26 de junh

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="oc">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipèdia</sitename>
    <dbname>ocwiki</dbname>
    <base>https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.7</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Mèdia</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Especial</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Discutir</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Utilizaire</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Discussion Utilizaire</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipèdia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Discussion Wikipèdia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fichièr</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Discussion Fichièr</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Discussion MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Modèl</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Discussion Modèl</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ajuda</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Discussion Ajuda</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Categoria</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Discussion Categoria</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Discussion Portal</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Projècte</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Discussion Projècte</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Mòdul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Mòdul Discussió</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>26 de junh</title>
    <ns>0</ns>
    <id>370</id>
    <revision>
      <id>2476442</id>
      <parentid>2381730</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T23:33:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>20932</id>
      </contributor>
      <comment>/* Naissenças */ + [[Benoît Hamon]] + [[Ariana Grande]]</comment>
      <origin>2476442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1305" sha1="3fpmd3achgn0vthaart9hpqtib5wq6z" xml:space="preserve">{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{junh}}

== Eveniments ==

* [[1960]] - independéncia de [[Madagascar]].
* 1960 - [[Somaliland]] deven independent del [[Reialme Unit]].

== Naissenças ==

* [[1892]] - [[Pearl S. Buck]], escrivana americana, [[Prèmi Nobel de Literatura]] (m. [[1973]])
* [[1908]] - [[Salvador Allende]], president de Chile (m. [[1973]])
* [[1937]] - [[Robert Coleman Richardson]], [[fisica|fisician]] american, [[Prèmi Nobel de Fisica]]
* [[1942]] - [[Gilberto Gil]], cantaire e òme politic brasilièr
* [[1962]] - [[Ollanta Humala]], president de Peró (2011–2016)
* [[1967]] - [[Benoît Hamon]], òme politic francés
* [[1984]] - [[Luiza Possi]], cantaira brasilièra
* [[1992]] - [[Jennette McCurdy]], actritz e cantaira americana
* [[1993]] - [[Ariana Grande]], actritz, cantaira e cantautora estatunidenca

== Decèsses ==

* [[1541]] - [[Francisco Pizarro]], conquistaire espanhòl de [[Peró]]
* [[1918]] - [[Peter Rosegger]], poèta austriac, Prèmi Nobel de Literatura (n. [[1843]])

----
Vejatz tanben:
* [[25 de junh]] | [[27 de junh]]
* [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]]
* [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an).

[[Categoria:Jorns]]</text>
      <sha1>3fpmd3achgn0vthaart9hpqtib5wq6z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>25 de junh</title>
    <ns>0</ns>
    <id>520</id>
    <revision>
      <id>2476443</id>
      <parentid>1935551</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T23:36:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>20932</id>
      </contributor>
      <comment>/* Naissenças */ + [[Joan Olivares]] + [[Sandrine Gruda]]</comment>
      <origin>2476443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1941" sha1="ndf8rqyh7xjo8phpjct1g14x8r4adz0" xml:space="preserve">{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{Junh}}

== Eveniments ==

* [[1975]] - independéncia de [[Moçambic]].
* Prepausicion de data de fèsta del pòble occitan: https://www.facebook.com/groups/52988150846/
* 
== Naissenças ==
* [[1852]] - [[Antoni Gaudí Cornet]], arquitècte catalan (m. [[1926]])
* [[1864]] - [[Walther Hermann Nernst]], quimista [[Alemanha|alemand]] (m. [[1941]])
* [[1903]] - [[George Orwell]], escrivan [[Anglatèrra|anglés]] (m. [[1950]])
* [[1907]] - [[Johannes Hans Daniel Jensen]], fisician alemand, [[Prèmi Nobel de Fisica]] (m. [[1973]])
* [[1911]] - [[William Howard Stein]], quimista american, [[Prèmi Nobel de Quimia]] (m. [[1980]])
* [[1928]] - [[Aleksei Alekseievich Abrikosov]], fisician [[Russia|rus]], Prèmi Nobel de Fisica
* [[1936]] - [[Bacharuddin Jusuf Habibie]], president d'[[Indonesia]]
* [[1939]] - [[Harold Melvin]], musician nòrd-american (m. [[1997]])
* [[1945]] - [[Carly Simon]], cantaira nòrd-americana
* [[1956]] - [[Joan Olivares]], escrivan e professor de matematicas valencian
* [[1956]] - [[Boris Trajkovski]], president de la [[Republica de Macedònia]] (m. [[2004]])
* [[1963]] - [[George Michael]], cantaire anglés
* [[1987]] - [[Sandrine Gruda]], jogaira de basquetbòl occitana

== Decèsses ==
* [[1218]] - [[Simon de Montfòrt]]
* [[1971]] - [[John Boyd Orr]], [[fisica|fisician]] [[Escòcia|escocés]], Prèmi Nobel de Fisica (n.[[1880]])
* [[1984]] - [[Michel Focault]], filosòf [[França|francés]] (n.[[1926]])
* [[1995]] - [[Ernest Walton]], fisician irlandés, Prèmi Nobel de Fisica (n.[[1903]])
* [[1997]] - [[Jacques-Yves Cousteau]], explorator oceanic francés (n.[[1910]]).
----
Vejatz tanben:
* [[24 de junh]] | [[26 de junh]]
* [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]]
* [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an).

[[categoria:Jorns]]</text>
      <sha1>ndf8rqyh7xjo8phpjct1g14x8r4adz0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476444</id>
      <parentid>2476443</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T23:38:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>20932</id>
      </contributor>
      <comment>/* Naissenças */ [[:fr:Alekseï Abrikossov|Alekseï Abrikossov]]: † 2017</comment>
      <origin>2476444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1955" sha1="ektxzvzz5law0r2ukmyt1uopb8f5xu9" xml:space="preserve">{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{Junh}}

== Eveniments ==

* [[1975]] - independéncia de [[Moçambic]].
* Prepausicion de data de fèsta del pòble occitan: https://www.facebook.com/groups/52988150846/
* 
== Naissenças ==
* [[1852]] - [[Antoni Gaudí Cornet]], arquitècte catalan (m. [[1926]])
* [[1864]] - [[Walther Hermann Nernst]], quimista [[Alemanha|alemand]] (m. [[1941]])
* [[1903]] - [[George Orwell]], escrivan [[Anglatèrra|anglés]] (m. [[1950]])
* [[1907]] - [[Johannes Hans Daniel Jensen]], fisician alemand, [[Prèmi Nobel de Fisica]] (m. [[1973]])
* [[1911]] - [[William Howard Stein]], quimista american, [[Prèmi Nobel de Quimia]] (m. [[1980]])
* [[1928]] - [[Aleksei Alekseievich Abrikosov]], fisician [[Russia|rus]], Prèmi Nobel de Fisica (m. [[2017]])
* [[1936]] - [[Bacharuddin Jusuf Habibie]], president d'[[Indonesia]]
* [[1939]] - [[Harold Melvin]], musician nòrd-american (m. [[1997]])
* [[1945]] - [[Carly Simon]], cantaira nòrd-americana
* [[1956]] - [[Joan Olivares]], escrivan e professor de matematicas valencian
* [[1956]] - [[Boris Trajkovski]], president de la [[Republica de Macedònia]] (m. [[2004]])
* [[1963]] - [[George Michael]], cantaire anglés
* [[1987]] - [[Sandrine Gruda]], jogaira de basquetbòl occitana

== Decèsses ==
* [[1218]] - [[Simon de Montfòrt]]
* [[1971]] - [[John Boyd Orr]], [[fisica|fisician]] [[Escòcia|escocés]], Prèmi Nobel de Fisica (n.[[1880]])
* [[1984]] - [[Michel Focault]], filosòf [[França|francés]] (n.[[1926]])
* [[1995]] - [[Ernest Walton]], fisician irlandés, Prèmi Nobel de Fisica (n.[[1903]])
* [[1997]] - [[Jacques-Yves Cousteau]], explorator oceanic francés (n.[[1910]]).
----
Vejatz tanben:
* [[24 de junh]] | [[26 de junh]]
* [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]]
* [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an).

[[categoria:Jorns]]</text>
      <sha1>ektxzvzz5law0r2ukmyt1uopb8f5xu9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476445</id>
      <parentid>2476444</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T23:40:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>20932</id>
      </contributor>
      <comment>/* Decèsses */ + [[Farrah Fawcett]] + [[Michael Jackson]]</comment>
      <origin>2476445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2133" sha1="q54ixz6jybk73ds7sa06wc8mwigvmr6" xml:space="preserve">{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{Junh}}

== Eveniments ==

* [[1975]] - independéncia de [[Moçambic]].
* Prepausicion de data de fèsta del pòble occitan: https://www.facebook.com/groups/52988150846/
* 
== Naissenças ==
* [[1852]] - [[Antoni Gaudí Cornet]], arquitècte catalan (m. [[1926]])
* [[1864]] - [[Walther Hermann Nernst]], quimista [[Alemanha|alemand]] (m. [[1941]])
* [[1903]] - [[George Orwell]], escrivan [[Anglatèrra|anglés]] (m. [[1950]])
* [[1907]] - [[Johannes Hans Daniel Jensen]], fisician alemand, [[Prèmi Nobel de Fisica]] (m. [[1973]])
* [[1911]] - [[William Howard Stein]], quimista american, [[Prèmi Nobel de Quimia]] (m. [[1980]])
* [[1928]] - [[Aleksei Alekseievich Abrikosov]], fisician [[Russia|rus]], Prèmi Nobel de Fisica (m. [[2017]])
* [[1936]] - [[Bacharuddin Jusuf Habibie]], president d'[[Indonesia]]
* [[1939]] - [[Harold Melvin]], musician nòrd-american (m. [[1997]])
* [[1945]] - [[Carly Simon]], cantaira nòrd-americana
* [[1956]] - [[Joan Olivares]], escrivan e professor de matematicas valencian
* [[1956]] - [[Boris Trajkovski]], president de la [[Republica de Macedònia]] (m. [[2004]])
* [[1963]] - [[George Michael]], cantaire anglés
* [[1987]] - [[Sandrine Gruda]], jogaira de basquetbòl occitana

== Decèsses ==
* [[1218]] - [[Simon de Montfòrt]]
* [[1971]] - [[John Boyd Orr]], [[fisica|fisician]] [[Escòcia|escocés]], Prèmi Nobel de Fisica (n. [[1880]])
* [[1984]] - [[Michel Focault]], filosòf [[França|francés]] (n. [[1926]])
* [[1995]] - [[Ernest Walton]], fisician irlandés, Prèmi Nobel de Fisica (n. [[1903]])
* [[1997]] - [[Jacques-Yves Cousteau]], explorator oceanic francés (n. [[1910]])
* [[2009]] - [[Farrah Fawcett]], actritz americana (n. [[1947]])
* [[2009]] - [[Michael Jackson]], cantaire, compositor e productor american de pop, R&amp;B e funk (n. [[1958]])

----
Vejatz tanben:
* [[24 de junh]] | [[26 de junh]]
* [[genièr]] | [[febrièr]] | [[març]] | [[abril]] | [[mai]] | [[junh]] | [[julhet]] | [[agost]] | [[setembre]] | [[octobre]] | [[novembre]] | [[decembre]]
* [[Calendièr d'eveniments]] (los 366 jorns de l'an).

[[categoria:Jorns]]</text>
      <sha1>q54ixz6jybk73ds7sa06wc8mwigvmr6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pavo cristatus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10972</id>
    <revision>
      <id>2476422</id>
      <parentid>2094909</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T15:08:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>43230</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>2476422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3568" sha1="0da9r6rbtlq6pf5zaneilmjjrenh3re" xml:space="preserve">{{Taxobox debuta | animal | ''Pavo cristatus'' | PeacockValencay.jpg | &lt;!-- insérer une légende descriptive de l'image --&gt; | classification=COI }}
{{Taxobox | embrancament | Chordata }}
{{Taxobox | sosembrancament | Vertebrata }}
{{Taxobox | classa | Aves }}
{{Taxobox | òrdre | Galliformes }}
{{Taxobox | familha | Phasianidae }}
{{Taxobox | genre | Pavo }}
{{Taxobox taxon | animal | espèce | Pavo cristatus | [[Carl von Linné|Linnaeus]], [[1758]] }}
{{Taxobox UICN | LC }}
{{Taxobox CITES | III | 24/06/2014 | }}
{{Taxobox fin}}
Lo '''pavon blau''' (''Pavo cristatus'') es un ausèl [[gallifòrme]] de la familha dels [[Phasianidae|Fasianidats]].

Es un ausèl originari d'[[Asia]] (principalament d'[[Índia]] e d'[[Sri Lanka]]). Es conegut per sas colors brilhantas e sa coa magnifica que pòt desplegar en ròda. Seriá estat raportat d'[[Asia]] vèrs [[Grècia]] al sègle IV abans nòtra èra per [[Alexandre lo Grand]] e s'es lèu espandit dins tota Euròpa tant sa beutat suscitava l'admiracion.

== Caracteristicas ==
[[Fichièr:Pavo Real Venezolano.jpg|left|thumb|upright|Cap de ''Pavo cristatus'']]

Lo mascle mesura de 90&amp;nbsp;cm a 1,10&amp;nbsp;m sens sa coa, atenhent 3&amp;nbsp;m en tot. La femèla mesura 86&amp;nbsp;cm. Lo pavon es espandit coma ausèl domestic dins los parcs e jardins d'aglomeracion dins una granda partida del mond en rason de sas belaròias majestosas. Es aisidament reconeissible a son plumatge, sa tufa e sa traïna.

== Colors del plumatge ==
[[Fichièr:Lightmatter peacock tailfeathers closeup.jpg|right|thumb|Detalh del plumatge]]
Existisson tres espècias principalas de pavons. La mai espandida es lo pavon blau (veire fòto), lo mascle a un cap e un còl blau brilhant e de bèlas plumas verdas e brunas dins sa traïna alara que lo còs entièr de la femèla es gris e blanc, amb un cap blanc. L'autra espècia principala es lo pavon blanc o pavon albin (qu’es en fach pas [[albinisme|albin]], mas puslèu [[leucistisme|leucistic]]) que son còs entièr es blanc. La traïna blanca supèrba del mascle revèrta la traïna d'una rauba de nòvia. Enfin, la tresena espècia es apelada pavon arlequin o mirgalhat ; es eissida del crosament d'un pavon blau e d'un blanc.

== Abitat ==
A l'estat salvatge, viu dins los bòsques e las selvas. En [[Euròpa]], es sustot espandit dins los parcs e los jardins grands.

== Alimentacion ==
Manja de granas, cerealas, flors, baias, e insèctes. 

== Crit ==
Lo mascle a un crit fòrça reconeissible qu'es sovent associat, çò los francofòns, al pichon nom ''Léon''.

== Compòrtament ==
En defòra de la sason dels nis, los pavons vivon en gropes pichons d'un mascle per fins a 5 femèlas. Manjan lèu lo matin o al luscre e passan la jornada dins l'ombra. Pendent la sason dels nis, lo mascle parada. Fa plan de bruch e seguís de femèlas.

== Fòtos ==
&lt;gallery&gt;
Image:Peacock female1.jpg
Image:Peacock male1.jpg
Image:Peacock male2.jpg
Image:Ramanasramam Resident Peacock.jpg 
Image:Paon.jpg
Image:Paon qui vole.jpg
Pavo cristatus MHNT.ZOO.2010.11.10.4.jpg |Museum specimen - 
&lt;/gallery&gt;
{{commons|Pavo cristatus|Pavo cristatus}}

== Vejatz tanben ==
* [[Argos (Panoptès)|Argos Panoptès]], pastor de la [[mitologia grèca]] que sos cent uèlhs foguèron semenats per [[Era]] sus la coa del pavon.

== Referéncia ==
* [https://archive.today/20090226124030/http://www.itis.usda.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=176113 ITIS (Pavo cristatus)]

[[Categoria:Ausèl (nom scientific)]]
[[Categoria:Gallifòrmes]]
[[Categoria:Fasianid]]
[[Categoria:Pavo]]</text>
      <sha1>0da9r6rbtlq6pf5zaneilmjjrenh3re</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Graulhet</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18089</id>
    <revision>
      <id>2476460</id>
      <parentid>2368126</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T08:04:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>La Toscane Occitane</username>
        <id>58901</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Mise à jour d'url</comment>
      <origin>2476460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3452" sha1="ln9rvggg1d1nu5zj4s1bohm5dgahd2l" xml:space="preserve">{{Infobox vila occitana
 | carta         = oc
 | nom           = Graulhet
 | nom2          = ''Graulhet''
 | imatge        = Graulhet ruelle.jpg|290px
 | descripcion   = Una carreireta de Graulhet.
 | lògo          = cap|150px
 | escut         = Blason ville fr Graulhet (Tarn).svg|60px
 | gentilici     = graulhetos, graulhetosa
 | region        = {{Ocreg}}, &lt;small&gt;ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]&lt;/small&gt;
 | ist           = {{Lengadòc}}
 | parçan        =
 | departament   = {{Tarn}}
 | arrondiment   = [[Arrondiment de Castras|Castras]]&lt;br/&gt;
 | canton        = [[Canton de Graulhet|Graulhet]]&lt;br/&gt;([[capluòc]])
 | insee         = 81105
 | cp            = 81300
 | cònsol        = Blaise Aznar
 | mandat        = [[2020]]-[[2026]]
 | intercom      = [[Comunautat de Comunas Tarn e Dadon]]
 | longitud      = 1.98916666666667
 | latitud       = 43.7616666666667
 | alt mej       = 160
 | alt mini      = 126
 | alt maxi      = 373
 | ectaras       = 5675
 | km²           = 56.75
|}}

'''Graulhet'''{{RepTopMP}} (''Graulhet'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]] situada dins lo [[departament francés|departament]] de [[Tarn (departament)|Tarn]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, &lt;small&gt;ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]&lt;/small&gt;.

== Geografia ==
{{...}}

==Istòria==
{{...}}

== Administracion ==
{{ElegitDebuta|insee= 81105
|Títol= Lista dels cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= julhet de [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Blaise Aznar |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= 14 de març [[2008]] |Fin= 2020 |Identitat= Claude Fita |Partit=[[PS]] |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= 13 de febrièr [[2005]] |Fin= 2008 |Identitat=Jean Picarel |Partit= divèrs drecha |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[2002]] |Fin= 2005 |Identitat= Françoise Rodet|Partit=[[UDF]]  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= [[1995]] |Fin=2002  |Identitat= Jean Picarel  |Partit= divèrs drecha |Qualitat= suplent de Philippe Bonnecarrère }}
{{Elegit |Debuta= [[1989]] |Fin= 1995 |Identitat= Claude Bousquet|Partit=[[PS]] |Qualitat= agricultor, conselhièr general (1992-2015) }}
{{Elegit |Debuta= [[1977]] |Fin= 1989 |Identitat= Henri Argelès |Partit=[[PS]] |Qualitat= principal de collègi, conselhièr general (1979-1985) }}
{{Elegit |Debuta= |Fin= 1977  |Identitat=  |Partit= |Qualitat= }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}

== Demografia ==
{{Demografia
|insee= 81105
|1793=3607
|1800=3419
|1806=3889
|1821=4654
|1831=5097
|1836=5278
|1841=5167
|1846=5298
|1851=5425
|1856=5613
|1861=6120
|1866=6118
|1872=6346
|1876=6940
|1881=6945
|1886=6924
|1891=7477
|1896=7848
|1901=7900
|1906=8377
|1911=7912
|1921=7351
|1926=7605
|1931=8566
|1936=8224
|1946=7602
|1954=8866
|1962=10155
|1968=12073
|1975=14097
|1982=13543
|1990=13523
|1999=12663
|2004=
|2005=
|2006=11991
|2007=12009
|2008=12229
|2009=12121
|cassini=
|senscomptesdobles=1962}}


== Luòcs e monuments ==

== Personalitats ligadas amb la comuna ==

== Veire tanben ==

=== Articles connèxes ===
* Vilas vesinas : [[Albi]], [[Castras]], [[Tolosa]], [[La Vaur]], [[Galhac]].

=== Ligams extèrne ===
* [http://www.ville-graulhet.fr/ site de la vila]
* [https://www.la-toscane-occitane.com/visiter/villes-villages/graulhet/ Torisme a Graulhet, La Toscane Occitane]

== Ligams extèrnes ==

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

{{Portal Lengadòc}}

{{Comunas de Tarn}}

[[Categoria:Comuna de Tarn]]
[[Categoria:Comuna de Lengadòc]]</text>
      <sha1>ln9rvggg1d1nu5zj4s1bohm5dgahd2l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Papio hamadryas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18799</id>
    <revision>
      <id>2476417</id>
      <parentid>2034235</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T14:52:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>43230</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>2476417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1719" sha1="km1h4xv41u6gdqc7trais1xk8oquomq" xml:space="preserve">[[Fichièr:Hamadríade (Papio hamadryas), Tierpark Hellabrunn, Múnich, Alemania, 2012-06-17, DD 07.JPG|vinheta|Papio hamadryas]]
{{Infobox
|tematica=zoologia
|carta=zoologia
|imatge=&lt;!--wikidata:--&gt;
|legenda=
}}
{{Taxobox fin}}

Lo '''baboin hamadryas''' (''Papio hamadryas''), o '''hamadryas''', es un [[baboin]] de las regions aridas que se rencontra de part e d'autra de la [[mar Roja]] e dins la [[bana d'Africa]] ([[Etiopia]], [[Somalia]], [[Jiboti]]).

Aquesta espècia de baboins èra sacrada çò los egipcians ancians; una de las representacions del dieu [[Tòt]] es l'hamadryas, lo baboin de mantèl.

Lo [[dimorfisme sexual]] es marcat. Los mascles adultes pesan una vintena de quilogramas, pòrtan un mantèl de pels longs clars que s'arrèsta al bacin. La fàcia es glabra amb un morre long e angulós, las maissas mòstran de caninas de 4&amp;nbsp;cm. Las femèlas son plan mai pichonas (10&amp;nbsp;kg) amb de pel brun e cort.

La maturitat sexuala subreven vèrs 4-5 ans,  la gestacion dura environ 6 meses e las femèlas an un pichon environ cada 22 meses. La durada de vida dins la natura es estimada a una vintenada d'annadas.

'''Nòta''' : a l'ora d'ara (2005), un cèrt nombre d'especialistas considèran una sola {{b espècia}} : ''[[Papio hamadryas]]'', e que los autres ''Papio'' ne serián pas que de {{b sosespècia}}s.

==Referéncia==
*''Vies de Singes (mœurs et structures sociales des babouins hamadryas)'' Hans Kummer - éditions Odile Jacob, ISBN 2738101968

==Ligams extèrnes==
*[https://archive.today/20111017103158/http://www.itis.usda.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=573033 ITIS 573033]

[[Categoria:Mamifèr (nom scientific)]]
[[Categoria:Cercopithecidae]]</text>
      <sha1>km1h4xv41u6gdqc7trais1xk8oquomq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eintracht de Francfòrt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24327</id>
    <revision>
      <id>2476430</id>
      <parentid>2463362</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:07:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>-Lemmy-</username>
        <id>22353</id>
      </contributor>
      <comment>/* Estrangièrs */</comment>
      <origin>2476430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7654" sha1="msumlo9rf7s5ye8egqr6fqz2wlznuek" xml:space="preserve">{|align=&quot;right&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;  style=&quot;margin-left:1em; width:25em; font-size:90%; border: 1px solid #999; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; background-color: #DDDDDD&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color: #BE0C03&quot; &quot; |
{| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;100%&quot;
| padding=15px|
| style=&quot;background:#FFFFFF&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;100%&quot; |&lt;font color=#000000 size=&quot;3&quot;&gt;&lt;center&gt; '''Eintracht Frankfurt'''
| padding=15px|
|}
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; padding:0.5em;&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| 
|-
| '''Club fondat en'''
| bgcolor=#EEEEEE| [[1899]]
|-
| '''Escais'''
| bgcolor=#EEEEEE| ''SGE''
|-
| '''Colors'''
| bgcolor=#EEEEEE| Negre, blanc e roge
|-
| '''Estadi'''
| bgcolor=#EEEEEE| [[Deutsche Bank Park]] &lt;br /&gt;(58 000 plaças)
|-
| '''President'''
| bgcolor=#EEEEEE| [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px]] [[Mathias Beck]]
|-
| '''Entraïnaire'''
| bgcolor=#EEEEEE| [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px]] [[Dino Toppmöller]]
|-
| '''Sèti'''
| bgcolor=#EEEEEE| Mörfelder Landstraße 362 &lt;br /&gt;D-60528 [[Francfòrt de Men]]
|-
|bgcolor=&quot;white&quot;|{{Football kit|
pattern_la=_frankfurt2425h|
pattern_b=_frankfurt2425h|
pattern_ra=_frankfurt2425h|
pattern_so=|
leftarm=FF0000|
body=FFFFFF|
rightarm=FF0000|
shorts=000000|
socks=FFFFFF|
títol=Domicili}}
|bgcolor=&quot;white&quot;|{{Football kit|
pattern_la=_frankfurt2425a|
pattern_b=_frankfurt2425a|
pattern_ra=_frankfurt2425a|
pattern_so= |
leftarm=000000|
body=000000|
rightarm=000000|
shorts=000000|
socks=000000|
títol=Exterior}}
|bgcolor=&quot;white&quot;|{{Football kit|
pattern_la=_frankfurt2425t|
pattern_b=_frankfurt2425t|
pattern_ra=_frankfurt2425t|
pattern_so= |
leftarm=FF6600|
body=FF6600|
rightarm=FF6600|
shorts=000000|
socks=FF6600|
títol=Alternativo}}
|}

L''''Eintracht de Francfòrt''' (en alemand ''Eintracht Frankfurt'') es un club [[Alemanha|alemand]] de [[fotbòl]]  de [[Francfòrt de Men]] fondat en [[1899]]. Lo club jòga adara en [[Bundesliga]] alemanda. 

== Palmarés ==

* '''[[Liga dels Campions de l'UEFA|Liga dels Campions]]'''  :
** '''Finalista''' : [[1959]].

* '''[[Copa UEFA]]'''  '''(2)''' :
** '''Venceire''' : [[1980]], [[2022]].
* '''[[Copa Intertoto]]'''  '''(1)''' :
** '''Venceire''' : [[1967]].
* '''[[Campionat d'Alemanha de fotbòl|Campionat d'Alemanha]]''' '''(1)''' :
** '''Campion''' : [[1959]].
** '''Finalista''' : [[1932]].
* '''[[Copa d'Alemanha de fotbòl|Copa d'Alemanha]]''' '''(5)''' :
** '''Venceire''' : [[1974]], [[1975]], [[1981]], [[1988]], [[2018]].
** '''Finalista''' : [[1964]], [[2006]], [[2017]], [[2023]]. 
* '''[[Campionat d'Alemanha de fotbòl de liga 2|Campionat d'Alemanha D2]]''' '''(1)''' :
** '''Campion''' : [[1998]].
* '''[[Campionat d'Alemanha de Sud de fotbòl|Campionat d'Alemanha de Sud]]''' '''(4)''' :
** '''Campion''' : [[1930]], [[1932]], [[1953]], [[1959]].
** '''Finalista''' : [[1913]], [[1914]], [[1931]], [[1954]], [[1961]], [[1962]].

== Estadi ==

L'Eintracht de Francfòrt jòga a la [[Deutsche Bank Park]]. Aquel estadi a una capacitat de {{formatnum:58000}} plaças.

== Famoses  jogaires del club ==

=== Alemands ===

{|
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Stefan Aigner]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Uwe Bein]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Thomas Berthold]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Uwe Bindewald]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Manfred Binz]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Thomas Doll]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Erik Durm]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Ralf Falkenmayer]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Maurizio Gaudino]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Jürgen Grabowski]]
|
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Rudolf Gramlich]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Mario Götze]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Bernd Hölzenbein]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Andreas Köpke]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Karl-Heinz Körbel]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Joachim Löw]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Friedel Lutz]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Andreas Möller]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Norbert Nachtweih]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Willi Neuberger]]
|
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Bernd Nickel]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Alfred Pfaff]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Sebastian Rode]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Marco Russ]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Fred Schaub]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Bernd Schneider]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Alexander Schur]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Uli Stein]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Kevin Trapp]]
* [[Fichièr:Flag of Germany.svg|20px|Alemanha]] [[Ralf Weber]]
|}

=== Estrangièrs ===

{|
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|
* [[Fichièr:Flag of Greece.svg|20px|Grècia]] [[Ioannis Amanatidis]]
* [[Fichièr:Flag of Norway.svg|20px|Norvègia]] [[Jørn Andersen]]
* [[Fichièr:Flag of Ghana.svg|20px|Ghana]] [[Kevin-Prince Boateng]]
* [[Fichièr:Flag of South Korea (bordered).svg|20px|Corèa del Sud]] [[Cha Bum-Kun]]
* [[Fichièr:Flag of Hungary.svg|20px|Ongria]] [[Lajos Détári]]
* [[Fichièr:Flag of France.svg|20px|França]] [[Hugo Ekitike]]
* [[Fichièr:Flag of Norway.svg|20px|Norvègia]] [[Jan Åge Fjørtoft]]
* [[Fichièr:Flag of Poland (bordered).svg|20px|Polonha]] [[Jan Furtok]]
* [[Fichièr:Flag of France.svg|20px|França]] [[Sébastien Haller]]
* [[Fichièr:Flag of Japan (bordered).svg|20px|Japon]] [[Makoto Hasebe]]
|
* [[Fichièr:Flag of Austria.svg|20px|Àustria]] [[Wilhelm Huberts]]
* [[Fichièr:Flag of Bulgaria (bordered).svg|20px|Bulgaria]] [[Petar Hubtchev]]
* [[Fichièr:Flag of Serbia.svg|20px|Serbia]] [[Luka Jović]]
* [[Fichièr:Flag of SFR Yugoslavia.svg|20px|Iogoslavia]] [[Fahrudin Jusufi]]
* [[Fichièr:Flag of Japan (bordered).svg|20px|Japon]] [[Daichi Kamada]]
* [[Fichièr:Flag of Serbia.svg|20px|Serbia]] [[Filip Kostić]]
* [[Fichièr:Flag of Greece.svg|20px|Grècia]] [[Sotirios Kyrgiakos]]
* [[Fichièr:Flag of Egypt.svg|20px|Egipte]] [[Omar Marmoush]]
* [[Fichièr:Flag of the Republic of Macedonia.svg|20px|Macedònia]] [[Oka Nikolov]]
* [[Fichièr:Flag of Nigeria.svg|20px|Nigèria]] [[Jay-Jay Okocha]]
|
* [[Fichièr:Flag of Austria.svg|20px|Àustria]] [[Bruno Pezzey]]
* [[Fichièr:Flag of Croatia.svg|20px|Croàcia]] [[Ante Rebić]]
* [[Fichièr:Flag of Poland (bordered).svg|20px|Polonha]] [[Włodzimierz Smolarek]]
* [[Fichièr:Flag of Portugal.svg|20px|Portugal]] [[André Silva]]
* [[Fichièr:Flag of Switzerland.svg|20px|Soïssa]] [[Christoph Spycher]]
* [[Fichièr:Flag of SFR Yugoslavia.svg|20px|Iogoslavia]] [[Dragoslav Stepanović]]
* [[Fichièr:Flag of Hungary.svg|20px|Ongria]] [[István Sztani]]
* [[Fichièr:Flag of Japan (bordered).svg|20px|Japon]] [[Naohiro Takahara]]
* [[Fichièr:Flag of the Republic of Macedonia.svg|20px|Macedònia]] [[Aleksandar Vasoski]]
* [[Fichièr:Flag of Ghana.svg|20px|Ghana]] [[Anthony Yeboah]]
|}

== Ligams extèrnes ==
{{commons|Eintracht Frankfurt|Eintracht de Francfòrt}}
* {{de}} {{en}} [http://www.eintracht.de Sit oficial]


{{Clr}}

[[Categoria:Francfòrt de Men]]
[[Categoria:Club alemand de fotbòl|Frankfurt]]
[[Categoria:Eintracht de Francfòrt|*]]</text>
      <sha1>msumlo9rf7s5ye8egqr6fqz2wlznuek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cotràs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24667</id>
    <revision>
      <id>2476423</id>
      <parentid>2449080</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T15:33:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>77.152.53.218</ip>
      </contributor>
      <comment>apondis</comment>
      <origin>2476423</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6116" sha1="4h9cw8fque9myteh7v0v5obu6nh4402" xml:space="preserve">{{Infobox Comuna de França
 |carta=fr
 | nom2= ''Coutras''
 |nomcomuna=Cotràs
|imatge=Dronne Coutras (3).JPG
|region={{NovAq}}
|region ist={{País Gavai}}
|parçan=[[Libornés]]
|departament=Gironda
|arrondiment=[[Arrondiment de Liborna|Liborna]]
|canton=
|insee= 33138
|cp= 33230
|gentilici= Coutrillons
|cònsol= Jérôme Cosnard
|mandat=[[2020]]-[[2026]]
|intercom=Comunautat d'aglomeration ''du Libournais''
|longitud= -0.127222222
|latitud= 45.04166667
|alt mej=13
|alt mini= 4
|alt maxi= 74
|ectaras=
|km²= 33.69
|}}

'''Cotràs''' (en [[peitavin-santongés]] e en [[francés]] ''Coutras'') es una comuna dau [[departaments francés|departament]] de [[Gironda (departament)|Gironda]] ([[regions francesas|region]] de [[Novela Aquitània]]).

La vila es bastida a riba de [[Drona]], pauc avant son junhent emb [[Eila]].

D'un biais culturau, Cotràs aparten au [[País Gavai]], que sa lenga istorica es lo [[peitavin-santongés]].

Cotràs frotget vertadierament entre [[1840]] e [[1860]], a l'epòca de la construccion dau chamin ferrat de [[Bordèu]] a [[París]], puei de [[Bordèu]] a [[Lion]].

