206230525/http://www.vox-poetica.org/sflgc/biblio/fantastique.html Jean-Louis Backès, « Le mot "fantastique" »], sur le site de la [https://web.archive.org/web/20110312073720/http://www.vox-poetica.org/sflgc/biblio/index.html Bibliothèque comparatiste] * {{En}} [http://www.depauw.edu/sfs/backissues/4/lem4art.htm ''Todorov's fantastic theory of literature''], article de l'écrivain polonais Stanislas Lem concernant la définition proposée par T. Todorov du genre fantastique. [[Categoria:Genre e forma literària]] pz7bxvpq36q2mtcj876qiz006yyjl36 0 167662 2476341 2082260 2025-06-28T07:52:38Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476341 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Saami_Family_1900.jpg|vinheta|Familha nomada [[Lapònia|lapona]] al Nòrd de la [[Norvègia]].]] [[Fichièr:1878_Mihaly_Munkacsy_Zigeunerlager_anagoria.JPG|vinheta|Camps de [[Ròms|roms]] en [[Ongria]].]] [[Fichièr:Nomads_near_Namtso.jpg|vinheta|Nomads pastorals campant près de Namtso ([[Tibet]]) en 2005.]] Lo '''nomadisme''' es un biais de viure fondada sul deplaçament; es per consequéncia un mòde de pòblament. La quista de noiritura motiva los desplaçaments dels Òmes<span></span>: una economia de culhida e de caça pòt n'èsser l'origina, mas las mai grandas societats nomadas practican lo [[pastoralisme]], ont la recerca de [[pastenc]] e lo desplaçament dels animals fondan la mobilitat dels òmes. == Istòria == [[Fichièr:Giulio_Rosati_5.jpg|drecha|vinheta|''Camp nomad dins lo desèrt'' (Giulio Rosati)]] L'umanitat a vecut a l'estat nomad pendent tot lo [[Paleolitic]], amb l'''[[Australopithecus]], [[Homo habilis]], [[Homo erectus]], [[Homo heidelbergensis]], [[Homo neanderthalensis]]'' e vèrs la fin del Paleolitic amb ''[[Homo sapiens]]''. I a enseguida l'epòca [[mesolitic]] que venguèt pauc a pauc seminomada per començar a se [[Sedentaritat|sedentarizar]] pendent lo [[Neolitic]]. Lo nomadisme es sovent associat a una organizacion sociala de tipe tribal o a çò que los [[Antropologia|antropològs]] nomenan « una [[societat segmentària]] », es a dire una societat estructurada en [[Parentat|linhatge]], [[Clan|clans]], [[Tribú (etnologia)|tribú]] e eventualament confederacions tribalas<span></span>: ara, sol aqueste tipe de societats practica una economia nomada o seminomada. == Nomads premodèrnes == [[Fichièr:Eastman_Johnson_-_Ojibwe_Wigwam_at_Grand_Portage_-_ebj_-_fig_22_pg_41.jpg|vinheta|Tenda ojibwé]] [[Fichièr:Nomades_Algérie.jpg|vinheta|Nomads de la region de Djelfa, [[Argeria]], 1971]] Los pòbles del desèrt coma los [[Bedoïn|Bedoïns]], los [[Berbèrs]] e d'autres nomads vivent dins lo [[Sahara]], [[Desèrt d'Arabia]], [[Desèrt de Siria]], aquestes de las estèpas d'[[Asia Centrala|Asia centrala]] o encara los [[Pòbles indigènas d'America|Amerindians]] dins tot lo [[America|continent american]] pratican encara aqueste biais de viure. Pasmens, los Estats qu'aqueste nomads percorrisson ensajan mai sovent de los sedentarizar. De grops de pòbles [[Ròms|Roms]], practican tanben aqueste biais de vuire, e d'autres grops umans l'an practicat dins un passat pro recent e lo practican encara. Per aquò, los tsigans utilizava, mai sovent de [[Rotlòta|rotlòtas]], e mai recentament de [[Caravane (véhicule)|caravana (veicul)]]. Los ''[[Mercheros]]'' d'Espanha son un grop minoritari, d'en primièr nomad, que parteja l'estil de vida dels Roms d'Espanha. Lor origina es incertana, benlèu èran de païsans sens tèrra al sègle XVI. Los Mercheros son sovent demorats destriats dels Roms, quitament se partejavan las mèmas persecucions. En Alemanha, en Soïssa, en França et en Àustria, existís tanben un grop de « Tsigans blancs », los [[Yéniches|Ieniches]] que la lenga sembla èsser identica gramaticalament als autres dialèctes soïsses alemanics, l'origina del lexic mesclal l'alemand, lo romani, lo yiddish e d'autres mots<ref>Voir : [http://www.thata.ch/jenische.htm http://www.thata.ch/jenische.htm {{De}}]</ref>. [[Fichièr:Campement_de_nomades_Tibétains_-_Ngari.jpg|vinheta|Campament de nomads Tibetans, Ngari meridional, [[Tibet]]]] En Norvègia, e a un mendre gra en Suècia e al Danemarc, los [[Tater (groupe ethnique)|Tatèrs]] foguèron sovent confonduts amb lo Roms qu'èran, coma eles, a vegada emplegats a bastir de carrirèras e de camins de fèrre. Lor nom ven d'una cresença segon que serián aparentats als [[Tatars]]. == Nomads modèrnes == I a en [[Republica d'Irlanda|Irlanda]], al [[Reialme Unit]] e als [[Estats Units d'America|Estats Units]], un grop nomenat ''Travellers'' (« viatjaires ») o ''Irish Gypsies'' (« Gitans irlandeses »). En [[Escòcia]], son nomenats ''Tinkers'', de l'irlandés ''tinceard'' (« ferblanquièr »). Aqueste tèrme venguèt pejoratiu, e lo mot Irish Travellers es ara preferit, mas d'espereles se nomenavan ''[[Pavees]]''. Son pas ligats geneticament als Rom, mas lor cultura nomada foguèt influenciada per eles. Lor lenga, lo [[shelta]], es basat subretot sus un lexic gaelic e une gramatica basada sus l'anglés, amb d'influéncias romani. Recentament, de grops nomads novèls apareguèron en [[Euròpa]], constituidas subretot de musicians jogant de musicas electronicas, dins lo vam tecno. Los nomads de la mar son de populacions d'Asia del Sud-Èst que vivon sus de naus. == Seminomadisme == [[Fichièr:Ilipicture.jpg|vinheta|[[Iorta]] [[Cazac|Kazakh]] dins la Prefectura autonòma kazakhe d'Ili, al [[Xinjiang]], [[Republica Populara de China|China]]]] Se designa par « seminomadisma », de mòdes de vida intermediaris, coneissent una pluralitat de luòcs de residéncia, mas en nombre limitat e sus d'emplaçaments predeterminats. Mai sovent, s'agís de l'associacion d'una residéncia màger e d'un o mai luòcs de residéncia secondària, utilizats de biais regular, per un periòde restrench, sovent al moment de la [[transumància]] estivala dins las societats practicant l'elevatge extensiu. Per exemple pendent lo movement de collectivizacion de las tèrras dins las republicas ex-sovieticas en [[Asia Centrala|Asia centrala]] los elevaires cazacs e subretot quirguises prenguèron una residéncia principal e lo seminomadisme venguèt lor mòde de vida de nombreux éleveurs kazakhs et surtout kirghizes. Les Changpas, vivent dins la region autonòma del Tibet, en China e al Ladac, en Índia, son tanben una comunautat seminomada. Mai, las grandas transumàncias estivalas del mond modèrne pendent que los dos terces de l'Euròpa contemporanèa se desplaçan per de setmanas per an d'un cap a l'autre de l'Euròpa pòdon relevar del mòde de vida nomada que representan una mobilitat de massa. == Nomads novèls == Al sègle XX apareguèt de grops nomads novèls<ref name="sup Courrier international">Supplément été 2011 de ''Courrier international'' {{n°|1082-83-84}}</ref>. D'un costat, uness individús s'amassant en comunautats e practicant una novèla forma de nomadisme (o de seminomadisme) pel plaser. D'autre, de grops socioprofessionnels o son constrench al nomadisme per subreviure, o desvelopèron una activitat demandant una vida nomada. Unes exemples permeton de far mòstra de l'importança d'aquestes grops. === Las comunautats nomadas === De comunautats nomadas o seminomadas nasquèron als [[Estats Units d'America|EUA]], mas tanben pel mond, coma los ''snowbirds''. Aqueste tèrme correspond als Americans del [[Canadà]] e de Nòrd dels Estats Units que passan tot o partida de l'ivèrn dins d'[[Estats dels Estats Units|Estats]] de la ''[[Sun Belt]]'' dins d'[[Autocaravana|autocaravanas]]. Es un cas de seminomadisme que lor domicil d'estiu es fixe per gaireben totes. === Los grops socioprofessionals nomads === En [[Euròpa]], lo vam del nucleari civil aguèt per consequéncia la creacion d'una classa de trabalhadors nomenats los ''nomads del nucleari''. Lor trabalh consistís e realizar los pretzfachs mai dangierosas dins los [[Centrala nucleara|reactors]]<ref name="rue89">https://web.archive.org/web/20110903035417/http://www.rue89.com/tele89/2009/05/12/la-precarite-des-travailleurs-du-nucleaire-nuit-elle-a-la-sante</ref>. Van e tornan d'un reactor cap l'autre segon de l'arrèst del còr d'aqueste. Aquestes trabalhadors venon per centenas e s'installan de biais gaireben precari dins de campatges a l'entorn. Endacòm mai, en [[America del Sud]], de milièrs d'obrièrs e d'engenhaires migran per bastir de [[Paissièra|restancas]]. Del moment qu'un projècte de centrala idroelectrica de dessenhan, aquestes trabalhadors venon e una vila efemèra naís a l'entorn del campatge d'aquestes que trabalhan sus la restanca. Foguèt lo cas, per exemple, per la restanca de Guri al [[Veneçuèla]]. Las darrièrs nomads apareguts son d'entreprenaires viatjant per gerir sus plaça lor(s) societa(s) e utilizant fòrça tecnologias numericas nomadas. Al contrari del primièr cas, lo nomadisme es per eles una consequéncia de lor capitada financièra, e non pas una necessitat ligada a lor emplec precari e pas gaire causit. Unes viatjan tant qu'an pas pus vertadièrament de ''"Home, Sweet Home"'' e pas pus de ponch de ligam. Cal pas obliar de mencionar lo trabalh nomad en entrepresa. Lo trabalh nomad fa referéncia a totas las formas de trabalh realizada fòra del pòste de trabalh abitual dins l'entrepresa. Constituís ja una tendéncia importanta que se desvolopa. Lo trabalh nomad se limita pas al [[teletrabalh]] al domicili. Tot emplegat, que que siá son perfil, pòt èsser tocat. Atal, tot salariat pòt, a son escala, desvelopar de comportaments nomads. == Los nomads dins los Estats == === Recensament === En França, a la fin del sègle XIX e començament del XX, se fornís de ''quasernets antropologics'' als nomads. En 1951, lo ministèri de l'interior ne censava 6 830<ref>({{Harv|Ely|1964|p=340}}</ref> === Genocids === En [[America]], los Europèus ([[Espanha|Espanhòls]], puèi los [[Anglés|Angleses]], e los [[Estats Units d'America|Estats Units]] amb [[conquista de l'Oèst]]), exterminat de biais gaireben sistematic las populacions [[Pòbles indigènas d'America|americanas nativas]], majoritàriament nomadas. Pendent la [[Dusau Guèrra Mondiau|Segonda Guèrra mondiala]], los [[Nazisme|Nazis]] organizèron lo [[Porajmos|genocidi dels Roms]]. === Expulsion de las populacions nomadas === Quand los Nomads refusan la sedentarizacion, son sovent expulsats. Al sègle XXI, des campanhas d'expulsions son realizada al subjècte dels Roms que n'an pas la nacionalitat fòra de França. En [[Israèl]], lo govèrn destrusís regularament los campatges de las populacions de bedoïns [[Categoria:Pagina del modèl Ligam web comportant una error|Url]] [[Categoria:Pagina del modèl Ligam web comportant una error|titol]] == Antonimia == * [[Sedentaritat]] == Annèxes == === Notes et références === {{Reflist}} === Bibliografia === ==== Articles ==== * René Rebuffat, « Nomadisme et archéologie : L'Afrique dans l'Occident romain (Ier siècle av. J.