== Geografia ==
{{Communes limitrophes
|commune = Coutras
|nord   = [[Les Peintures]]
|nord-est = [[Le Fieu]]
|est   = [[Porchères]]
|sud-est = [[Camps-sur-l'Isle]]
|sud = [[Abzac (Gironda)|Abzac]] — [[Saint-Médard-de-Guizières]]
|sud-ouest = [[Sablons (Gironda)|Sablons]]
|ouest = [[Guîtres]]
|nord-ouest = [[Lagorce (Gironda)|Lagorce]]
}}

== Toponimia ==
Las fòrmas anticas son ''Corterate'' e ''Corteratis''  (sègle IV) &lt;ref name = bbf&gt;Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des Communes (de) Gironde'', Institut Occitan, Cairn, 2008&lt;/ref&gt;, çò que s'interprèta coma ''rate'', « fortalesa » en gallic pel segond element, lo primièr podent èsser lo latin vulgar ''cortem'', « mas, maine, bòrda, propietat »; l'ensemble auriá lo sens general de « lòc fortificat ». Bénédicte Boyrie-Fénié es d'acordi per l'essencial ambe sos davancièrs (Dauzat e Rostaing, Negre, Astor), çaquelà aima mai l'ablatiu ''Corteratis''&lt;ref name = bbf/&gt;, benlèu pr'amor de la finala en ''-s''.

La meteissa autora cita de fòrmas del sègle XIV : ''Cortrac'', ''Corterac'' ; probable que son d'ipercorreccions (extensions d'una règla delà son camp d'aplicacion), interessantas per çò qu'ensenhan dels usatges grafics de reconstitucion de la fòrma al singular, a l'epòca, aicí ambe una maissanta interpretacion de la fòrma orala. Aquesta  es de mal reconstituir, probablament pòt èsser ''*Cort(e)ràs'' o ''*Cort(e)rats''. L's, que s'explique par l'eretatge de l'ablatiu latin o per un plural, a poscut se comprene a l'imatge dels nombroses noms en ''-ac'' venguts ''-ats'', ambe l'adaptacion fonetica normala ''-cs'' &gt; ''-ts'', en essent utilizats coma collectius : lo nom de la parròquia seguit de ''-s'' representa los abitants puèi aprèp es considerat coma son nom vertadièr &lt;ref&gt;Miquèu Audoièr, &quot;Ua solucion unica a un problèma doble : lo grop -ts, País Gascons n° 269, 2013&lt;/ref&gt;.

Las ipercorreccions medievalas qu'afèctan lo nom de Cotràs an un interès general : lo d'explicar perqué, dins lo cas dels nombroses vilatges concernits per la confusion ''-ac/-ats'', es normalament impossible de trobar de varianta ''-acs'' : l'exemple mòstra que los escribas avián costuma de restablir sistematicament la fòrma singulara, o que cresián tala, en ''-ac'', se gardavan pas simplament la finala en ''-ts''.

Pus recentament, [[Xavier Delamarre]], especialista de las lengas celticas, considèra que ''Corterate'', ''Corterati-'' es la proprietat de ''Corteros'', nom de persona atestat &lt;ref&gt;Xavier Delamarre, ''Noms de lieux celtiques de l'Europe ancienne'', ed. Errance, 2012, p. 20, 126, 294, 342&lt;/ref&gt;. L'evolucion fa supausar puslèu una finala en ''-ati-'' e un avançament d'accent. Aquò non càmbia res a las ipercorreccions explicadas precedentament. 

== Istòria ==

== Administracion ==
{{ElegitDebuta|insee= 33138
|Títol= Lista deus cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= març de [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Jérôme Cosnard |Partit=divèrs dreta |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta=  [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Marie-Claire Arnaud|Partit=[[PS]]  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 2008 |Identitat=Jean-Louis Boscq |Partit=divèrs dreta |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1977]] |Fin= 1983 |Identitat= Jean Duret |Partit= }}
{{Elegit |Debuta= [[1953]] |Fin= 1977 |Identitat=Jean-Elien Jambon |Partit=SFIO puèi [[PS]] |Qualitat=conselhièr general }}
{{Elegit |Debuta= [[1945]] |Fin= 1953 |Identitat= Antoinette Luquot |Partit=SFIO |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= genièr de 1945 |Fin= mai de 1945 |Identitat= Wilfrid Ferret |Partit=SFIO |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1944]] |Fin= 24 de decembre de 1944 |Identitat=Justin Luquot |Partit=SFIO |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1941]] |Fin= 1944 |Identitat= Clément Micheleau |Partit= |Qualitat= mètge }}
{{Elegit |Debuta=  [[1925]] |Fin= 1941 |Identitat=Justin Luquot (revocat) |Partit=SFIO |Qualitat=deputat }}
{{Elegit |Debuta=  |Fin= 1925 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}

== Demografia ==
{{Demografia
|insee= 33138
|1793=3000
|1800=3060
|1806=3050
|1821=2821
|1831=3144
|1836=3172
|1841=3302
|1846=3200
|1851=3371
|1856=3532
|1861=3883
|1866=3789
|1872=3685
|1876=3944
|1881=4008
|1886=5092
|1891=4231
|1896=3903
|1901=4062
|1906=4406
|1911=4807
|1921=4924
|1926=5078
|1931=5211
|1936=5281
|1946=5540
|1954=5668
|1962=5948
|1968=5830
|1975=6040
|1982=6351
|1990=6689
|1999=7027
|2006=7584
|cassini=10854
|senscomptesdobles=1962}}
* En {{popfr33|0}} la populacion èra de {{popfr33|138}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr33|138}}/33.69) round 2}}}} ab/km².

== Lòcs e monuments ==

== Personalitats ligadas amb la comuna ==

== Veire tanben ==
* [[Comunas de Gironda]]
* [[País Gavai]]

== Ligams extèrnes ==

== Nòtas ==
&lt;references/&gt;
{{Portal Comunas}}
{{Comunas de| insee = 33230
}}

[[Categoria:Comuna de Libornés]]
[[Categoria:Comuna de Gironda]]
[[Categoria:Comuna de País Gavai]]</text>
      <sha1>4h9cw8fque9myteh7v0v5obu6nh4402</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orient Mejan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29799</id>
    <revision>
      <id>2476408</id>
      <parentid>2476407</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:02:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La revirada deis acòrdis d'Òslo */</comment>
      <origin>2476408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35020" sha1="p8bu8tgcnmnmx1f9eyefc34brg82pek" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>p8bu8tgcnmnmx1f9eyefc34brg82pek</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476409</id>
      <parentid>2476408</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:18:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La Prima Aràbia */</comment>
      <origin>2476409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37290" sha1="ql0fvrxf8pke263d0lif67kiw85bvh5" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudina foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idleb]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>ql0fvrxf8pke263d0lif67kiw85bvh5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476410</id>
      <parentid>2476409</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:22:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La Prima Aràbia */</comment>
      <origin>2476410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37592" sha1="rc2b54yvhjkbt8m27mug80fsw0jykf9" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudina foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idleb]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>rc2b54yvhjkbt8m27mug80fsw0jykf9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476411</id>
      <parentid>2476410</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La Prima Aràbia */</comment>
      <origin>2476411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37592" sha1="a4iz4r8j3trhr6o9ku9olhsre34hho4" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudina foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>a4iz4r8j3trhr6o9ku9olhsre34hho4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476412</id>
      <parentid>2476411</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:37:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La crisi regionala dempuei 2023 */</comment>
      <origin>2476412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39596" sha1="2bue6vup6lmt790j9mfkxkr8a0zlpem" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudina foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus.

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>2bue6vup6lmt790j9mfkxkr8a0zlpem</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476413</id>
      <parentid>2476412</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La crisi regionala dempuei 2023 */</comment>
      <origin>2476413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39792" sha1="1lhvytrd0xdiccyh6qovptum0a100ks" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudina foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus. Pasmens, leis atrocitats comesas a [[Gaza]] per l'armada israeliana an agut un efiech fòrça negatiu sus l'imatge dau país au sen dei societats occidentalas (comprés ais [[USA|Estats Units]]).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>1lhvytrd0xdiccyh6qovptum0a100ks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476414</id>
      <parentid>2476413</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:40:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La Prima Aràbia */</comment>
      <origin>2476414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39793" sha1="8l5tjtwvtnynoye5kq0qwnll4xey71o" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudiana foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus. Pasmens, leis atrocitats comesas a [[Gaza]] per l'armada israeliana an agut un efiech fòrça negatiu sus l'imatge dau país au sen dei societats occidentalas (comprés ais [[USA|Estats Units]]).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>8l5tjtwvtnynoye5kq0qwnll4xey71o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476415</id>
      <parentid>2476414</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T12:40:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La Prima Aràbia */</comment>
      <origin>2476415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39792" sha1="ly1hnr0wfbbef9tqh3lg365shziyp0v" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo conflicte [[araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudita foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus. Pasmens, leis atrocitats comesas a [[Gaza]] per l'armada israeliana an agut un efiech fòrça negatiu sus l'imatge dau país au sen dei societats occidentalas (comprés ais [[USA|Estats Units]]).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>ly1hnr0wfbbef9tqh3lg365shziyp0v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476437</id>
      <parentid>2476415</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T19:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi */</comment>
      <origin>2476437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39792" sha1="hpgl6kkh77kn3fakqnv9f6g7n6ph3fm" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca). Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Per sei partisans, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo [[conflicte araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudita foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus. Pasmens, leis atrocitats comesas a [[Gaza]] per l'armada israeliana an agut un efiech fòrça negatiu sus l'imatge dau país au sen dei societats occidentalas (comprés ais [[USA|Estats Units]]).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>hpgl6kkh77kn3fakqnv9f6g7n6ph3fm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476438</id>
      <parentid>2476437</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T19:08:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>/* La revirada dei reformas de l'Empèri */</comment>
      <origin>2476438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39826" sha1="0v4g17hn41ors4guitepm0w99pwt2ls" xml:space="preserve">{{1000 fondamentals}}
{{article en construccion}}

[[Fichièr:Middleeast2.png|thumb|Païses de l'Orient Mejan]]

L''''Orient Mejan''' (tanben nomenat '''Pròche Orient''') es constituit pels païses d'[[Orient]] que son lo pus pròches d'[[Euròpa]] ([[Occident]]), per oposicion a l'[[Extrèm Orient]] o Orient Luenchenc. Lo nom d'''Orient Mejan'' s'utiliza per influéncia de l'expression anglesa ''Middle East'', que se referis a una division de l'Orient antic, e qu'après la casuda de l'[[Empèri Otoman]] a començat d'èsser pus utilizada en anglés e traducha dins divèrsas lengas. 

Fòrça factors an fach qu'aquesta zona es una de las mai conflictualas del mond, e en particular lo despartiment de las possessions otomanas après la [[Primièra Guèrra Mondiala]], moment ont se va predeterminar lo traçat de las frontièras e la naissença de l'Estat d'Israèl. Un autre factor segurament s'auria de trobar dins las sieunas riquesas naturalas, subretot lo [[petròli]]. 

== Definicion ==

[[Fichièr:MiddleEast.png||thumbnail|250px|Mapa de l'Orient Mejan]]

La nocion « d'Orient Mejan » es eissit dei trabalhs dei [[geografia|geografs]] [[Euròpa|europèus]] de la fin dau sègle XIX e dau començament dau sègle XX. D'aqueu temps, [[Euròpa]] èra vista coma lo centre dau monde e lei diferentei regions [[asia]]ticas definissián ansin un « Pròche Orient », un « Orient Mejan » e un « Extrèm Orient » en foncion de lor alunchament. Se la darriera expression a totjorn designat lei país d'[[Asia Orientala]], lei doas autrei avián de sens diferents segon lo locutor. Per un [[Reialme Unit|Britanic]], lo Pròche Orient designava lei [[Balcans]] e l'[[Empèri Otoman]] e Orient Mejan lei regions situadas entre [[Iran]], [[Caucàs]] e [[Afganistan]]&lt;ref&gt;Aquela concepcion es ben exprimida dins de tèxtes de [[George N. Curzon]] (George N. Curzon, ((Problems of the Far East'', Londres, Longmans, Green and co, 1894, p. XI), de [[William Miller (istorian)|William Miller]] (William Miller, ''Travels and Politics in the Near East'', Nòva York, Frederick A. Stokes Company, 1898, p. XIII) ò de Winston S. Churchill tradutz relativament ben aquela division dins sei memòrias (Winston S. Churchill, ''The Second World War, Volume IV: The Hinge of Fate'', Londres, Cassell &amp; Co., 1951, « Book II : « Africa Redeemed », cap. 26 : « My Journey to Cairo. Changes in Command » », p. 414). Dins aqueu quadre, l'Orient correspònd ais Índias.''&lt;/ref&gt;. En revènge, per un [[França|Francés]], lo Pròche Orient èra leugierament mai a l'èst e cubrissiá puslèu la [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa Orientala]] entre l'[[Empèri Otoman]] e [[Egipte]] e l'Orient Mejan l'espaci format de [[Iran|Pèrsia]], de [[Mesopotamia]] e de la [[peninsula Aràbia]].

Après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], l'influéncia creissenta deis [[USA|Estats Units]] dins lei [[Diplomacia|relacions internacionalas]] entraïnèt una evolucion dei tèrmes. L'expression « Orient Mejan » designèt desenant mai que mai leis estats eissits de la desintegracion de l'[[Empèri Otoman]]. Pasmens, la confusion demorèt au sen dei mitans [[Universitat|universitaris]] que contunièron d'utilizar « Orient Mejan » per designar una region pus granda. En particular, leis [[istòria|istorians]] gardèron l'usatge de l'expression « Orient Mejan Ancian » per parlar dei [[civilizacion]]s [[Antiquitat|anticas]] dau [[Creissent Fertil]] e dei regions vesinas. Ansin, lo tèrme demorèt fosc. En [[Occitània]], aqueu fenomèn foguèt accentuat per l'influéncia dau [[francés]] que considerèt pauc a cha pauc « Pròche Orient » e « Orient Mejan » coma dos sinonims&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' ''Journal de l’année. 1er juillet 1973-30 juin 1974'', Larousse, p. 182.&lt;/ref&gt;.

A l'ora d'ara, i a donc plusors definicions diferentas de l'Orient Mejan. La pus reducha designa unicament l'Orient arabi, es a dire [[Liban]], lei [[Territòris Palestinians]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Iraq]], [[Egipte]] e la [[peninsula Aràbia]]. Pasmens, per de rasons [[istòria|istoricas]], [[politica]]s, [[economia|economicas]] e [[cultura]]las, de definicions pus largas existisson per i integrar la [[Turquia]] [[Anatolia]]na, [[Chipre]], [[Iran]] e [[Israèl]]. A l'entorn d'aquel ensemble, se tròban plusors espacis de transicion : [[Libia]] a l'èst amb [[Magrèb]], [[Sodan]], [[Eritrèa]] e [[Jiboti]] au sud amb l'[[Africa Negra]] e [[Armenia]] e [[Azerbaitjan]] au nòrd amb l'[[Euròpa Orientala]].

== Geografia ==

=== Geografia fisica ===

=== Clima ===

=== Espacis culturaus ===

=== Organizacion economica ===

== Istòria ==

=== De la Preïstòria a la conquista otomana ===

==== Lo Creissent Fertil ====

{{veire|Creissent Fertil}}

Segon lei conoissenças actualas, la region dau [[Creissent Fertil]] foguèt lo premier luòc d'aparicion de l'[[agricultura]] fa {{formatnum:11000}} a {{formatnum:13000}} ans. Conjugat amb leis autreis efiechs de la [[Revolucion Neolitica]], aquò menèt a la formacion dei premierei comunautats agricòlas sedentàrias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' I. Kuijit e B. Finlayson, « Evidence for food storage and predomestication granaries 11,000 years ago in the Jordan Valley », ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America'', vol. 106, n° 27, pp. 10966-10970.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Steven Mithen, ''After the ice: a global human history, 20,000–5,000 BC'', Cambridge (Massachusetts), Harvard University Press, 2006, p. 63.&lt;/ref&gt;. Pauc a cha pauc, s'i difusèt tanben lo mestritge de la [[metallurgia]] e de progrès en matèria de fabricacion de la [[terralha]]. Aquelei progrès permetèron d'aumentar la produccion [[cereala|cerealieras]] e d'engendrar un demai de [[norridura]]. Una partida mai e mai significativa de la populacion poguèt alora s'especializar dins de pretzfachs non alimentaris coma lo [[comèrci]] ò l'[[artesanat]]. Lei [[vila]]s venguèron ansin mai e mai complèxas e, dins aqueu contèxte, se formèron lei premiereis institucions [[Estat|estatalas]].

La [[cronologia]] d'aquelei transformacions es pas encara ben precisa. Se debanèt probablament entre l'aparicion de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei premierei rets de [[fortificacion]]s. D'efiech, durant lo millenari IV avC, la màger part dei vilas dau Creissent Fertil bastiguèron de [[barri (arquitectura)|barris]] per s'aparar còntra leis atacas exterioras&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Sailhan, ''La fortification : Histoire et dictionnaire'', Éditions Tallandier, 1991, 259 p.&lt;/ref&gt;. Aquela complexificacion deis estructuras socialas s'obsèrva amb l'aparicion de culturas pus sofisticadas coma la [[cultura d'Obeïd]] en [[Mesopotamia]]&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' Robert A. Carter e Graham Philip, Beyond the Ubaid : Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago, 2010.&lt;/ref&gt; ò lei culturas [[Cultura omariana|omariana]] e [[Cultura badariana|badariana]] en [[Egipte]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, p. 77.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Béatrix Midant-Reynes, ''Aux origines de l'Égypte : Du Néolithique à l'émergence de l'État'', París, Éditions Fayard, 2003, pp. 87-88.&lt;/ref&gt;.

==== Lo periòde mesopotamian ====

{{veire|Mesopotamia}}

A partir de la fin dau millenari IV avC, de reiaumes vertadiers se formèron dins lo [[Creissent Fertil]]. Lei pus coneguts son aquelei d'[[Egipte]] e de [[Mesopotamia]], mai d'estats poderós èran tanben presents en [[Siria]], en [[Anatolia]] e en [[Elam]]. En [[Egipte]], alternèron lei periòdes d'unificacion ([[Ancian Empèri]], [[Empèri Mejan]] e [[Novèl Empèri]]) durant lei millenaris III e II avC avans un declin progressiu dau país&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Nicolas Grimal, ''Histoire de l'Égypte ancienne'', París, Fayard, 1995, 593 p.&lt;/ref&gt;. En [[Mesopotamia]], de poders pus divèrs se formèron coma lo [[Akkad|reiaume akkadian]], la [[Tresena dinastia d'Ur|III{{a}} dinastia d'Ur]] ò lei reiaumes d'[[Isin]] e de [[Larsa]]. Pasmens, [[Babilònia (reialme)|Babilònia]] e [[Assiria]] i ocupèron pus frequentament una posicion importanta dins la region&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Véronique Grandpierre, ''Histoire de la Mésopotamie'', París, Gallimard, coll. « Folio Histoire n° 175 », 2010.&lt;/ref&gt;.

Pauc a cha pauc afeblits per de guèrras e de tensions intèrnas, [[Egipte]] e [[Mesopotamia]] foguèron conquistats per la [[Empèri Aquemenida|Pèrsia Aquemenida]] durant lo [[sègle VI avC]]. A respècte de sei predecessors, l'Empèri Aquemenida laissava mai d'autonòmia ai pòbles vencuts. Aquò permetèt de redurre lo nombre de revòutas, mai la dinastia foguèt destabilizada per de problèmas de succession. Entre [[-334|334]] e [[-330|330]], [[Pèrsia]] foguèt donc envaïda per [[Alexandre lo Grand]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Briant, ''Histoire de l'Empire perse, de Cyrus à Alexandre'', París, Fayard, 1996.&lt;/ref&gt;. L'influéncia grèga s'establiguèt alora d'un biais duradís dins la region. En revènge, politicament, lo territòri conquistat per Alexandre se fragmentèt après sa mòrt&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Clancier, Omar Coloru e Gilles Gorre, ''Les mondes hellénistiques : du Nil à l'Indus'', París, Hachette Supérieur, coll. « Carré Histoire », 2017, 304 p.&lt;/ref&gt;.

==== Lo partiment persoroman ====

Lei reiaumes ellenistics eissits de l'epopèia d'[[Alexandre lo Grand|Alexandre]] dominèron [[Grècia]], [[Anatolia]], [[Mesopotamia]], [[Pèrsia]], [[Siria]] e [[Egipte]] durant lo [[sègle III avC]]. Pasmens, intrèron en declin a partir dau sègle seguent e foguèron pauc a cha pauc conquistats per sei rivaus. Lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] foguèron lei dos responsables principaus d'aqueu reculament. Lei premiers ocupèron [[Grècia]] e [[Macedònia]] en [[-146|146 avC]], infligiguèron plusors desfachas ai [[Empèri Seleucida|Seleucidas]] e conquistèron l'[[Lagidas|Egipte Lagida]]. Lei segonds prenguèron lo contraròtle de la màger part de l'[[Empèri Seleucida]] e restaurèron [[Pèrsia]].

A partir dau sègle I apC, lei [[Empèri Roman|Romans]] e lei [[Empèri Part|Parts]] intrèron en conflicte per lo contraròtle d'Orient Mejan. Dins aquò, maugrat mai d'una guèrra importanta, la [[frontiera]] entre lei dos empèris demorèt relativament establa. Lo remplaçament dei Parts per lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] en [[224]]-[[226]] ò la casuda de l'[[Empèri Roman d'Occident]] cambièt pas aquela situacion. Pasmens, a partir de la segonda mitat dau [[sègle VI]], l'amplor dei combats entraïnèt un declin dei doas poissanças. Après la [[Granda Guèrra Pèrsa]] de [[602]]-[[628]], foguèron incapablas de s'opausar ais invasions aràbias&lt;ref&gt;'''[[anglés|(en)]]''' George Liska, ''Expanding Realism : The Historical Dimension of World Politics'', Lanham, Rowman &amp; Littlefield, 1998, p. 170.&lt;/ref&gt;.

==== Leis empèris araboturcs ====

[[Fichièr:Califat Omeia - Expansion aràbia durant lo periòde omeia.png|thumb|right|Expansion dau [[califat Omeia]].]]

Durant la primiera mitat dau sègle VII, l'[[Empèri Bizantin|Empèri Roman d'Orient]] perdiguèt la màger part de sei possessions au profiech deis Arabis venguts de la [[peninsula Aràbia]]. Encara pus afeblits per la guèrra de [[602]]-[[628]], lei [[Empèri Sassanida|Sassanidas]] dispareguèron. Après aver reglat la question de la succession de [[Maomet]], lei venceires fondèron lo [[Califat Omeia]] que foguèt remplaçat en [[750]] per lo [[Califat Abbassida]]. Pasmens, leis Abbassidas aguèron rapidament de problèmas de succession e l'empèri arabi se fragmentèt dins lo corrent dau [[sègle X]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Thierry Bianquis (dir.), Pierre Guichard (dir.) e Mathieu Tillier (dir.), ''Les débuts du monde musulman VIIe – Xe siècle : De Muhammad aux dynasties autonomes'', París, Presses universitaires de France, coll. « Nouvelle Clio », 2012, 647 p.&lt;/ref&gt;. En plaça, emergiguèron lo [[Califat Fatimida]] en [[Egipte]], lo [[Seljoquidas|Sultanat Seljoquida]] entre [[Anatolia]] e [[Asia Centrala]] e divèrsei dinastias localas. Sovent, aquela transformacion s'acompanhèt d'un transferiment dau poder de l'aristocracia aràbia a un elèit guerrier turc. La lucha còntra lei [[crosada]]s puei còntra lei [[Empèri Mongòl|Mongòls]] accelerèron aquela transicion car lei [[mamelocs]] turcs tenguèron un ròtle centrau dins lei victòrias [[islam|musulmanas]].

La mesa en plaça de poders musulmans favorizèt la difusion de l'[[islam]] en Orient Mejan mai per de rasons fiscalas, lei conversions foguèron pas totjorn sistematicament encoratjadas&lt;ref&gt;D'efiech, lei musulmans pagavan normalament pas d'[[impòst]]s dirèctes dins leis estats musulmans de l'[[Edat Mejana]].&lt;/ref&gt;. L'islam venguèt donc majoritari dins lo corrent dau sègle XII, siá cinc sègles après la conquista. En parallèl, a partir dau sègle XI, lei referéncias etnicas perdiguèron pauc a cha pauc lor importància e l'arabi venguèt la lenga principala de la region. Lo [[turc]] e lo [[persan]] se mantenguèron, mai s'arabizèron.

=== Lo periòde otoman ===

{{veire|Empèri Otoman}}

==== La reorganizacion politica ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Expansion territòriala de 1307 a 1683.png|thumb|right|Expansion territòriala de l'[[Empèri Otoman]] entre [[1307]] e [[1683]].]]

Entre lei sègles XIV e XVII, l'[[Empèri Otoman]] conquistèt la màger part de l'Orient Mejan. S'i opausèt a [[Pèrsia]] per lo contraròtle de [[Mesopotamia]] e ai navegaires [[Portugau|portugués]] arribats dins l'[[ocean Indian]] en contornejant [[Africa]]. Aquò entraïnèt un declin dau [[comèrci]] tradicionau d'[[espècia (cosina)|espècias]]. Lo [[cafè]], originari de [[Iemèn]], foguèt un bòn produch de remplaçament fins au desvolopament de sa cultura dins lei [[colonialisme|colonias]] sud-americanas au sègle XVIII.

Au nivèu [[politica|politic]], la conquista otomana entraïnèt una importanta reorganizacion politica. Lo territòri foguèt devesit en províncias dirigidas per de governaires assistits per d'administracions fiscalas e judiciàrias e per de [[garnison]]s militaras. En teoria, totei lei foncionaris e lei magistrats de l'Empèri èran totalament dependents dau poder centrau. Dins aquò, lo declin progressiu de l'autoritat dei sultans li permetèron de s'emancipar a partir dau sègle XVIII. Se formèt ansin de poders neomamelocs mai ò mens autonòms en [[Egipte]] e en [[Mesopotamia]].

==== Lei mutacions socialas ====

La reorganizacion politica de l'Orient Mejan per leis Otomans s'acompanhèt de plusors mutacions socialas. La premiera foguèt l'emergéncia d'un eleit locau constituït dei foncionaris nomats per lo sultan, deis autoritats religiosas e dei captaus (marchands, proprietaris terrencs, etc.). En cambi dau pagament regular deis [[impòst]]s demandants per lo poder centrau, demoravan en plaça e gardavan sei privilègis. En parallèl, lei cambis demografics, culturaus e economics se desvolopèron entre lei diferentei partidas de l'[[Empèri Otoman|Empèri]]. Per exemple, de [[islam|musulmans]] originaris dei [[Balcans]] venguèron s'installar en Orient. Fòrça [[judaïsme|judieus]] leis imitèron après l'expulsion dei judieus espanhòus decidida per lei [[Rèis Catolics]]. Aquò favorizèt una renaissença [[cultura]]la marcada per la multiplicacion dei construccions sofisticadas e elegantas. En revènge, la vida intellectuala s'apauriguèt a respècte dei sègles precedents.

Pasmens, lo mantenement deis estructuras agràrias e fiscalas limitèron l'expansion [[demografia|demografica]] dins lei regions tradicionalament pobladas. Leis [[epidemia]]s frequentas e la bedoïnizacion creissenta de territòris mai e mai importantas agravèron lo fenomèn&lt;ref&gt;Leis Otomans esperèron fins a [[1841]] per adoptar lei mesuras de quarantena e de contraròtle sanitari desvolopadas en [[Euròpa Occidentala]] per gerir la [[pèsta]].&lt;/ref&gt;. Aquò favorizèt la formacion de fogaus de poblament dins lei zònas [[montanha|montanhosas]] qu'èran pus esparnhadas per aquelei dificultats.

==== Lo declin otoman e la « question d'Orient » ====

[[Fichièr:Empèri Otoman - Declin de 1798 a 1920.png|thumb|right|Declin de l'Empèri Otoman de [[1798]] a [[1920]].]]

{{veire|Question d'Orient}}

Après un lòng periòde d'estanhacion, l'[[expedicion d'Egipte]] ([[1798]]-[[1799]]) mostrèt la feblessa militara de l'[[Empèri Otoman]]. Durant lo sègle XIX, [[Constantinòble]] perdiguèt plusors territòris e deguèt jogar sus l'equilibri europèu per mantenir son [[independéncia]]. Aquò marca la naissença de la « [[question d'Orient]] » que foguèt un enjòc major de la [[diplomacia]] internacionala fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Au sen dau poder otoman, plusors òmes d'Estat comprenguèron la necessitat de reformas per s'adaptar ai menaças. Pasmens, rapidament, aquela politica se turtèt a l'oposicion dei faccions [[conservatisme|conservatritz]], especialament a aquela deis eleits provinciaus desirós de conservar son autonòmia.

Dins aqueu contèxte, doas regions se destrièron. La premiera foguèt l'[[Egipte]] de [[Mehemet Ali]]. Vice-rèi dau país a partir de [[1905]], menèt un programa autoritari de reformas inspiradas per l'Occident. Prenguèt lo contraròtle de [[Sodan]] e intervenguèt dins la [[peninsula Aràbia]]. Vengut quasi independent, assaièt de conquistar [[Siria]], mai deguèt se retirar après una intervencion anglorussa. Pasmens, en [[1840]], lo [[tractat de Londres (1840)|tractat de Londres]] li reconoguèt la possession d'una vice-reiautat d'Egipte ereditària. ''De facto'', aquò marquèt la restauracion de l'independéncia egipciana e la fondacion de l'Egipte modèrna&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Dominique Sourdel, ''Histoire des Arabes'', Presses Universitaires de France, 1976, p. 109.&lt;/ref&gt;. La segonda region que concentrèt l'interès dei poissanças foguèt la [[peninsula Aràbia]] onte la dinastia saudita aviá conquistat [[Hasa]] ([[1793]]), obtengut la somission de [[Qatar]] ([[1794]]), pilhat [[Karbala]] ([[1802]]) e ocupat [[La Mèca]] ([[1804]]). A la demanda de [[Constantinòble]], [[Mehemet Ali]] mandèt una armada per restablir l'òrdre dins lei Luòcs Sants de l'[[islam]]. Après doas campanhas ([[1818]]-[[1824]] e [[1837]]-[[1840]]), leis Egipcians destruguèron lo premier reiaume saudita. Dins aquò, la dinastia se mantenguèt dins lo [[desèrt]].

Aquel afebliment de la poissança otomana entraïnèt la mesa en plaça dei [[capitulacions de l'Empèri Otoman|capitulacions]]. Èran un ensemble d'acòrdis destinats a autrejar de drechs e de privilègis ai [[cristianisme|crestians]] e ai [[judaïsme|judieus]] d'Orent. Permetèron ais Europèus de crear de rets d'influéncia au sen de l'Empèri. Durant lo rèsta dau sègle XIX, li permetèron d'intervenir dins leis afaires de l'Empèri&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, « La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) », dins ''France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Damasc, Presses de l’Ifpo, 2002.&lt;/ref&gt;.

==== La revirada dei reformas de l'Empèri ====

{{veire|Tanzimat}}

En [[1839]], l'[[Empèri Otoman]] inicièt lo [[Tanzimat]], un important programa de reformas sistematicas inspiradas per lo modèl occidentau (egalitat sociala, emancipacion dei non-musulmans, restabliment dau poder de l'[[Estat]], etc.). Aquò entraïnèt d'esmogudas saunosas en [[Liban]] e en [[Siria]] onte lei [[França|Francés]] desbarquèron un [[còrs expedicionari]] per protegir lei minoritats crestianas en [[1860]]-[[1861]]. Pasmens, permetèt a [[Constantinòble]] de restablir son autoritat en [[Mesopotamia]] e dins la [[peninsula Aràbia]] en despiech de l'oposicion britanica.

Au nivèu economic, d'[[industria]]s modèrnas foguèron desvolopadas, mai l'abséncia d'[[engenhariá|engenhaires]] e d'obriers qualificats necessitèt de demandar una ajuda europèa. L'economia otomana venguèt alora encara pus dependenta deis economias occidentalas. Tanben, la societat otomana foguèt destabilizada per de transformacions importantas. Per exemple, l'industrializacion aguèt mai que mai luòc dins lei vilas portuàrias, çò que marginalizèt plusors vilas de l'interior. Autra evolucion importanta, l'eleit tradicionau, incapable de trobar lei fons necessaris a la construccion deis [[usina]]s, perdiguèt son influéncia economica au profiech de companhiás estragieras. Òr, au nivèu militar, aquelei transformacions empachèron pas la perseguida dau declin territòriau de l'Empèri (independéncia deis estats balcanics, pèrda de [[Tripolitània]], etc.). A la fin dau sègle XIX, l'Empèri Otoman èra donc totjorn enfonsat dins una crisi prefonda.

Pasmens, lo periòde dau [[Tanzimat]] presidiguèt a una importanta renaissança culturala gràcias a la difusion de l'[[estampariá]]. D'efiech, fins a la fin dau sègle XVIII, la produccion d'obratges estampats èra febla dins l'Empèri. Òr, dins lo corrent dau sègle seguent, se multipliquèron lei [[jornau]]s e lei [[libre]]s imprimits. Aquò entraïnèt premier una presa de consciéncia etnica (egipciana, siriana ò pus generalament aràbia ò turca) au sen dei diferents pòples de l'Empèri. Pasmens, una partida deis eleits se ralièt a l'idèa d'otomanisme promouguda per lo poder. Segon ela, l'Empèri deviá reünir la comunautat [[islam|musulmana]] sota la direccion dau califa-sultan tot en respectant e en integrant sei minoritats. Aqueu projècte demorèt viu fins a la fin dau rèine d'[[Abdulhamid II]] ([[1879]]-[[1909]]), mai foguèt roïnat per lo còp d'Estat de [[1908]] e lei [[Guèrras Balcanicas]] de [[1912]]-[[1913]]. De mai, foguèt refusat per lei mitans religiós – musulmans ò non – qu'èran fòrça estacats a seis avantatges.

=== De la Premiera Guèrra Mondiala a la fin de la Guèrra Freja ===

==== La casuda de l'Empèri Otoman ====

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en [[1923]].]]

En [[1908]], un grop d'opausants modernizators prenguèt lo poder gràcias a un còp d'Estat menat còntra [[Abdulhamid II]], jutjat tròp autoritari. Partisan d'un [[nacionalisme]] turc pus afiermat, lei caps dau movement trobèron pauc de sostèn dins lei províncias aràbias. Largament descreditats per la desfacha còntra la coalicion balcanica en [[1912]]-[[1913]], engatjèt l'Empèri Otoman dins lo camp austroalemand en novembre de [[1914]]. En despiech dau succès defensiu de la [[batalha dei Dardanèls]], la guèrra foguèt un lòng periòde de problèmas e de catastròfas per l'Empèri. En particular, lei [[França|Francés]] e lei [[Reialme Unit|Britanics]] sostenguèron un movement independentista arabi. Puei, organizèron lo partiment dau territòri otoman ([[acòrdis Sykes-Picot]], acòrdis signats amb [[Itàlia]], etc.).