-C. - IVe siècle ap. J.-C.) », Actes du colloque de Rome, Rome, École française de Rome, no 134,‎ 3-5 décembre 1987, p. 231-247 (lire en ligne) * Joào Pedro Marques, « Sur la Nature du nomadisme des steppes eurasiatiques », L'Homme, t. 28, no 108. Les Animaux : domestication et représentation,‎ 1988, p. 84-98 (DOI 10.3406/hom.1988.369045, lire en ligne)<br /> * B. Ely, « Nomadisme et sédentarisation des Tsiganes en France. », Bulletins et Mémoires de la Société d'anthropologie de Paris, vol. XI° Série, t. 6,‎ 1964, p. 339-351 (DOI 10.3406/bmsap.1964.1279, lire en ligne) ==== Obratges ==== * Gérard Chaliand, ''Les Empires nomades de la Mongolie au Danube : Vème siècle - XVIème siècle'', Perrin, 1995 (2e éd. revue et corrigée) * Isabelle Ohayon, ''La sédentarisation des Kazakhs dans l'URSS de Staline, collectivisation et changement social (1928-1945)'', Maisonneuve et Larose, Paris, 2006 * Michel Maffesoli, ''Du nomadisme : Vagabondages initiatiques'', La Table Ronde, 2006 * Jones Lang LaSalle, Étude sur le travail nomade, janvier 2012, Paris, 32 pages === Articles connèxes === === Ligams extèrnes === d35w4ossbsxsqjddpp5zttjszdui2v4 0 171192 2476340 2466223 2025-06-28T07:49:05Z Toxiarnau 56498 2476340 wikitext text/x-wiki {{Vejatz omonims|Linha 1}} {{Infobox Linha de transpòrt en comun | color linha = #0058A2 | color tèxte = #FFFFFF | nom = Tramvai 1 | imatge = Alstom Citadis 401 n°2011 TAM Place de France.jpg | legenda = Tram [[Alstom Citadis]] 401 a l'estacion ''Plaça de França''. | mapa = {{map draw|type=mapframe | align=center | height=300 | frameless=Yes | width=280|zoom=11|commons=Tramway de Montpellier-ligne 1.map}} | legenda mapa = Traçat de la linha en [[francés]]. | malhum = [[Tramvai de Montpelhièr]] | data d'obertura = [[30 de junh]] de [[2000]] | darrièra modificacion = | darrièra extension = [[7 d'abriu]] de [[2012]] | suspension servici = | data de barradura = | terminus = Mauçon ↔ Odissèum | espleitador = [[Transpòrts de l'aglomeracion de Montpelhièr]] | tipe de conduita = Manuala | material = [[Alstom Citadis]] 401 e 402 | depaus = Las Irondas | nombre d'estacions = 30 | longor = 15,7 | temps = 50 | espaçament estacion = 545 | nombre de comunas = 1 ([[Montpelhièr]]) <br/>([[Erau (departament)|Erau]])<br/>{{Occitània}} | jorns de foncionament = Totes los jorns | passatgièrs per an = {{formatnum:45990000}} | reng = | linhas connèxas = {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias|2|3|4}} e lèu {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias|5}} | esquèma = [[File:Linha-1.svg|thumb|Mapa de la linha 1 dau Tramvai de Montpelhièr]] }} La '''linha 1 dau [[tramvai de Montpelhièr]]''' es una linha dau malhum de [[tramvai]] a [[Montpelhièr]]. == Traçat e estacions == La linha s'estend a partir de l'estacion ''[[Mausson|Mauçon]]'' e fins a l'estacion ''Odissèum'' (Odysseum en [[francés]]), la linha a 30 estacions e una longor de 15,7 km. === Lista de las estacions === {{Tramvai de Montpelhièr/Linha 1}} == Notas e referéncias == <references /> == Vejatz tanben == {{Sisterlinks|commons=Category:Tramline 1 in Montpellier}} === Articles ligats === * [[Tramvai de Montpelhièr]] * [[Montpelhièr]] [[Categoria:Tramvai de Montpelhièr|1]] 0cfl7sa8hsphjppg7wqj9fb7ff3oe91 0 174521 2476345 2467950 2025-06-28T08:24:22Z InternetArchiveBot 43230 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2476345 wikitext text/x-wiki L''''organizacion jurisdiccionala nacionala francesa'''<ref>veire l'obratge de referéncia ed; Dalloz: ''Institutions juridictionnelles'' André Varinard et Thierry Debard ;</ref> es l'organizacion dels tribunals nacionals [[França|franceses]], dins l'òrdre juridic intèrne. Mais de 8000 [[Magistrat (França)|magistrats]] son encargats d'aplicar la lei; en tot, en 2018, mai de 80000 agents trabalhavan pel [[ministèri de la Justícia]]<ref>[http://www.justice.gouv.fr/index.php?rubrique=10054&ssrubrique=10303 Chiffres clés du Ministère de la Justice], site ministériel.</ref>. Aquò fa un pauc mens de 12 jutges professionals per 100000 abitants, contre près de 15 en Belgica, 20 en Áustria, e gaireben 25 en Alemanha<ref name="Rapport08">[[Commission européenne pour l'efficacité de la justice|Comission europèa per l'eficacitat de la justícia]] (CEPEJ), [http://www.coe.int/t/dg1/legalcooperation/cepej/evaluation/2008/rapport2008_fr.pdf Systèmes judiciaires européens.], Ed 2008 (donadas 2006) : « Efficacité et qualité de la justice ». Citat per [[David Servenay]], [https://web.archive.org/web/20090503171326/http://www.rue89.com/2008/10/10/dati-fait-preuve-de-lachete-disent-les-juges Dati fait preuve de « lâcheté », disent les juges], ''[[Rue89|Rue 89]]'', 10 d’octobre de 2008.</ref>. S’exclusís donc d’aquesta organizacion l'ensems de las jurisdiccions que son pas nacionalas, que resultan d'un contracte o d'un estatut definit entre de membres. Se pren donc en compte pas que los tribunals sanccionats per l'administracion d'Estat, definits per la lei. Las jurisdiccions internacionalas, [[Conselh d'Euròpa|europèas]] o comunautàrias, que demoran dins un òrdre juridic extèrne, son tanben exclusidas, qu’emanan pas de l'administracion d'Estat, mas d'autras organizacions internacionales ([[Union Europèa|Union europèa]], [[Conselh d'Euròpa|Conselh de l'Euròpa]], [[Organizacion de las Nacions Unidas|Nacions unidas]]…). == Principis generals == L'organizacion jurisdiccionala nacionala francesa vòl realizar de principis inerents a una idèa del procès, respectuosa de las [[libertats fondamentalas]], prenent tnaben en compte la possibilitat de far apellacion, la collegialitat dels jutges que donaràn una decision, la rapiditat del jutjament. Unes d’aquestes principis foguèron completats, precisats e sanccionats per la Convencion europèa de salvagardia dels drechs de l’òme e de las libertats fondamentalas, signada en 1950 e en vigor dempuèi 1953, que defend de drechs civils e politics inerents a la persona umana. Unes d’aquestes principis resultan d'una evolucion istorica: es lo cas per exemple del principi de [[separacion dels poders]] o de l'establiment del [[contraròtle de constitucionalitat]] de las leis pel [[Conselh Constitucional (França)|Conselh constitucional]]. === Separacion dels poders e dualitat jurisdiccionala === ==== L'origina de la dualitat jurisdiccionala ==== Lo principi de separacion dels poders precisa que los poders publics devon èsser separats e atribuits a d’organs distinctes. Atal, lo poder d'edictar de règlas ([[poder legislatiu]]) es confiat al [[Parlament]], lo podet de las far executar ([[poder executiu]]) apartent a un [[president]] o un [[Primièr ministre]]. [[Montesquieu]], dins ''De l'esprit des lois'' (1748), i apond lo [[poder judiciari]], es a dire lo poder d'aplicar la lei dins los cas particulars. Pasmens, la [[Constitucion francesa de 1958|Constitucion del 4 d’octobre de 1958]], instituissent la [[Cinquena Republica Francesa|Va Republica]], sonque reconéis una « autoritat judiciària ». Aquesta teoria pren donc en França una significacion originala, que lo [[Conselh Constitucional (França)|Conselh constitucional]] qualifiquèt dins una decision « Conselh de la concurréncia » del 23 de genièr de 1987 de « concepcion francesa de la separacion dels poders ». En efièch, lo problèma d'aquesta distinccion dels poders es que cal, dins aquesta concepcion, destriar los litigis interessant l'Estat, sanccionant la mala aplicacion d'un tèxte, e relevant donc del poder executiu, dels autres litigis interessant los particulars, relevant d'un verai poder judiciari autonòm e distincte. Cal donc partejar las competéncias del jutge en dos, entre [[Òrdre judiciari en França|jutge judiciari]] e jutge administratifu. Aquesta dualitat juridiccionala trapa son origina dins la lei dels 16 e 24 d'agost de 1790 e del decret del 16 [[fructidor]] [[Calendièr republican|an III]], fondament de la dualitat dels òrdres de jurisdiccion en França, que son divisadas en un òrdre administratiu e un [[Òrdre judiciari en França|òrdre judiciari]]. Aquò interdit als tribunals de l'òrdre judiciari d'estatuir sus de litigis tocant l'administracion, e los actes emeses pel poder executiu o legislatiu. Per aquestes tèxtes, lo poder legislatiu e lo poder executiu an estat levats del contraròtle de las jurisdiccions judiciàrias, amb lo motiu qu’aquestas an pas la legitimitat que cal per jutjar dels actes realizats per las autoritats procedissent del [[sufragi universal]] e donc sols representants de la sobeiranetat populara. L'institucion d'una jurisdiccion administrativa a partir de l'an VIII (1799) modifiquèt parcialament aquesta situacion: a partir d’alara, los actes de l'administracion pòdon èsser contestats, mas davant una jurisdiccion diferenta de l'autoritat judiciària. === Doble gra de jurisdiccion === Lo principi de doble gra de jurisdiccion es al fondament de la possibilitat que cada afar siá jutjada, en fach e en drech, dos còps. Un tal sistèma permet d'en primièr l'espandida del poder dels jutges. Dona atal a las partiadas la possibilitat de presentar d’arguments melhors, que presentarà l'avantatge donc d'èsser mai precisa en apellacion qu'en primièra instància. ==== L'excepcion al principi del doble gra de jurisdiccion ==== Per unes tipes de litigis, la lei o la reglamentacion dispausa que lo tribunal del primièr gra dona una decision en primièr e darrièr [[Ressòrt (drech)|ressòrt]]. Aqieste jutjament pòt donc pas èsser susceptible d'apellacion. Par exemple, en [[Drech civil|matèria civila]], las accions que lo taus de competéncia (las pretencions del demandaire) es inferiora a {{Nombre amb unitat|4000|€}} son jutjadas pel tribunal judiciari en primièr e darrièr ressòrt. Tanben, davant los [[Tribunal administratiu (França)|tribunals administratius]] : * fòrça [[recors en excès de poder]] son jutjats en primièr e darrièr ressòrt, e tanben fòrça litigis al subjècte de la foncion publica ; * los recors indemnitaris d'un montant de mens de {{Nombre amb unitat|10000|€}} lo son tanben. Lo principi del doble gra de jurisdiccion es limitat per aquestes jutjaments en primièr e darrièr ressòrt, mas per de rasons estrictas: l'enjòc de l'accion es supausat fèble (quitament s’es pas sempre lo cas), los riscs d'errors son normalament pro limitats, etc. Passent, los jutjaments d’aquestas jurisdiccions pòdon sempre far l'objècte d'un recrors en [[cassacion]], es a dire d'un recors extraordinari davant la Cort de cassacion o lo Conselh d'Estat. Enfin, los litigis que lo [[Conselh d'Estat (França)|Conselh d'Estat]] conéis dirèctament son jutjats en primièr e darrièr ressòrt, sens recors en cassacion possible, mas l'organizacion intèrna del Conselh d'Estat dona de garantias proceduralas pro semblablas a aquestas d'un doble gras de jurisdiccion. E mai se pòt èsser de litigis d'enjòcs fòrça importants. === Collegialitat o jutge unic === Segon las jurisdiccions, los magistrats del sèti (aquestes que jutjan) seràn en formacion collegiala (3 o 7 jutges) o alara de jutge unic (1 sol jutge). L'enjòc d’aquesta question es triple: * lo pretz: una formacion collegiala costa mai car qu'un jutge unic; * la rapiditat: una formacion collegiala aurà tendéncia a prene mai de temps a jutjar qu'un jutge unic; * la solemnitat: un jutjament donat per una formacion collegiala serà mai precisa, mai justificada, benlèu dons mai solemne que quand lo jutjament es donat per un jutge unic. Se dich « jutge unic, juge inic ». Mas se pòt avançar lo contrari qu'una deresponsabilizacion del jutge dins lo cas d'una formacion collegiala es de crénher. === Drech a un procès equitable === L'article 6 de la [[Convencion europèa dels drechs de l'òme]] dispausa que tot ciutadan a drech a un procès equitable. La França mai d’un còp foguèt condamnada per la Cort en violacion d’aqueste article. ==== Lo drech a un procès per un tribunal ==== Tot individú a sempre la possibilitat de sasir una jurisdiccion de primièra instància: es un drech fondamental, que pòt pas èsser desconegut. Pasmens, lo drech a un segond gra de jurisdiccion es limitat al cas que son pro importants. A l’escasença d'un arrèst ''Schrameck'' del 22 d’octobre de 1984, la Cort europèa considerèt que lo tèrme de « tribunal » se caracteriza al sens material per son ròtle jurisdiccional: s'agís d'una instància qu’es encargada de trencar, sus la basa d'una nòrma juridica, e a l'eissida d'una procedura organizada, tota question que va relevar de sa competéncia. L'aplicacion d’aqueste drech al procès per un tribunal es a vegada malaisida dins un sistèma dins que existís dos òrdres jurisdiccionals. En efièch, per un quita afar, es possible qu'aucun dels dos òrdres se declare competent per la jutjar. Lo [[Tribunal dels conflictes (França)|Tribunal dels conflictes]] resòlv de tals conflictes de competéncia. ==== L'imparcialitat e l'independéncia del jutge ==== Lo justiciable deu poder revendicar l'independéncia dels magistrats que son menats a intervenir. La Cort europèa estima, dempuèi un arrèst ''Beaumartin'' de 1994, qu’es independent lo jutge qu'a pas besonh per donar sa decision de prene conselh près del poder executiu. Per exemple, se lo jutge deuriá demandar al ministre dels Afars estrangièrs lo biais d’interpretar un tractat, poiriá pas èsser considerat coma independent. Es l'arrêt Piersak contra Belgica del 1èr d’octobre de 1982 que destria entre « un caminament subjectiu assajant de determinar çò que tal jutge pensava al dedins d’el en tala circonstança e un caminament objectiu menant a cercar se donava las garantidas que cal per exclure a aqueste vejaire tot dopte legitim ». Dos aspèctes son de reténer: * l'imparcialitat '''subjectiva''' que se presumís fins a pròva del contrari, significa que lo jutge deu pas manifestar ni partit pres ni pretjutjat personal; * l'imparcialitat '''objectiva''' significa que la jurisdiccion deu ofrir las garantidas que cal per exclure tot dobte legitim venent de las condicions d'organizacion de l'institucion judiciària o de l'intervencion del jutge, prenent en compte justament sas intervencions anterioras qu’an podut li donar una certa coneissença de l'afar. ==== La publicitat del jutjament e dels debats ==== Los debats d'un procès devon èsser publics, mas pòdon conéisser d’excepcions (testimòni de minors...), al nom de l'interés general. Pasmens, los jutjaments devon èsser prononciats de biais public. De la mèsma mena, la Cort europèa estima que jutjar a pòrta tancadas pòt s’impausar per la proteccion de l'interès general. Estimèt pasmens que lo pledejaire deuriá poder renonciar de son plan grat al principi de la publicitat dels debats. Dins un arrèst Pretto de 1983, la Cort europèa a jutjar que la publicitat protejariá lo justiciable contra una justícia secrèta, la publicitat contribuissent aquí a preservar la fisança dins los tribunals. La publicitat dels debats dona una transparéncia a la justícia e permet d’assegurar un principi d’imparcialitat. ==== La celeritat de la justícia ==== L'article 6 al.1 de la Convencion europèa dispausa que se tota persona a lo drech de s'adreiçar al jutge, encora cal qu’aqueste darrièr intervenga dins un delai rasonable. Mas, pla sovent, la justícia francesa pren de temps a donar sas decisions. Es lo cas subretot quand lo justiciable a de dificultats a encontrar la jurisdiccion competenta, mai sovent a causa de la separacion entre las jurisdiccions administrativas e judiciàrias. A causa de que la França foguèt condemnada lo 10 de febrièr de 1995, dins un afar (Allenet de Ribemont contra França) ont las jurisdiccions judiciàrias e administrativas refusavan caduna de se declarar competentas. La Cort europèa tanben precisèt que la justícia deuriá èsser accelerada, del. moment que l'interès de la persona èra dirèctament en jòc, o qu’aviá estar presonièra, o que sa durada de vida èra limitada. == Las jurisdiccions en França == === Las jurisdiccions judiciàrias === [[Fichièr:Montpellier - Cour d'appel.jpg|vinheta|Cort d’apellecion de Montpelhièr.]] Las jurisdiccions de l'òrdre judiciari son per exemple competentas pel penal e per reglar los litigis entre particulars. Pòdon intervenir o dins lo domèni contenciós (litigi entre personas), i dins lo domèni graciós (autorizacion demandada a una jurisdiccion: cambiament de regim matrimonial per exemple). Per excepcion, pòdon tanben intervenir al respèctes d’unes litigis qu’intervendriá entre l'Estat e los particulars. Es lo cas per exemple quand en matèria d'expropriacion, l'expropriat es pas en acòrdi sul montant de son indemnizacion; tanben en cas d'accident de la circulacion, quand de veïculs apartenon a l'administracion e que la victima es una persona privada, lo contenciós ressòrt tanben del jutge civil. Existís dos gras de jurisdiccion: s’establís d'en primièr la veracitat de l'incriminacion supausada, puèi, se cai, s’aplica la pena prevista. Lo [[tribunal judiciari]] es la jurisdiccion de drech comun en primièra instància. La [[Cort d'apellacion (França)|cort d'apellacion]] es la jurisdiccion del segond gra, e la [[Cort de cassacion (França)|Cort de cassacion]] es lo jutge del drech. Los [[Magistrat (França)|magistrats judiciaris]] son format per l'Escòla nacionala de la magistratura (ENM) a Bordèu. === Las jurisdiccions administrativas === [[Fichièr:F54_Nancy_Cours_Admin_Appel.JPG|vinheta|Cort administrativa d'apellacion de Nancí.]] Las jurisdiccions administrativas son aquestas que son competentas per jutjar dels litigis entre l'[[Estat]], las collectivitats territorialas, los establiments publics (que constituisson las principalas ipotèsis de [[Persona morala|personas moralas]] de [[drech public]]), e los particulars, o entre doas personas moralas de drech public. Pasmens, dins unas ipotèsis, es l'òrdre judiciari que serà competent, per çò que ten a l'estat de las personas, als domatges per de prejudicis al [[drech de proprietat]] (per exemple als domatges resultant d'accidents de veïculs). Lo [[Tribunal administratiu (França)|tribunal administratiu]] es la jurisdiccion de drech comun en primièra instància. La [[cort administrativa d'apellacion]] es la jurisdiccion del segond gra, e lo [[Conselh d'Estat (França)|Conselh d'Estat]] es lo jutge del drech. Los [[Magistrat (França)|magistrats administratius]] son recrutats entre