A partir de setembre de [[1918]], l'armada otomana s'afondrèt en [[Siria]] e sei rèstas deguèron se retirar en [[Cilícia]]. En parallèl, la desfacha de [[Bulgaria]] permetèt ais Aliats de preparar una ataca dirècta còntra [[Constantinòble]]. Signat lo 30 d'octòbre, l'[[armistici de Mudros]] èra en realitat una capitulacion de l'Empèri. En [[1920]], lo [[tractat de Sèvres]] organizèt lo desmantelament de la poissança otomana, reducha a una part d'[[Anatolia]], mai preservèt l'institucion monarquica. Aquò entraïnèt plusors insureccions que foguèron rapidament unificadas per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]]. Après una tiera de guèrras còntra [[Armenia]], [[França]], [[Itàlia]] e [[Grècia]], capitèt d'obtenir la revision dau tractat de Sèvres amb la signatura dau [[tractat de Lausana]] en [[1923]]. Aqueu tèxte li permetèt de crear un [[Turquia|estat turc]] [[Republica|republican]] centrat sus [[Anatolia]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Thobie, « De Constantinople à Ankara : d’un empire piétiné à une république respectée », Relations internationales, n° XXXI, 1982, pp. 263-282.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Jacques Benoist-Méchin,'' Mustapha Kémal ou La mort d'un empire'', A. Michel, coll. « Le Loup et le Léopard », 1991 (1{{a}} edicion en 1954).&lt;/ref&gt;.

==== L'emergéncia de l'idèa nacionala aràbia ====

{{veire|Panarabisme}}

Ja important durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]], lo [[nacionalisme]] arabi prenguèt una amplor novèla dins lo corrent deis [[ans 1920]]. Desirós d'unificar l'ensemble dei populacions aràbias au sen d'un meteis sistèma politic, contestèt lei partiments territòriaus impausats per leis [[Euròpa|Europèus]] e desvolopèt son contengut [[ideologia|ideologic]]. Lèu, [[França|Francés]] e [[Reiaume Unit|Britanics]] deguèron acordar una autonòmia mai e mai importanta a sei territòris arabis en Orient Mejan. En particular, [[Londres]] reconoguèt formalament l'independéncia d'[[Egipte]] en [[1922]] e d'[[Iraq]] en [[1932]]. Se la sobeiranetat d'aquelei país èra en realitat limitada, aqueleis acòrdis foguèron a l'origina d'una reduccion rapida de l'influéncia britanica dins la region après la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Per quant a [[França]], afeblida per sa desfacha de 1940, abandonèt sei mandats de [[Siria]] e de [[Liban]] en [[1946]].

En parallèl, leis Ibn Saud capitèron d'unificar la màger part de la [[peninsula Aràbia]] e de fondar l'[[Arabia Saudita]] en [[1931]]. Pasmens, foguèt pas en mesura de conquistar [[Iemèn]], vengut independent après la disparicion de la tutèla otomana sus la region. Lei diferents [[protectorat]]s britanics de la region demorèron tanben inviolables. Rapidament, aqueleis estats monarquics assaièron d'empachar l'emergéncia d'una poissança panaraba egemonica, çò que marquèt una rompedura mai e mai importanta entre lo discors arabi unificator e leis interès pròpris deis [[Estat]]s.

==== Leis independéncias e lo conflicte israeloarabi ====

[[Fichièr:Premiera Guèrra Israeloaraba.png|thumb|right|Esquèma generau de la [[Premiera Guèrra Israeloaraba]].]]

{{veire|Conflicte israeloarabi}}

Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], totei lei país dau [[Creissent Fertil]] venguèron independents franc de [[Palestina]]. Leis estats arabis fondèron la [[Liga Aràbia]] en [[1945]] per donar còrs a la solidaritat aràbia. Tre [[1948]], se turtèt a la creacion de l'Estat d'[[Israèl]]. Après una [[Premiera Guèrra Israeloaràbia|premiera guèrra]] mau conducha per lei monarquias aràbias, lo movement nacionalista arabi prenguèt una dimension revolucionària e antiimperialista. L'[[Egipte]] revolucionària e socialista de [[Gamal Abdèl Nassèr|Nassèr]] ne'n foguèt lo motor. L'islamisme se desvolopèt egalament, mai foguèt durament reprimit per lei govèrns d'inspiracion socialista ò laïc.

Pasmens, leis estats arabis mantenguèron una certana unitat gràcias a l'ostilitat comuna còntra [[Israèl]]. Aquò entraïnèt plusors guèrras opausant l'estat ebrieu a de coalicions organizadas a l'entorn d'[[Egipte]], de [[Siria]] e de [[Jordania]]. S'acabèron per de succès israelians que permetèron a [[Israèl]] d'ocupar [[Cisjordania]], [[Gaza]], [[Sinai]] e una partida de [[Golan]]. En cambi d'un acòrdi de patz amb [[Egipte]], Israèl acceptèt de se retirar de [[Sinai]] en [[1979]]. Dempuei aquela data, la formacion d'una coalicion importanta còntra [[Israèl]] sembla plus possibla. Pasmens, l'armada israeliana dèu luchar còntra plusors movements de resisténcia, çò qu'entraïnèt de conflictes dins plusors estats de la region (mai que mai en [[Liban]]). En parallèl, lo govèrn israelian encoratja la colonizacion dei territòris ocupats. Lo [[conflicte araboisraelian]] demòra ansin un dei ponchs de tensions pus importants dins lo monde actuau amb de crisis militaras relativament frequentas.

==== Lei divisions intèrnas dau monde arabi ====

Se la lucha còntra [[Israèl]] foguèt un factor de mantenement de l'unitat de la [[Liga Aràbia]], de tensions intèrnas devesiguèron lei país arabis. La pus importanta èra l'oposicion entre leis estats [[comunisme|socialistas]] ò [[revolucion|revolucionaris]] e leis estats [[religion|religiós]] ò [[conservatisme|conservators]]. D'efiech, dins lo quadre de la [[Guèrra Freja]], l'[[URSS|Union Sovietica]] sostenguèt lo premier blòt e leis [[USA|Estats Units]] lo segond. Leis ajudas militaras recebudas per [[Israèl]] e lei país arabis foguèron ansin un dei factors explicant la multiplicacion dei guèrras israeloaràbias. Lei desfachas successivas dei coalicions aràbias entraïnèron una division suplementària entre leis estats susceptibles d'acceptar un acòrdi amb [[Israèl]] e aquelei fidèus a la linha [[antisionisme|antisionista]]. Foguèt agravada per de conflictes coma la [[Guèrra Civila Libanesa]] ([[1975]]-[[1991]]) que suscitèron de tensions suplementàrias entre govèrns arabis.

==== Lo periòde de Saddam Husayn e lei projèctes de patz israeloarabi ====

{{veire|Saddam Husayn|Acòrdis d'Òslo}}

Dins lo corrent deis [[ans 1980]]-[[ans 1990|1990]], la region foguèt mai que mai dominada per leis ambicions dau president [[iraq]]uian [[Saddam Husayn]]. Cap d'un Estat revolucionari vengut una [[dictatura]] policiera e burocratica, assaièt d'establir una egemonia militara iraquiana dins la region. Per aquò, reprimiguèt lei movements opausats a son regime (en particular, l'[[islamisme]] [[shiisme|shiita]]) e engatjèt son país dins una [[Guèrra Iran-Iraq|lònga guèrra]] còntra [[Iran]] en [[1980]]. Pasmens, l'armada iraniana resistiguèt e lo conflicte s'acabèt per una [[patz blanca]] en [[1988]]&lt;ref&gt;'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Razoux, ''La Guerre Iran-Irak, première guerre du Golfe 1980-1988'', Perrin, 2013.&lt;/ref&gt;.

Economicament roïnada per lo còst de la guèrra, [[Iraq]] aguèt alora de problèmas per tornar pagar son deute. Aquelei dificultats foguèron agravadas per lei monarquias petrolieras dau golf desirosas d'afeblir lo potenciau militar de [[Bagdad]]. Per resòuvre sei problèmas financiers, Iraq decidèt d'envaïr [[Kowait]] en [[1990]] per prendre lo contraròtle de sei resèrvas petrolieras. Menada per leis [[USA|Estats Units]], una coalicion internacionala organizèt una [[Guèrra de Kuwait (1990-1991)|còntra-ofensiva]] en [[1991]] per liberar lo país. Entraïnèt la destruccion de la màger part de l'armada iraquiana e d'insureccions shiitas e [[Curdistan|curda]] dins lo país. Dins aquò, [[Saddam Husayn]] capitèt de véncer leis insurgents.

Après aquelei combats, [[Iraq]] foguèt somesa a un embarg internacionau qu'aguèt de consequéncias socialas e umanas destructritz, sensa menaçar lei fondacions dau regime. En [[2003]], leis [[USA|Estats Units]] pretextèron un sostèn iraquiana a [[Al Qaïda]] e la volontat anciana dau regime de se dotar d'[[arma de destruccion massisa|armas de destruccion massisas]] per l'atacar e ocupar lo país après una brèva guèrra. Aquò entraïnèt l'afondrament dau país e menèt, après plusors guèrras civilas, a l'establiment d'un regime dominat per lei shiitas. [[Iran]] poguèt tanben desvolopar son influéncia dins la region.

En parallèl, [[Israèl]] deguèt faciar la [[Premiera Intifada]] dins lei territòris ocupats ([[1987]]-[[1993]]). Organizada a l'entorn de manifestacions popularas reprimidas per de militars utilizant seis [[arma (guèrra)|armas]] còntra de civius desarmats, aquela insureccion aguèt d'efiechs desastrós per l'imatge d'Israèl. En [[1993]], foguèron donc signats leis [[acòrdis d'Òslo]] entre l'Estat ebrieu e l'[[Organizacion de Liberacion de Palestina]]. Preveguèron la formacion d'un govèrn palestinian, d'enclavas palestinianas geridas per aqueu govèrn e de negociacions per definir lo traçat de la frontiera entre [[Israèl]] e [[Palestina]]. Pasmens, foguèron rapidament minats per la question dei colons israelians e per l'assassinat de [[Yithzak Rabin]], cap dau govèrn israelian signatari deis acòrdis.

=== L'Orient Mejan dempuei lo començament dau sègle XXI ===

==== La revirada deis acòrdis d'Òslo ====

A partir de setembre de [[2000]], d'insureccions popularas comencèron tornarmai d'opausar lei movements palestinians a l'armada israeliana. En despiech de divèrsei projèctes de patz prepausats per la [[Liga Aràbia]] ò per la comunautat internacionala, la situacion se desgradèt amb una aumentacion creissenta de la colonizacion isrealiana dins lei territòris ocupats e un declin progressiu de l'autoritat de l'OLP. Aquò renforcèt de movements islamistas radicaus coma lo [[Hamas]] que prenguèt lo contraròtle de [[Gaza]] en [[2007]]. [[Israèl]] laissèt alora lo contraròtle de la vila e l'enviroutèt per una muralha. Puei, realizèt una muralha similara per blocar leis infiltracions a partir de [[Cisjordania]]. Pasmens, dins aqueu segond, la construccion foguèt installada dins lei zònas ocupadas per permetre la liura circulacion entre lei colonias e lo territòri israelian. Aquela expansion suscitèt plusors conflictes, en particular entre [[Israèl]] e lo [[Hamas]] ([[Guèrra de Gaza de 2008-2009|2008-2009]], [[Guèrra de Gaza de 2012|2012]], [[Guèrra de Gaza de 2013|2013]], [[Guèrra de Gaza de 2014|2014]] e [[Guèrra de Gaza de 2021|2021]]).

En consequéncia d'aquela perseguida dau conflicte, leis [[acòrdis d'Òslo]] son desenant abandonats. D'efiech, l'acceleracion de l'installacion de colons israelians dins lei zònas ocupadas a l'eissida de la [[guèrra dei Sièis Jorns]] empacha la formacion d'un Estat Palestinian economicament viable. En plaça, menada per [[Benjamin Netanyahu]], Israèl assaièt d'impausar pauc a cha pauc una annexion ''de facto'' d'una partida dei territòris ocupats.

==== La Prima Aràbia ====

{{veire|Prima Aràbia}}

A partir de [[2010]], la region foguèt tanben tocada per la [[Prima Aràbia]], un movement de contestacion dei regimes dictatoriaus presents dins la region dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Se lei monarquias petrolieras capitèron de limitar la contestacion amb quauquei concessions simbolicas&lt;ref&gt;Levat de [[Bahrayn]] ont una intervencion militara saudita foguèt necessària per restablir lo poder de la dinastia locala.&lt;/ref&gt;, lei manifestacions prenguèron una amplor considerabla en [[Egipte]] e en [[Siria]]. Dins lo premier país, lo govèrn de [[Muhammad Husni Mubarak|Husni Mubarak]] foguèt reversat en [[2011]]. Aquò menèt a una democratizacion dau país e d'eleccions liuras permetèron a l'islamista moderat [[Mohamed Morsi]] de venir president de la Republica en junh de [[2012]]. Pasmens, après quauquei mes, foguèt reversat per un còp d'Estat militar. L'armada, menada per lo generau [[Abd al-Fattah al-Sissi|al-Sissi]] tornèt prendre lo poder. Capitèt de restablir un regime autoritari.

En [[Siria]], la contestacion foguèt pus tardiva. En març de [[2011]], se transformèt en guèrra civila entre partisans e adversaris dau regime de [[Bashar al-Assad]]. Lo govèrn de [[Damasc]] perdiguèt lo contraròtle de plusors vilas importantas e utilizèt d'[[arma quimica|armas quimicas]] per blocar d'avançadas rebèlas. Puei, a partir de [[2015]], foguèt sostengut per [[Russia]], [[Iran]] e seis aliats ([[Hezbollah]] libanés, milícias shiitas, etc). En parallèl, lei [[Curdistan|Curds]] dau nòrd-èst sirian formèron un govèrn autonòm. En fàcia, leis islamistas dominèron la rebellion, mai se devesiguèron entre islamistas alinhats sus [[Al Qaïda]] e islamistas alinhats sus l'[[Estat Islamic]].

L'ajuda russoiraniana permetèt au regime de reconquistar lei vilas pus importantas dau país en [[2016]] e, amb la participacion dei fòrças curdas, de destrurre la branca siriana de l'[[Estat Islamic]] en [[2017]]-[[2018]]. Lo rèsta dei rebèls s'amassèt dins una pòchi protegida per [[Turquia]] a l'entorn de la vila d'[[Idlib]]. Aqueu conflicte entraïnèt la fugida de milions d'abitants e roïnèt l'economia siriana. Fòrça corromput, lo regime Al-Assad foguèt pas capable d'organizar una reconstruccion eficaça. De mai, aqueu caòs se conjuguèt amb l'afondrament de l'armada iraquiana en [[Ans 2010|2014]]. Après plusors victòrias importantas, leis islamistas e divèrsei tribús sunitas ocupèron lo tèrç nòrd-oèst d'Iraq. Ne'n foguèron expulsats en [[Ans 2010|2016-2017]] après plusors combats saunós.

==== La crisi regionala dempuei 2023 ====

Lo 7 d'octòbre de [[2023]], lo movement [[Hamas]] organizèt una ataca dau sud d'[[Israèl]] a partir de [[Gaza]]. Aquò li permetèt de chaplar quauquei centenaus de civius israelians e de capturar aperaquí 250 ostatges e presoniers. Menada per [[Benjamin Netanyahu]], la reaccion israeliana foguèt fòrça violenta amb {{formatnum:56000}} Palestinians tuats en dos ans e una destruccion quasi sistematica de [[Gaza]] e de sa region. Aqueu conflicte suscitèt tanben plusors reaccions de part dins leis estats vesins e entraïnèt plusors conflictes.

Lo premier opausèt [[Israèl]] e [[Hezbollah]] en [[2023]]-[[2024]]. S'acabèt per la destruccion d'una partida de [[Liban]] e per un afebliment duradís dau movement shiita libanés. En consequéncia, [[Hezbollah]] deguèt retirar la màger part de sei fòrças desplegadas en [[Siria]]. Afeblida per la corrupcion, l'armada siriana s'afondrèt alora en quauquei jorns en decembre de [[2024]] après una brèva ofensiva dei rebèls d'[[Idlib]]. Puei, [[Israèl]] e leis [[USA|Estats Units]] bombardèron lo nòrd d'[[Iemèn]] per redurre lei capacitats militaras dau movement houthi, un aliat d'[[Iran]] qu'aviá tirat quauquei [[missil]]s en direccion d'Israèl per sostenir [[Hamas]] e [[Hezbollah]]. Enfin, ataquèron [[Iran]] per assaiar de destrurre lo programa nuclear iranian.

Conjugadas amb una acceleracion de la colonizacion, l'ocupacion de quauquei regions sirianas per l'armada israeliana e la volontat dau president [[Donald Trump]] d'expulsar la populacion araba de Gaza, aquelei guèrras marcan una recomposicion importanta de l'equilibri dei poissanças dins la region. A l'excepcion d'[[Egipte]], lei regimes nacionalistas e panarabis deis [[ans 1950]]-[[ans 1960|1960]] an disparegut e leis estats e movements encara oficialament ostils a [[Israèl]] son fòrça afeblits. [[Israèl]], sostengut per leis [[USA|Estats Units]], aparéis en revènge coma l'unica poissança militara capabla d'arbitrar lei conflictes regionaus. Pasmens, leis atrocitats comesas a [[Gaza]] per l'armada israeliana an agut un efiech fòrça negatiu sus l'imatge dau país au sen dei societats occidentalas (comprés ais [[USA|Estats Units]]).

== Annèxas ==

=== Liames intèrnes ===

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
* [[Califat Abbassida]].
* [[Califat Omeia]].
* [[Conflicte israeloarabi]].
* [[Creissent Fertil]].
* [[Empèri Otoman]].
* [[Golf Persic]].
* [[Mar Mediterranèa]].
* [[Mar Roja]].
* [[Mesopotamia]].
&lt;/div&gt;

=== Bibliografia ===

* '''[[francés|(fr)]]''' Georges Castellan, ''Histoire des Balkans. XIVème-XXème siècle'', Fayard, 1999.
* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-Pierre Derriennic, ''Le Moyen Orient au XXème siècle, Colin, 1983.
* '''[[francés|(fr)]]''' Alain Gresh e Dominique Vidal, ''Palestine 47. Un partage avorté'', Complexe, 1987, 288 p.
* '''[[francés|(fr)]]''' François Massoulié, ''Les conflits du Proche-Orient'', Casterman-Giunti, 1994.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div style=&quot;-moz-column-count:3; column-count:3;&quot;&gt;
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

[[Categoria:Orient Mejan|*]]</text>
      <sha1>0v4g17hn41ors4guitepm0w99pwt2ls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Estadi Tolosenc</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40807</id>
    <revision>
      <id>2476421</id>
      <parentid>2454332</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T15:01:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A0E:418:C61B:0:C427:7A91:DF1E:99A7</ip>
      </contributor>
      <origin>2476421</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18894" sha1="al7bk4commod930krqljnkfdm6sv2yn" xml:space="preserve">{{Infobox Club
 |carta                    =  oc
 |Espòrt                   =  rugbi
 |Color quadre             =  FF0000
 |Color escritura          =  000000
 |Nom del club             =  Estadi Tolosenc
 |Lògo                     =  Estadi tolosenc logo.png
 |Nom complet              =  
 |Escaisses                =  
 |Noms precedents          =  
 |Data de fondacion        =  [[1907]]
 |Data de desaparicion     =  
 |Estatut professional     =  [[1èr de febrièr]] de [[1998]]
 |Colors                   =  Roge, negre e blanc
 |Estadi                   =  [[Estadi Ernest Wallon]]
 |Capacitat                =  {{formatnum:19500}}
 |Afluéncia                =  
 |Equipamentièr            =  [[Nike]]
 |Sèti                     =  Stade Ernest-Wallon &lt;br /&gt;114, carrièra de las '''''[[Bretòinas]]''''' (çò es ''&quot; troènes &quot;'' en [[lenga del pòble]]'', en '''''[[mondin]]''''')&lt;br /&gt;31200 [[Tolosa]] Cedex 2
 |Centre d'entraïnament    =  
 |President                =  {{FRA-d}} [[Didier Lacroix]]
 |Entraïnaire              =  {{FRA-d}} [[Ugo Mola]]&lt;br&gt;{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]]&lt;br&gt;{{FRA-d}} [[Clément Poitrenaud]]&lt;br&gt;{{FRA-d}} [[Laurent Thuéry]]
 |Campionat actual         =  [[Top 14|Campionat de França de rugbi de XV]]
 |Site web                 =  [http://www.stadetoulousain.fr/ www.stadetoulousain.fr]
 |News                     =  Campionat de França de rugbi Top 14 en 2009-2010
 | pattern_la1 = _StadeToulousain2122h
| pattern_b1 = _StadeToulousain2122h
| pattern_ra1 = _StadeToulousain2122h
| pattern_sh1 = _StadeToulousain2122h
| pattern_so1 = __StadeToulousain2122h
| leftarm1 = | body1 = | rightarm1 = | shorts1= | socks1 = 
| pattern_la2 = _StadeToulousain2122a
| pattern_b2 = _StadeToulousain2122a
| pattern_ra2 = _StadeToulousain2122a
| pattern_sh2 = _StadeToulousain2122a
| pattern_so2 = _StadeToulousain2122a
| leftarm2 = | body2 = | rightarm2 = | shorts2 = | socks2 =
}}

L' '''Estadi Tolosenc''' (en francés '''Stade toulousain''') es un club occitan de [[rugbi de XV]] de la vila de [[Tolosa]]. Lo club foguèt '''24 còps''' campion de [[França]]: [[1912]], [[1922]], [[1923]], [[1924]], [[1926]], [[1927]], [[1947]],[[1985]], [[1986]], [[1989]], [[1994]], [[1995]], [[1996]], [[1997]], [[1999]], [[2001]], [[2008]], [[2011]], [[2012]], [[2019]], [[2021]], [[2023]], [[2024|2024 e 2025]].

Es estat tanben '''6 còps''' venceire de la [[Heineken Cup]] ([[campion d'Euròpa]]): [[1996]], [[2003]], [[2005]], [[2010]], [[2021]] e 2024.

Jòga pel moment dins la ''primièra division francesa professionala de rugbi de XV'' : [[Top 14]].

== Lo palmarès ==
[[Imatge:Stade toulousain the heart of the Midi Pyrenees.jpg|thumb|400 px|right|''[[Ardits, pichons... endavant!!!]]'']]
Es estat tanben [[finalista]] del [[Campionat de França]] en [[1903]] (amb lo nom de [[SOE Tolosencs]]), [[1909]], [[1921]], [[1969]], [[1980]], [[1991]], [[2003]], [[2006]], [[2011]] e [[2012]]

Es [[mièg-finalista]] del campionat dempuèi [[1994]], çò es '''21 còps adereng''', seria actuala e rècord europèu.

Ganhèt tot parièr la [[Copa d'Euròpa de rugbi]] en [[1996]], [[2003]], [[2005]], [[2010]], [[2021]] e 2024.


Ganhèt lo [[Challenge Yves du Manoir]] (competicion de màger importància entre clubs exagonals, organizada entre [[1934]] e [[1996]], venguda puèi ''&quot; [[Copa de França]] &quot;'' entre [[1997]] e [[2000]], ''&quot; [[Copa de la Liga]] &quot;'' de [[2001]] a [[2003]], ''&quot; [[Challenge Sud-Ràdio]] &quot;'' en [[2003]], per n'acabar ara competicion reservada a las [[escòlas de rugbi]] e patronada per lo [[Racing Club de France]] vengut puèi en [[2001]] lo [[Racing Métro 92]], de [[París]]) en [[1934]], [[1988]], [[1993]], [[1995]], [[1998]], n'èssent lo [[finalista]] en [[1971]] e [[1984]].

D'autras victòrias de notar son las de [[1946]], [[1947]] e [[1984]] dins fu la [[Copa de França de rugbi]] (competicion anciana que se disputèt entre [[1943]] e [[1951]], puèi de [[1984]] a [[1986]], per se fondre fin finala aprèp n'èsser estada nomenada ''&quot; [[Copa de França-Trofèu Yves du Manoir]] &quot;'' dins la ''&quot; [[Copa de la Liga]] &quot;'' çai-sus mencionada...), [[finalista]] en [[1949]] e [[1985]], e la tanben dispareguda  [[Copa de l'Esperança]] en [[1916]] (competicion creada pendent la [[Primièra Guèrra Mondiala]], entre [[1915]] e [[1919]] per remplaçar lo ''campionat'' mas que sos títols son pas considerats oficials per la [[Federacion Francesa de Rugbi]] (FFR).

E la cal pas cap confondre amb lo [[Challenge de l'Esperança]] , competicion creada en [[1953]] per ambedós clubs occitans de [[Tula]] , lo ''[[SCT]]'' o  ''[[Sporting Club tulista]]'' e lo ''[[TOEC]]'', çò es lo ''[[Tolosa Olimpic Emplegats Club]]'', lo club dels emplegats de la comuna a la debuta e que lo grand segonda linha occitan, nascut a [[L'Isla de Baish]], en [[Gasconha]], n'[[Elias Cester]], ne foguèt lo jogaire mai famós e emblematic..., reservada ara als clubs de [[Federala 1]], tresena division del rugbi exagonal, darrièr las doas divisions professionalas que son lo Top 14 e la [[Pro D2]]...), [[finalista]] en [[1917]].

Obtenguèt enfins lo [[Trofèu dels Campions]] en [[2001]].

== Istòria ==
[[Fichièr:RugbiTolosa1932.jpg|thumb|320px|L'Estadi Tolosenc en 1932]]
=== Citacions ===

== Competicions màgers ==
=== Bloquièr de Brennus ===
=== Heineken Cup ===
==== Autras competicions ====
== Las personalitats del club ==
=== Jogaires 2022-2023 ===
{| class=&quot;wikitable sortable centre alternance&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:90%;&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:250px;&quot; |Nom
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:200px;&quot; |Nacionalitat
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:250px;&quot; |Posicion
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:150px;&quot; |Naissença 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:150px;&quot; |Partidas amb l'Estadi Tolosenc (punts)
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:150px;&quot; |Seleccions (punts)
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;background-color:#FF0000; color:#000000; width:150px;&quot; |Arribada al club
(annada)
|-
|[[David Ainu'u]]
|{{USA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
| align=&quot;right&quot; |20 de novembre de 1999
|43 (0)
|11 (0)
|2018
|-
|[[Dorian Aldegheri]]
|{{FRA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
| align=&quot;right&quot; |4 d'agost de 1993
|152 (15)
|8 (0)
|2013
|-
|[[Cyril Baille]]
|{{FRA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
| align=&quot;right&quot; |15 de setembre de 1993
|151 (25)
|36 (10)
|2012
|-
|[[Maxime Duprat]]
|{{FRA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
|6 de junh de 1998
|3 (0)
| -
|2018
|-
|[[Charlie Faumuina]]
|{{NZL}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
| align=&quot;right&quot; |24 de decembre de 1986
|111 (5)
|50 (20)
|2017
|-
|[[Paul Mallez]]
|{{FRA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
|24 de genièr de 2001
|8 (0)
| -
|2020
|-
|[[Rodrigue Neti]]
|{{FRA}}
|[[Pilar (rugbi de XV)|Pilar]]
| align=&quot;right&quot; |26 d'abril de 1995
|106 (0)
|2 (0)
|2014
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Guillaume Cramont]]
|{{FRA}}
|[[Talonaire (rugbi de XV)|Talonaire]]
| align=&quot;right&quot; |29 de decembre de 2000
|14 (5)
| -
|2019
|-
|Ian Boubila
|{{FRA}}
|[[Talonaire (rugbi de XV)|Talonaire]]
|17 de genièr de 2002
|9 (0)
| -
|2021
|-
|[[Julien Marchand]]
|{{FRA}}
|[[Talonaire (rugbi de XV)|Talonaire]]
| align=&quot;right&quot; |10 de mai de 1995
|153 (70)
|21 (0)
|2014
|-
|[[Peato Mauvaka]]
|{{FRA}}
|[[Talonaire (rugbi de XV)|Talonaire]]
| align=&quot;right&quot; |10 de genièr de 1997
|89 (50)
|16 (25)
|2014
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Richie Arnold]]
|{{AUS}}
|[[Segonda linha]]
| align=&quot;right&quot; |1èr de julhet de 1990
|65 (10)
| -
|2019
|-
|Joshua Brennan
|{{FRA}}
|[[Segonda linha]]
|28 de novembre de 2001
|17 (0)
| -
|2020
|-
|[[Thibaud Flament]]
|{{FRA}}
|[[Segonda linha]]
| align=&quot;right&quot; |29 d'abril de 1997
|37 (10)
| 9 (5)
|2020
|-
|[[Emmanuel Meafou]]
|{{AUS}}
|[[Segonda linha]]
| align=&quot;right&quot; |12 de julhet de 1998
|51 (50)
| -
|2019
|-
|[[Yannick Youyoutte]]
|{{FRA}}
|[[Segonda linha]]
| align=&quot;right&quot; |30 d'agost de 1999
|27 (0)
| -
|2020
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[François Cros]]
|{{FRA}}
|[[Tresena linha ala]]
| align=&quot;right&quot; |25 de març de 1994
|139 (60)
|16 (5)
|2016
|-
|[[Rynhardt Elstadt]]
|{{RSA-d}} [[Sud-Africa]]
|[[Tresena linha ala]]
| align=&quot;right&quot; |20 de decembre de 1989
|100 (15)
|4 (0)
|2017
|-
|[[Anthony Jelonch]]
|{{FRA}}
|[[Tresena linha ala]]
| align=&quot;right&quot; |28 de julhet de 1996
|24 (25)
|19 (10)
|2021
|-
|[[Alban Placines]]
|{{FRA}}
|[[Tresena linha ala]]
| align=&quot;right&quot; |23 d'abril de 1993
|79 (35)
| -
|2018
|-
|Théo Ntamack
|{{FRA}}
|[[Tresena linha centre]]
|29 de mai de 2002
|1 (0)
| -
|2022
|-
|[[Alexandre Roumat]]
|{{FRA}}
|[[Tresena linha centre]]
| align=&quot;right&quot; |27 de junh de 1997
|2 (0)
| -
|2022
|-
|[[Selevasio Tolofua]]
|{{FRA}}
|[[Tresena linha centre]]
| align=&quot;right&quot; |31 de mai de 1997
|115 (50)
|2 (0)
|2016
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Martin Page-Relo]]
|{{FRA}}
|[[Mièg de mesclada (rugbi de XV)|Mièg de mesclada]]
| align=&quot;right&quot; |6 de genièr de 1999
|11 (5)
| -
|2020
|-
|[[Antoine Dupont]]
|{{FRA}}
|[[Mièg de mesclada (rugbi de XV)|Mièg de mesclada]]
| align=&quot;right&quot; |15 de novembre de 1996
|84 (180)
|40 (60)
|2017
|-
|[[Paul Graou]]
|{{FRA}}
|[[Mièg de mesclada (rugbi de XV)|Mièg de mesclada]]
| align=&quot;right&quot; |25 de julhet de 1997
|0 (0)
| -
|2020
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Romain Ntamack]]
|{{FRA}}
|[[Mièg de dubertura (rugbi de XV)|Mièg de  dubertura]]
| align=&quot;right&quot; |1èr de mai de 1999
|92 (322)
| 28 (145)
|2017
|-
|[[Tim Nanai-Williams]]
|{{Samoa}}
|[[Mièg de dubertura (rugbi de XV)|Mièg de  dubertura]]
| align=&quot;right&quot; |12 de junh de 1989
|12 (15)
|16 (37)
|2021
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Pita Ahki]]
|{{NZL}}
|Centre
| align=&quot;right&quot; |24 de setembre de 1992
|92 (45)
| -
|2018
|-
|[[Santiago Chocobares]]
|{{ARG}}
|Centre
| align=&quot;right&quot; |31 de mai de 1999
|11 (5)
|10 (0)
|2021
|-
|[[Pierre-Louis Barassi]]
|{{FRA}}
|Centre
|22 d'abril de 1998
|1 (0)
|3 (5)
|2022
|-
|[[Pierre Fouyssac]]
|{{FRA}}
|Centre
| align=&quot;right&quot; |17 de març de 1995
|37 (25)
| -
|2018
|-
|[[Sofiane Guitoune]]
|{{FRA}}
|Centre/Alièr
| align=&quot;right&quot; |27 de març de 1989
|101 (130)
|9 (15)
|2016
|-
|[[Juan Cruz Mallía]]
|{{ARG}}
|Centre/Alièr
| align=&quot;right&quot; |11 de setembre de 1996
|28 (40)
|19 (10)
|2021
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Arthur Bonneval]]
|{{FRA}}
|Alièr
| align=&quot;right&quot; |31 de mai de 1995
|72 (125)
| -
|2013
|-
|[[Arthur Retière]]
|{{FRA}}
|Alièr
|1èr d'agost de 1997
|2 (0)
|1 (0)
|2022
|-
|[[Nelson Épée]]
|{{FRA}}
|Alièr
|20 de febrièr de 2001
|5 (5)
| -
|2021
|-
|[[Dimitri Delibes]]
|{{FRA}}
|Alièr/Centre
| align=&quot;right&quot; |17 de març de 1999
|23 (50)
| -
|2020
|-
|[[Matthis Lebel]]
|{{FRA}}
|Alièr/Arrièr
| align=&quot;right&quot; |25 de març de 1999
|76 (170)
| 4 (10)
|2018
|-
|[[Lucas Tauzin]]
|{{FRA}}
|Alièr/Centre
| align=&quot;right&quot; |21 de mai de 1998
|63 (80)
| -
|2017
|- style=&quot;border-top:2px solid black;&quot;
|[[Melvyn Jaminet]]
|{{FRA}}
|Arrièr/Alièr
| align=&quot;right&quot; |16 de novembre de 1986
|2 (7)
|12 (160)
|2022
|-
|[[Thomas Ramos]]
|{{FRA}}
|Arrièr/[[Mièg de dubertura (rugbi de XV)|Mièg de dubertura]]
| align=&quot;right&quot; |23 de julhet de 1995
|101 (1097)
|14 (30)
|2013
|-
|[[Ange Capuozzo]]
|{{Itàlia}}
|Arrièr/Alièr
|30 d'abril de 1999
|1 (0)
|5 (10)
|2022
|}