autre per l'Escòla nacionala d'administracion (ENA) o de concors especifics. === Las jurisdiccions fòra dels òrdres === Las jurisdiccions « fòra dels òrdres » son de jurisdiccions que se plaçan en realité al dessús d’aquestes. Es lo cas del [[Tribunal dels conflictes]], que determina s’es l'òrdre judiciari o l'òrdre administratiu que pòt èsser competent, quand existís un conflicte de competéncia. Es tanben lo cas del [[Conselh Constitucional (França)|Conselh constitucional]], que las decisions s'impausan als poders publics, e a totas las autoritats administrativas o judiciàrias. === Las jurisdiccions costumièras dels departaments e regions d'otramar === Mai de {{Nombre amb unitat|2600000|Franceses}} vivon en otramar. Quin que siá l’estatut d’aquestes territòris, lo servici public de la justícia es present amb 343 magistrats e 925 foncionris de justícia. L'organizacion e lo foncionament es pasmens adaptats per prene en compte l’alunhament territorial o l'aplicacion d'un drech local. La Nòva Caledònia ten un estatut particular definit pel títol XIII de la Constitucion. Per Sant Bartomieu e Sant Martin, las jurisdiccions de la Guadelope (cort d'apellacion de Basse-Terre) son competentas. Los departaments e regions d'otramar dispausan de jurisdiccions comunas en primièra instància: tribunal judiciari, cort d'assisas e conselh de prudòmes. Pasmens pel contenciós comercial, es lo tribunal mixte de comèrci qu’es competent. A la diferéncia del tribunal de comèrci classic, es presidit per un magistrat professional e compausat de sièis jutges elegits d’entre los comerçants<ref>{{Lien web|url=http://www.justice.gouv.fr/organisation-de-la-justice-10031/lordre-judiciaire-10033/juridictions-judiciaires-doutre-mer-24277.html|titre=Juridictions judiciaires d'outre-mer|date=17 janvier 2017|site=justice.gouv.fr}}.</ref>. == Bibliografia == === Generalitats === * ''Institutions juridictionnelles'', Jean-Pierre Scarano, Ellipses, 2005, {{ISBN|2729823603}} * ''Institutions judiciaires'', Roger Perrot, Montchrestien, 11e édition, {{ISBN|2707613541}} * ''Institutions judiciaires : Édition 2005'', de Jean Vincent, Serge Guinchard, Gabriel Montagnier, André Varinard, Précis-Dalloz, {{ISBN|2247062598}} === Testimoniatges === * Erick Maurel, ''Paroles de procureur'' (éd. Gallimard, 2008 - PARIS - {{ISBN|978-2-07-011977-6}} ) == Referéncias == <references /> == Vejatz tanben == === Articles connèxes === * Jurisdiccion * Dualitat dels òdres de jurisdiccion * [[Separacion dels poders]] * [[Justícia]] * [[Ministèri public (França)]] * [[Ministèri Public|Ministèri public]] * [[Preson]] ==== Mestièrs de l'organisation judiciaire ==== * [[Avocat (mestièr)|Avocat]] * [[Jutge]] * [[Grafièr]] * [[Procuraire de la Republica (França)|Procuraire de la Republica]] * [[Magistrat (França)|Magistrat]] == Ligamns extèrnes == * [https://web.archive.org/web/20090722035211/http://vosdroits.service-public.fr/particuliers/N14.xhtml Service-public.fr : Justice] * Code de l'organisation judiciaire : [https://web.archive.org/web/20220105091346/https://www.legifrance.gouv.fr/WAspad/UnCode?commun=&code=CORGJUDL.rcv Partie législative] ;&nbsp;[https://web.archive.org/web/20210609034754/https://www.legifrance.gouv.fr/WAspad/UnCode?commun=&code=CORGJUDR.rcv Partie réglementaire] * [https://web.archive.org/web/20141104131400/http://daryo.com/seb/element/organisation-des-juridictions,yVg5 Fiche Synthétique sur l'organisation des juridictions] * [https://web.archive.org/web/20140802105528/http://www.justice.gc.ca/fr/ps/inter/rev_001_int/ La Révolution française et l’organisation de la Justice], Ministère canadien de la Justice, Groupe de la Coopération Internationale. [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 13t9vdd49yimy6l2uvxfaib1dccs77a 0 182851 2476355 2261385 2025-06-28T11:47:19Z Nicolas Eynaud 6858 2476355 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} Lo tèrme '''''arma de destruccion massisa''''' es una expression de comunicacion [[politica]] qu'es utilizada per designar leis [[arma (guèrra)|armas]] non convencionalas. Per aquela rason, sa definicion pòu variar segon lei país e lei contèxtes. Pasmens, compren generalament leis [[arma nucleara|armas nuclearas]], leis [[arma quimica|armas quimicas]] e leis [[arma biologica|armas biologicas]]. == Liames intèrnes == * [[Arma bacteriologica]]. * [[Arma biologica]]. * [[Arma quimica]]. * [[Arma nucleara]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> adz29wtze6fgup17zq60pmi9svb87zv 100 196368 2476312 2442093 2025-06-27T13:44:04Z Kontributor 2K 52367 escut Achaïe = des Villehardouin 2476312 wikitext text/x-wiki {| width="100%" <!--style="background-color:#F0D17F;"--> |- align=center | width="20%" | [[Fichièr:Blason Royaume de Jérusalem.svg|50px|link=Portal:Crosadas/Orient|Crosadas en Tèrra Santa]] | width="20%" | [[Fichièr:Blason famille de Villehardouin.svg|50px|link=Portal:Crosadas/Grècs|Crosadas a Bizanci e en Morèa]] | width="20%" | [[Fichièr:Blason ordre teutonique 2.svg|50px|link=Portal:Crosadas/Baltas|Crosadas Baltas]] | width="20%" | [[Fichièr:Blason Languedoc.svg|50px|link=Portal:Crosadas/Albigeses|Crosadas dels albigeses]] | width="20%" | [[Fichièr:Blason Alcantara.svg|50px|link=Portal:Crosadas/Reconquista|Reconquista]] |- align=center valign=top | width="20%" | [[Portal:Crosadas/Orient|Crosadas<br />en Tèrra Santa]] | width="20%" | [[Portal:Crosadas/Grècs|Crosadas<br />a Bizanci e en Morèa]] | width="20%" | [[Portal:Crosadas/Baltas|Crosadas<br />Baltas]] | width="20%" | [[Portal:Crosadas/Albigeses|Crosadas<br />dels albigeses]] | width="20%" | [[Portal:Crosadas/Reconquista|Reconquista]] |}<noinclude> [[Categoria:Portal:Crosadas|Miniportals]] </noinclude> ltar4ua16l9o8adjf8cfugobyg1smb7 10 198861 2476339 2466221 2025-06-28T07:48:36Z Toxiarnau 56498 2476339 wikitext text/x-wiki {| cellspacing=0 cellpadding=2 border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align: center" |- bgcolor="#CCCCCC" ! !! !! !! Estacion !! Coordenadas !! Comuna !! Correspondéncias TAM e autras !! LiO / TER !! |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Mauçon (tramvai de Montpelhièr)|Mauçon]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|58.51|N|3|49|10.89|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mauçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|34|40|42}}<br> {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3}}<br> {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br> | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280|617|661|662|663|668|681|685}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Estadi de la Mauçon (Tramvai de Montpelhièr)|Estadi de la Mauçon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|16.29|N|3|49|2.55|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Estadi de la Mauçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Mercat de la Palhada (Tramvai de Montpelhièr|Mercat de la Palhada]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|39.28|N|3|49|2.98|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mercat de la Palhada}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Pau (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Pau]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|50.33|N|3|49|15.93|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Pau}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Auts de Maçana (Tramvai de Montpelhièr)|Auts de Maçana]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|10.88|N|3|49|21.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Auts de Maçana}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|19}}<br> | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Euròmedecina (Tramvai de Montpelhièr)|Euròmedecina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|20.37|N|3|49|39.67|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Euròmedecina}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|24}}<br> {{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|616}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Maubòsc - Domeni d'Ò]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|4.57|N|3|49|59.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Maubòsc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|24}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Castèl d'Ò (Tramvai de Montpelhièr)|Castèl d'Ò]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.81|N|3|50|35.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Castèl d'Ò}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|7}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Occitània (Tramvai de Montpelhièr)|Occitània]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|4.50|N|3|50|54.81|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Occitània}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|23|26}}<br/>{{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|610|614|615|616}} |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Espitau La Peirònia (Tramvai de Montpelhièr)|Espitau La Peirònia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.97|N|3|51|9.36|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Espitau La Peirònia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Universitats de Sciéncias e Letras (Tramvai de Montpelhièr)|Universitats de Sciéncias e Letras]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|44.91|N|3|51|41.61|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Universitats}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|13|22}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Alòi (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Alòi]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|37.24|N|3|51|56.57|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Alòi}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|10|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Botonet - Ciutat de las Arts (Tramvai de Montpelhièr)|Botonet<br/><small>Ciutat de las Arts</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|21.33|N|3|52|5.22|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Botonet}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Estadi Feidipides (Tramvai de Montpelhièr)|Estadi Feidipides]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|8.29|N|3|52|10.19|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Estadi Feidipides}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça Alèrt 1èr - Sant Carles (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça Albèrt {{1èr}}<br/><small>Sant Carles<small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|59.46|N|3|52|26.71|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça Albèrt 1èr - Sant Carles}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Loís Blanc - Agòra de la Dança (Tramvai de Montpelhièr)|Loís Blanc<br/><small>Agòra de la Dança</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|53.1|N|3|52|41.28|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Loís Blanc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Còrum (Tramvai de Montpelhièr)| Còrum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|51.03|N|3|52|54.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Còrum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Comedia (Tramvai de Montpelhièr)|Comedia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.19|N|3|52|47.2|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Comedia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gara de Sant Ròc (Tramvai de Montpelhièr)|Gara de Sant Ròc]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|17.43|N|3|52|50.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gara de Sant Ròc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2|3|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|8|11|17}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280}}<br />Linhas Grandas ([[TGV]], [[Interciutat|Interciutats]]),<br/>[[TER|TER Occitània]] |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gwesklin (Tramvai de Montpelhièr)|Gwesklin]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|25.70|N|3|52|59.61|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gwesklin}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Antigòna (Tramvai de Montpelhièr)|Antigòna]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.92|N|3|53|11.89|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Antigòna}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Leòn Blum (Tramvai de Montpelhièr)|Leòn Blum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|32.18|N|3|53|24.66|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Leòn Blum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|14}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça d'Euròpa (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça d'Euròpa]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|26.58|N|3|53|38.27|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça d'Euròpa}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|16|51}}<br/> | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|620}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Ribas de Les (Tramvai de Montpelhièr)|Ribas de Les]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|15.21|N|3|53|41.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Ribas de Les}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Molarés Comuna) (Tramvai de Montpelhièr)|Molarés<br/><small>(Comuna)</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|2.25|N|3|53|43.87|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Molarés (Comuna)}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Pòrt Marianna (Tramvai de Montpelhièr)|Pòrt Marianna]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|5.50|N|3|53|57.79|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Pòrt Marianna}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|16}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Coupe_du_monde_de_football_de_1998|Mondial 98]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|10.01|N|3|54|14.66|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mondial 98}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Milleni (Tramvai de Montpelhièr)|Milleni]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|12.15|N|3|54|35.83|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Milleni}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça de França (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça de França]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|13.56|N|3|54|56.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça de França}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|15|52|navetagara}}<br/>{{Transp'Or/correspondéncias amb intitulat|2}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|606}}<br/> |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Odissèum (Tramvai de Montpelhièr)|Odissèum]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|13.29|N|3|55|12.99|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Odissèum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left | |} Las estacions en '''gras''' servisson de partença o de cap de linha per d'unes servicis.<noinclude> == Referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Tramvai de Montpelhièr|Tramvai de Montpelhièr/Linha 1]] </noinclude> 5qfjpaatcgn0c6h281z3ti8j193umzv 2476342 2476339 2025-06-28T07:59:03Z Toxiarnau 56498 2476342 wikitext text/x-wiki {| cellspacing=0 cellpadding=2 border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align: center" |- bgcolor="#CCCCCC" ! !! !! !! Estacion !! Coordenadas !! Comuna !! Correspondéncias TAM e autras !! LiO / TER !! |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Mauçon (tramvai de Montpelhièr)|Mauçon]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|58.51|N|3|49|10.89|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mauçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|34|40|42}}<br> {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3}}<br> {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br> | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280|617|661|662|663|668|681|685}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Estadi de la Mauçon (Tramvai de Montpelhièr)|Estadi de la Mauçon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|16.29|N|3|49|2.55|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Estadi de la Mauçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Mercat de la Palhada (Tramvai de Montpelhièr|Mercat de la Palhada]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|39.28|N|3|49|2.98|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mercat de la Palhada}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Pau (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Pau]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|50.33|N|3|49|15.93|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Pau}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Auts de Maçana (Tramvai de Montpelhièr)|Auts de Maçana]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|10.88|N|3|49|21.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Auts de Maçana}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|19}}<br> | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Euròmedecina (Tramvai de Montpelhièr)|Euròmedecina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|20.37|N|3|49|39.67|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Euròmedecina}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|24}}<br> {{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|616}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Maubòsc - Domeni d'Ò]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|4.57|N|3|49|59.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Maubòsc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|24}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Castèl d'Ò (Tramvai de Montpelhièr)|Castèl d'Ò]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.81|N|3|50|35.