=== Entrainaires ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:95%;&quot;
| align=&quot;center&quot; style=&quot;color:#000000;&quot; |'''Sasons'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;color:#000000;&quot; |'''Entrainaire(s)'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;color:#000000;&quot; |'''Adjunt(s)'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;color:#000000;&quot; |'''Palmarès'''
|-
|1907-1913
| ?
| -
| -
|-
|1913-1914
|[[Rusty Richards]]
| -
| -
|-
|1914-1919
| ?
| -
| -
|-
|1919-1922
|{{FRA-d}} [[Philippe Struxiano]]
| -
| -
|-
|1922-1925
|{{FRA-d}} [[Clovis Bioussa]]
| -
|Campion de França 1923 e 1924
|-
|1925-1927
| ?
| -
| -
|-
|1927-1928
|{{FRA-d}} [[Marcel-Frédéric Lubin-Lebrère]]
| -
| -
|-
|1928-1930
|{{FRA-d}} [[François Borde]]
| -
| -
|-
|1930-1934
| ?
| -
| -
|-
|1934-1938
|{{FRA-d}} [[François Borde]]
| -
| -
|-
|1938-1945
| ?
| -
| -
|-
|1945-1949
|{{FRA-d}} [[Roger Piteu]]
| -
|Copa de França 1946 e 1947
Campion de França 1947
|-
|1949-1954
|{{FRA-d}} [[Jean Larrieu]]
| -
| -
|-
|1954-1957
|{{FRA-d}} [[Marcel Gabarrot]]
| -
| -
|-
|1957-1960
|{{FRA-d}} [[Michel Bénazet]]
| -
| -
|-
|1960-1963
|{{FRA-d}} [[Yves Noé]]
| -
| -
|-
|1963-1966
|{{FRA-d}} [[Marcel Dax]]
| -
| -
|-
|1966-1971
|{{FRA-d}} [[Paul Blanc]]
| -
| -
|-
|1971-1973
|{{FRA-d}} [[Claude Labatut]]
| -
| -
|-
|1973-1976
|{{FRA-d}} [[André Dabadie]]
{{FRA-d}} [[Jean Gajan]]
| -
| -
|-
|1976-1980
|{{FRA-d}} [[Claude Labatut]]
| -
| -
|-
|1980-1982
|{{FRA-d}} [[Robert Bru]]
{{FRA-d}} [[Christian Gajan]]
| -
| -
|-
|1982-1983
|{{FRA-d}} [[Robert Bru]]
{{FRA-d}} [[Pierre Villepreux]]
| -
| -
|-
|1983-1988
| rowspan=&quot;2&quot; |{{FRA-d}} [[Jean-Claude Skrela]]
{{FRA-d}} [[Pierre Villepreux]]
| -
|Campion de França 1985 e 1986
|-
|1988-1989
|{{FRA-d}} [[Guy Novès]]
|Campion de França 1989
|-
|1989-1990
|{{FRA-d}} [[Jean-Claude Skrela]]
{{FRA-d}} [[Guy Novès]]
| -
| -
|-
|1990-1992
|{{FRA-d}} [[Jean-Claude Skrela]]
{{FRA-d}} [[Christian Gajan]]
| -
| -
|-
|1992-1993
|{{FRA-d}} [[Albert Cigagna]]
{{FRA-d}} [[Christian Gajan]]
| -
| -
|-
|1993-1998
|{{FRA-d}} [[Serge Laïrle]]
{{FRA-d}} [[Guy Novès]]
| -
|Campion de França 1994, 1995, 1996 e 1997
Campion d'Euròpa 1996
Challenge Yves-du-Manoir 1998
|-
|1998-2000
|{{FRA-d}} [[Daniel Santamans]]
{{FRA-d}} [[Guy Novès]]
| -
|Champion de França 1999
|-
|2000-2002
| rowspan=&quot;5&quot; |{{FRA-d}} [[Guy Novès]]
|{{FRA-d}} [[Christian Gajan]] (avants)
{{FRA-d}} [[Philippe Rougé-Thomas]] (arrièrs)
|Champion de França 2001
|-
|2002-2007
|{{FRA-d}} [[Serge Laïrle]] (avants)
{{FRA-d}} [[Philippe Rougé-Thomas]] (arrièrs)
|Campion d'Euròpa 2003 e 2005
|-
|2007-2010
|{{FRA-d}} [[Yannick Bru]] (avants)
{{FRA-d}} [[Philippe Rougé-Thomas]] (arrièrs)
|Campion de França 2008
Campion d'Euròpa 2010
|-
|2010-2012
|{{FRA-d}} [[Yannick Bru]] (avants)
{{FRA-d}} [[Jean-Baptiste Élissalde]] (arrièrs)
|Campion de França 2011 e 2012
|-
|2012-2015
|{{FRA-d}} [[William Servat]] (avants)
{{FRA-d}} [[Jean-Baptiste Élissalde]] (arrièrs)
| -
|-
|2015-2016
| rowspan=&quot;3&quot; |{{FRA-d}} [[Ugo Mola]]
|{{FRA-d}} [[William Servat]] (avants)
{{FRA-d}} [[Jean-Baptiste Élissalde]] (arrièrs)
{{FRA-d}} [[Pierre-Henry Broncan]] (defensa)
| -
|-
|2016-2017
|{{FRA-d}} [[William Servat]] (avants)
{{FRA-d}} [[Jean-Baptiste Élissalde]] (arrièrs)
{{FRA-d}} [[Pierre-Henry Broncan]] (defensa)

{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]] (touche)
| -
|-
|2017-2018
|{{FRA-d}} [[William Servat]] (avants)
{{FRA-d}} [[Pierre-Henry Broncan]] (defensa)
{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]] (tòca)
| -
|-
|2018-2019
|{{FRA-d}} [[Ugo Mola]]
{{FRA-d}} [[Régis Sonnes]]
|{{FRA-d}} [[William Servat]] (mesclada)
{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]] (tòca)
{{FRA-d}} [[Clément Poitrenaud]] (skills)

{{FRA-d}} [[Laurent Thuéry]] (defensa)
|Campion de França 2019
|-
|2019-2020
| rowspan=&quot;3&quot; |{{FRA-d}} [[Ugo Mola]]
|{{FRA-d}} [[Régis Sonnes]] (avants)
{{FRA-d}} [[Clément Poitrenaud]] (arrièrs)
{{FRA-d}} [[Laurent Thuéry]] (defensa)

{{FRA-d}} [[Virgile Lacombe]] (mesclada)
{{RSA-d}} [[Alan-Basson Zondagh]] (skills)
| -
|-
|2020-2021
|{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]] (avants)
{{FRA-d}} [[Clément Poitrenaud]] (arrièrs)
{{FRA-d}} [[Laurent Thuéry]] (defensa)

{{FRA-d}} [[Virgile Lacombe]] (mesclada)
{{RSA-d}} [[Alan-Basson Zondagh]] (skills)
|Campion d'Euròpa 2021
Campion de França 2021
|-
|dempuèi 2021
|{{FRA-d}} [[Jean Bouilhou]] (avants)
{{FRA-d}} [[Clément Poitrenaud]] (arrièrs)
{{FRA-d}} [[Laurent Thuéry]] (defensa)

{{FRA-d}} [[Virgile Lacombe]] (mesclada)
[[Jerome Kaino]] (skills)
|
|}

=== Dirigents màgers ===
Los diferents presidents que se son succedidas a l'Estadi Tolosenc son:

* [[Ernest Wallon]] : 1907 - 1912
* [[Charles Audry]] : 1912 - 1930
* [[André Haon]] : 1930 - 1935
* [[Albert Ginesty]]: 1935 - 1938
* [[Louis Thomas]] : 1938- 1942
* [[Pierre Pons]] : 1942 - 1944
* [[Louis Puech]] : 1944 -1951
* [[Philippe Struxiano]] : 1951-1954
* [[Henri Cazaux]] : 1954 - 1957
* [[Jean Escoffres]] : 1957 - 1962
* [[Alex Sabathou]] : 1962 - 1964
* [[André Brouat]] : 1964 - 1966
* [[Henri Fourès]] : 1966 - 1973
* [[Henri Cazaux]] : 1974 - 1980
* [[Jean Fabre]] : 1980 - 1988
* [[Jean Fabre]] e [[Christian Massat]] : 1988 - 1990
* [[Christian Massat]] : 1990 - 1992
* [[René Bouscatel]] : 1992 - 2017
* [[Didier Lacroix]] : dempuèi julhet de 2017

=== Autras personalitats ===
== Estructuras del club ==
=== Installacions e patrimòni ===
Dempuèi 1982, l'Estadi Tolosenc joga a domicili dins l'[[Estadi Ernest Wallon]] que se situa dins lo quartièr dels [[Sèt Denièrs]] près de [[Blanhac]] al Nòrd Oèst de Tolosa. Ofrís {{formatnum:19500}} plaças.

L'equipa jogava al [[Prada dels filtres]] fins a que, en 1907, lo president [[Ernest Wallon]] decide de balhar una ensencha al club amb l'[[Estadi dels Ponts Bessons]].

Per las encontras grandas l'Estadi joga sovent a l'[[Stadium de Tolosa]].

=== La formacion ===
== Bibliografi a==
=== istòria de l'Estadi Tolosenc ===
=== istòria del rugbi ===
== Documents audiovisuals ==
*[[Jacques-Alain Raynaud]]: '''''[[100 ans de finales]]''''', caisseta [[VHS]] (Blanc e negre &amp; color, 115'), [[INA]], distribucion [[Fox Video]], [[1993]] (en francés)&lt;br/&gt;
** [[Jean Abeilhou]], [[Jean-Paul Cazeneuve]] &amp; [[Marc Guillaume]]: '''''[[Stade toulousain: 3 ans de règne]]''''' :
*** I / ''Stade toulousain: 1994, la belle année'' ;
*** II / ''Et de 12...: Brennus en rouge et noir'' ;
*** III / ''1996, année de légende''...,&lt;br/&gt;
cofret de 3 caissetas [[VHS]], edicions [[France 3 Sud]], [[1996]] (id)&lt;br/&gt;
* [[Gérard Fournie]]: ''[[Les maîtres du jeu: Quatorzième titre de champion pour le Stade toulousain]]'', caisseta [[VHS]], id [[1997]] (id)
* [[France 3 Sud]]: ''[[Stade toulousain 1999: 15 du siècle]]'', caisseta [[VHS]], edicions [[Montparnasse]], id [[1999]] (id)

== Vejatz tanben ==
== Ligams extèrnes ==
* [[Imatge:Www.gif|50 px]]
* [http://www.stadetoulousain.fr/  '''''Sit oficial''''' Estadi Tolosenc...]
* [https://web.archive.org/web/20060411041635/http://www.stadetoulousain.asso.fr/  ''Sit associacion'' Estadi Tolosenc... rugbi]
* [http://www.toulousains2paris.org/  ''Sit Suportaire de STADE TOULOUSAIN a París'' - 16ème Homme TOULOUSAINS 2 PARIS]
== Ligams videografics ==
* [[Imatge:Video.jpg|75 px]]

* [http://www.youtube.com]

** sus '''[[YouTube]]'''... mai de ''[[3270]]'' documents subre l' '''[[Estadi Tolosenc]]''' en picar coma clau ''[[stade toulousain]]''

==Nòtas &amp; referéncias ==
&lt;references&gt;

{{portal Lengadòc}}

[[Categoria:Club occitan de rugbi de XV]]
[[Categoria:Club francés de rugbi de XV]]
[[Categoria:Tolosa]]</text>
      <sha1>al7bk4commod930krqljnkfdm6sv2yn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Còrdas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55957</id>
    <revision>
      <id>2476459</id>
      <parentid>2468744</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T08:02:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>La Toscane Occitane</username>
        <id>58901</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Mise à jour d'url</comment>
      <origin>2476459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9860" sha1="fac86afyh4mp1762iuo1jyq2i8i7o6m" xml:space="preserve">{{Infobox vila occitana 
 | carta         = oc
 | nom           = Còrdas
 | nom2          = ''Cordes-sur-Ciel''
 | imatge        = Cordes sur ciel vue du Grain de Sel.jpg
 | descripcion   = La ciutat medievala de Còrdas quilhada sus son puèg.
 | lògo          = Cordes-sur-Ciel_1997_logo.png
 | escut         = Blason ville fr Cordes-sur-Ciel (Tarn).svg
 | region        = {{Ocreg}}
 | ist           = {{Lengadòc}}
 | parçan        = [[País d'Albi]]
 | departament   = {{Tarn}}
 | arrondiment   = [[Arrondiment d'Albi|Albi]]
 | canton        = [[Canton de Còrdas]] ([[Caplòc]])
 | insee         = 81069
 | cp            = 81170
 | cònsol        = Bernard Andrieu
 | mandat        = [[2020]]-[[2026]] 
 | intercom      = [[Comunautat de comunas del Cordés e del Causse]]&lt;br /&gt; 
 | longitud      = 1.95361111111
 | latitud       = 44.0644444444
 | alt mej       =
 | alt mini      = 159
 | alt maxi      = 320
 | ectaras       = 827
 | gentilici     = los cordiòls, las cordiòlas.
 | km²           = 8.27
 |}}

'''Còrdas'''{{RepTopMP}} (en [[francés]] ''Cordes-sur-Ciel'') es una [[comuna]] de [[Lengadòc|lengadociana]] en [[País d'Albi]] situada dins lo [[departament francés|departament]] de [[Tarn (departament)|Tarn]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}. 

Ten son nom de [[Còrdoa]], en [[Espanha]]. La forma anciana del nom de la vila èra ''Còrdoas'', qu'es utilizat suls panèls de dintrada de la vila. En francés, se disiá ''Cordes'' e, dempuèi 1973, se sona ''Cordes-sur-Ciel''.

==Geografia==

Còrdas es situada dins lo nòrd-oèst del [[Tarn (departament)|departament de Tarn]], dins la val de [[Ceron]]. La comuna es sus la [[RN122]] e sus la riba esquèrra de [[Ceron]], un afluent d'[[Avairon (riu)|Avairon]], a 1 h 15 per la rota, de Tolosa.

==Istòria==

[[Imatge:Corde_sur_ciel.jpg|thumb|300px|Foto aeriana de Còrdas.]]

La [[bastida (vila)|bastida]] de Còrdas, plaça fòrta al nòrd del [[comtat de Tolosa]], foguèt edificada entre [[1222]] e [[1229]] sus la demanda de [[Ramon VII de Tolosa]] per amassar las populacions escampilhadas, caçadas mai que mai del castelar de Sant Marcèl brutlat per las tropas de [[Simon IV de Montfòrt]] en [[1215]], pendent de la primièra [[Crosada dels Albigeses|crosada]] [[Reialme de França|francesa]] contra los albigeses&lt;ref&gt;{{fr}}Henri Bru, ''Albi, Cordes-sur-Ciel, le pays des bastides et des acropoles'', p.78&lt;/ref&gt;. Pendent la segonda crosada, la magnificéncia e la soliditat de las muralhas de Còrdas faguèron renonciar Humbert de Beaujeu de la prene.

Segon lo [[Tractat de Meaux de 1229|Tractat de París (1229)]], [[Joana de Tolosa|Joana]], filha unica de [[Ramon VII de Tolosa]], maridèt en 1241 [[Anfós de Peitieus|Anfós II]] de França, [[Lista dels comtes de Peitieus|comte de Peitieus]], fraire del rei [[Loís IX de França]] (Sant Loís). Lo [[comtat de Tolosa]], fins alara autonòm, serà ligat a la Corona de França a la mòrt d’Anfós II e de Joana en [[1271]]. Pas jamai presa, Còrdas venguèt aital tèrra francesa en [[1370]]. Una carta foguèt balhada als Cordiòls lor autrejant de bastir de demòras aparadas pels barris. Aital foguèron construits qualques magnifics ostals entre la fin del sègle XIII e la mitat del sègle XIV, dont las faciadas perduran. L’arquitectonica de la bastida, dins un pur [[estil gotic]], li valguèt l'escais de « Ciutat de las Cent Ogivas ». Son edat d'aur va del sègle XIVn  al sègle XVI amb un maximum de {{formatnum:6000}} estatjants. Son economia èra basada sul comèrci e lo teissatge.

Còrdas, fidèla a « la Glèisa de Dieu » ben aprèp lo lenhièr de [[Montsegur (Arièja)|Montsegur]] en [[1244]], resistiguèt a l’[[Inquisicion]] fins a [[1312]], data de sa somission oficiala a la [[Glèisa Catolica Romana]]. Las [[Guèrras de religion]] de la fin del sègle XVI provoquèron pauc de damatge a Còrdas. 

[[Prosper Mérimée]], alara encargat per [[Napoleon III]] de far un inventàri del patrimòmi arquitectural francés, la visitèt. La ciutat se reviscolèt pas, quitament a partir de la mitat del sègle XXn, quand los artistas la tornèron descobrir. Ara contunha sa davalada demografica. 

[[Albert Camus]] aprèp l'aver visitada dins los ans 1950, diguèt {{cita|A Còrdas, tot es bèl, quitament lo languiment}}.

==Administracion==
{{ElegitDebuta|insee= 81069
|Títol= Lista dels cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Bernard Andrieu |Partit=  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= 2020 |Identitat= Paul Quilès |Partit=  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta=  [[1976]] |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}

==Demografia==
{{Demografia
|insee= 81069
|1793=2300 
|1800=2303 
|1806=2473 
|1821=2425 
|1831=2602 
|1836=2668 
|1841=2779 
|1846=2727 
|1851=2925 
|1856=2911 
|1861=2847 
|1866=2719 
|1872=2536 
|1876=2378 
|1881=2207 
|1886=2099 
|1891=1995 
|1896=1860 
|1901=1798 
|1906=1838 
|1911=1822 
|1921=1641 
|1926=1630 
|1931=1241 
|1936=1086 
|1946=1199 
|1954=1134 
|1962=1098 
|1968=1100 
|1975=967
|1982=1011 
|1990=932
|1999=996
|cassini=10288
|senscomptesdobles=1962}}
* En {{popfr33|0}} la populacion èra de {{popfr81|069}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr81|069}}/8.27) round 2}}}} ab/km².

== Economia ==
L'economia de la comuna es ligada al [[torisme]] e als artistas que son installats dins los ostals del vilatge.

==Lòcs e monuments==
[[imatge:Maison du Grand Veneur.JPG|thumb|220px|Ostal del Grand Venaire]]
[[Imatge:Cordes-sur-Ciel ménestrels.jpg|thumb|Joglars davant la glèisa pendent la fèsta annala del Grand Falconièr]]

Lo vilatge es enrodat de quatre muralhas e de pòrtas coma la dels Olmats, la de Joana o la del Relòtge. 
* Potz del mercat cobèrt qu'es prigond de mai de 100 mètres (113,47 mètres).
* L'ostal del Grand Venaire, granda bastenda de gres amb una faciada de tres estatges qu'es la mai escultada del vilatge. Es uèi lo sèti de l'ostal de la comuna.
* La glèisa de Sant Miquèl, d'estil [[gotic miègjornal]], data subretot del sègle XIII, modificada al sègle XV. Lo cloquièr es del sègle XIV. L'interior es pintrat de [[frescas]] d'inspiracion Renaissença realizadas pel pintre Gayral de 1841 a 1844 e decoradas de quadres de la meteissa epòca.
* Lo lòc del « Pè Naut » situat prèp del vilatge que dona un punt de vista sus la bastida.

== Cultura ==

* Còrdas ten un [[musèu]] desacostumat e unic al monde: lo '''musèu del sucre e del chocolat'''. Es constituit d'una centena de pèças d'Art realizadas solament amb de sucre sus de tèmas coma l'[[Edat Mejana]], la [[mitologia]], las [[flor]]s, la natura, las tecnologias o los contes e legendas.
* Lo '''Musèu Charles Portal istòria e arquitectura''' es installat a la pòrta dels Olmats, bastiment medieval (monument istoric), tipic de la construccion militara de Còrdas.
* L'ostal del Grand Falconièr (Monument Istoric) recapta lo '''Musèu d'Art Modèrne e Contemporanèu''', òbras d’[[Yves Brayer]] (1907-1990), un dels mai importants pintres figuratius del sègle XX ; òbras de Picasso, Miró, Léger, Klee, Magnelli, Prévert, Arman, Appel, Kijno, Fromanger, Christo... Gaireben totas las òbras de [[Maurice Baskine]], òbras de [[Aline Gagnaire]] (1922-1997).

==Personas ligadas a la comuna==
* [[Yves Brayer]] (1907-1990): pintre francés
* [[Francis Meunier]] (1924-1995): pintre francés ; membre del grop surrealista
* [[Charles Portal]]: [[archivista]] departamental
* [[Paul Quilès]]: òme politic francés ([[Partit Socialista (França)|PS]])
* [[Yves Thuriès]]: mèstre cosinièr e pastissièr francés

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references /&gt;

==Veire tanben==

=== Articles connèxes ===
* [[Comunas de Tarn]]

===Ligams extèrnes===
* [http://mairie.cordessurciel.fr/ site de la vila]
* [https://www.la-toscane-occitane.com/visiter/villes-villages/cordes-sur-ciel/ Ofici du torisme]  La Toscane Occitane

=== Bibliografia ===
* {{oc}}[[Daniel Loddo]], ''Entre Cordas e Gresinha'', CORDAE / [[La Talvera]], 1997.
* {{fr}}Henri Bru, ''Albi, Cordes-sur-Ciel, le pays des bastides et des acropoles'', Éditions Grand Sud, décembre 2005, ISBN 2-908778-48-3}}.
* {{fr}}Julie Conton et Gérard Conton, ''Le Zodiaque de Cordes-sur-Ciel, clés symboliques d'une bastide cathare du XIIIème siècle'', éditions Mémoires du Monde, 2008 (édition revue et augmentée), ISBN 978-2-9532372-0-7.
* {{fr}}[[Charles Portal]], ''Histoire de la Ville de Cordes'', [[Éditions Privat|Privat]], 1984.
* {{fr}}[[Simone Jacquemard]], ''La Fête en éclats'', [[Éditions du Seuil|Seuil]], 1985.
* {{fr}}[[Simone Jacquemard]], ''Le Funambule'', [[Éditions du Seuil|Seuil]], 1981.
* {{fr}}Jean-Gabriel Jonin, ''Cordes-sur-Ciel, la Cité cathare'', éditions de Mordagne, 1992.
* {{fr}}Jean-Gabriel Jonin, ''Cordes-sur-Ciel, la Cité philosophale'', éditions de Mordagne, 1993.
* {{fr}}{{fr}}Jeanne Ramel-Cals, ''Légendaire de Cordes-sur-Ciel'', [[Fayard (maison d'édition)|Fayard]], 1947.
* {{fr}}Claire Targuebayre, ''Cordes en Albigeois'', préfacé par [[Albert Camus]], 1950.


;Òbras collectiva
* {{oc}}[[Daniel Loddo]], ''Entre Cordas e Gresinha'', CORDAE / [[La Talvera]], 1997.''Templiers : les yeux du Baphomet'', collectif de 19 auteurs, [[Rafael de Surtis]]/ Editinter, 2004.
*{{fr}}''Ils ont écrit Cordes...'', catalogue de l'exposition, Jean-Gabriel Jonin, OMT, 2004. Cet ouvrage recense tous les auteurs qui ont écrit sur Cordes. On y trouve notamment, en plus des auteurs cités dans la bibliographie ci-dessus : [[Albert Camus]], [[Jean Giono]], [[Violette Leduc]], [[Hector Malot]], [[Prosper Mérimée]], [[Laurence d'Arabie]]...

{{Portal Lengadòc}}

{{Comunas de Tarn}}

[[Categoria:Comuna de Lengadòc]]
[[Categoria:Comuna de Tarn]]
[[Categoria:Comuna del País d'Albi]]</text>
      <sha1>fac86afyh4mp1762iuo1jyq2i8i7o6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Galhac (vin)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70938</id>
    <revision>
      <id>2476461</id>
      <parentid>2451285</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T08:08:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>La Toscane Occitane</username>
        <id>58901</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Mise à jour d'url</comment>
      <origin>2476461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68622" sha1="08a2rklmpeo2lt145bde7twu5zq53k6" xml:space="preserve">{{Infobox
|tematica=
|carta=
}}
{{omon|Galhac (omonimia)}}
[[Imatge:AOC Galhac.png|thumb|upright=2|Mapa de las apellacions dels vins de Galhac.]]
Lo '''galhac''' es un vin d'[[apellacion d'origina contrarotlada]].
Sa zòna de produccion se situa sus las doas ribas de [[Tarn (riu)|Tarn]], dins la partida nòrd oèst del [[departament francés]] de [[Tarn (departament)|Tarn]], al nòrd-èst de [[Tolosa]].

Vinhal d'aspècte multiples, prepausa de vins roge, de primor, rosat, blanc sec, perlat, doç, petejaire. Son istòria es vièlha de mai de mila ans; sa creacion vendriá dels [[Gàllia|Galleses]], abans l'arribada dels [[Empèri Roman|Romans]] e son desvolopament als monges de l'[[abadiá de Sant Miquèl de Galhac]]. Los istorians del vin Roger Dion e Marcel Lachiver se pensan totes dos qu'amb aquel de Côte-rôtie {{cita|Galhac es lo mai ancian vinhal de França}}&lt;ref&gt;[[Marcel Lachiver]], {{opcit}}, p. 531.&lt;/ref&gt;. La reputacion de sos vins blancs li val un classament en [[apellacion d'origina contrarotlada|AOC]] en [[1938]]. Los rosats e roges son classats en [[1970]].

L'eslogan de la Comission Interprofessionala dels Vins de Galhac es : {{cita|Galhac, perque los vins d'avenidor an totjorn un passat.}}

== Istòria ==
=== Antiquitat ===
==== Los Cèltas e los Romans ====
Lo pòble rutèn arribèt al sègle IV abC. Ocupèt un territòri que correspond mai o mens als departaments actuals de [[Tarn (departament)|Tarn]] e d'[[Avairon (departament)|Avairon]]. Aqueles Cèltas metèron en valor la riquesa locala en cultivant e vendent froment, [[òrdi]], [[lin]], cambe&lt;ref&gt; id &quot;albi&quot;&lt;/ref&gt; e en espleitant lo mineral de fèrre d'[[Ambialet]] o lo coire de [[Trebàs]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081203035816/http://www.tarn.fr/index.php?id=277 Histoire du département du Tarn] sur le site ''tarn.fr'', consulté le 3 février 2010.&lt;/ref&gt;.

Los [[Empèri Roman|Romans]] descobriguèron la region al sègle II ab. C &lt;ref&gt;&quot;albi&quot; [https://web.archive.org/web/20100325160444/http://www.mairie-albi.fr/decouvrir_albi/histoire/histoire.html Histoire d'Albi] sul site ''mairie-albi.fr''&lt;/ref&gt;. Inicialament, son subretot explorators e comerciants que cerquèron de merças de valor. D'anfòras italicas trobadas sul site de Berniquaud&lt;ref&gt;id Tarn&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lauragais-patrimoine.fr/HISTOIRE/GENERALITES/generalite1000.html Panorama istoric de la region de Revèl] sul site ''lauragais-patrimoine.fr''.&lt;/ref&gt;, comuna de [[Sorese]] mòstran que venián tanben vendre de vin. Lo gost dels galleses per aquel es reconegut&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090618052059/http://www.archeo-lattes.cnrs.fr/ColloquesSeminaires/Colloque_VinsRomains.htm Colloque: 'Itinéraire des vins romains en Gaule''], sul site ''arche-lattes.cnrs.fr''.&lt;/ref&gt;. Lo territòri dels Rutèns es lèu annexat par [[Juli Cesar]] pendent la [[Guèrra de las Gàllias]] en -51&lt;ref&gt; id &quot;tarn&quot;&lt;/ref&gt;.

==== Montans e lo vin ====
[[Image:(Toulouse) Musée Saint-Raymond, Amphores de Vieille-Toulouse.jpg|thumb|alt=Photographie montrant des amphores romaines dans un musée. Elles ont été trouvées près de Toulouse.|upright=0.7|Anfòras romanas trobadas prèp de Tolosa]]
Lo vinhal galhagués es un dels pus vièlhs [[vinhal]]s francés. Sas originas vendrián segurament d'abans l'ocupacion romana. De tèstes de [[terralha]] de vinagre datant del sègle II ab. C foguèron descobèrts a [[Montans]]&lt;ref&gt;[http://www.archeosite.com/ Arqueosite de Montans]&lt;/ref&gt;, sus la riba esquèrra de Tarn. Aquò pareis atestar d'una activitat viticòla fòrça anciana perque a aquela epòca [[Tarn (riu)|Tarn]] venguèt navigable abans de rejónher [[Gironda]]&lt;ref&gt;&quot;ML33&quot;[[Marcel Lachiver]], p. 33.&lt;/ref&gt;. La preséncia de Tarn favorís lo transpòrt, via Garona, vèrs Burdigala e l'[[Ocean Atlantic]] a una epòca ont lo [[vinhal de Bordèu]] existissiá pas encara&lt;ref&gt; &quot;Lavignac&quot;&lt;/ref&gt;.

La viticultura repausa alara probablament sus de [[plant]]s locals, benlèu originaris de la [[Gresinha (selva)|selva de la Gresinha]], mas tanben sus de plants romans. (e tanben del crosament entre plants romans e locals) 

L'arrèst de [[Domician]] en [[92]], obligava a arrancar 50 % del vinhal gallés; toquèt lo vinhal de Montans abans que [[Caracalla]] en [[213]], puèi [[Probus (Empereur)|Probus]] en [[276]] e [[282]] liberalizen la cultura de la vinha&lt;ref&gt; id &quot;Lavignac&quot;&lt;/ref&gt;.

=== Edat Mejana ===
==== Casuda de l'Empèri Roman ====
Aprèp la casuda de l'[[Empèri Roman]], la vila de [[Galhac]] es destruida, los camps son despoblats per las expedicions de captura d'esclaus&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20171016070502/http://www.clio.fr/bibliotheque/la_conquete_musulmane_de_loccident.asp Philippe Conrad, ''la conquête musulmane de l'Occident''] sul site ''clio.fr''&lt;/ref&gt;, la selva torna ganhar e las culturas venon subretot alimentàrias.

Lo comèrci alunhat es damatjat per las expedicions de pilhatge dels [[Vikings]] e dels musulmans (installats en [[Al Andalús|Espanha]] e en [[Septimània]]). La navigacion es pas mai segura, cadun consomís lo vin local: los vins reputats venon de vins de taula.

==== La refondacion de Galhac ====
{{Article detalhat|Abadiá de Sant Miquèl de Galhac}}
La fondacion de l'[[abadiá de Sant Miquèl de Galhac]] en [[972]] se faguèt mercé a un don de tèrras de l'evesque d'[[Albi]] per aprovesir la novèla abadiá en mejans de subsisténcia. Aquela data marca tanben la fondacion oficiala de la vila de Galhac, pasmens lo nom ja existissiá. En efèit, en [[654]], sant Didièr, evesque de [[Caors]], leguèt per testament escrit plusors vilas que n'èra proprietari. Una d'aquelas èra ''Gailhac'' (grafia medievala)&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111026103900/http://tarn-loisirs.com/spip.php?article84 Ville de Gaillac] sul site ''tarn-loisirs.com''&lt;/ref&gt;. 

Una vila s'erigiguèt pauc a pauc a l'entorn del monastèri [[benedictin]] sus la riba drecha de Tarn. L'abadiá organizèt alara tanben la produccion viticòla&lt;ref&gt;{{fr}} [[Olivier Orban]] e Jean-Pierre de Monza : L'atlas des vins de France, {{p.}}93.&lt;/ref&gt; e la seleccion dels plants locals comencèt. Un vinhal foguèt tanben creat a l'entorn d'[[Albi]], sul domeni evescal. Una partida d'aquel darrièr es inclusa dins l'AOC galhac d'uèi.

==== L'epòca dels comtes de Tolosa ====
[[Image:Pigeonnier Lagrave.JPG|thumb|alt=Photographie montrant un ancien pigeonnier en brique toulousaine sur arcade récemment rénové.|left|upright=0.6 |Ancian colombièr restaurat de brica]]
Galhac, sus la riba drecha de [[Tarn (riu)|Tarn]], apartenguèt als domenis del [[comte de Tolosa]]. La riba esquèrra aparteniá als [[Trencavel|Trencavels]], vescomtes d'[[Albi]]. Lo vinhal d'Albi aparteniá a l'evesque. 

Aquela tèrra [[lengadòc|lengadociana]] foguèt dominada par una cavalariá rafinada qu'aimava la gastronomia e lo bon vin. Lo vin de Galhac se trapava sus las melhoras taulas. Al sègle XIII, [[Raimon VII de Tolosa|Raimon VII]], [[comte de Tolosa]], edictèt un dels primièrs decrets &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091029165002/http://www.hachette-vins.com/le-guide-hachette-des-vins/regions-viticoles/sud-ouest/le-piemont-du-massif-central/gaillac-3-292-104-211.html L'appellation gaillac] sur le site ''hachette-vins.com'', consulté le 11 février 2010.&lt;/ref&gt;, aquò mostrèt la volontat de produire un vin de qualitat. L'apond dins las vinhas foguèt enebida, levat aquel venent de las colombas. Aquel fems nomenat « colombina » es a l'origina del grand nombre de colombièrs dins la region&lt;ref&gt; id &quot;a&quot; p.&amp;nbsp;47&lt;/ref&gt;. {{Cita|Aqueles fems son los melhors per la qualitat e la quantitat del vin, gaireben totes los autres fasián qu'empejorar son gost subretot los pudents e los poirits. Al ponch que vos abstendriatz. Tala consideracion tan plan trabalhèt pel Galhac que per decret public, lo fems dins la vinha i es enebit, essent pas permés, e mai pels particulars, d'apondre la sua vinha de paur de ravalar la reputacion de lor vin blanc}} [[Olivier de Serres]] en 1600&lt;ref&gt; &quot;a&quot; p.&amp;nbsp;40&lt;/ref&gt;

A partir de [[1209]], la [[Crosada dels Albigeses]] marquèt un tèrme brutal a aquel biais de viure. Se Albi foguèt estalviada en fasent omenatge a [[Simon IV de Montfòrt]], lo vinhal de Galhac foguèt ravajat aprèp la cavalgada dels crosats de [[1212]] d'[[Albigés]] cap a [[Carcin]] e [[Agenés]]&lt;ref&gt;{{fr}} Zoé Oldenbourg, Le bûcher de Montségur - 16 mars 1244, Paris, ed: Galimard, col: Les journées qui ont fait la France, 1959 ISBN 2-07-032507-9&lt;nowiki&gt;}}.&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;. En efèit, l'[[òst]], practicant la [[politica de la tèrra brutlada]], arranquèt las vinhas e vergièrs, trepegèt o encendièt los blats e destruiguèt los vilatges.