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Castèl d'Ò}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|7}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Occitània (Tramvai de Montpelhièr)|Occitània]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|4.50|N|3|50|54.81|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Occitània}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|6|23|26}}<br/>{{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|610|614|615|616}} |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Espitau La Peirònia (Tramvai de Montpelhièr)|Espitau La Peirònia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.97|N|3|51|9.36|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Espitau La Peirònia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Universitats de Sciéncias e Letras (Tramvai de Montpelhièr)|Universitats de Sciéncias e Letras]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|44.91|N|3|51|41.61|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Universitats}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|13|22}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Alòi (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Alòi]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|37.24|N|3|51|56.57|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Alòi}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|10|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Botonet - Ciutat de las Arts (Tramvai de Montpelhièr)|Botonet<br/><small>Ciutat de las Arts</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|21.33|N|3|52|5.22|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Botonet}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Estadi Feidipides (Tramvai de Montpelhièr)|Estadi Feidipides]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|8.29|N|3|52|10.19|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Estadi Feidipides}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça Alèrt 1èr - Sant Carles (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça Albèrt {{1èr}}<br/><small>Sant Carles<small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|59.46|N|3|52|26.71|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça Albèrt 1èr - Sant Carles}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Loís Blanc - Agorà de la Dança (Tramvai de Montpelhièr)|Loís Blanc<br/><small>Agorà de la Dança</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|53.1|N|3|52|41.28|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Loís Blanc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Còrum (Tramvai de Montpelhièr)| Còrum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|51.03|N|3|52|54.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Còrum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Comedia (Tramvai de Montpelhièr)|Comedia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.19|N|3|52|47.2|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Comedia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gara de Sant Ròc (Tramvai de Montpelhièr)|Gara de Sant Ròc]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|17.43|N|3|52|50.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gara de Sant Ròc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|2|3|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|8|11|17}} | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280}}<br />Linhas Grandas ([[TGV]], [[Interciutat|Interciutats]]),<br/>[[TER|TER Occitània]] |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gwesklin (Tramvai de Montpelhièr)|Gwesklin]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|25.70|N|3|52|59.61|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gwesklin}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Antigòna (Tramvai de Montpelhièr)|Antigòna]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.92|N|3|53|11.89|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Antigòna}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Leòn Blum (Tramvai de Montpelhièr)|Leòn Blum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|32.18|N|3|53|24.66|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Leòn Blum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|14}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça d'Euròpa (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça d'Euròpa]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|26.58|N|3|53|38.27|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça d'Euròpa}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|16|51}}<br/> | align=left |[[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|620}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Ribas de Les (Tramvai de Montpelhièr)|Ribas de Les]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|15.21|N|3|53|41.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Ribas de Les}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Molarés Comuna) (Tramvai de Montpelhièr)|Molarés<br/><small>(Comuna)</small>]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|2.25|N|3|53|43.87|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Molarés (Comuna)}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3|4}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Pòrt Marianna (Tramvai de Montpelhièr)|Pòrt Marianna]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|5.50|N|3|53|57.79|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Pòrt Marianna}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|3}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|16}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Coupe_du_monde_de_football_de_1998|Mondial 98]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|10.01|N|3|54|14.66|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mondial 98}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Milleni (Tramvai de Montpelhièr)|Milleni]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|12.15|N|3|54|35.83|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Milleni}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Plaça de França (Tramvai de Montpelhièr)|Plaça de França]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|13.56|N|3|54|56.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Plaça de França}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|9|15|52|navetagara}}<br/>{{Transp'Or/correspondéncias amb intitulat|2}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|606}}<br/> |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#0058A2" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Odissèum (Tramvai de Montpelhièr)|Odissèum]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|13.29|N|3|55|12.99|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Odissèum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}} | align=left | |} Las estacions en '''gras''' servisson de partença o de cap de linha per d'unes servicis.<noinclude> == Referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Tramvai de Montpelhièr|Tramvai de Montpelhièr/Linha 1]] </noinclude> 6lxiyul0nqmee05hcbcynb8qgmpjhza 10 198873 2476344 2465529 2025-06-28T08:20:44Z Toxiarnau 56498 2476344 wikitext text/x-wiki {| cellspacing=0 cellpadding=2 border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align: center" |- bgcolor="#CCCCCC" ! !! !! !! Estacion !! Coordenadas !! Comuna !! Correspondéncias TAM e autras !! LiO / TER !! |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Jacon (Tramvai de Montpelhièr)|Jacon]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|39|16.24|N|3|54|46.08|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Jacon}} | [[Jacon]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|22|27}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Jòrdi Pompidor (Tramvai de Montpelhièr)|Jòrdi Pompidor]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|57.62|N|3|55|15.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Jòrdi Pompidor}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|611}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Via Domícia (Tramvai de Montpelhièr)|Via Domícia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|48.21|N|3|55|46.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Via Domícia}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|30}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Auba Roja (Tramvai de Montpelhièr)|Auba Roja]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|18.91|N|3|55|29.42|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Auba Roja}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|35}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Nòstra Dòna de Sablasson (Tramvai de Montpelhièr)|Nòstra Dòna de Sablasson]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|3.18|N|3|55|20.06|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Nòstra Dòna de Sablasson}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|21|31|46|51}}<br />{{Transp'Or/correspondéncias amb intitulat|3}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|601|612}} |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Centurions (Tramvai de Montpelhièr)|Centurions]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|58.94|N|3|55|1.05|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Centurions}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[La Galina (Tramvai de Montpelhièr)|La Galina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.19|N|3|54|32.42|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=La Galina}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Clarvau (Tramvai de Montpelhièr)|Clarvau]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|48.64|N|3|54|9.35|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Clarvau}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Carles de Gàllia (Tramvai de Montpelhièr)|Carles de Gàllia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|43.06|N|3|53|51.92|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Carles de Gàllia}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15|16|35|36|41}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Làser (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Làser]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|36.34|N|3|53|19.18|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Làser}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Aigalònga (Tramvai de Montpelhièr)|Aigalònga]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|34.55|N|3|52|59.49|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Aigalònga}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|10|15}} | align=left | |- |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Malh das Abats (Tramvai de Montpelhièr)|Malh das Abats]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|13.49|N|3|53|2.63|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Malh das Abats}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Bèlas Arts (Tramvai de Montpelhièr)|Bèlas Arts]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|59.00|N|3|52|58.00|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Bèlas Arts}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Còrum (Tramvai de Montpelhièr)|Còrum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|51.03|N|3|52|54.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Còrum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Comedia (Tramvai de Montpelhièr)|Comedia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.19|N|3|52|47.2|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Comedia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gara de Sant Ròc (Tramvai de Montpelhièr)|Gara de Sant Ròc]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|17.43|N|3|52|50.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gara de Sant Ròc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1|3|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|8|11|17}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280}}<br />Linhas Grandas ([[TGV]], [[Interciutat|Interciutats]]),<br/>[[TER|TER Occitània]] |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolo| | [[Rondelet (Tramvai de Montpelhièr)|Rondelet]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|11.16|N|3|52|33.83|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Rondelet}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|11|17|33|38}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Ròc Novèl (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Ròc Novèl]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|57.80|N|3|52|32.44|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Ròc Novèl}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Cleofàs (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Cleofàs]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|41.61|N|3|52|33.45|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Cleofàs}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|53}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Lo Maçon (Tramvai de Montpelhièr)|Lo Maçon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|37.14|N|3|52|23.09|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Lo Maçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Mas Drevon (Tramvai de Montpelhièr)|Mas Drevon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|43.87|N|3|52|4.37|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mas Drevon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Crotz d'Argent (Tramvai de Montpelhièr)|Crotz d'Argent]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|32.71|N|3|51|59.18|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Crotz d'Argent}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Vilanòva d'Engolesme (Tramvai de Montpelhièr)|Vilanòva d'Engolesme]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|19.53|N|3|51|56.41|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Vilanòva d'Engolesme}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Sabinas (Tramvai de Montpelhièr)|Sabinas]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|3.58|N|3|51|34.81|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sabinas}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15|18|53|96}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|602}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Victòria 2 (Tramvai de Montpelhièr)|Victòria 2]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|29.52|N|3|50|57.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Victòria 2}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[La Condamina (Tramvai de Montpelhièr)|La Condamina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|19.25|N|3|50|40.25|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=La Condamina}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Joan lo Sec (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Joan lo Sec]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|15.12|N|3|50|16.51|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Joan lo Sec}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|20|32}}<br/> | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|603}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Sant Joan de Vedats - Centre (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Joan de Vedats<br/><small>Centre<small>]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|29.70|N|3|49|50.41|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Joan de Vedats - Centre}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias| p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|20|33|43}} | align=left | |} Las estacions en '''gras''' servisson de partença o de cap de linha per d'unes servicis.<noinclude> == Referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Tramvai de Montpelhièr|Tramvai de Montpelhièr/Linha 2]] </noinclude> js52o6rwmot6vwdp96ol4zn7xikuufi 2476346 2476344 2025-06-28T08:28:57Z Toxiarnau 56498 2476346 wikitext text/x-wiki {| cellspacing=0 cellpadding=2 border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align: center" |- bgcolor="#CCCCCC" ! !! !! !! Estacion !! Coordenadas !! Comuna !! Correspondéncias TAM e autras !! LiO / TER !! |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Jacon (Tramvai de Montpelhièr)|Jacon]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|39|16.24|N|3|54|46.08|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Jacon}} | [[Jacon]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|22|27}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Jòrdi Pompidor (Tramvai de Montpelhièr)|Jòrdi Pompidor]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|57.62|N|3|55|15.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Jòrdi Pompidor}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|611}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Via Domícia (Tramvai de Montpelhièr)|Via Domícia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|48.21|N|3|55|46.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Via Domícia}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|30}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Auba Roja (Tramvai de Montpelhièr)|Auba Roja]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|18.91|N|3|55|29.42|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Auba Roja}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|35}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Nòstra Dòna de Sablasson (Tramvai de Montpelhièr)|Nòstra Dòna de Sablasson]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|38|3.18|N|3|55|20.06|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Nòstra Dòna de Sablasson}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|21|31|46|51}}<br />{{Transp'Or/correspondéncias amb intitulat|3}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|601|612}} |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Centurions (Tramvai de Montpelhièr)|Centurions]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|58.94|N|3|55|1.05|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Centurions}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[La Galina (Tramvai de Montpelhièr)|La Galina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|53.19|N|3|54|32.42|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=La Galina}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Vauclara (Tramvai de Montpelhièr)|Vauclara]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|48.64|N|3|54|9.35|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Vauclara}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Carles de Gàllia (Tramvai de Montpelhièr)|Carles de Gàllia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|43.06|N|3|53|51.92|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Carles de Gàllia}} | [[Castèlnòu de Les]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15|16|35|36|41}} | align=left | |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Làser (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Làser]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|36.34|N|3|53|19.18|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Làser}} | [[Montpelhièr]] | align=left |{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Aigalònga (Tramvai de Montpelhièr)|Aigalònga]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|34.55|N|3|52|59.49|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Aigalònga}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|10|15}} | align=left | |- |-bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Malh das Abats (Tramvai de Montpelhièr)|Malh das Abats]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|37|13.49|N|3|53|2.63|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Malh das Abats}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Bèlas Arts (Tramvai de Montpelhièr)|Bèlas Arts]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|59.00|N|3|52|58.00|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Bèlas Arts}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Còrum (Tramvai de Montpelhièr)|Còrum]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|51.03|N|3|52|54.52|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Còrum}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Comedia (Tramvai de Montpelhièr)|Comedia]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|30.19|N|3|52|47.2|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Comedia}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Gara de Sant Ròc (Tramvai de Montpelhièr)|Gara de Sant