==== Los vins del País Naut ====
[[Image:Blason ville fr Gaillac (Tarn).svg|thumb|alt=Dessin montrant le blason de Gaillac, avec le même coq que celui qui figurait autrefois sur les barriques de vin de gaillac. |upright=0.55|Escut de Galhac ont figura lo meteis gal qu'aquel que foguèt marcat al fèrre sus las barricas.]]
Al retornar la [[patz]], se tornèt plantar de vinha e vendre de vin. Los cònsols de [[Galhac]] e [[Rabastens]] establiguèron en [[1221]] una carta de las bonas practicas viticòlas anant de la seleccion dels plants e dels terradors a la causida de la fusta de barrica en passant pel [[ban de las vendémias]]. Los vins produits a aquel periòde serviguèron per la consomacion locala mas tanben per l'exportacion. Aquela se fasiá per via navigabla sus de [[gabarra]]s sus [[Tarn (riu)|Tarn]] puèi [[Garona]] fins a [[Bordèu]] ont los [[vin]]s èran enviats dins lo nòrd d'[[Euròpa]]: [[França]], [[Anglatèrra]] o encara als [[Païses Basses]]: en 1253, [[Ricard III d'Anglatèrra]] se faguèt enviar vint barricas de vin de Galhac. En 1285, Anglatèrra importava totjorn de vins de Galhac, [[L'Illa d'Albigés]] o [[Rabastens]]&lt;ref&gt;[[Marcel Lachiver]], {{opcit}}, p. 96.&lt;/ref&gt;. A la començança del sègle XIV, la reputacion dels vins del Galhagués èra segura. Progiá, entre 1306 e 1307, annadas que los comptes foguèron conservats, 40 % dels vins passavan pel bacin de [[Garona]] cap a Bordèu per èsser exportats&lt;ref&gt;[[Marcel Lachiver]], {{opcit}}, p. 114.&lt;/ref&gt;. [[Enric IV de França|Enric IV]] foguèt grand amator de vin de Galhac&lt;ref&gt;&quot;vingaillac&quot; [https://web.archive.org/web/20100307010636/http://www.vins-gaillac.com/frm01.html Site du CIVG : ''Gaillac, Grand Vin du Sud-Ouest'']&lt;/ref&gt;. Foguèt lo començament de l'epòca dels « vins del gal », marca amb lo fèrre pausat sus las botas que sortissián de la vila, mas tanben de la dominacion exclusiva dels jurats de [[Bordèu]], fixant las condicions de venda dels vins del País Naut, obligats de passar per Garona.
{{Cita|Coma totes los autres vins del País Naut, aqueles de Galhac, segon tota versemblança, foguèron sovent melhors e mai poderoses qu'aqueles produits a l'entorn de Bordèu. Es la rason que los Bordaleses ne foguèron geloses e s'esforçavan de vendre en prioritat la lor produccion&lt;ref&gt;[[Hugh Johnson]], ''Une histoire mondiale du vin, De l'Antiquité à nos jours'', Hachette pratique, Paris, 2002, p. 144.&lt;/ref&gt;.|[[Hugh Johnson]]}}

Se degun coneis pas la data de creacion del galhac petejaire, es a vegadas avançat qu'[[Augièr Galhard]] (1530-1593&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090225064859/http://www.abacoc.net/ILitterature.html Bref survol de la littérature occitane] sul site ''abacoc.net''.&lt;/ref&gt;) aja festejat {{Cita|Lo bi qu'éro picant et sautabo dins lou veyre}} (Grafia originala). Per aquò alcuns pensan que lo vin petejaire ja existissiá sus las taulas ont manjava lo poèta&lt;ref &gt;''N'' Lo poèta, convertit al protestantisme, mai per desfisi que per conviccion prigonda, foguèt cochat de Rabastens, sa vila de naissença. Venguèt soldat e trobador a Montalban. Ala, esgaiava de sos vèrses los barons, cap de las milícias protestantas d'aquela plaça fòrta e profeitava de la taula&lt;/ref&gt;{{,}}&lt;ref&gt;[http://books.google.fr/books?id=zzgJAAAAQAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Auger+Gaillard&amp;source=bl&amp;ots=HdnJINgrzC&amp;sig=-W4R0z59xZliS-rSiwGsmWexD4U&amp;hl=fr&amp;ei=5Hd-S5OQGYbW4gaIj6yyDw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=2&amp;ved=0CAoQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=&amp;f=false Notice du livre ''Poésie languedociennes et françaises'' d'Auger Gaillard], sul site ''books.google.fr''.&lt;/ref&gt;. De fach, la citacion foguèt troncada; parlava d'un vin [[muscat]] de Menerbés&lt;ref&gt;{{fr}}&quot;millénaire&quot; Collectif, ''Millénaire de Gaillac, 972-1972, Journées historiques'', Tome II, {{P.}}45-49, Abbé E. Nègre, ''Auger Gaillard et Gaillac'', Janvier 1989, Imprimerie Rhodes, Gaillac.&lt;/ref&gt;. (nòças a [[Rius de Menerbés]])&lt;br/&gt; {{Cita|''Et peis lou vy musquat, qu'ero piquant et doux&lt;/br&gt;Que jamay n'ey begut de by tant sabourous&lt;/br&gt;La bountat del vy cla degus ne pourio creire&lt;/br&gt;Que de la grant bountat, sautabo dins lou veire''}} (Grafia originala)

Se cal li atribuir una citacion sul Galhac, cal dire:&lt;br/&gt;{{Cita|''Et lou boun drap n'es pas coumo vy de Chalosso&lt;/br&gt;Qu'al may el es pourtat, al may el a de fosso&lt;/br&gt;Amay també lou vy que sourtis de Galhiac''}}
(Grafia originala)

=== Epòca modèrna ===
==== Periòde astrat del comèrci ====
[[Imatge:29-autunno,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|thumb|alt=Image montrant les vendanges au XIVe siècle. (taccuino sanitatis)|upright=0.7|Vendémias al sègle XIV.]]
Pareis tanben que la region sabiá un processus de fabricacion de vins petejaires abans aquel del [[champanha (vin)|champanha]] per [[Dom Perinhon]], que benlèu auriá pas inventat lo concèpte mas que lo perfeccionèt a la fin del sègle XVII. Ja, dins aqueles temps, lo galhac petejaire aviá aquerit una bona reputacion &lt;ref&gt;[[Marcel Lachiver]], {{opcit}}, pp. 539-540.&lt;/ref&gt;. E un autor coma [[Guillaume Catel]], dins sas ''Memòrias de Lengadòc'', paregut en 1633, notèt que {{Cita|Lo vin de Galhac es fòrça apreciat dels princes estrangièrs, daissant dins la boca un gost de ròsa}}&lt;ref&gt;Alexis Lichine, ''Encyclopédie des vins et alcools de tous les pays'', Éd. Robert Laffont-Bouquins, Paris, 1984, p. 409. ISBN 2221501950&lt;/ref&gt;. Un mercat local tanben astrat se desvolopèt, mercé a l'enriquiment de la region, eissit de la cultura del [[pastèl]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071017023448/http://www.albitourisme.fr/fr/pagesEditos.asp?id=5B97083F&amp;IDPAGE=64 ''Le commerce prospère de l’Or Bleu.'']&lt;/ref&gt;. Los rics ostals de familha bastits a Albi, Galhac o Tolosa, testimònian de l'enriquiment de la region. Es evident que los grands ostals se faguèron un dever de servir lo melhor vin a sos òstes; d'aqueles èra lo Galhac.

==== Ivèrn de 1709 ====
Lo sègle XVIII debutèt fòrça mal pels productors de galhac&lt;ref&gt; &quot;a&quot; p.&amp;nbsp;60&lt;/ref&gt;. En 1708, aprèp un ivèrn bon per la vinha, una gelada tardièra al mes de mai ([[sants de glaç]]) destruguèt la recòlta en borron. En 1709, un ivèrn fòrça fred arribèt. Lo fred de genièr destruguèt fòrça arbres frutièrs mas la vinha es mai o mens aparada per un jaç de [[nèu]]. Un redoç la faguèt fondre, inondant los camps e las vinhas bassas. Puèi lo retorn del fred congelèt tot aquò. L'alternança de fred ({{unitat|-10|°C}} a {{unitat|-15|°C}}) e de redoç durèt tres meses. Al començament d'abril, se deguèt alara constatar que i aviá pas res de vendre; la recòlta foguèt nulla e los vins cavats foguèron perduts a causa del gèl: las barricas avián esclatat. I aviá pas mai d'argent, pasmens calguèt tornar plantar, comprar de barricas...

==== Descasença del prestigi dels vins ====
Lo naut prètz dels vins, atengut en [[1710]] a causa de lor escassetat, encoratgèt los vinhairons a tornar plantar; o faguèron d'un biais quasi frenetic&lt;ref&gt; &quot;a&quot;p.&amp;nbsp;61&lt;/ref&gt;.

Las plantacions se faguèron pas totjorn dins lo sens de la qualitat amb de plants fòrça productors per alimentar lo mercat amb prètz bas de vins de granda consomacion ligat a l'arribada massissa dels obrièrs dins las grandas vilas. En 1731, lo govèrn deu far arrestar las novèlas plantacions, lo reialme començava de subreproduire de vin al prejudici del blat&lt;ref&gt; &quot;a&quot; p.&amp;nbsp;61&lt;/ref&gt;. 

Lo vin de Galhac foguèt encara vendut pels negociants bordalés mas aqueriguèt tanben lo ròtle de vin « mètge », que la meta èra de melhorar la qualitat e la prigondor dels vins bordalés, e tanben lor facultat de conservacion. E mai, los vins de Galhac perdèron la marca de lor origina, suprimida en 1751&lt;ref&gt; group=&quot;a&quot;p.&amp;nbsp;61&lt;/ref&gt;.

=== Epòca contemporanèa ===
==== La Revolucion ====
Lo domeni eclesiastic de l'[[Abadiá de Sant Miquèl de Galhac]] se vendèt coma [[ben nacional]] pels revolucionaris &lt;ref&gt; &quot;a&quot; p.&amp;nbsp;63&lt;/ref&gt;. Fòrça païsans crompèron alara una pichona parcèla, mas una partida tanben importanta del vinhal tornèt a de borgeses e aristocratas que constituiguèron o agrandiguèron lors domenis. Las cavas de l'abadiá situadas sus las ribas de Tarn foguèron presas per de negociants, servissent per gardar lo vin fins al bon periòde pel despart de las gabarras perque Tarn èra pas navigable tota l'annada.

En [[1792]], los vinhairons de Galhac foguèron enebits de logar de jornalièrs per las vendémias tant que las meissons èran pas acabadas&lt;ref&gt; &quot;a&quot;p.&amp;nbsp;63&lt;/ref&gt;. Lo legislator voliá aparar lo provesiment en blat de la jove nacion en guèrra.  

Un dels entrepartits de las guèrras de la Revolucion puèi del [[Primièr Empèri]] foguèt la dobertura dels mercats amb la fin de las barrièras doanièras interioras&lt;ref&gt;&quot;a&quot; p.&amp;nbsp;63&lt;/ref&gt;. Lo [[Blocatge Continental]] penalizèt lo comèrci alunhat de vin. Los vinhairons vendèron alara suls mercats locals. Los primièrs restaurants dubriguèron, creats pels ancians cosinièrs dels grands ostals de familha. La gastronomia e lo bon vin se democratizèron. Alara qu'una borgesiá que lèu venguèt rica aviá besonh de produits de consomacion correspondent a sos mejans, los obrièrs (minaires de [[Carmauç]], obrièrs d'Albi, de Tolosa) comencèron de beure de vin e una partida del vinhal comencèt de produire en massa per bas prètz.

==== Lo sègle XIX ====
[[Imatge:Edouard Manet 026.jpg|thumb|alt=Peinture d'Édouard Manet, ''Port de Bordeaux'', montrant le déchargement des gabarres dans le port. |upright=0.7|Descargament de las gabarras al [[pòrt de la luna]] de Bordèu. ([[Édouard Manet]], 1871)]]
Dins los ans 1860, lo doctor [[Jules Guyot]] visitèt lo vinhal tarnés&lt;ref&gt; &quot;b&quot;p.&amp;nbsp;1 à 22&lt;/ref&gt;. Parlèt l'economia del vin dins lo departament. La vinha ocupava {{unitat|38000|ectaras}}, o lo quinzen de la superfícia de Tarn. Lo rendement mejan èra de 20 ectolitres per ectara e raportava 15 milions de franc, o lo quart del revengut de Tarn&lt;ref&gt;&quot;b&quot;&gt;p.&amp;nbsp;1&lt;/ref&gt;. A l'epòca, los plants de [[Lengadòc]] èran cultivats, mas Guyot desconselhava lor usatge en assemblatge amb los plans istorics. Parla tanben del vinhal d'Albi que los vins recoltats abans maduretat {{cita|èra de far saltar las cabras del verdador}}. La venta se fasiá als minaires de [[Carmauç]]. Sol un nuclèu a l'entorn de Galhac contunhava de practicar una viticultura de qualitat.

A l'epòca lo vinhal despassava largament aquel definit uèi per l'AOC. Sa [[aira|superfícia]] èra fòrça granda, {{unitat|31000|ha}} en [[1840]]&lt;ref&gt; &quot;a&quot;&gt;p.&amp;nbsp;114-115&lt;/ref&gt;; atal, en [[1852]] la produccion de Galhac representava lo doble de la produccion bordalesa de [[1995]]&lt;ref&gt;&quot;Strang&quot; Paul Strang, Vins du sud-ouest, ed du Rouergue, février 1997, ISBN 2841560546&lt;nowiki&gt;}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;.

==== La crisi de la filloxèra ====
{{Article detalhat|filloxèra}}
En [[1853]]-[[1854]], l'[[oïdium]] ravagèt lo vinhal. La produccion baissèt dels dos tèrces&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110103101526/http://www.oenologie.fr/vigne/maladie/odium.shtml ''Oïdium''] sus ''oenologie.fr''&lt;/ref&gt;. Calguèt atendre la descobèrta de l'accion de la flor de sofre per [[Henri Marès]] per que lo vinhal torne prosperar. 
[[Imatge:Phylloxera cartoon.png|thumb|alt=Dessin caricatural de 1890 montrant une représentation du phylloxera en train de ruiner une cave en vidant toutes les bouteilles.|upright=0.7|filloxèra  voidant totas las botelhas d'una cava]]

La crisi de la [[filloxèra]] arribèt vèrs [[1870]]. Dins un primièr temps, lo vinhal de Galhac faguèt de grands profits&lt;ref&gt; &quot;a&quot;&gt;p.&amp;nbsp;67&lt;/ref&gt;. En efèit, inicialament, foguèt pas tocat e profitèt provisòriament del creis dels cors. Aquel periòde se termina en junh de 1879 quand lo cònsol d'[[Amarens]] senhalèt a la prefectura los primièrs simptòmas de la malautiá. E mai de la destruccion del vinhal, aguèt una influéncia notabla sus la qualitat del vinhal fins a la fin del sègle XX. L'adaptacion dels plants a lor terrador deu èsser vista tornarmai. La plantacion de plants empèuts còsta car e pòt menar a fracas. L'escassetat del vin fa aumentar los cors e una partida del vinhal tornèt èsser plantada per de grands rendements. Aqueles plants produson de grandas quantitats de vins ordinaris e pauc alcolizats. Paul Strang&lt;ref&gt; &quot;Strang&quot; Paul Strang, Vins du sud-ouest ed: Éditions du Rouergue, février 1997 ISBN 2841560546&lt;/ref&gt; senhalava que lo vinhal de Tarn èra majoritàriament productor de vins roges. La plantacion del vinhal amb de plants productius damatge la reputacion&lt;ref&gt; &quot;a&quot;&gt;p.&amp;nbsp;71&lt;/ref&gt;. Pels plants de blancs, lo mausac dominava al detriment del len de l'el, mas subretot de l'ondenc e del verdanèl que dispareissiá. Plant qualitós, consèrva un bon imatge als vins blancs. Es al mausac que Galhac deu son classament en AOC dempuèi 1936. 

En [[1878]], lo [[mildió]] arribèt a son torn, damatjant de novèlas recòltas&lt;ref&gt; &quot;a&quot;&gt;p.&amp;nbsp;65&lt;/ref&gt;. Los ravages son atenuats per la descobèrta lèu d'un remèdi eficaç, lo sulfat de coire.

L'arribada del camin de fèrre a la fin del sègle XIX modifiquèt tanben fòrça l'economia locala e se termina de l'activitat dels pòrts de Galhac, Albi, L'Illa d'Albigés o Rabastens.

==== Lo sègle XX ====
Pendent la [[Revòlta dels Vinhairons|revòlta dels vinhairons de Lengadòc en 1907]], los trebolums toquèron pas Galhac e mai se los problèmas foguèron comuns. Una delegacion foguèt enviada a la manifestacion del 9 de junh de 1907 a [[Montpelhièr]]&lt;ref&gt; &quot;c&quot; photo et légende p.&amp;nbsp;32-33&lt;/ref&gt;. En 1938, los vins blancs obtenguèron l'[[Apellacion d'origina contrarotlada]]&lt;ref&gt;Decret del 21 de març de 1938.&lt;/ref&gt;. Per aquela reconeissença qualitosa, un grand vinhal de vin de taula remontat en gra pels vins d'[[Argeria]] raportava mai que las vinhas plantadas amb las varietats ancianas. Lo vin roge es pas mai qu'un pichon vin entre fòrça autres que se vend en quantitat mas amb bas prètz. Paul Strang raportèt que l'obtencion de l'AOC pels vins roges passa per un retorn als plants qualitoses tradicionals. Una vinha essent plantada per 30 o 40 ans, caldrà aquel temps per que las vinhas plantadas de plants roges vengan a èsser recompensadas pel preciós labèl. La reaccion arriba vèrs los ans 1950 amb un renovèl de la cooperacion. La cava de Galhac regropava alara 750 aderents que portavan per vinificar e comercializar {{formatnum:25000}} ectolitres per an&lt;ref&gt;Marcel Lachiver, {{opcit}}, p. 500.&lt;/ref&gt;. Signe d'un cambi d'epòca, la cava es implantada lo long de las vias del tren alara que los negociants tradicionals de Galhac avián lor chais d'expedicion al bord de Tarn. 

Pendent l'ivèrn de 1956, aprèp un mes de genièr excepcionalament doç los borrons començavan d'enflar quand lo 1{{èr}} de febrièr, lo fred toquèt lo vinhal pendent tot lo mes amb de temperaturas entre {{unitat|-10|°C}} e {{unitat|-20|°C}}. Lo 16 de febrièr de 1956 se podiá traversar lo Tarn gelat a pè&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110111030253/http://www.alertes-meteo.com/vague_de_froid/1956.htm Hiver 1956], consulté le 16 novembre 2009.&lt;/ref&gt;. 

Fin finala, aquela catastròfa aurà un efèit positiu: tornant centrar lo vinhal a l'entorn de las zònas de melhora qualitat. fòrça de parcèlas de naut rendement despareisson. A la meteissa epòca, se bastís tres cavas cooperativas ([[La Bastida de Lèvis]] en 1949&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091223055424/http://www.cave-labastide.com/index_fr.htm Site de la cave de La bastide de Lèvis], consulté le 14 décembre 2009.&lt;/ref&gt;, Rabastens&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110408143237/http://www.mairie-rabastens-tarn.fr/histoire.asp Site de la vila], consulté le 14 décembre 2009.&lt;/ref&gt; e [[Tecon]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091031124329/http://www.1855.com/dom/627/fr/cave-de-tecou Site la cava de Tecon], consulté le 14 décembre 2009.&lt;/ref&gt; en 1953). Los viticultors qu'an de pichonas superfícias e d'autras produccions pòdon menar lor vendémia a la cooperativa qu'assegurava la vinificacion. La nocion d'igièna s'impausa e las cavadas ganhan en gost. Lo vin blanc perlat, inventat en 1957&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100221011851/http://www.labastide.tm.fr/ Labastide, grand vin de Gaillac, rubrique ''le saviez-vous?''] sul site ''labastide.tm.fr'', consulté le 14 février 2010.&lt;/ref&gt;{{,}}&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100808055903/http://www.vins-gaillac-vayssette.com/vins-gaillac-vayssette.html Domaine Vayssette, nos gaillacs typiques] sul site ''vins-gaillac-vayssette.com'', consulté le 14 février 2010.&lt;/ref&gt;, succedís al [[vin borrut]] desaparegut dins las annadas 1940&lt;ref&gt;[http://www.ladepeche.fr/article/2000/11/22/279219-Le-bourru-a-la-conquete-du-Paris-branche.html Le bourru à la conquête du Paris branché], article del 22 de novembre de 2000 de [[La Dépêche du Midi]], consulté le 14 février 2010 sul site ''ladepeche.fr''.&lt;/ref&gt;. Fruch de tot aquel trabalh, los vins roges e rosats obtenguèron l'AOC en 1970&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100618032138/http://www.vins-gaillac-vayssette.com/vin-vignoble-gaillac.html Le vignoble de Gaillac] sul site ''vins-gaillac-vayssette.com'', consulté le 17 février 2010.&lt;/ref&gt;.

==== Galhac uèi ====
[[Imatge:Abbaye Saint-Michel a Gaillac - PA00132878.jpg|thumb|alt=Photographie montrant l'abbaye Saint-Michel de Gaillac en brique roses. (vue de la rive opposée du Tarn)|upright=0.8|Abadiá de Sant Miquèl vista de l'autra riba de Tarn.]]
Un laboratòri enologic es a la disposicion dels vinhairons pel [[Conselh General de Tarn]] a partir de 1992&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150608162023/http://oenologie.tarn.fr/index.php?id=579 Site del laboratòri enologic departamental], consulté le 14 décembre 2009.&lt;/ref&gt;. Amb tres enològs e tres tecnicians de laboratòri, analisa los vins per l'agradament en AOC, los certificats d'exportacion o de concors. E mai, lo personal apòrta un diagnostic al viticultor par la lectura de l'analisi e la degustacion dels vins.

== Etimologia ==
{{Article detalhat|Galhac}}
L'origina del nom ''Galhac'' es escura. Tres ipotèsis existisson&lt;ref&gt;[https://www.la-toscane-occitane.com/activites/balades-randonnees/?trek=824 Itinéraire de la balade à Gaillac, Suivez le coq], consulté le 30 juin 2025.&lt;/ref&gt; :
*''Gal'', l'animal marcat al fuòc dempuèi l'Edat Mejana sus las [[barrica]]s. Lo gal es totjorn representat sus l'escut de la vila.
*''Gallius'', un personatge [[Empèri Roman|roman]] qu'a son nom foguèt apondut lo sufixe gallés ''ac'' a l'epòca de [[Montans]]. Es l'ipotèsi retenguda per Robert Plageoles&lt;ref&gt; &quot;a&quot;p.&amp;nbsp;37&lt;/ref&gt;.
*''Galli'', un gallés.

== Geografia ==
=== Situacion ===
[[Galhac]] se situa a dètz-e-uèit quilomètres d'[[Albi]] e cinquanta quilomètres de [[Tolosa]]. Son vinhal s'espand pel val de [[Tarn (riu)|Tarn]], sus las laissas de las doas ribas, e suls tèrmes al nòrd d'aquel.

Lo vinhal de Galhac s'espandís sus seissanta quilomètres. Comença a l'èst d'Albi, a [[Cunac]], e continua fins a [[Sant Somplesi]] a l'oèst, lo long del val de [[Tarn (riu)|Tarn]]. Del nòrd al sud, comença a [[Mosièis e Panens]], al nòrd de [[Còrdas]] per finir al sud dels tèrmes de [[Buscas]], al nòrd de [[Graulhet]], quaranta quilomètres mai al sud.

=== Sòls e orografia === 
Existisson tres zònas diferentas pel vin blanc, quatre pel vin roge&lt;ref&gt; &quot;vingaillac&quot;&lt;/ref&gt;.

==== La riba drecha ====
[[Imatge:Weinberg Gaillac.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une vigne du terroir rive droite, taillée en gobelet sans palissage, en automne.|Vinha del terrador riba esquèrra de Galhac]]
La riba drecha ocupa de tèrmes [[argila|argiloses]] e [[calcari|calcaris]] valonats de la riba drecha de Tarn, fins al de [[Vera (riu)|Vera]]. Aquelas tèrras prigondas contenon una resèrva en aiga que permet d'alimentar la vinha pendent los estius sovent secs. L'altitud vària de 140 mètres (altitud mejana de Galhac) a prèp de 300 mètres ([[Castèlnòu de Montmiralh]]). Lo vinhal es sovent implantat penjat: los bons plans son pas favorables a la vinha e los sucs son sovent boscoses. Es lo terrador ont mausac e fer servador exprimisson plenament lor caractèr e potencial viticòla. Los blancs secs i son soples, elegants, longs en boca&lt;ref&gt; &quot;vingaillac&quot;&lt;/ref&gt; e supòrtan una vinificacion e un elevatge en barrica. Los vins blancs doces i son rics, aromatics, equilibrats entre doçor e frescor&lt;ref&gt;Degustacion del castèl de Saurs, còp de còr dins lo guide ''Hachette des vins 2010''. (page 861)&lt;/ref&gt;. Los vins roges son fustoses, amples, fruchats e especiats&lt;ref&gt;&quot;vingaillac&quot;&lt;/ref&gt;. 

Lista de las comunas del terrador de la riba drecha: [[Bernac (Tarn)|Bernac]], [[Bròsa]], [[Caüsac de Vera]], [[Castanet (Galhagués)|Castanet]], [[Castèlnòu de Lèvis]], [[Castèlnòu de Montmiralh]], [[Sestairòls]], [[Faiçac]], [[Galhac]], [[La Bastida de Lèvis]], [[L'Illa d'Albigés]], [[Montelhs (Tarn)|Montelhs]], [[Ribièiras]], [[Salvanhac]], [[Senolhac]], [[Sant Bausèli]], [[Santa Crotz (Tarn)|Santa Crotz]] e [[Vilanòva de Vera]]

Un airal AOC pus restrictiu sus aquela riba drecha foguèt delimitat unicament pels vins blancs, l'AOC [[galhac primièras còstas]].

==== Lo País Cordés ====
Lo País Cordés es un replan valonat. Son sòl es fin e leugièr sus una ròca maire calcària. Es adaptat als vins blancs en rason de son altitud e de son clima mai fred. La maduretat dels rasims blancs dura una quinzena de jorns de mai que dins la val de Tarn, balhant un bon equilibri entre acid-alcoòl, e los gosts florals e fruchats als vins. Los vins roges son equilibrats, fruchats e espeçats, e d'una bona vivacitat

Lo replan cordés compren las comunas d'[[Alans]], [[Amarens]], [[Andilhac]], [[Bornasèl (Lengadòc)|Bornasèl]], [[Las Cabanas (Tarn)|Las Cabanas]], [[Campanhac]], [[Combafan]], [[Còrdas]], [[Donasac (País Cordés)|Donasac]], [[Fraucelhas]], [[Itsac]], [[La Ròca (Tarn)|La Ròca]], [[Lo Verdièr (Tarn)|Lo Verdièr]], [[Livèrç e Casèlas]], [[Lobèrs]], [[Milhavet]], [[Mosièis e Panens]], [[Noalhas (País Cordés)|Noalhas]], [[Puègcèlsi]], [[Santa Ceselha del Cairon]], [[Sent Marcèl e Campas]], [[Soelh]], [[Totnac]], [[Viuç]], [[Vindrac e Alairac]] e [[Virac]].
&lt;gallery&gt;
Imatge:Terroir calcaire Gaillac.jpg|Terrador calcari: se distinguís al sòl las pichonas pèiras blancas calcàrias.
Imatge:Terroir calcaire Gaillac 2.jpg|Poda en guyot sul terrador calcari del país cordés.
&lt;/gallery&gt;

==== La riba esquèrra ====
La riba esquèrra es una seguida de laissas del val de Tarn a sossòl de [[pH]] puslèu acid, prigond e plan assecat per la preséncia dins lo prigond de qualques mètres de sables, còdols e gravièrs. Aquel terrador balha de vins roges poderoses e fustoses. Los plants bordaleses completan la gama per ofrir de vins roges poderoses, estructurats&lt;ref&gt;[http://www.ochato.com/producteur/Domaine-des-Tres-Cantou---Plageoles-Sud-Ouest_63.html Site d'Ochato.com], consulté le 4 décembre 2009.&lt;/ref&gt; e marcats per los gostes de fruches neges e d'especiats&lt;ref&gt;&quot;vingaillac&quot;&lt;/ref&gt;. 

La riba esquèrra compren las comunas d'[[Auçac]], [[Brens]], [[Buscas]], [[Cadaluènh]], [[Carlús]], [[Confolèuç]], [[Fenòls]], [[Florentin]], [[Girocens]], [[La Becièira de Candelh]], [[La Grava (Tarn)|La Grava]], [[Las Graissas]], [[Lopiac (Tarn)|Lopiac]], [[Montans]], [[Parisòt (Tarn)|Parisòt]], [[Peiròla]], [[Rabastens]], [[Rofiac (Tarn)|Rofiac]], [[Sant Somplesi]] e [[Tecon]].
&lt;gallery&gt;
imatge:Lagrave terrain 1.JPG|Primièra laissa de la riba esquèrra de Tarn, lo terren es plan. 
imatge:Lagrave 4.JPG|Primièra laissa, ''gròs plan'' sul sòl de sables, limons e gravièrs
imatge:Rougeanel 2.JPG|Segonda laissa de Tarn. 
imatge:Rougeanel 1.JPG|Segonda laissa de Tarn, ''gròs plan'' sus las gravas abondantas e la tèrra roja cargada en oxid de fèrre. 
&lt;/gallery&gt;

==== La zòna de Cunac ====
La zòna de Cunac compren qualques vinhas situadas dins sèt vilatges a l'entorn de [[Cunac]] a l'èst d'Albi, sus un terrador de chistas acids. Es particularament plan adaptat al [[gamay]], es una zòna que produtz en majoritat de vins roges de [[vin de primor|primor]]. 

La zòna de Cunac compren las comunas d'[[Artés (Lengadòc)|Artés]], [[Bèlagarda (Tarn)|Bèlagarda]], [[Cambon (Albigés)|Cambon]], [[Cunac]], [[Frejairòlas]], [[Marçal]], [[Mosièis e Teulet]], [[Sent Gorgòri]] e [[Sant Juèri (Tarn)|Sant Juèri]].

=== Climatologia ===
[[Imatge:Vigen Gaillac neige.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une vigne enneigée. (chute tardive le 8 mars 2010)|Vinha galhaguesa jos la nèu lo 8 de març de 2010.]]
Lo clima galhagués es jos influéncias multiplas. 
{{Cita|Tarn gausís d'un excellent clima per las espècias, pas de l'extrèm miègjorn e de miègjorn, mas per los plants de Gironda, de la Còsta d'Aur, del Beaujolais, de las còstas de Ròse e de Droma; es alà lo melhor clima que pòsca desirar. Se pòt plantar dins Tarn las vinhas a totas las exposicions, sul plan o sul tèrme, al sud o al nòrd, e es pas aquela darrièra exposicion que balharà lo mens de vin o lo mai marrit. I gèla pauc comparativament; malastrosament i granissa fòrça.|Jules Guyot}}

{{Article detalhat|clima mediterranèu}}
Lo [[clima mediterranèu]] balha una calor seca estivala e automnala favorabla a la maduretat regulara e optimala del rasim. La cleméncia del temps es un confòrt per l'organizacion de las vendémias. Un [[vent]] sec, lo [[vent d'autan]] accentua aquel efèit; assegura la secada de las malautiás criptogamicas e una concentracion de la matèria seca dins lo rasim.

Aquel clima es responsable d'un estrès idric estival moderat (levat los ans excepcionals coma 2003) responsable d'una bona maduretat dels tanins del rasim, doncas un factor de qualitat del vin.

{{Article detalhat|clima oceanic}}
Lo [[clima oceanic]] balha una influéncia umida plan favorabla a la creissença de la vinha a la prima, una bèla fin de sason favorabla a la subremaduretat e de la doçor ivernala en evitant los risques de fòrta gelada.

==== Lo clima local ====
{{Article detalhat|Vent d'autan}}
Lo clima local del val de Tarn, orientat èst-nord-èst oèst-sud-oèst, explica qu'es mens tocat pels auratges de [[granissa]] que los vals de [[Dadon]] o d'[[Agot]] mai al sud e que lo [[vent d'autan]] i es mens violent. Es possible de trobar alà una rason de la reputacion del vin de Galhac comparat a aqueles del sud del departament uèi quasi desapareguts. Dins los ans 1860, lo docteur Guyot cita los vins rustics sens comparason amb aqueles de Galhac, alara que los sòls i son quasi identics.

Robert Plageoles atribuís tanben una importància climatica a la [[Gresinha (selva)|selva de la Gresinha]]. Aquela darrièra corona lo relèu al nòrd-oèst de l'apellacion.

==== Los topoclimas ====
 
Los fons de val gelius a la prima son sovent destinats a las grandas culturas d'estiu ([[virasolelh]], [[blat negre]], [[sòja]]). L'emplaçament de las vinhas es als nauts dels tèrmes. L'orientacion de las parcèlas al sud favoriza la maduretat dels vins roges e blancs doces, l'orientacion al nòrd permet una evolucion mai lenta del rasim, balhant lo fruchat al vins blancs secs.

==== L'estacion meteorologica d'Albi ====

L'estacion meteorologica d'Albi es a vint quilomètres de Galhac. La vila d'Albi recep en mejana 97 jorns de pluèja. Las temperaturas extrèmas notadas son de {{unitat|-20.4|°C}} lo 16 de genièr de 1985 e {{unitat|40.8|°C}} lo 12 d'agost de 2003 per una mejana de {{unitat|14.7|°C}}&lt;ref&gt;Sources Météo-France&lt;/ref&gt;.

Quatre meses apareisson pus secs, en dejós de {{unitat|50|mm}} de precipitacions. La fin de l'ivèrn (febrièr-març) e l'estiu (julhet-agost). La poda de la vinha per temps sec es desfavorabla a las malautiás de la fusta. La prima (abril, mai e junh) es plan regada, permetent una bona butada de la vinha a l'epòca ont la pression de las malautiás criptogamicas es suportabla. En julhet-agost, la secada fa sofrir la vinha, concentrant lo gost e lo sucre dins lo rasim. Setembre es tornar pus regat, mas los periòdes de vent d'autan que secant la tèrras e las vinhas temporís los excèsses. Pendent las vendémias, lo títol alcolometric pòt ganhar 1 % cada dos jorns.

Cinc meses consecutius, de mai a setembre, veson l'ensolelhament despassar las 200 oras totalas. Aquel solelh es un factor essencial per la sintèsi del sucre e dels davancièrs de gost e de color.

La mitat de l'annada, de mai a octobre, la temperatura mesadièra mejana despassa los {{unitat|20|°C}}.

== Lo vinhal ==
=== Superfícia ===
==== Lo vinhal tarnés ====
[[Imatge:Vigne arrachée 1.jpg|thumb|alt=Photographie montrant un tas de souches d'une vigne arrachée, en attente d'être brûlé. (photo sous la neige)|Vinha arracada jos la nèu. Lo molon de socas al centre de la parcèla es destinat a èsser brutlat.]]

En 1840, lo departament de Tarn representava {{unitat|31000|ha}}; aquela superfícia foguèt repartida suls arrondiments d'Albi ({{unitat|7000|ha}}) Galhac ({{unitat|14000|ha}}), Castras ({{unitat|4000|ha}}) e La Vaur ({{unitat|6000|ha}}). Per comparar amb la superfícia actuala, cal inclure dins la superfícia galhaguesa mai de la mitat de las superfícias dels arrondiments de La Vaur e Albi, l'arrondiment de Galhac a l'epòca cobrissiá pas tota la zòna uèi classificada en AOC. L'airal concernís prèp de {{unitat|21000|ha}} per Galhac e {{unitat|10000|ha}} pel rèsta del vinhal tarnés. 

Just abans l'arribada de la filloxèra, {{unitat|60000|ha}} èran en produccion. En 10 ans, {{unitat|46500|ha}} foguèron arrancadas, daissant qu'un quart del vinhal, subretot suls tèrmes argilocalcaris de la primièra còsta de galhac.

Philippe Viguier&lt;ref&gt; &quot;c&quot; p.&amp;nbsp;45&lt;/ref&gt; dona una bona evolucion del vinhal galhagués dins los ans 1960-1990:.

{|border=&quot;1&quot;
|-
! Plant !! Superfícia en 1960&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(en ectaras)&lt;/small&gt; !! Proporcion en 1960&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(%)&lt;/small&gt;!! Superfícia en 1980&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(en ectaras)&lt;/small&gt; !! Proporcion en 1980&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(%)&lt;/small&gt; !! Superfícia en 1990&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(en ectaras)&lt;/small&gt; !! Proporcion en 1990&lt;/br&gt;&lt;small&gt;(%)&lt;/small&gt; 
|-
! Mausac B et Rs
! 6126
! 94
! 4035
! 81
! 2550
! 67
|-
! Loin de l'œil B
! 105
! 1,6
! 464
! 9,4
! 750
! 20
|-
! Ondenc B
! 6,5
! 0,1
! -
! -
! -
! -
|- 
! Muscadelle B
! 267
! 4,1 
! 457
! 9,2
! 800
! 8
|-
! Sauvignon B
! 3,5
! -
! 13
! 0,2
! 200
! 5
|- 
! Total blanc
! 6528
! 100
! 4969
! 100
! 3800
! 100
|-
! Duras N
! 76,6
! 2,8
! 617
! 11,3
! 850
! 16,5
|-
! Braucol N
! 0,02
! -
! 103
! 1,9
! 350
! 6,8
|-
! Merlot N
! 0,3
! -
! 80
! 1,5
! 150
! 3
|-
! Cabernets 
! 0,3
! -
! 55
! 1,1
! 200
! 3,9
|-
! Syrah N
! 1,34
! 0,2
! 762
! 14
! 800
! 15,5
|-
! Gamay N
! -
! -
! 549
! 10
! 750
! 14,6
|-
! Jurançon N
! 1840
! 68
! 2215
! 41
! 1750
! 26
|-
! Portugais bleu N
! 783
! 29
! 1066
! 19,6
! 700
! 13,5
|-
! Total rouge
! 2701
! 100
! 5449
! 100
! 5150
! 100
|-
! Total général
! 9229
! -
! 10418
! -
! 8950
! -
|}
Se pòt notar una baissa constanta de la superfícia de blanc, suportada subretot pel mausac. D'una situacion de quasi monopòli, abandonèt son importància fàcia a una desafeccion relativa per sos gostes tipics. Los autres plants balhèron als assemblatges una vertadièra importància.

Pels vins roges, lo duò Juranson N e portugués blau B es passat d'una dominacion sus un vinhal pas encara AOC cap a una desafeccion ligada a lor exclusion de la lista dels plans en 1970, pendent la dubertura de l'apellacion als vins roges e rosats. Es de notar qu'entre 1960 e 1980, sa superfícia progressèt, mostrant l'inercia de las abituds. Los plans AOC son, eles, sortits de res. En 1960, sol lo duras N aviá una superfícia plantada significativa.

==== Lo vinhal AOC ====
Entre 1999&lt;ref&gt;Source : CIVG&lt;/ref&gt; e 2004&lt;ref&gt;[http://www.ladepeche.fr/article/2006/11/30/67387-Tarn-Ils-arrachent-leurs-ceps-la-mort-dans-l-ame.html ''Tarn. Ils arrachent leurs ceps la mort dans l'âme''], consulté le 20 octobre 2009.&lt;/ref&gt;, la superfícia de l'AOC Galhac demesiguèt; foguèt en 2005 de {{unitat|3000|ha}} sus un vinhal de {{unitat|8000|ha}}. ({{unitat|5000|ha}} de vin de país de las còstas de Tarn e vin de taula).

Amb la crisi, un plan d'arrancatge foguèt mes en plaça entre 2006 e 2009. Prevesiá sus {{formatnum:1000}} a {{formatnum:2000}} ectaras d'arrancatge indemnizat. Lo vinhal AOC essent de {{formatnum:2800}} ectaras en 2009&lt;ref name=&quot;LRVF&quot;&gt;[http://www.larvf.com/,appellation-gaillac-aoc-vin-sud-ouest,10357,1109745.asp ''L'AOC Gaillac, Fiche technique de l’appellation''], consulté le 20 octobre 2009.&lt;/ref&gt;, los arrancatges concerniguèron subretot lo vinhal fòra AOC.

=== Los plants ===

Fòrça autors e apelografs soslinhèron la singularitat de las varietats del rasim dins lo Galhagués. Hugh Johnson fa aquela conclusion: {{Cita|Los plants indigènas fòrças ancians son los testimònis d'una epòca d'abans la plantacion dels grands vinhal d'Aquitània}}&lt;ref&gt;[[Hugh Johnson]], ''Une histoire mondiale du vin, De l'Antiquité à nos jours'', Hachette pratique, Paris, 2002, p. 88.&lt;/ref&gt;.

==== Los plants de blancs ====
{{Article detalhat|Len de l'el|Mausac}}
[[Imatge:Len de l'El.jpg|thumb|alt=Photographie montrant un pied de vigne de cépage len de l'el, juste avant récolte.|upright=0.6|Rasim de ''len de l'el'']]
Los plants principals autorizats en AOC son lo [[Len de l'el|len-de-l'el B]], le [[mausac B]], le [[mausac rose Rs]] e la [[muscadelle]]. Dins las vinhas, lo lendelel representa 30 % de las superfícias&lt;ref name=&quot;depeche&quot;&gt;[http://www.ladepeche.fr/article/2008/09/07/474309-Le-gaillac-vise-les-20-millions-de-bouteilles.html ''Le gaillac vise les 20 millions de bouteilles''], consulté le 20 octobre 2009.&lt;/ref&gt;, los dos mausac 40 %  e la muscadelle 15 %.

Los plants complementaris representan 15 % de la superfícia. Se repartís entre l'[[ondenc]] B, lo [[sauvignon]] B e lo [[sémillon]] B. ; lo sémillon es pas autorizat de plantar e son vin serà pas mai autorizat en AOC a partir de 2028.

La darrièra version del decret AOC del 21 de febrièr de 2007 precisa qu'almens un dels plants principals es obligatòri e l'ensemble dels plants principals deu èsser almens de 50% dins un assemblatge&lt;ref&gt;[http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000021204729&amp;dateTexte=vig Décret n°2009-1937 du 27 octobre 2009 relatif aux appellations d'origine contrôlées « Reuilly », « Sancerre », « Quincy », « Coteaux du giennois », « Menetou salon », « Pouilly-fumé », « Pouilly-sur-Loire », « Jurançon », « '''Gaillac''' »)] sul site ''legifrance.gouv.fr''  , consulté le 18 février 2010.&lt;/ref&gt;. Los petejaires « metòde galhagués o rural » son eissits dels sels mausac blanc e ròse.

==== Los plants de roges ====
[[Imatge:Duras grape.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une grappe du cépage duras à maturité.|upright=0.7|left|Rasim de Duras]]
[[Imatge:Braucol.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une grappe du cépage braucol à maturité.|upright=0.6|Rasim de ''braucol'']]
{{Article detalhat|Duras (plant)|fer servador}}
Los plants principals son lo [[duras (plant)|duras]], lo [[braucol]] e la [[syrah]] per respectivament 20 %, 40 % e 25 % de las superfícias.

Los plants segondaris son lo [[cabernet-sauvignon]], lo [[cabernet franc]], lo [[gamay]]&lt;ref&gt;Marcel Lachiver, {{opcit}}, p. 511, considèra que la preséncia del gamay dins aquel plantament es pas justificada perque desnatura los plans locals.&lt;/ref&gt; e lo [[merlot]]. Ocupan ensemble 15 % de las superfícias de vinha en roge.
 
Le decret del 21 de febrièr de 2007 precisa que los plans principals devon ensemble representar almens 60% del plantament&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;. Lo duras e lo braucol son obligatòris per un minimum de 10% cadun e 40% ensemble&lt;ref&gt;&quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;. Lo Galhac de primor deu provenir exclusivament de gamay. E mai aquel plant es reservat per aquel vin.

=== Practicas culturalas ===
==== Obligacions del decret d'apellacion ====

La densitat de plantacion deu èsser almens de 4000 pès per ectara amb escarts de rengs limitats a 2,2 mètres en poda gobelet e 2,5 mètres per los autres biais de podar&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;. La distància entre pès sus un meteis reng es de 0,8 mètre al minimum. Una nauta densitat de plantacion indutz una mendre quantitat de rasim per cep. La planta se pòt alara defendre melhor contra las malautiás e noirir melhor sas grapas. Lo rasim es doncas de melhora qualitat, de bona maduretat, donant un vin mai concentrat, pus alcoolizat e pus estable, brèu, un vin melhor.

Las podas en gobelet, guyot simple e cordon de royat son practicadas amb un nombre d'uèlhs fructifèrs totals  limitat a dètz o uèit&lt;ref &gt;font : decret AOC del 31 d'agost de 2005.&lt;/ref&gt;. 

La nautor de la fuèlha deu despassar 0,5 còp l'escartament entre rengs. Una superfícia de fuèlhas optimala deu èsser sana (bona capacitat de fotosintèsi), nauta (bona capacitat d'utilizar lo solelh), e mejanament densa (tròp favorís un ambient umid favorable a las malautiás criptogamicas e demenís lor rendement, las fuèlhas portant ombra entre elas).

=== La recòlta === 
{|border=&quot;1&quot;
|-
!Condicions de recòlta !! Rendement !! Gra alcoolic mejan !! Taus de sucre minimum !! Gra maximum aprèp enriquiment !! Sucres residuals
|-
! Vins blancs secs&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 60 hl/ha
! 10,5 % vol
! 170 g/l
! 13 % vol
! 4 g/l
|-
! Vins blancs doces&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 45 hl/ha
! 12,5 % vol
! 204 g/l
! 15 % vol
! superiora à 45 g/l
|-
! Vins petejaires secs&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 60 hl/ha
! 9 % vol
! 153 g/l
! 13 % vol
! -
|- 
! Vins petejaires doces « metòde galhagués »&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 45 hl/ha
! 11 % vol 
! 178 g/l
! 14 % vol
! -
|-
! Vins roges e rosats&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 55 hl/ha
! 11 % vol
! 189 g/l
! 13 % vol
! 4 g/l pel rosat&lt;/br&gt;2,5 g/l pel roge
|- 
!Vins roges de primor&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;
! 55 hl/ha
! 10,5 % vol
! 180 g/l
! 13 % vol
! 2,5 g/l
|}
[[Imatge:Harvesting Goblet trained vines in Gaillac.jpg|upright=0.7|thumb|alt=Photographie montrant une vendange manuelle à Gaillac|Vendémia manuala de rasim surmadur, lo 7 d'octobre de 2008.]]
Pendent la recòlta, lo vinhairon evalua lo gra potencial de la vendémia a partir del sucre del most, sabent que 17 gramas de sucre per litre donan un gra. Lo gra aquerit correspond a la quantitat reala d'alcoòl de vin. Diferís del gra potencial en foncion del trabalh de las levaduras e per un vin doç en prenent en compte lo sucre residual pas fermentat.

La recòlta del rasim se fa generalament amb la [[maquina de vendemiar]] pel rasim roge e lo rasim blanc destinat al de vin blanc sec. Pasmens, lo gamay destinat al vin de primor e los plans blancs destinats al vin petejaires metòde galhagués se devon recoltar manualament&lt;ref&gt; &quot;INAO&quot;&lt;/ref&gt;. 

Per la produccion de vins doces, qualques domenis practican una seleccion. Per practicar aquela operacion, sola la vendémia manuala es possibla.

=== Vinificacion ===
==== Vinificacion del blanc ====
La varietat dels vins produits e la diversitat dels assemblatges possibles fa que los biais de vinificar son fòrça diferents.

===== Vins blancs secs =====
La recòlta, generalament mecanizada ([[maquina de vendemiar]]) se practica de lèu bon matin, permetent atal una melhora conservacion dins les benas de vendémias e economizant d'energia per lor refresquiment. Se passa abans la recòlta dels vins roges, sovent al començament de setembre. Lo trissatge interven lo mai lèu possible aprèp la recòlta. Lo most es desborbat per estabulacion a fred. L'usatge d'enzims per clarificar se fa segon la qualitat de la vendémia (necessari suls rasims poirits) e de la cubada. (los enzims accelèran l'operacion dins las grandas cubas).

Lo despart en fermentacion se fa generalament de bassa temperatura (vèrs {{unitat|18|°C}}&lt;ref&gt; &quot;oeno'' ''Conduite et gestion de l'exploitation agricole'', cours d'œnologie, Baccalauréat professionnel option viticulture-œnologie du lycée viticole de Beaune (1999-2001)&lt;/ref&gt;) amb de levaduras seleccionadas, a vegadas amb las levaduras naturalas del rasim. L'usatge de material de refrescament es uèi preponderant; en efèit, una fermentacion a temperatura superiora a {{unitat|25|°C}} altèra los gostes e entre {{unitat|18|°C}} e {{unitat|22|°C}} favorís los gostes fruchats e florals intenses&lt;ref&gt;id &quot;oeno&quot;&lt;/ref&gt;. Lo vin pòt èsser rapidament embotelhat per preservar los gostes o elevar en cuba o barrica per las cubadas pus estructuradas.

===== Vins blancs doces =====
La recòlta se pòt fa mecanicament pels grands volums o manualament per las cubadas mai prestigiosas. Aquela permet una recòlta per tris successius, privilegiant la maduretat optimala. Se passa al començament d'octobre e se pòt contunhar fins en novembre per las cubadas mai concentradas, amb a vegadas fins a la [[poiridura nòbla]].

La fermentacion s'interromp naturalament, quand lo sucre e l'alcoòl blocant lo trabalh de las levaduras o artificialament, per refresquiment brusque puèi filtratge per eliminar las levaduras&lt;ref&gt;id &quot;oeno&quot;&lt;/ref&gt;. Lo vin deu èsser elevat qualques meses abans d'embotelhar.

===== Vins petejaires =====
La vendémia pòt èsser mecanica o manuala. L'embotelhament se pòt far al domeni o lo vin es liurat a la cooperativa de Sant Miquèl. 

==== Vinificacion dels roges ====
[[Imatge:Vin Rouge Gaillac.jpg|upright=0.7|thumb|alt=Photographie montrant une cuve à vin en béton remplie de vin rouge en fermentation.|Cuba de vin roge de Galhac en plena fermentacion]]

===== Vins de primor =====
Lo rasim es recoltat manualament en pichons contenents per gardar entièr los grans de rasims. Son cubat protegits de l'oxigèn per de [[gas carbonic]] per practicar una [[maceracion carbonica]]. Lo trissatge es efectuat abans la fin de fermentacion. Lo [[vin de primor]] es lèu embotelhat per èsser vendut lo tresen dijòus del mes de novembre.

===== Vins roges tradicionals =====
La recòlta es fòrça majoritàriament mecanica. La vendémia pòt èsser grafinhada e trolhada abans d'èsser incubada. La [[maceracion]] dura de sèt a vint jorns&lt;ref&gt; id &quot;oeno&quot;&lt;/ref&gt;{{,}}&lt;ref&gt; ''N'' La durada de maceracion del vin roge vària seguent lo tipe de vin cercat&lt;/ref&gt;. La [[fermentacion malolactica]] es preferida (oxigenacion, ensemenada bacteriana) abans que la temperatura de vin tombe. Lo vin es elevat qualques meses en cuba o mai d'un an en barrica pels vins de gardar.

==== Vinificacion dels rosats ====
Lo rasim roge es recoltat subretot mecanicament. Son subretot de vins de sanhada: aprèp encaudada, lo rasim macèra un temps variable, destinat a colorar lo jus amb la migracion de las [[antociana]]s colorantas de la capa del rasim cap al most. Al moment optimal, una partida del jus es alara ''sanhada'' (versada) de la cuba, lo separant de la partida solida e la vinificacion se fa alara segon lo principi qu'aquela dels vins blancs. Lo rèsta del most continua la maceracion e balharà de vin roge.

== Los tipes de vins e la gastronomia ==

=== Vins blancs secs ===
[[Imatge:Plateau van zeevruchten.jpg|thumb|alt=Photographie montrant un plateau de fruits de mer|upright=0.7|left|Plat de cauquilhum]]
Son de vins d'assemblatge. Le mausac balha sos aròmas: poma, codonh.

Lo ''primièras còtas de Galhac'' es un vin de gardar. Sovent elevat dins de barricas  acompanha las [[fricassada]]s de peisson, [[crustacèu]]s&lt;ref&gt;[http://www.vitis.org/GAILLACCOTES.html] Gaillac premières côtes, ed: vitis.org&lt;/ref&gt;e los formatges de cabra.

Lo « Galhac perlat » es un vin recent, (annada 1950) eretièr de la practica anciana de venta del vin en cors de fermentacion: lo [[vin borrut]]. Lo vinhairon consèrva una partida dels gases de fermentacion per rectificar l'aciditat que manca al len de l'el. L'introduccion del sauvignon faguèt d'aquel vin una curiositat locala que pasmens participa a la reputacion actuala del Galhac. Es un vin fin, viu dels aròmas leugièrs e delicats. Per l'aperitiu o amb cauquilhum&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090421164352/http://www.vins-gaillac.com/cds02.html] Site du CIVG&lt;/ref&gt;. Es tanben un produit plan adaptat amb la cuisina savoiarda amb de formatge : fonduda, rasclèta.

=== Vins blancs doces ===
[[Image:Caviar de vénus foie gras.jpg|left|upright=0.7|thumb|alt=Photographie montrant des tranches de foie gras.|Talhon de fetge gras]]
Tradicionalament, Galhac produsiá de [[vin doç|vins doces]] aromatics, leugièrs en sucre, a l'entorn de 50 gramas per litre. Foguèron dedicats per l'aperitiu o lo dessèrt, amb una [[crostada]] de pomas per exemple. Dempuèi las annadas 1980, se continua la susmaduritat, balhant de vins lai rics et grasses, concentrats&lt;ref&gt;[url=http://lescepages.free.fr/len_de_lel.html] Le len de l'el]&lt;/ref&gt;, complèxes e fruchats (fruches exotics, fruches secs o confits, mèl&lt;ref&gt; &quot;mauzac&quot;&lt;/ref&gt;). Aquel vin va amb lo [[fetge gras]] padenat o amb lo [[Ròcafòrt (formatge)|ròcafòrt]]&lt;ref&gt;&quot;GD&quot;&gt;[url=https://web.archive.org/web/20091212073451/http://www.vins-gaillac.com/cds05.html] Site del CIVG&lt;/ref&gt;. 

De « vins liquoroses » se produson tanben; l'umiditat de las tudas d'octobre permet de recoltar de rasims tocats per la [[poiridura nòbla]]. Aqueles vins fòrças aromatics prenon de nuanças de fruches exotics, d'agrumes confits. Acompanhan ròcafòrt e fetge gras&lt;ref&gt; &quot;GD&quot;&lt;/ref&gt;.

===Vins petejaires===
[[Image:Pear pie.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une tarte aux poires.|upright=0.7|Tarta de peras]]
[[Image:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|upright=0.7|left|Terrina de salmon]]
En « [[metòde tradicional]] », son de vins eissits de rasims recoltats un pauc abans maduretat, e vinificats coma lo vin blanc sec. Una segonda fermentacion se fa dins la botelha, assegurada per de levadura transformant lo sucre apondut. 
aquel un vin d'aperitiu, de dessèrt, de fèsta o tot lo long d'un repas de peisson&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091024083606/http://www.vins-gaillac.com/cds07.html] Site du CIVG&lt;/ref&gt;.

En « ''méthode ancestrale'' », o metòde galhagués o metòde rural, lo vin es embotelhat abans la fin de fermentacion, la presa de mossa se fa amb una fermentacion del sucre del rasim. Mens aisit de mestrejar, aquel metòde fa de vins estonants, amb un taus de sucre residual variable segon la botelha. Aqueriguèt tanben una capacitat de vielhir quatre o cinc ans&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101103023956/http://www.vins-gaillac-sud-ouest.com/vin-methode-gaillacoise-maspignou.html]  Méthode gaillacoise du mas pignou&lt;/ref&gt;. Es un vin d'aperitiu, de dessèrt o de fèsta. Sol los [[mausac]]s podon èsser utilizats per aquel vin.

=== Vins rosats ===
[[Image:Barbecue.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une grillade de brochettes.|upright=0.7|Grilhada d'astadas]]
Los vins rosats son ròse salmon mai o mens escurs, amb aròmas de fruches roges, florals o especiats&lt;ref&gt;[url=https://web.archive.org/web/20110127133146/http://quelvin.recettesdecuisine.tv/vin-sud-ouest-14/sud-ouest-gaillac/vin-gaillac-292.html] Vins de gaillac&lt;/ref&gt;. 

Es un vin d'estiu, per las grilhadas de carn, las saladas o pizzas de ton o d'anchòias

=== Vins roges ===
[[Image:Antipasti - salumi e formaggio.jpg|left|thumb|alt=Photographie montrant une assiette de charcuterie et de fromages.|upright=0.7|Assietat de carnsalada e formatge]]
Lo « [[vin de primor]] » que sa sortida cada tresen dijòus de novembre es plan mediatizada. Compausat solament de gamay, es fresc, fruchat e leugièr. Acompanha plan las [[carnsalada]]s (que una torta tebesa de cambajon de [[La Cauna]]) e las [[castanhas]] grilhadas, coma los formatges fresques e los dessèrts de fruches&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091024083520/http://www.vins-gaillac.com/cds04.html] Site du CIVG&lt;/ref&gt;. Vin de sason, pasmens se pòt conservar qualques meses, venent una bona alternativa al rosat l'estiu&lt;ref&gt;[url=https://web.archive.org/web/20211018143758/http://www.gaillacinfo.fr/sortir/gaillac-primeur-2009-le-programme-des-manisfestations-prevues-pour-32eme-millesime/] Gaillac primeur, le programme des manifestations&lt;/ref&gt;. 

[[Imatge:Cassoulet.cuit.jpg|thumb|alt=Photographie montrant une cassole de cassoulet.|upright=0.7|Caçolet]]
Lo « vin roge tradicional » es fruchat e especiat; es un vin qu'acompanha plan lo formatge AOC [[brie de Melun]]; las confrariás de las doas AOC son embessonadas&lt;ref&gt;[url=http://www.evous.fr/Confrerie-du-Brie-de-Melun-des,1109216.html] Confrérie du Brie de Melun : des gourmets au service d’un produit et d’une ville &lt;/ref&gt;. Es una bona causida pel [[caçolet]] local o pel magret de guit rostit, lo fetge de vedèl panat amb d'alh ròse de [[Lautrèc]].

Lo « vin roge de gardar » se produsís amb un rendement mestrejat; balha un vin fustat, poderós, amb aròmas de fruches negres e d'espècias (pebre, regalécia). Es un vin que se bonifica quatre o cinc ans, a vegada mai, destinat a la salvatgina, a la carn roja. Amb lo formatge, correspond plan als aròmas del [[cantal (formatge)|cantal]] vièlh o del [[La Guiòla (formatge)|La Guiòla]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090402152219/http://www.vins-gaillac.com/cds03.html] Site du CIVG&lt;/ref&gt;.

== Apellacion ==
=== Decret ===
{{Article detalhat|AOC}}

=== Produccion ===

{| border=&quot;1&quot;
|+ produccion en AOC
|-
!  !! 2003 !! 2004 !! 2005 !! 2006 !! 2007 !! 2008&lt;ref&gt;Le Guide Hachette des vins 2010.&lt;/ref&gt;
|-
! Produccion
| 147 000 hl&lt;ref&gt;Source: ''le guide hachette des vins 2005'', per la produccion de 2003. p. 862&lt;/ref&gt;
| 200 000 hl		
| 180 000 hl
| 180 000 hl	
| 170 000 hl
| 160 000 hl
|}

=== Sindicat de Defensa e de Gestion ===
[[Imatge:Gaillacoise.jpg|thumb|alt=Photographie montrant trois bouteilles de forme gaillacoise.|upright=0.7|Tres botelhas galhaguesas]]
Lo Sindicat de Defensa e de Gestion de l'AOC ten sèti dins l'anciana abadiá de Sant Miquèl de Galhac&lt;ref&gt;CIVG, Place saint-Michel, 81600 Gaillac&lt;/ref&gt;.
La Seccion Interprofessionala dels Vins de Galhac fa partida de l'Interprofession dels Vins del Sud-Oèst que son sèti es a l'abadiá de Sant Miquèl.
L'interprofession dels vins del Sud-Oèst que gropa mai de 40 apellacions ten sèti a [[Castanet Tolosan]] sul campus de l'INRA.

=== Comercializacion ===
Lo vinhal vend prèp de 20 milions de botelhas, que 50 % son vendudas en granda superfícia, 42 % en circuit tradicional (venta dirècta a la proprietat, fièras, circuit dels cabistas) e 8 % es exportat&lt;ref&gt; id &quot;depeche&quot;&lt;/ref&gt;.

Per distinguir los vins de Galhac, una ''botelha galhaguesa'' foguèt creada. Es reservada als vins mes en botelha dins l'airal d'apellacion. Lo modèl pels vins roges es ventrut, amb un leugièr estrechiment al dessús del fons. Lo vin de primor es gaireben condicionat dins aquelas botelhas. La botelha pels vins blancs es pus longa amb lo meteis estrechiment. Coma a l'epòca de la marca del gal al fèrre sus las barricas, un signe particular permet de diferenciar lo ''galhac'' d'un autre vin&lt;ref&gt; id &quot;vingaillac&quot;&lt;/ref&gt;.

== Estructura de las expleitacions==
=== Estructura economica ===
Lo galhac es produit per 350 viticultors. 125 vinifican dins las suas cavas e 225 son aportaires dins la cava cooperativa.

En 2009, i aviá pas de negociant vinificator.

La vinha ocupa 3 % de la SAU (superfícia agricòla utila) del departament de Tarn amb 7887 ha (3500 ha en AOC galhac e 4300 ha en vin de taula e vin del país de las [[còstas de Tarn (VDP)|còstas de Tarn]]. Ocupa 5 % de las espleitacions agricòlas e representa 9 % de la produccion agricòla del departament&lt;ref&gt;[http://www.agritarn.com/presentation_tarn/presentation_du_tarn_chiffre.php] Presentacion de Tarn en chifres&lt;/ref&gt;.

===Arquitectura===

Los vinhals dels tèrmes de la riba drecha e del plan cordés possedisson una unitat arquitecturala facha de bastiments de pèira calcària blanca&lt;ref&gt;&quot;articho&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20100123195226/http://www.artichaud.fr/bastides/vieux.html] Le vignoble de Gaillac : Cahuzac-sur-Vère et Vieux, ed: artichaud.fr&lt;/ref&gt;. Las cavas ancianas son mièg enterradas per aparar los vaissèls e [[barrica]]s de las variacions termicas. En percorrent lo vinhal, se pòt veire las [[cabana de vinha|cabanas de vinha]] amb los meteisses materials qu'aqueles de las abitacions principalas.

Dins la val de Tarn, lo sossòl consèrva l'aiga e se pòt pas cavar. Es doncas maçonada amb de parets espessas de brica roja cuècha&lt;ref&gt;[url=https://web.archive.org/web/20100123120638/http://www.chateau-de-saurs.com/fr/domaine/historique] Istoric e vinificacion del castèl de Saurs, ed: chateau-de-saurs.com&lt;/ref&gt; o de brica de tèrra crua. 

Uèi, las espleitacions se son modernizadas. Los chais son sovent d'engards de fusta metallica, isolats termicament amb de materials modèrnes. Pasmens, fòrça domenis an restaurada una partida de l'ancian chai per ne far un espaci de venda.

Pertot dins lo vinhal s'auçan de colombièrs, venent de l'epòca ont sola la colombina èra autorizada pel fems de las vinhas.

== Personatges importants ==
[[Imatge:Sécateur électrique électrocoup.jpg|upright=0.7|thumb|alt=Photographie montrant un sécateur électrique de marque électrocoup, fabriqué par la société infaco, créée par Daniel Delmas, inventeur du sécateur.|Secator electric ''électrocoup'', fabricat per la societat ''Infaco'', creat per Daniel Delmas.]]
* ''Robert Plageoles'' es un ancian vinhairon. En activitat, colleccionèt los plants ancians de Galhac; es un dels dels salvadors de l'[[ondenc]] e del [[prunelard]]. Uèi retirat, se consacra a la recèrca sus l'istòria de Galhac e de sos plants. Escriguèt
::Le vin de Gaillac, 2000 ans d'histoire, Robert Plageoles et Fernand Cousteaux, ed: Privat, ISBN 2708904663&lt;/br&gt;
::La saga des cépages gaillacois et tarnais en 2000 ans d'histoire, Robert Plageoles ed: Jean-Paul Rochet, ISBN 2911361883

* ''Alain Rotier'', vinhairon, es lo president de l'AOC dempuèi 2005&lt;ref&gt;[http://www.ladepeche.fr/article/2005/09/14/341316-Alain-Rotier-a-la-tete-du-syndicat-des-AOC.html] Alain Rotier al cap del sindicat de las AOC ladepeche.fr, 14 décembre 2009 &lt;/ref&gt;. Succediguèt a ''Jean-Marie Bézios'' qu'ocupèt la plaça pendent 17 ans.

* ''Michel Issaly'', vinhairon e president del VIF&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101202063008/http://vigneron-independant.com/pro.php?menu=36] Les élus des vignerons indépendants de France, le VIF., vignerons-independants.com&lt;/ref&gt;. (Vinhairons Independents de França) 

* ''Olivier Yobregat'' es un cercaire de l'Institut Francés de la Vinha e del  Vin&lt;ref&gt;[url=https://web.archive.org/web/20100221023238/http://www.vignevin.com/linstitut/ingenieurs/multiplication-et-diffusion-du-materiel-vegetal.html |titre=Ingénieurs chargés de la multiplication et de la diffusion du matériel végétal]&lt;/ref&gt;. Es responsable de la conservacion, la gestion e la creacion de conservatòris viticòlas. Es un dels actors majors que conduguèt a la creacion del conservatòri de [[Peiròla]], vertadièra colleccion de plants e clònes de Miègjorn-Pirenèus. Es encara una figura importanta de la vida culturala galhaguesa,  creator del club dels &quot;Joyeux Gaillacois&quot;, que la meta es de mantenir vivent lo saber-viure galhagués e sas practicas gastronomicas.
 
* ''Daniel Delmas'' es lo creator del primièr [[secator]] electric. Creèt la societat ''Infaco'' per lo produire. La societat a lo sèti a [[Caüsac de Vera]], dins lo vinhal galhagués&lt;ref&gt;[http://www.infaco.fr/fr/societe_infaco.php] Presentacion de la societat Infaco&lt;/ref&gt;.
* ''Marcel Marchandeau'' o ''[[Touny-Lérys]]'', poèta nascut a Galhac. Vertadièrament amorós de sa region mairala, cantèt dins sos vèrses, de vendémias que poirián ben èsser aquelas del galhagués&lt;ref&gt;Collectif, ''Millénaire de Gaillac, 972-1972, Journées historiques'', Tome II, {{P.}}64,  Janvier 1989, Imprimerie Rhodes, Gaillac.&lt;/ref&gt;.

== Torisme e folclòre ==
=== Eveniments festius viticòlas en Galhagués ===
====Concors dels vins de Galhac====
Lo concors dels vins se fa lo diluns d'abans la dimenjada de l'Ascension. Lo nombre de categorias es aquel del nombre de vins diferents dins l'AOC&lt;ref&gt;[http://www.ladepeche.fr/article/2009/05/11/604830-Vins-une-pluie-de-medailles-pour-Gaillac.html] ladepeche.fr &lt;/ref&gt;:
* vins blancs secs: sec, elevats en barrica, perlat
* vins blancs doces: jove, elevat en barrica
* vins rosats:
* vins roges: de l'an n-1, de l'an n-2, de l'an n-1 elevat en barrica, vin vièlh (mai de dos ans)
* petejaires: brut, semisec, doç

==== Prima dels vins de Galhac ====
Totes los ans dempuèi 2005, la dimenjada de l'Ascension&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111015160151/http://www.tourisme-vignoble-bastides.com/index.php3?id_gmenu=13020&amp;code_menu=vignoble&amp;langue=fr]&lt;/ref&gt;, los vinhairons productors de galhac dubrisson lors pòrtas per far descobrir lor produccion&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100217043701/http://www.vins-gaillac.com/actualite/index.html]&lt;/ref&gt;. Aquela manifestacion seguís lo concors, los vinhairons novèlament premiats fan mòstra de lors medalhas.