Ròc]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|17.43|N|3|52|50.04|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Gara de Sant Ròc}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|1|3|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|8|11|17}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|234|280}}<br />Linhas Grandas ([[TGV]], [[Interciutat|Interciutats]]),<br/>[[TER|TER Occitània]] |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolo| | [[Rondelet (Tramvai de Montpelhièr)|Rondelet]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|36|11.16|N|3|52|33.83|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Rondelet}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}}<br/>{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|11|17|33|38}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Ròc Novèl (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Ròc Novèl]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|57.80|N|3|52|32.44|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Ròc Novèl}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Tramvai de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|4}} | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Cleofàs (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Cleofàs]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|41.61|N|3|52|33.45|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Cleofàs}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|53}} | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Lo Maçon (Tramvai de Montpelhièr)|Lo Maçon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|37.14|N|3|52|23.09|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Lo Maçon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Mas Drevon (Tramvai de Montpelhièr)|Mas Drevon]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|43.87|N|3|52|4.37|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Mas Drevon}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Crotz d'Argent (Tramvai de Montpelhièr)|Crotz d'Argent]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|32.71|N|3|51|59.18|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Crotz d'Argent}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Vilanòva d'Engolesme (Tramvai de Montpelhièr)|Vilanòva d'Engolesme]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|19.53|N|3|51|56.41|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Vilanòva d'Engolesme}} | [[Montpelhièr]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Sabinas (Tramvai de Montpelhièr)|Sabinas]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|35|3.58|N|3|51|34.81|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sabinas}} | [[Montpelhièr]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|15|18|53|96}} | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|602}} |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Victòria 2 (Tramvai de Montpelhièr)|Victòria 2]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|29.52|N|3|50|57.60|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Victòria 2}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | | align=left | |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[La Condamina (Tramvai de Montpelhièr)|La Condamina]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|19.25|N|3|50|40.25|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=La Condamina}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | | align=left | |- | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">•</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | [[Sant Joan lo Sec (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Joan lo Sec]] | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|15.12|N|3|50|16.51|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Joan lo Sec}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias|p+t}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|20|32}}<br/> | align=left | [[File:Bus-logo.svg|20px|alt=LiO|link=LiO]] {{Autobús LiO/correspondéncias|603}} |- bgcolor="#efefef" | bgcolor="#ffffff"|&nbsp; || bgcolor="#F28C00" |<font color="white">■</font> || bgcolor="#ffffff"|&nbsp; | '''[[Sant Joan de Vedats - Centre (Tramvai de Montpelhièr)|Sant Joan de Vedats<br/><small>Centre<small>]]''' | style="font-size:xx-small" | {{coord|43|34|29.70|N|3|49|50.41|E|region:FR_type:landmark_scale:1000|format=dms|display=inline|name=Sant Joan de Vedats - Centre}} | [[Sant Joan de Vedats]] | align=left | {{Pargada/correspondéncias| p}}<br />{{Bus de Montpelhièr/correspondéncias amb intitulat|20|33|43}} | align=left | |} Las estacions en '''gras''' servisson de partença o de cap de linha per d'unes servicis.<noinclude> == Referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Tramvai de Montpelhièr|Tramvai de Montpelhièr/Linha 2]] </noinclude> 0823encefbwrevmhqasg75irjr7h9zi 0 199484 2476315 2025-06-27T16:12:07Z 77.152.53.218 creacion per l'interès toponimic 2476315 wikitext text/x-wiki '''Cador''' es es una anciana [[comuna francesa|comuna]] [[Roergue|roergassa]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Avairon (departament)|Avairon]] e la [[regions francesas|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>, incorporada en 1862 a [[La Bastida de l'Avesque]]. Dempuèi lo [[1èr de genièr]] de [[2016]], La Bastida de l'Avesque (o de l'Evesque) es comuna delegada e [[capluòc]] de la [[comuna novèla]] del [[Lo Bas Segalar (comuna)|Bas Segalar]]. ==Geografia== Lo vilatge de Cador es situat sus un planòl que tresplomba una comba, a l'èst-nòrd-èst de la Bastida. ==Toponimia== ''Cador'' ven del nom gallic d'òme ''Caturos'', atestat, latinizat en ''Caturus''. Cador èra la proprietat de Caturos. L'etime es ''Caturon'' (''Caturos'' dambe la derivacion neutra singulara en ''-on''). Un nom semblable es [[Cadors]], ambe ''-s'' finala adventícia <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 110, 292 e 334</ref>{{,}}<ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume I, n° 3495, per ''Cadors''</ref>{{,}}<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 129, per ''Cadors''</ref>. J. Astor pensa que ''Caturus'' es un derivat de ''catu'', « combat » <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 954</ref>. ==Istòria== ''Cador'' èra una anciana parròquia abans la [[Revolucion Francesa|revolucion]] (mapa de Cassini sus Geoportail <ref>[https://www.geoportail.gouv.fr/carte]</ref>). En 1862, Cador foguèt annexat, amb Cabanas e Teulièras, a La Bastida de l'Evesque <ref name = cassini>[http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=6527]</ref>. Un dobte : en 1801, lo nom èra ''Cadour et Lou Cayla'' <ref name = cassini/>, çò que fa pensar que Lo Cailar foguèt pas annexat a La Bastida de l'Avesque entre 1790 e 1794. Lo Cailar (luòc que sembla abandonat) es al nòrd de Cador dins una vòuta d'[[Avairon]]. ==Demografia== La populacion èra de 462 abitants en 1793 e 442 en 1800. De 1806 a 1861, la comuna foguèt recensada amb una autra comuna <ref name = cassini/>, plan probablament La Bastida de l'Evesque. ==Lòcs e monuments== Cador garda son anciana glèisa e son cementèri. ==Veire tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Multibendèl|Portal Roergue|Portal Guiana}} aza321e6njo8onz3jqy595ict8zts4b 2476333 2476315 2025-06-28T03:32:52Z 77.152.53.218 2476333 wikitext text/x-wiki '''Cador''' es una anciana [[comuna francesa|comuna]] [[Roergue|roergassa]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Avairon (departament)|Avairon]] e la [[regions francesas|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>, incorporada en 1862 a [[La Bastida de l'Avesque]]. Dempuèi lo [[1èr de genièr]] de [[2016]], La Bastida de l'Avesque (o de l'Evesque) es comuna delegada e [[capluòc]] de la [[comuna novèla]] del [[Lo Bas Segalar (comuna)|Bas Segalar]]. ==Geografia== Lo vilatge de Cador es situat sus un planòl que tresplomba una comba, a l'èst-nòrd-èst de la Bastida. ==Toponimia== ''Cador'' ven del nom gallic d'òme ''Caturos'', atestat, latinizat en ''Caturus''. Cador èra la proprietat de Caturos. L'etime es ''Caturon'' (''Caturos'' dambe la derivacion neutra singulara en ''-on''). Un nom semblable es [[Cadors]], ambe ''-s'' finala adventícia <ref>Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 110, 292 e 334</ref>{{,}}<ref>Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume I, n° 3495, per ''Cadors''</ref>{{,}}<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 129, per ''Cadors''</ref>. J. Astor pensa que ''Caturus'' es un derivat de ''catu'', « combat » <ref>Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 954</ref>. ==Istòria== ''Cador'' èra una anciana parròquia abans la [[Revolucion Francesa|revolucion]] (mapa de Cassini sus Geoportail <ref>[https://www.geoportail.gouv.fr/carte]</ref>). En 1862, Cador foguèt annexat, amb Cabanas e Teulièras, a La Bastida de l'Evesque <ref name = cassini>[http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=6527]</ref>. Un dobte : en 1801, lo nom èra ''Cadour et Lou Cayla'' <ref name = cassini/>, çò que fa pensar que Lo Cailar foguèt pas annexat a La Bastida de l'Avesque entre 1790 e 1794. Lo Cailar (luòc que sembla abandonat) es al nòrd de Cador dins una vòuta d'[[Avairon]]. ==Demografia== La populacion èra de 462 abitants en 1793 e 442 en 1800. De 1806 a 1861, la comuna foguèt recensada amb una autra comuna <ref name = cassini/>, plan probablament La Bastida de l'Evesque. ==Lòcs e monuments== Cador garda son anciana glèisa e son cementèri. ==Veire tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Multibendèl|Portal Roergue|Portal Guiana}} gasb7j8i3gf64we4hewzib8jg1slqyl