==== Fèsta dels vins de Galhac ====
Programada la segonda dimenjada d'agost, se dona dins lo pargue de Foucaud qu'entorneja una bèla demorança classica del sègle XVII sus la riba de [[Tarn (riu)|Tarn]] a Galhac. De cabanas son logadas als vinhairons e cavas cooperativas per l'acuèlh dels visitors. Un veire comprat a la dintrada permet de testar un bèl exemple la produccion. I a tanben un vilatge gormand. La serada del dissabte, se fa un espectacle acabat per un fuòc d'artifici e lo dimenge de matin i a la procession dels membres de la confrariá entre lo pargue de la fèsta e la glèisa de Sant Miquèl. Una [[messa]] se ditz pel vin de Galhac.

==== Sortida del vin de primor ====
Coma pertot en França, lo galhac de primor es mes a la consomacion e a la venda lo tresen dijòus del mes de novembre a 00:00 ora. Es l'ocasion pels viticultors de dubrir las pòrtas de lor chai e de far descobrir tota la paleta dels vins. Las animacions duran tota la dimenjada.

== Nòtas e referéncias ==
=== Bibliografia ===
* Fernand Cousteaux, Robert Plageoles, ''Le vin de Gaillac, 2000 ans d'histoire'', Toulouse, Éditions Privat, 2000 ISBN 2708904663.
*  Jules Guyot, ''Étude des vignobles de France, pour servir à l'enseignement mutuel de la viticulture et de la vinification françaises'', Tome 2, Éditions Jeanne Laffite, collection=Bibliothèque de l'œnophile, 1868, publication 1982, ISBN 9782734800736&lt;ref&gt;Disponible sur internet [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k110946v.image.r=jules+guyot.f1.langFR Étude des vignobles de France, Tome 2, Région du centre-sud.], consulté en ligne le 8 mars 2010.&lt;/ref&gt;.
* Philippe Séguier, ''Vignoble de Gaillac'', Éditions Daniel Briand, 1991, Lavaur, ISBN 2-903716-33-1
* J.-L Riol, ''Le vignoble de Gaillac depuis ses origines jusqu'à nos jours et l'emploi de ses vins à Bordeaux'', 1913. 
* Marcel Lachiver, ''Vins, vignes et vignerons. Histoire du vignoble français'', Éditions Fayard, Paris, 1988. ISBN 221302202X
* Guy Lavignac, ''Cépages du sud-ouest, 2000 ans d'histoire/Mémoires d'un ampélographe'', Éditions du Rouergue, INRA éditions, 2001. ISBN 2841562891 et  ISBN 2738009743.
* Paul Strang, ''Vins du sud-ouest'', Éditions du Rouergue, 1997, ISBN 2841560546.
* Pierre Casamayor, ''L'école des alliances, les mets et les vins'', Hachette pratique, octobre 2000, ISBN 2012364616.

=== Nòtas e referéncias ===
&lt;div class=&quot;references-small&quot; style=&quot;-moz-column-count:2;column-count:2;&quot;&gt;
&lt;references /&gt; &lt;!-- aide : http://fr.wikipedia.org/wiki/Aide:Notes et références --&gt;
&lt;/div&gt;

=== Articles connèxes ===
* [[Galhac]]

=== Ligams extèrnes ===
* [http://www.vins-gaillac.com Site dels Vins de Galhac]
* [http://www.civso.com/ Site del Comitat Interprofessional dels Vins del Sud-Oèst]

{{gastronomia}}

[[Categoria:Vin de Galhac]]
[[Categoria:Vin]]
[[Categoria:Tarn]]</text>
      <sha1>08a2rklmpeo2lt145bde7twu5zq53k6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ròcas (Comenge)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72286</id>
    <revision>
      <id>2476424</id>
      <parentid>2476389</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T17:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>77.152.53.218</ip>
      </contributor>
      <comment>divèrs, toponimia</comment>
      <origin>2476424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5352" sha1="mmcdn1o27hqxo8hew66gjmvqcoltmzv" xml:space="preserve">{{omon|Ròcas}}
{{Dialècte Gascon}}
{{Infobox vila occitana 
 | carta         = oc
 | nom           = Ròcas
 | nom2          = ''Roques''
 | imatge        = Roques31_mairie.JPG
 | descripcion   = L'ostau de comuna de Ròcas.
 | lògo          = cap
 | escut         = Blason ville fr Roques (Haute-Garonne).svg
 | ist           = {{Gasconha}}
 | parçan        = {{Tolosan}}
 | region        = {{Occitània (Region)}}
 | arrondiment   = [[Arrondiment de Murèth|Murèth]] 
 | canton        = [[Canton de Portèth|Portèth]]
 | intercom      = [[Le Muretin Agló]]
 | insee         = 31458
 | cp            = 31120
 | cònsol        = Sylvain Mabire
 | mandat        = [[2020]]-[[2026]]
 | gentilici     = Roquois, Roquoises (en [[francés]])
 | latitud       = 43.5113888889
 | longitud      = 1.37722222222
 | alt mini      = 148
 | alt mej       =
 | alt maxi      = 164
 | ectaras       = 1619 
 | km²           = 9.3
|}}

'''Ròcas''' (''Roques'' en [[francés]], mas s'utiliza localament ''Roques-sur-Garonne'') es una [[comuna]] istoricament e probablament lingüisticament [[Gasconha|gascona]], en [[Tolosan]], situada dens lo departament de la [[Hauta Garona]] e la region administrativa d'{{Ocreg}}, &lt;small&gt;ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]&lt;/small&gt;.

==Geografia==
{{...}}
[[Imatge:Map commune FR insee code 31458.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]]
===Perimètre deu territòri===
{{Communes limitrophes
 | comuna     = Ròcas
 | nòrd       = [[Vilanava Tolosana]] 
 | nòrd-èst   = [[Portèth de Garona]]
 | èst        = [[Pinsaguèl]]
 | sud-èst    = [[Roquetas]]
 | sud        = [[Saubens]]
 | sud-oèst   = [[Murèth]]
 | oèst       = [[Sèishes]]
 | nòrd-oèst  = [[Frosins]]
}}

==Toponimia==
''Ròcas'' veng de ''*rocca'', un mot prelatin, absent deu latin classic, que designa ua montanha o ua tuca rocosa, pèi le castèth bastit sus la tuca, pèi un castèth, ua hortalessa en generau, eventualament despareguda &lt;ref&gt;Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 569&lt;/ref&gt;{{,}}&lt;ref&gt;Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 194&lt;/ref&gt;. ''Ròcas'' es le plurau de l'occitan ''ròca'' &lt;ref&gt;Ernest Nègre, ''Toponymie générale de la France'', volume I, n° 1669&lt;/ref&gt;. &lt;/br&gt; 
Quan le toponime es en terrenh planèr, [com ací, dens la ribèra de Garona], le sens de « castèth » sembla s'impausar&lt;ref&gt;Jacques Astor, ''Dictionnaire des Noms de Familles et Noms de Lieux du Midi de la France'', ed. du Beffroi, 2002, p. 684&lt;/ref&gt;, mès le plurau pausa problèma.

==Istòria==
Pendent l'Ancian Regime, Ròcas èra de l'eleccion de [[Comenge]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa, annèxa de [[Pinsaguèl]], es Sent Martin. En 1790, Ròcas èra deu [[canton de Murèth]], en 1997, deu [[canton de Portèth]] &lt;ref&gt;''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 39 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html&lt;/ref&gt;.

==Administracion==
{{ElegitDebuta|insee= 31458
|Títol= Lista deus cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= mai de [[2020]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Sylvain Mabire |Partit= divèrs dreita  |Qualitat= ancian responsable alimentari}} 
{{Elegit |Debuta= decembre de [[2009]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Christian Chatonnay|Partit= [[PS]]  |Qualitat= retirat d'engenhaire territoriau  }}
{{Elegit |Debuta= junh de [[1995]]  |Fin= 2009 |Identitat= Jean-Claude Commenge |Partit= PS |Qualitat= retirat de director d'entrepresa}}
{{Elegit |Debuta=març de [[1989]] |Fin= 1995 |Identitat= Jean Mazet |Partit= PS |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1989 |Identitat= Albert Nauroy |Partit=  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= [[1945]] |Fin= 1971 |Identitat=Jean Massio |Partit=[[SFIO]] |Qualitat= proprietari }}
{{Elegit |Debuta= mai de [[1929]] |Fin= 1945 |Identitat=Jean Gardelle |Partit=  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta=mai de [[1896]] |Fin= 1929 |Identitat= Édouard Flottes de Jouve |Partit=  |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta=  |Fin= 1896 |Identitat=  |Partit=  |Qualitat=  }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}
* A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qu'èra deu [[canton de Portèth]], i demorèt.

==Demografia==
{{Demografia
|insee= 31458
|1793=381
|1800=366
|1806=397
|1821=451
|1831=353
|1836=333
|1841=341
|1846=351
|1851=384
|1856=398
|1861=422
|1866=461
|1872=408
|1876=390
|1881=391
|1886=375
|1891=366
|1896=250
|1901=346
|1906=337
|1911=350
|1921=313
|1926=331
|1931=369
|1936=435
|1946=535
|1954=660
|1962=906
|1968=1086
|1975=1302
|1982=2151
|1990=2662
|1999=2988
|2004=3518
|cassini=29643
|senscomptesdobles=1962}}
* En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|458}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|458}}/9.3) round 2}}}} ab/km².

==Lòcs e monuments==

==Personalitats ligadas damb la comuna==

==Véser tanben==
* [[Comunas de la Nauta Garona]]

==Ligams extèrnes==

==Nòtas==
&lt;references /&gt;

{{Portal Gasconha}}

{{Comunas de la Nauta Garona}}

[[Categoria:Comuna del Tolosan]]
[[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]]</text>
      <sha1>mmcdn1o27hqxo8hew66gjmvqcoltmzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>La Gardèla de Lesa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72335</id>
    <revision>
      <id>2476446</id>
      <parentid>2476343</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T03:57:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>77.152.53.218</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Toponimia */</comment>
      <origin>2476446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4921" sha1="lwlsodau6gi4tcg9vimnymhjy22x5kt" xml:space="preserve">{{Infobox vila occitana
 | carta         = oc
 | nom           = La Gardèla de Lesa 
 | nom2          = ''Lagardelle-sur-Lèze''
 | imatge        = Lagardelle-sur-Lèze.jpg
 | descripcion   = La glèisa.
 | lògo          = cap
 | escut         = Blason ville fr Lagardelle-sur-Lèze (Haute-Garonne).svg
 | region        = {{Occitània (Region)}}
 | ist           = {{Lengadòc}}
 | parçan        = 
 | arrondiment   = [[Arrondiment de Murèth|Murèth]]
 | canton        = [[Canton de Portèth|Portèth]] 
 | intercom      = [[Comunautat de comunas del Bacin Autaribenc Naut Garonés|CC del Bacin Autaribenc Naut Garonés]] 
 | insee         = 31263
 | cp            = 31870
 | cònsol        = Floréal Munoz
 | mandat        = [[2020]]-[[2026]]
 | gentilici     = 
 | latitud       = 43.4127777778
 | longitud      = 1.38916666667
 | alt mini      = 167
 | alt mej       = 167
 | alt maxi      = 217
 | ectaras       = 5784 
 | km²           = 13.78
|}}

'''La Gardèla''' (''Lagardelle-sur-Lèze'' en [[francés]]) es ua [[comuna]] istoricament [[Lengadòc|lengadociana]], mès lingüisticament [[Gascon|gascona]] e hòrt près de la grana vila lengadociana de [[Tolosa]]. Se situa dens lo departament de la [[Nauta Garona]] e la region administrativa d'{{Ocreg}}, &lt;small&gt;ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]&lt;/small&gt;. 

==Geografia==
Es una comuna de l'[[Airal urban de Tolosa]]
[[Imatge:Map commune FR insee code 31263.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]]
===Perimètre deu territòri===
{{Communes limitrophes
 | commune    = La Gardèla
 | nord       = [[La Barta de Lesat]]
 | nord-est   = [[Vernet (Comenge)|Le Vernet]]
 | est        = 
 | sud-est    = [[Miramont (Nauta Garona)|Miramont]]
 | sud        = 
 | sud-ouest  = [[Bèumont de Lesat]]
 | ouest      = 
 | nord-ouest = [[Èunas]]
}}

==Toponimia==
Las fòrmas ancianas son ''La Gardele'' en 1268, ''La Gardela'' en 1428 &lt;ref&gt;Raymond Corraze, ''Le diocèse civil de Toulouse en 1428 : géographie et onomastique'', in ''Annales du Midi'', 1953, p. 128 [https://www.persee.fr/doc/anami_0003-4398_1953_num_65_21_5900]&lt;/ref&gt;. &lt;/br&gt; 
''La Gardèla'' es ua fòrma diminutiva, dambe'u sufixe derivat deu latin ''-ella'', de ''la Garda''. ''Garda'' veng d'un vèrbe germanic ''wardon'' que donèc le mot germanic ''wart'',  « garda », puèi « gaita  », puèi « tor de garda », puèi « fortalesa en generau », latinizat en ''warda'' o ''wardia'' &lt;ref&gt;Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 310&lt;/ref&gt;{{,}}&lt;ref&gt;Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 301&lt;/ref&gt;.

==Istòria==
Pendent l'Ancian Regime, La Gardèla èra de la diocèsi civila de [[Tolosa]], doncas de la província de [[Lengadòc]], de la generalitat de Tolosa, de l'[[archidiocèsi de Tolosa]] e de la senescaucia de [[Tolosa]]. En 1790, La Gardèla èra deu [[canton de Murèth]], en 1997, deu [[canton de Portèth]]. Le vocable de la glèisa es Nòsta Dauna de l'Assompcion. Oficialament, ''Lagardelle'' vengoc ''Lagardelle-sur-Lèze'' peu decret deu 22 de junh 1921 &lt;ref&gt;''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 23 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html&lt;/ref&gt;.

== Administracion ==
{{ElegitDebuta|insee= 31263
|Títol= Lista deus cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= mai de [[2020]]  |Fin= ([[2026]]) |Identitat=Floréal Munoz |Partit= |Qualitat=retirat de quadre }}
{{Elegit |Debuta= novembre de [[2012]] |Fin= 2020 |Identitat= Jean-Claude Rouane |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= agricultor }}
{{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin=octobre de 2012 (demission) |Identitat= Jacques Ragot |Partit= [[PS]] |Qualitat=  }}
{{Elegit |Debuta= març de [[1977]]|Fin= 2001|Identitat= Albert Trainini|Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta=  |Fin= 1977 |Identitat=  |Partit= |Qualitat= }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}
* Abans la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qui èra deu [[canton de Portèth]], i demorèc.

== Demografia ==
{{Demografia
|insee= 31263
|1793=537
|1800=501
|1806=679
|1821=824
|1831=832
|1836=800
|1841=839
|1846=864
|1851=900
|1856=888
|1861=872
|1866=830
|1872=726
|1876=723
|1881=721
|1886=704
|1891=659
|1896=621
|1901=611
|1906=607
|1911=526
|1921=468
|1926=502
|1931=478
|1936=504
|1946=524
|1954=598
|1962=587
|1968=610
|1975=914
|1982=1139
|1990=1823
|1999=2181
|2005=2417
|cassini=15067
|senscomptesdobles=1962}}

== Lòcs e monuments ==

== Personalitats ligadas amb la comuna ==

==Véser tanben==
* [[Comunas de la Nauta Garona]]

==Ligams extèrnes==

==Nòtas e referéncias==
&lt;references/&gt;

{{Portal Lengadòc}}

{{Comunas de| insee = 31263}}

[[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]]
[[Categoria:Comuna de Comenge]]</text>
      <sha1>lwlsodau6gi4tcg9vimnymhjy22x5kt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saubens</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72419</id>
    <revision>
      <id>2476449</id>
      <parentid>2476390</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:27:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>77.152.53.218</ip>
      </contributor>
      <comment>divèrs, toponimia</comment>
      <origin>2476449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4981" sha1="a4o4tqh69a6786l2re6newkfzz3dksb" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}
{{Infobox vila occitana
|nom=Saubens
 |carta=oc
 |nom2= Saubens
 | lògo= cap
 | imatge= Église de Saubens.JPG
 | descripcion= La glèisa Nòsta Dauna
 |escut= 
|ist=  {{Gasconha}}
|parçan={{Tolosan}}
 | region        = {{Occitània (Region)}}
 | arrondiment   = [[Arrondiment de Murèth|Murèth]] 
 | canton        = [[Canton de Portèth|Portèth]]
 | intercom     = [[Le Muretin Agló]]
|insee= 31533
|cp= 31600
|cònsol= Jean-Marc Bergia
|mandat=[[2020]]-[[2026]]
|gentilici=
|latitud = 43.4802777778
|longitud = 1.34916666667
|alt mej=
|alt mini= 147
|alt maxi= 195
|ectaras= 1619 
|km²= 5.99
}}
'''Saubens''' (''Saubens'' en [[francés]])  es una [[comuna]] istoricament e lingüisticament [[Gasconha|gascona]], en [[Tolosan]], situada dens lo departament de la [[Hauta Garona]] e la region administrativa d'{{Ocreg}}, &lt;small&gt;ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]&lt;/small&gt;.

==Geografia==

[[Imatge:Map commune FR insee code 31533.png|vignette|upright=1.6|centre|Comunas a l'entorn.]]
===Perimètre deu territòri===
{{Communes limitrophes
 | comuna     = Saubens
 | nòrd       = [[Ròcas (Comenge)|Ròcas]] &lt;small&gt;(delà [[Garona]])&lt;/small&gt;
 | nòrd-èst   = [[Roquetas]]
 | èst        = [[Pins e Justaret]]
 | sud-èst    = [[Vilata]]
 | sud        =
 | sud-oèst   = [[Murèth]] &lt;small&gt;(delà [[Garona]])&lt;/small&gt;
 | oèst       = 
 | nòrd-oèst  = 
}}

==Toponimia==
Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Saubens'' veng benlèu deu nom germanic d'òme ''Saluwo'', ambe'u sufixe germanic ''-ing'' &lt;ref&gt;Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 645&lt;/ref&gt;. &lt;/br&gt;
Segon les Féniés, ''Saubens'' veng deu nom germanic d'òme ''Salsin'', ambe'u sufixe germanic ''-ingos'' &lt;ref&gt;Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 183&lt;/ref&gt;. Fonciona pas. &lt;/br&gt;
[[Ernèst Negre|Negre]] e Astor dison pas res sus ''Saubens'', un nom qu'embarrassa les toponimistas.

==Istòria==
Pendent l'Ancian Regime, Saubens èra de l'eleccion de [[Comenge]], doncas de la província de [[Gasconha]], de la generalitat d'[[Aush]], de l'[[archidiocèsi de Tolosa]], de la senescaucia de [[Tolosa]]. Le vocable de la glèisa es Nòsta Dauna de l'Assompcion. En 1790, Saubens èra deu [[canton de Murèth]], en 1997, deu [[canton de Portèth]] &lt;ref&gt;''Dictionnaire des localités de la Haute-Garonne'', p. 47 e 1 https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html https://docplayer.fr/14783413-Dictionnaire-des-localites.html&lt;/ref&gt;.

==Administracion==
{{ElegitDebuta|insee= 31533
|Títol= Lista deus cònsols successius}}
{{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= ([[2026]]) |Identitat= Jean-Marc Bergia |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= foncionari, quadre de santat infirmièr }}
{{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= 2014 |Identitat= Jean-Claude Cassagne|Partit=  |Qualitat= retirat de la foncion publica territoriala}}
{{Elegit |Debuta= [[1984]] |Fin= 1995 |Identitat= Jean-Louis Lefebvre |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1983]] |Fin= 1984 |Identitat=Pierre Arquier |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1980]] |Fin= 1983 |Identitat=Jean-Louis Lefebvre |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1965]] |Fin= 1980 |Identitat=Clément Réal |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1963]] |Fin= 1965 |Identitat= Armand Puech|Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1959]] |Fin= 1963 |Identitat=Jean Vales |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1929]] |Fin= 1959 |Identitat=Pierre Monjuif |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1925]] |Fin= 1929 |Identitat=Julien Denat |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1896]] |Fin= 1925 |Identitat=Dominique Capdeville |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= [[1876]] |Fin= 1896 |Identitat= Pierre Granier |Partit= |Qualitat= }}
{{Elegit |Debuta= |Fin= 1876 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }}
{{ElegitDonadas}}
{{ElegitFin}}
* A la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna, qu'èra deu [[canton de Portèth]], i demorèt.

==Demografia==
{{Demografia
|insee= 31533
|1793=231
|1800=274
|1806=292
|1821=354
|1831=319
|1836=341
|1841=309
|1846=320
|1851=303
|1856=300
|1861=249
|1866=253
|1872=215
|1876=230
|1881=245
|1886=240
|1891=231
|1896=208
|1901=188
|1906=176
|1911=184
|1921=165
|1926=158
|1931=190
|1936=169
|1946=167
|1954=197
|1962=196
|1968=222
|1975=536
|1982=898
|1990=1010
|1999=1299
|2004=1587
|cassini=35437
|senscomptesdobles=1962}}
* En {{popfr31|0}} la populacion èra de {{popfr31|533}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr31|533}}/5.99) round 2}}}} ab/km².

==Lòcs e monuments==

==Personalitats ligadas damb la comuna==

==Véser tanben==
* [[Comunas de la Nauta Garona]]

==Ligams extèrnes==

==Nòtas==
&lt;references /&gt;

{{Portal Gasconha}}
{{Comunas de la Nauta Garona}}
[[Categoria:Comuna de la Nauta Garona]]
[[Categoria:Comuna de Comenge]]
[[Categoria:Comuna del Tolosan]]</text>
      <sha1>a4o4tqh69a6786l2re6newkfzz3dksb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Caçaire de carris</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121900</id>
    <revision>
      <id>2476416</id>
      <parentid>2450100</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T14:50:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="843" sha1="81y2nc4yemafhwwpmnegs4b07ml3wvz" xml:space="preserve">{{Dialècte Provençau}}

[[Fichièr:Jagdpanzer V Jagdpanther 1.jpg|thumb|Caçaire de carris alemand [[Jagdpanzer V]].]]

Un '''caçaire de carris''' es un [[veïcul]] [[Blindatge|blindat]] destinat a la lucha e la destruccion deis autrei veïculs blindats presents sus lo prat batalhier. Es donc una unitat especializada que sei qualitats principalas son la mobilitat, la poissança de fuòc e la proteccion. Apareguèron pendent la Segonda Guèrra Mondiala. I foguèron fòrça utilizats mai lo ròtle d'aquelei blindats perdurèt pas après lei combats e l'usatge de caçaires de carris declinèt rapidament après [[1945]] en causa de l'aparicion dau concèpte de [[carri de combat principau]].

== Liames intèrnes ==

* [[Carri de combat]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

[[Categoria:Caçaire de carris]]</text>
      <sha1>81y2nc4yemafhwwpmnegs4b07ml3wvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Manifestacion</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167942</id>
    <revision>
      <id>2476468</id>
      <parentid>2460030</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Especiari</username>
        <id>48437</id>
      </contributor>
      <origin>2476468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14114" sha1="kcjbexifmf0mhursefj78pfzmlv2gcj" xml:space="preserve">[[Fichièr:20090129_paris_manifestation.jpg|vinheta|Lo public se forma a l'escasença d'una manifestacion.]]
[[Fichièr:Manifestation_parisienne_du_10_juin_2008.jpg|drecha|vinheta|Fòrça de gendarmeriá a l'arribada pendent una manifestacion parisiana (10 de junh de 2008.]]
[[Fichièr:Flickr_-_NewsPhoto!_-_Omsingel_De_Nederlandsche_Bank_(6).jpg|vinheta|Manifestacion pendent la crisi dels subprimes, davant la Banca dels Païses Basses.]]
Una '''manifestacion''' es subretot un aplec de personas per de festenals o d'activitats professionalas o comercialas, la comunicacion d'un eveniment. (Exemple: manifestacion d'art contemporanèu)

Una '''manifestacion''' es un acte collectiu se prononçant en favor o contra una opinion politica o per d'autras causas. Las accions de manifestacion pòdon inclure de blocatges. Segon l'imaginacion dels organizators se fan jos forma, entre autres, de:

* Marcha, desfilat o passacarrèra: los manifestants fan un percors mai o mens long, que pòt durar fins a de jorns o setmanas.

* Cadena umana: los manifestants se donan la man formant una longa cadena.

* ''Sit-in'' o Assetada: los manifestants demoran assetats dins un luòc fins a que en sián desalotjats, o que la demanda siá acceptada.

Las manifestacions pòdon èsser [[Pacifisme|pacificas]] o violentas, o pòdon èsser non violentas e s'acabar per d'actes violents segon las escasenças. Sovent de policièrs antinsurgents o autres organismes encargats de l'aplicacion de la lei son implicats.

Las manifestacions son uèi de movements de massa que demandan per lor organizacion de metòdes sempre mai elaborats, e per exemple de tecnicas d'informacion fòrça elaboradas&lt;ref&gt;[//fr.wikipedia.org/wiki/Christian_Harbulot Christian Harbulot], [https://web.archive.org/web/20130825114745/http://www.infoguerre.fr/edito/edito-mouvement-de-masse-et-guerre-de-linformation/ « Mouvement de masse et guerre de l’information »]&lt;/ref&gt;.

== Drechs ==
[[Fichièr:Manifs_à_londres_contre_la_guerre_en_irak.JPG|vinheta|Manifestacion a Londres en 2006 contra la guèrra en Iraq]]
[[Fichièr:Panneau_Manifestion_Machilly.JPG|vinheta|Simple rassemblement per in festenal en 2013 a [[Machilly]]]]
Dins gaireben totes los païses [[Democracia|democratics]], las leis (per exemple lo primièr amendament de la constitucion americana) permeton las manifestacions e la libertat de se regropar, que considèran coma un drech e un [[contra poder]]. 

En [[França]], dempuèi lo decret-lei del 23 d'octobre de 1935, las manifestacions sus la [[via publica]] son somesas a l'obligacion d'una declaracion prealabla indicant lo motiu de la manifestacion, lo luòc, la data e l'òra de rassemblament et l'itinerari projectat. Las autoritats pòdon demandar als organizaire de modificacions de percurs o d'orari. Pòdon interdire una manifestacion se la jutjan de natura a trebolar l'[[òrdre public]] o se las demandas van contra la lei, mas aquestas interdiccions son raras&lt;ref&gt;{{Lien web|titre=Des actions collectives et des actes quotidiens - En manifestant|url=http://www.vie-publique.fr/decouverte-institutions/citoyen/participation/action-collective-acte/manifestant.html|date=9 octobre 2013|site=vie-publique.fr|consulté le=20 mai 2016}}&lt;/ref&gt;.

Segon l'article 431-3 del Còdi Penal, ''« tot rassemblament de personas sus la via publica o dins un luòc public susceptible de portar prejudici a l'òrdre public (...) pòt èsser avalit per la fòrça publica »'' après las somacions d'usatge. Cridar a una manifestacion interdicha es considerat coma un delicte.

La manifestacion interdita es tractada pels tèxtes de l'atropament.
[[Fichièr:Jakarta_farmers_protest15.jpg|vinheta|Manifestacion altermondialista]]

== Eslogans e cançons ==
[[Fichièr:Manifestation-pref.JPG|vinheta|Manifestacion per la regularizacion dels sens papièrs a la [[Prefècte de region|prefectura de region]] a [[Rennes]], 2007]]
Los manifestants pòrtan sovent de bandairòlas, cantan de [[Cançon|cançons]], distribuïsson de rospèctus e cridan d'eslogans que lor permeton d'exprimir lor vejaire als abitants e al mèdias. Aquò permet dins unes cases a las organizacions encastrant la manifestacion de contrarotlar lo discors audible dels manifestants, e lo mòde d'expression d'aqueste discors; s'obsèrva que le sens e la forma dels eslogans cambia fòrça segon que s'agís d'una manifestacion « declatada » o « salvatja ». 

Dins l'escasença de las manifestacions « salvatjas » (i. e. espontanèas), la portada dels eslogans es plan mai larg (es « lo sistèma » entièr qu'es atacat e non pas una dicha refòrma), los eslogans mai corts, e mai dirèctament agressius&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: lo costa festiu dels cants es a vegada menorat.

Cal tanben evocar lo ròtle federator dels cants e eslogans. En efièch, permeton d'enrasigar lo movement dins una tradicion manifestanta&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: en ligam amb l’istòria, o amb un corrent de pensada&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: [[Anarquisme|anarquista]], [[Comunisme|comunista]], etc. Es sobretot marcat per de cançons, coma aquesta la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]] o de la [[Guèrra Civiu Espanhòla|Guèrra d'Espanha]], que lo ròtle es pas tant d'exprimar una revendicacion que concretisar una aparteméncia comuna un dralha determinada, d'exprimir un remembre istoric. Dins aqueste sens, lo revèrs d'aquesta foncion d'identificacion es lo risc d'una segregacion dels manifestants, segon lor cultura politica: nombre de joves protestataris son pas al corrent d'aqueste « folclòre ».

== Politica ==
En politica, las manifestacions pòdon far de revendicacions per&lt;span&gt;&lt;/span&gt;:

* la melhoracion de las condicions de vida, sovent a la crida dels [[Sindicat|sindicats]], o a l'escasença de [[Cauma|caumas]]; 
* la protestacion contra la brutalitat policièra;  
* la protestacion contra una lei, un decret, una reformal;
* la protestacion contra una tampadura d'usina o contra dels licenciaments jutjat abusius;
*&lt;span&gt;&lt;/span&gt;revendicacions politicas (exemples&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: luta contra lo [[racisme]], lo sexisme, o luta per la demission d'un govèrn); 
* manifestacion per la [[patz]] e contra&lt;span&gt;&lt;/span&gt; la guèrra. 

== Violéncia ==
[[Fichièr:Manifestation_anarchiste_à_Paris.jpg|vinheta|Pendent de manifestacions interditas, los manifestants son sovent encagoulats.]]
En marge d’unas manifestacions, de scènas de violéncias urbanas a vegada se dabanan, pòdon èsser provocadas per de manifestants, de policièrs o de pilhards s'inserir a la confusion. An mai sovent doas ciblas principalas: la polícia per d'unes, e los edifices publics o simbòls marcands per d'autres.

Intervenent sovent en fin de manifestacion, lo moment de la dispersion es important. Quand se realiza pas pro lèu, malgrat de cridas dels organizaires e de las quitas fòrças de l'òrdre, aquestas darrièras an totas latitud per intervenir, que siá amb de canon d'aiga&lt;ref&gt;http://www.lexpress.fr/actualites/2/dispersion-d-une-manifestation-d-etudiants-au-venezuela_947747.html usage de canons à eau pour disperser une manifestation&lt;/ref&gt;, cargant o mejans de granades lacrimogènas. Quand los manifestants reagisson e contratacan (lançant de projectils de tota mena, remadant las grenadas lacrimogènas, etc.), la manifestacion pòt alara venir [[insurreccion]]. Es possible que los quita manifestants decidisson d'atacar la polícia. 
[[Fichièr:Fumigènes_dans_une_manifestation_parisienne_(2008.11.13)-Romanceor.jpg|vinheta|Fumigèns dins una manifestacion (París).]]
Quand l'afrontament dirècte amb la polícia es impossible (per de rasons de rapòrt de fòrça per exemple) o ben que lo contèxte de revòlta totala lo fa passible, los manifestants (o pilhards quitament se, a vegada, es malaisit los destriar) pòdon causir de destruire lo mobilièr urban, de capvirar de veiruras per relizar de barricadas, de trencar des veirals, etc. Se conclutz per de revòltas que seguisson de serias d'arrestacions (facilitadas pel trabalh dels policièrs en civil qu'infiltran le movement), de plaçament en garda a vista, puèi de jutjaments e de condamnacion.

Dins fòrça païses e pendent l'istòria modèrne, fòrça manifestacions s'acabèron dins un banh de sang àaprès carga de la polícia e/o de l'armada.

== Manifestacions istoricas ==

* Manifestacions mondialas contra la guèrra en Iraq (2003)
* 15 d'octobre de 2011 - de manifestacions ciutadanas son menadas dins mai de 90 païses pel mond, dins l'encastre del movement global dels Indignats. Amassan mai de 2 milions de personas.

=== Euròpa ===

==== França ====

* 11 de genièr de 2015: la « marcha republicana » es la mai granda mobilizacion de l'istòria del país, amb 3,7 milions de personas per la carrièras dins l'ensemble de país&lt;ref&gt;{{Lien web|langue=fr|titre=Marche républicaine : 3,7 millions de Français ont défilé dans tout le pays|url=http://www.rtl.fr/actu/societe-faits-divers/marche-republicaine-3-7-millions-de-francais-ont-defile-dans-tout-le-pays-7776177042|site=http://www.rtl.fr|date=11/01/2015|consulté le=12/01/2015}}&lt;/ref&gt;.24 de març de 2013: ''« La Manif pour tous »'' contra lo maridatge dels omosexuals e l'adopcion per eles. 1,4 milion de participants&lt;ref&gt;[https://twitter.com/LaManifPourTous/status/315852841296211968], Communiqué sur Twitter, 24 mars 2013.&lt;/ref&gt; segon los organizaires 300 000 segon la polícia&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131102134753/http://www.prefecturedepolice.interieur.gouv.fr/Actualites/Evenement/Communique-evaluation-du-nombre-de-participants-a-la-manif-pour-tous Communiqué de la préfecture de Police : évaluation du nombre de participants à « la Manif pour tous »]&lt;/ref&gt;.
* 4 de decembre de 1986- per le retrirada del Projècte de lei Devaquet : 1 milion de manifestants estudiants e liceans, mòrt de [[afar Malik Oussekine]].
* 24 juin [[1984]] 24 de junh de 1984- manifestacion a París per la defensa de l’escòla privada, contra lo projècta de lei d'[[Alain Savary]] sus l'Escòla laïca: 1,5 milion de manifestants segon los organizaires, 850 000 segon la polícia&lt;ref&gt;[http://www.ina.fr/economie-et-societe/education-et-enseignement/video/CAB8401870601/manifestation-ecole-privee.fr.html vidéo INA]&lt;/ref&gt;.
* 24 de febrièr de 1979: manifestacion a [[Longwy]] contra lo plan de restructuracion de la siderurgia.
* 20 de novembre de 1971: manifestacion a París pel drech a l'avortament.mai de [[1968]] - fòrça manifestacions dins l'encastre del movement de [[Mai 68]].
* 26 mars 1962 - manifestacion pel manten de l'''statu quo'' en Argeria, carrirèra d'Isly, a Argier: las fòrças de l'òrdre tiran suls manifestants fasent oficialament 46 mòrts e 150 ferrits.
* 17 d'octobre de [[1961]] - manifestacion per l'independéncia de l'Argeria, (nombrosas victimas).
* 28 de mai de 1958 - manifestacion denonciant un risc de deriva cap a un poder personal, contra lo [[Charles de Gaulle|general de Gaulle]].

[[Fichièr:Léon_Théry_place_de_l'Opéra_en_juin_1904,_Paris_en_liesse_après_sa_victoire_en_Allemagne_lors_de_la_Coupe_Gordon_Bennett.jpg|vinheta|Léon Théry plaça de l'Opèra en junh de 1904, París en finfa après sa victòria en Alemagne de Copa Gordon Bennett.]]

* 26 d'agost de 1944 - desfilat suls Camps Elisèus après la [[Batalha de París|Liberacion de París]].
* 11 de novembre de 1940: manifestacion estudianta suls Camps Elisèus a París contra l'ocupacion alemanda.
* 6 de febrièr de 1934 - manifestacions antiparlementària organizadas per las ligas d'extrèma drecha a París: 16 mòrts, 2300 ferrits.
* prima de 1907 - nombrosas manifestacions pendent la [[revòlta dels Vinhairons]] en lengadòc.
* Manifestacion del 15 de mai de 1848.

==== Espanha ====

* 12 de març de [[2004]] - De manifestacions&lt;ref&gt;{{Lien web|langue=|auteur=François Musseau|url=http://www.liberation.fr/evenement/2004/03/13/huit-millions-d-espagnols-dans-la-rue_472327|titre=Huit millions d'Espagnols dans la rue|date=13 mars 2004|éditeur=Libération|consulté le=16 septembre 2014}}
&lt;/ref&gt; dins las vilas màger espanhòlas amassèron 11400000 personas contra lo terrorisme e en omenatge a las victimas dels [[Atemptats del 11 de març de 2004 a Madrid]].
[[Fichièr:Manifestació10J-293.JPG|alt=Manifestation « Som una nació. Nosaltres decidim »|vinheta|Manifestacion independantista del 10 de julhet de 2010 a Barcelona « Som una nació. Nosaltres decidim ».]]

* 10 juillet [[2010]] - La Manifestacion « Som una nació. Nosaltres decidim » amassèt mai d'un milion de personas a [[Barcelona]] per protestar contra la senténcia del Tribunal constitucional espanhòl qu'aviá declarat anticonstitucionals d'articles de l'[[Estatut d'Autonomia de Catalonha de 2006|Etatut d'autonomia de la Catalònha]].

* 15 mai [[2011]] - La plateforma ¡Democracia Real Ya! convòca una manifestacion a la Puerta del Sol, a [[Madrid]].

* 11 de setembre de [[2013]] - una manifestacion realiza una cadena umana sur 400 km o 1600000 personas se donèron la man per unir simbolicament lo sud e lo nòrd del país. Aquesta manifestacion titulada [[Via Catalana|Via catalana]] cap l'independéncia se dabana l'11 de setembre, jorn de la [[diada]]. Es inspirada de la [[Via Baltica|Via baltica]], la cadena umana ligant [[Vílnius]]  [[Tallinn]], via [[Riga]] per demandar l'independéncia dels païses baltics lo 23 d'agost de 1989.
* 11 de setembre de [[2014]] - Una manifestacion a Barcelona per la [[diada]]. Los manifestants amassan sus 11 km dins las doas avengudas màger de Barcelona (Gran Via e Diagonal) formèron un gradàs V, sibolizant ''Votar, Volontat'' e ''Victòria''. Mai de 1800000 personas segon la ''Guardia urbana'', la dians un ambiant familial, festiu e pacifista. Aquesta manifestacion revendicava que se debane un [[Referendum d'autodeterminacion de Catalonha|Referendum sus l'autodeterminacion de la Catalònha]], lo 9 de novembre de 2014, que lo gvèrn de l'Estat espanhòl considerava illegal.

=== Africa ===

==== Tunisia ====
{{...}}
==== Argeria ====
{{...}}
==== Libia ====
{{...}}
==== Egipte ====
{{...}}
===America===
{{...}}
== Nòtas e referéncias ==
{{reflist}}</text>
      <sha1>kcjbexifmf0mhursefj78pfzmlv2gcj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476469</id>
      <parentid>2476468</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Especiari</username>
        <id>48437</id>
      </contributor>
      <origin>2476469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14115" sha1="a7p4t5ob0pi60xxm6jcihh2buddrhep" xml:space="preserve">[[Fichièr:20090129_paris_manifestation.jpg|vinheta|Lo public se forma a l'escasença d'una manifestacion.]]
[[Fichièr:Manifestation_parisienne_du_10_juin_2008.jpg|drecha|vinheta|Fòrça de gendarmeriá a l'arribada pendent una manifestacion parisiana (10 de junh de 2008.]]
[[Fichièr:Flickr_-_NewsPhoto!_-_Omsingel_De_Nederlandsche_Bank_(6).jpg|vinheta|Manifestacion pendent la crisi dels subprimes, davant la Banca dels Païses Basses.]]
Una '''manifestacion''' es subretot un aplec de personas per de festenals o d'activitats professionalas o comercialas, la comunicacion d'un eveniment (exemple: manifestacion d'art contemporanèu).

Una '''manifestacion''' es un acte collectiu se prononçant en favor o contra una opinion politica o per d'autras causas. Las accions de manifestacion pòdon inclure de blocatges. Segon l'imaginacion dels organizators se fan jos forma, entre autres, de:

* Marcha, desfilat o passacarrièra: los manifestants fan un percors mai o mens long, que pòt durar fins a de jorns o setmanas.

* Cadena umana: los manifestants se donan la man formant una longa cadena.

* ''Sit-in'' o Assetada: los manifestants demoran assetats dins un luòc fins a que en sián desalotjats, o que la demanda siá acceptada.

Las manifestacions pòdon èsser [[Pacifisme|pacificas]] o violentas, o pòdon èsser non violentas e s'acabar per d'actes violents segon las escasenças. Sovent de policièrs antinsurgents o autres organismes encargats de l'aplicacion de la lei son implicats.

Las manifestacions son uèi de movements de massa que demandan per lor organizacion de metòdes sempre mai elaborats, e per exemple de tecnicas d'informacion fòrça elaboradas&lt;ref&gt;[//fr.wikipedia.org/wiki/Christian_Harbulot Christian Harbulot], [https://web.archive.org/web/20130825114745/http://www.infoguerre.fr/edito/edito-mouvement-de-masse-et-guerre-de-linformation/ « Mouvement de masse et guerre de l’information »]&lt;/ref&gt;.

== Drechs ==
[[Fichièr:Manifs_à_londres_contre_la_guerre_en_irak.JPG|vinheta|Manifestacion a Londres en 2006 contra la guèrra en Iraq]]
[[Fichièr:Panneau_Manifestion_Machilly.JPG|vinheta|Simple rassemblement per in festenal en 2013 a [[Machilly]]]]
Dins gaireben totes los païses [[Democracia|democratics]], las leis (per exemple lo primièr amendament de la constitucion americana) permeton las manifestacions e la libertat de se regropar, que considèran coma un drech e un [[contra poder]]. 

En [[França]], dempuèi lo decret-lei del 23 d'octobre de 1935, las manifestacions sus la [[via publica]] son somesas a l'obligacion d'una declaracion prealabla indicant lo motiu de la manifestacion, lo luòc, la data e l'òra de rassemblament et l'itinerari projectat. Las autoritats pòdon demandar als organizaire de modificacions de percurs o d'orari. Pòdon interdire una manifestacion se la jutjan de natura a trebolar l'[[òrdre public]] o se las demandas van contra la lei, mas aquestas interdiccions son raras&lt;ref&gt;{{Lien web|titre=Des actions collectives et des actes quotidiens - En manifestant|url=http://www.vie-publique.fr/decouverte-institutions/citoyen/participation/action-collective-acte/manifestant.html|date=9 octobre 2013|site=vie-publique.fr|consulté le=20 mai 2016}}&lt;/ref&gt;.

Segon l'article 431-3 del Còdi Penal, ''« tot rassemblament de personas sus la via publica o dins un luòc public susceptible de portar prejudici a l'òrdre public (...) pòt èsser avalit per la fòrça publica »'' après las somacions d'usatge. Cridar a una manifestacion interdicha es considerat coma un delicte.

La manifestacion interdita es tractada pels tèxtes de l'atropament.
[[Fichièr:Jakarta_farmers_protest15.jpg|vinheta|Manifestacion altermondialista]]

== Eslogans e cançons ==
[[Fichièr:Manifestation-pref.JPG|vinheta|Manifestacion per la regularizacion dels sens papièrs a la [[Prefècte de region|prefectura de region]] a [[Rennes]], 2007]]
Los manifestants pòrtan sovent de bandairòlas, cantan de [[Cançon|cançons]], distribuïsson de rospèctus e cridan d'eslogans que lor permeton d'exprimir lor vejaire als abitants e al mèdias. Aquò permet dins unes cases a las organizacions encastrant la manifestacion de contrarotlar lo discors audible dels manifestants, e lo mòde d'expression d'aqueste discors; s'obsèrva que le sens e la forma dels eslogans cambia fòrça segon que s'agís d'una manifestacion « declatada » o « salvatja ». 

Dins l'escasença de las manifestacions « salvatjas » (i. e. espontanèas), la portada dels eslogans es plan mai larg (es « lo sistèma » entièr qu'es atacat e non pas una dicha refòrma), los eslogans mai corts, e mai dirèctament agressius&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: lo costa festiu dels cants es a vegada menorat.

Cal tanben evocar lo ròtle federator dels cants e eslogans. En efièch, permeton d'enrasigar lo movement dins una tradicion manifestanta&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: en ligam amb l’istòria, o amb un corrent de pensada&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: [[Anarquisme|anarquista]], [[Comunisme|comunista]], etc. Es sobretot marcat per de cançons, coma aquesta la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]] o de la [[Guèrra Civiu Espanhòla|Guèrra d'Espanha]], que lo ròtle es pas tant d'exprimar una revendicacion que concretisar una aparteméncia comuna un dralha determinada, d'exprimir un remembre istoric. Dins aqueste sens, lo revèrs d'aquesta foncion d'identificacion es lo risc d'una segregacion dels manifestants, segon lor cultura politica: nombre de joves protestataris son pas al corrent d'aqueste « folclòre ».

== Politica ==
En politica, las manifestacions pòdon far de revendicacions per&lt;span&gt;&lt;/span&gt;:

* la melhoracion de las condicions de vida, sovent a la crida dels [[Sindicat|sindicats]], o a l'escasença de [[Cauma|caumas]]; 
* la protestacion contra la brutalitat policièra;  
* la protestacion contra una lei, un decret, una reformal;
* la protestacion contra una tampadura d'usina o contra dels licenciaments jutjat abusius;
*&lt;span&gt;&lt;/span&gt;revendicacions politicas (exemples&lt;span&gt;&lt;/span&gt;: luta contra lo [[racisme]], lo sexisme, o luta per la demission d'un govèrn); 
* manifestacion per la [[patz]] e contra&lt;span&gt;&lt;/span&gt; la guèrra. 

== Violéncia ==
[[Fichièr:Manifestation_anarchiste_à_Paris.jpg|vinheta|Pendent de manifestacions interditas, los manifestants son sovent encagoulats.]]
En marge d’unas manifestacions, de scènas de violéncias urbanas a vegada se dabanan, pòdon èsser provocadas per de manifestants, de policièrs o de pilhards s'inserir a la confusion. An mai sovent doas ciblas principalas: la polícia per d'unes, e los edifices publics o simbòls marcands per d'autres.

Intervenent sovent en fin de manifestacion, lo moment de la dispersion es important. Quand se realiza pas pro lèu, malgrat de cridas dels organizaires e de las quitas fòrças de l'òrdre, aquestas darrièras an totas latitud per intervenir, que siá amb de canon d'aiga&lt;ref&gt;http://www.lexpress.fr/actualites/2/dispersion-d-une-manifestation-d-etudiants-au-venezuela_947747.html usage de canons à eau pour disperser une manifestation&lt;/ref&gt;, cargant o mejans de granades lacrimogènas. Quand los manifestants reagisson e contratacan (lançant de projectils de tota mena, remadant las grenadas lacrimogènas, etc.), la manifestacion pòt alara venir [[insurreccion]]. Es possible que los quita manifestants decidisson d'atacar la polícia. 
[[Fichièr:Fumigènes_dans_une_manifestation_parisienne_(2008.11.13)-Romanceor.jpg|vinheta|Fumigèns dins una manifestacion (París).]]
Quand l'afrontament dirècte amb la polícia es impossible (per de rasons de rapòrt de fòrça per exemple) o ben que lo contèxte de revòlta totala lo fa passible, los manifestants (o pilhards quitament se, a vegada, es malaisit los destriar) pòdon causir de destruire lo mobilièr urban, de capvirar de veiruras per relizar de barricadas, de trencar des veirals, etc. Se conclutz per de revòltas que seguisson de serias d'arrestacions (facilitadas pel trabalh dels policièrs en civil qu'infiltran le movement), de plaçament en garda a vista, puèi de jutjaments e de condamnacion.

Dins fòrça païses e pendent l'istòria modèrne, fòrça manifestacions s'acabèron dins un banh de sang àaprès carga de la polícia e/o de l'armada.

== Manifestacions istoricas ==

* Manifestacions mondialas contra la guèrra en Iraq (2003)
* 15 d'octobre de 2011 - de manifestacions ciutadanas son menadas dins mai de 90 païses pel mond, dins l'encastre del movement global dels Indignats. Amassan mai de 2 milions de personas.

=== Euròpa ===

==== França ====

* 11 de genièr de 2015: la « marcha republicana » es la mai granda mobilizacion de l'istòria del país, amb 3,7 milions de personas per la carrièras dins l'ensemble de país&lt;ref&gt;{{Lien web|langue=fr|titre=Marche républicaine : 3,7 millions de Français ont défilé dans tout le pays|url=http://www.rtl.fr/actu/societe-faits-divers/marche-republicaine-3-7-millions-de-francais-ont-defile-dans-tout-le-pays-7776177042|site=http://www.rtl.fr|date=11/01/2015|consulté le=12/01/2015}}&lt;/ref&gt;.24 de març de 2013: ''« La Manif pour tous »'' contra lo maridatge dels omosexuals e l'adopcion per eles. 1,4 milion de participants&lt;ref&gt;[https://twitter.com/LaManifPourTous/status/315852841296211968], Communiqué sur Twitter, 24 mars 2013.&lt;/ref&gt; segon los organizaires 300 000 segon la polícia&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131102134753/http://www.prefecturedepolice.interieur.gouv.fr/Actualites/Evenement/Communique-evaluation-du-nombre-de-participants-a-la-manif-pour-tous Communiqué de la préfecture de Police : évaluation du nombre de participants à « la Manif pour tous »]&lt;/ref&gt;.
* 4 de decembre de 1986- per le retrirada del Projècte de lei Devaquet : 1 milion de manifestants estudiants e liceans, mòrt de [[afar Malik Oussekine]].
* 24 juin [[1984]] 24 de junh de 1984- manifestacion a París per la defensa de l’escòla privada, contra lo projècta de lei d'[[Alain Savary]] sus l'Escòla laïca: 1,5 milion de manifestants segon los organizaires, 850 000 segon la polícia&lt;ref&gt;[http://www.ina.fr/economie-et-societe/education-et-enseignement/video/CAB8401870601/manifestation-ecole-privee.fr.html vidéo INA]&lt;/ref&gt;.
* 24 de febrièr de 1979: manifestacion a [[Longwy]] contra lo plan de restructuracion de la siderurgia.
* 20 de novembre de 1971: manifestacion a París pel drech a l'avortament.mai de [[1968]] - fòrça manifestacions dins l'encastre del movement de [[Mai 68]].
* 26 mars 1962 - manifestacion pel manten de l'''statu quo'' en Argeria, carrirèra d'Isly, a Argier: las fòrças de l'òrdre tiran suls manifestants fasent oficialament 46 mòrts e 150 ferrits.
* 17 d'octobre de [[1961]] - manifestacion per l'independéncia de l'Argeria, (nombrosas victimas).
* 28 de mai de 1958 - manifestacion denonciant un risc de deriva cap a un poder personal, contra lo [[Charles de Gaulle|general de Gaulle]].

[[Fichièr:Léon_Théry_place_de_l'Opéra_en_juin_1904,_Paris_en_liesse_après_sa_victoire_en_Allemagne_lors_de_la_Coupe_Gordon_Bennett.jpg|vinheta|Léon Théry plaça de l'Opèra en junh de 1904, París en finfa après sa victòria en Alemagne de Copa Gordon Bennett.]]

* 26 d'agost de 1944 - desfilat suls Camps Elisèus après la [[Batalha de París|Liberacion de París]].
* 11 de novembre de 1940: manifestacion estudianta suls Camps Elisèus a París contra l'ocupacion alemanda.
* 6 de febrièr de 1934 - manifestacions antiparlementària organizadas per las ligas d'extrèma drecha a París: 16 mòrts, 2300 ferrits.
* prima de 1907 - nombrosas manifestacions pendent la [[revòlta dels Vinhairons]] en lengadòc.
* Manifestacion del 15 de mai de 1848.

==== Espanha ====

* 12 de març de [[2004]] - De manifestacions&lt;ref&gt;{{Lien web|langue=|auteur=François Musseau|url=http://www.liberation.fr/evenement/2004/03/13/huit-millions-d-espagnols-dans-la-rue_472327|titre=Huit millions d'Espagnols dans la rue|date=13 mars 2004|éditeur=Libération|consulté le=16 septembre 2014}}
&lt;/ref&gt; dins las vilas màger espanhòlas amassèron 11400000 personas contra lo terrorisme e en omenatge a las victimas dels [[Atemptats del 11 de març de 2004 a Madrid]].
[[Fichièr:Manifestació10J-293.JPG|alt=Manifestation « Som una nació. Nosaltres decidim »|vinheta|Manifestacion independantista del 10 de julhet de 2010 a Barcelona « Som una nació. Nosaltres decidim ».]]

* 10 juillet [[2010]] - La Manifestacion « Som una nació. Nosaltres decidim » amassèt mai d'un milion de personas a [[Barcelona]] per protestar contra la senténcia del Tribunal constitucional espanhòl qu'aviá declarat anticonstitucionals d'articles de l'[[Estatut d'Autonomia de Catalonha de 2006|Etatut d'autonomia de la Catalònha]].

* 15 mai [[2011]] - La plateforma ¡Democracia Real Ya! convòca una manifestacion a la Puerta del Sol, a [[Madrid]].

* 11 de setembre de [[2013]] - una manifestacion realiza una cadena umana sur 400 km o 1600000 personas se donèron la man per unir simbolicament lo sud e lo nòrd del país. Aquesta manifestacion titulada [[Via Catalana|Via catalana]] cap l'independéncia se dabana l'11 de setembre, jorn de la [[diada]]. Es inspirada de la [[Via Baltica|Via baltica]], la cadena umana ligant [[Vílnius]]  [[Tallinn]], via [[Riga]] per demandar l'independéncia dels païses baltics lo 23 d'agost de 1989.
* 11 de setembre de [[2014]] - Una manifestacion a Barcelona per la [[diada]]. Los manifestants amassan sus 11 km dins las doas avengudas màger de Barcelona (Gran Via e Diagonal) formèron un gradàs V, sibolizant ''Votar, Volontat'' e ''Victòria''. Mai de 1800000 personas segon la ''Guardia urbana'', la dians un ambiant familial, festiu e pacifista. Aquesta manifestacion revendicava que se debane un [[Referendum d'autodeterminacion de Catalonha|Referendum sus l'autodeterminacion de la Catalònha]], lo 9 de novembre de 2014, que lo gvèrn de l'Estat espanhòl considerava illegal.

=== Africa ===

==== Tunisia ====
{{...}}
==== Argeria ====
{{...}}
==== Libia ====
{{...}}
==== Egipte ====
{{...}}
===America===
{{...}}
== Nòtas e referéncias ==
{{reflist}}</text>
      <sha1>a7p4t5ob0pi60xxm6jcihh2buddrhep</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sason eissucha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168616</id>
    <revision>
      <id>2476418</id>
      <parentid>2367710</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T14:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="681" sha1="jnvbb0qwdvkba0tk5rnk7a2u3r5ccmn" xml:space="preserve">[[File:Oldoinyolengai.jpg|thumb|right|[[Savana]] [[africa]]na durant la sason eissucha.]]

La '''sason eissucha''' (ò '''sason seca''') es una [[sason]] qu'existís dins lei [[clima tropicau|climas tropicaus]]. Es caracterizada per una demenicion importanta dei [[Precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] e es seguida per la [[sason umida]]. Sa durada varia segon lei regions mai, d'un biais generau, aumenta amb la distància a l'[[eqüator terrèstre|eqüator]].

== Liames intèrnes ==

* [[Clima tropicau]].
* [[Sason umida]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

[[Categoria:Sason]]
[[Categoria:Sason meteorologica]]
[[Categoria:Climatologia]]</text>
      <sha1>jnvbb0qwdvkba0tk5rnk7a2u3r5ccmn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476419</id>
      <parentid>2476418</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T14:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="707" sha1="8dzbhvonjy8y3wj66iipjjhwwuw8znh" xml:space="preserve">{{Dialècte Provençau}}

[[File:Oldoinyolengai.jpg|thumb|right|[[Savana]] [[africa]]na durant la sason eissucha.]]

La '''sason eissucha''' (ò '''sason seca''') es una [[sason]] qu'existís dins lei [[clima tropicau|climas tropicaus]]. Es caracterizada per una demenicion importanta dei [[Precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] e es seguida per la [[sason umida]]. Sa durada varia segon lei regions mai, d'un biais generau, aumenta amb la distància a l'[[eqüator terrèstre|eqüator]].

== Liames intèrnes ==

* [[Clima tropicau]].
* [[Sason umida]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

[[Categoria:Sason]]
[[Categoria:Sason meteorologica]]
[[Categoria:Climatologia]]</text>
      <sha1>8dzbhvonjy8y3wj66iipjjhwwuw8znh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sason umida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168619</id>
    <revision>
      <id>2476420</id>
      <parentid>2367711</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T14:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="669" sha1="b1y8gvk38bbi8di58ydlfxfrv598rlg" xml:space="preserve">{{Dialècte Provençau}}

[[File:Voiture pendant la saison de pluie au Tchad.webm|thumb|Sason umida en [[Chad]]]]

La '''sason umida''' es una [[sason]] qu'existís dins lei [[clima tropicau|climas tropicaus]]. Es caracterizada per una aumentacion, de còps fòrça importanta, dei precipitacions e es seguida per la [[sason eissucha]]. Sa durada varia segon lei regions mai, d'un biais generau, aumenta a proximitat de l'[[eqüator terrèstre|eqüator]].

== Liames intèrnes ==

* [[Clima tropicau]].
* [[Sason eissucha]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

[[Categoria:Sason]]
[[Categoria:Sason meteorologica]]
[[Categoria:Climatologia]]</text>
      <sha1>b1y8gvk38bbi8di58ydlfxfrv598rlg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abé</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174725</id>
    <revision>
      <id>2476474</id>
      <parentid>2344826</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:55:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <comment>/* Localisacion e dialèctes */</comment>
      <origin>2476474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1029" sha1="4huvlkg6pn119sgmkabs0tjkb4rbcvw" xml:space="preserve">{{Infobox Lenga
|Lenga=Abé
|País=[[Còsta d'Evòri]]
|Regions=[[Africa]]
|personas=170 000
|n=
|tipologia=
|familha=[[lengas nigèrocongolesas]]&lt;br /&gt;&amp;nbsp;[[lengas kwa]]?&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;lengas nyo&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;abé
|academia=
|status=
|iso-1=
|iso-2=
|iso-3=aba
|iso-6=
|iso-6P=
|mòstra=
}}
L''''abé''' (o abbe, abbey) es una [[lengas kwa|lenga kwa]] parlada en [[Còsta d'Evòri]].

== Localisacion e dialèctes ==
L'abé es parlat dins lo departament d'Ogboba, dins la region d'Agnéby-Tiassa qu'es restacada al district de las Lagunas.&lt;ref name=&quot;MG6&quot;&gt;Mel Gnamba 1983, p. 6.&lt;/ref&gt;

== Notas e referéncias ==
&lt;references/&gt;
== Fonts ==
* {{fr}} Bertin Mel Gnamba, 1983, ''[https://web.archive.org/web/20210925094150/http://greenstone.lecames.org/collect/thefe/index/assoc/HASH01f1.dir/CS_01230.pdf Le Verbe adioukrou: étude morphologique et syntaxique]'', tèsa, Abidjan.

{{Paleta lengas kwa}}
{{Portal Lengas}}

[[Categoria:Inventari de lengas]]
[[Categoria:Lenga kwa]]
[[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>4huvlkg6pn119sgmkabs0tjkb4rbcvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Las Toèlas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>196317</id>
    <revision>
      <id>2476462</id>
      <parentid>2432677</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T08:10:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>La Toscane Occitane</username>
        <id>58901</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Mise à jour d'url</comment>
      <origin>2476462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1666" sha1="aled55p0a9utpakayb0ozj1ddsuf67x" xml:space="preserve">{{Dialècte Lengadocian}}
[[Imatge:Briatexte Place a couverts 3.JPG|vinheta|Plaça a cobèrts de Britèsta, bastida fondada sus las roïnas de Las Toèlas.]]
'''Las Toèlas''' (''Les Touelles'' o ''Les Toueilles'' en [[francés]]) èra un [[castèl]] e [[vilatge]] del [[vescomtat de Lautrèc]] ([[contrada]] de [[Lautrequés]], en [[Albigés]]) situat sul territòri actual de [[Britèsta]], dins [[Tarn (departament)|Tarn]].

Aquela abitacion, alara domèni de [[Fredòl de Lautrèc]]{{exp|''Fresol''?}} e aparentament aderenta al [[catarisme]], foguèt [[Sètge de Las Toèlas|assetjada e rasada]] en [[genièr]]&lt;ref&gt;Malcolm Barber. [https://gnosis.study/library/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B8%D0%B5%20%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/ENG/Barber%20M.%20-%20The%20Cathars.%20Dualist%20Heretics%20in%20Languedoc%20in%20the%20High%20Middle%20Ages.pdf The Cathars. Dualist Heretics in Languedoc in the High Middle Ages]&lt;/ref&gt; de [[1212]] per [[Simon de Montfòrt]] e son fraire [[Gui de Montfòrt|Gui]], e sos abitants foguèron massacrats.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=dJRNAAAAMAAJ&amp;pg=PA22 Revue historique, scientifique &amp; littéraire du département du ..., Volume 15]&lt;/ref&gt; La [[bastida]] de [[Britèsta]] foguèt fondada sus las roïnas en [[1287]]&lt;ref&gt;[https://www.la-toscane-occitane.com/visiter/villes-villages/briatexte/ Briatexte, bastide authentique aux portes de Graulhet]&lt;/ref&gt;.

==Referéncias==
&lt;references/&gt;

==Veire tanben==
{{Multibendèl|Portal geografia|Portal istòria|Portal Tarn}}

[[Categoria:Lautrequés]]
[[Categoria:Crosada dels Albigeses]]
[[Categoria:Tarn]]</text>
      <sha1>aled55p0a9utpakayb0ozj1ddsuf67x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Armistici de Mudros</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199490</id>
    <revision>
      <id>2476425</id>
      <timestamp>2025-06-29T17:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>Creacion de la pagina amb « {{Dialècte Gascon}}  L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de ... »</comment>
      <origin>2476425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="894" sha1="eaiykjb57m3k2hp2nim6b9kx5nmsd63" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}

L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de [[Mesopotamia]]. Tà previéner trobles populars, los Aliats obtienón tanben lo dret d'aucupar las províncias armenianas deu nòrd-èst [[anatolia|anatolian]]. Enfin, las rèstas de l'armada otomana estón desmobilizadas.

== Ligams intèrnes ==

* [[Tractat de Lausana]].
* [[Tractat de Sèvres]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Semih Vaner, ''La Turquie'', Fayard, 2005.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>eaiykjb57m3k2hp2nim6b9kx5nmsd63</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476426</id>
      <parentid>2476425</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T17:25:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="932" sha1="5d4yor4apqkzvkztc5411qgf07tzyzm" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}

L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de [[Mesopotamia]]. Tà previéner trobles populars, los Aliats obtienón tanben lo dret d'aucupar las províncias armenianas deu nòrd-èst [[anatolia|anatolian]]. Enfin, las rèstas de l'armada otomana estón desmobilizadas.

== Ligams intèrnes ==

* [[Tractat de Lausana]].
* [[Tractat de Sèvres]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Semih Vaner, ''La Turquie'', Fayard, 2005.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

{{DEFAULTSORT:Mudros, Armistici de}}</text>
      <sha1>5d4yor4apqkzvkztc5411qgf07tzyzm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476427</id>
      <parentid>2476426</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T17:26:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476427</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1055" sha1="odvd4s5gssk0impt5jmvivv3vesvne5" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}

[[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|right|Partatges de l'[[Empèri Otoman]] en [[1920]]-[[1923]].]]

L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de [[Mesopotamia]]. Tà previéner trobles populars, los Aliats obtienón tanben lo dret d'aucupar las províncias armenianas deu nòrd-èst [[anatolia|anatolian]]. Enfin, las rèstas de l'armada otomana estón desmobilizadas.

== Ligams intèrnes ==

* [[Tractat de Lausana]].
* [[Tractat de Sèvres]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Semih Vaner, ''La Turquie'', Fayard, 2005.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

{{DEFAULTSORT:Mudros, Armistici de}}</text>
      <sha1>odvd4s5gssk0impt5jmvivv3vesvne5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476428</id>
      <parentid>2476427</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T17:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="932" sha1="5d4yor4apqkzvkztc5411qgf07tzyzm" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}

L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de [[Mesopotamia]]. Tà previéner trobles populars, los Aliats obtienón tanben lo dret d'aucupar las províncias armenianas deu nòrd-èst [[anatolia|anatolian]]. Enfin, las rèstas de l'armada otomana estón desmobilizadas.

== Ligams intèrnes ==

* [[Tractat de Lausana]].
* [[Tractat de Sèvres]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Semih Vaner, ''La Turquie'', Fayard, 2005.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

{{DEFAULTSORT:Mudros, Armistici de}}</text>
      <sha1>5d4yor4apqkzvkztc5411qgf07tzyzm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476429</id>
      <parentid>2476428</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T17:29:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476429</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="974" sha1="ka3stsclv0m44657vrhb91np3ss2spk" xml:space="preserve">{{Dialècte Gascon}}

L’'''armistici de Mudros''' es un tractat signat lo 30 d'octòbre de [[1918]] enter l'[[Empèri Otoman]] e los Aliats de l'Ententa. Èra ua capitulacion desguisada de l'Empèri pr'amor que las fòrças otomanas èran largament destrusidas. [[Constantinòple]] acceptè donc l'ocupacion pels Aliats de la region deus Estrets, de [[Batumi]], deus tunèls daus [[monts Taurus]] e l'evacuacion de [[Hejaz]], de [[Iemèn]], de [[Siria]] e de [[Mesopotamia]]. Tà previéner trobles populars, los Aliats obtienón tanben lo dret d'aucupar las províncias [[Armenia|armenianas]] deu nòrd-èst [[anatolia|anatolian]]. Enfin, las rèstas de l'[[Fòrças armadas otomanas|armada otomana]] estón desmobilizadas.

== Ligams intèrnes ==

* [[Tractat de Lausana]].
* [[Tractat de Sèvres]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Semih Vaner, ''La Turquie'', Fayard, 2005.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;

{{DEFAULTSORT:Mudros, Armistici de}}</text>
      <sha1>ka3stsclv0m44657vrhb91np3ss2spk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lost Frequencies</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199491</id>
    <revision>
      <id>2476431</id>
      <timestamp>2025-06-29T18:41:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <comment>Creacion de la pagina amb « [[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016]] '''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a Brussèlas (Belgica), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Ara You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes... »</comment>
      <origin>2476431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="550" sha1="dd28g4vrvmur3shcbi4hu68j3lwf5dy" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a Brussèlas (Belgica), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Ara You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.</text>
      <sha1>dd28g4vrvmur3shcbi4hu68j3lwf5dy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476432</id>
      <parentid>2476431</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:41:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>2476432</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="568" sha1="ovykkqguxg1mwpoorrr4iowxo4fu931" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|200px|thumb|right|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a Brussèlas (Belgica), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Ara You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.</text>
      <sha1>ovykkqguxg1mwpoorrr4iowxo4fu931</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476433</id>
      <parentid>2476432</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>2476433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="577" sha1="pv7g65op7h1c8s86vp1efpgsenayztj" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|200px|thumb|right|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016.]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a [[Brussèlas]] ([[Belgica]]), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Ara You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.</text>
      <sha1>pv7g65op7h1c8s86vp1efpgsenayztj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476434</id>
      <parentid>2476433</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:45:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>2476434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="784" sha1="866gx91aimfls040umlhgkxi87lp32x" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|200px|thumb|right|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016.]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a [[Brussèlas]] ([[Belgica]]), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Ara You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.

[[Categoria:Naissença en 1993]]
[[Categoria:Discjòquei]]
[[categoria:house]]
[[Categoria:musica electronica]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2010]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2020]]</text>
      <sha1>866gx91aimfls040umlhgkxi87lp32x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476435</id>
      <parentid>2476434</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:48:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>2476435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="784" sha1="epk7wgedzb0g1gp34ggbyuhrbfnx7sr" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|200px|thumb|right|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016.]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a [[Brussèlas]] ([[Belgica]]), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Are You With Me'' del cantaire [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.

[[Categoria:Naissença en 1993]]
[[Categoria:Discjòquei]]
[[categoria:house]]
[[Categoria:musica electronica]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2010]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2020]]</text>
      <sha1>epk7wgedzb0g1gp34ggbyuhrbfnx7sr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476436</id>
      <parentid>2476435</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T18:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Raymond Trencavel</username>
        <id>26125</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>2476436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="850" sha1="pdhg6yebcrd5e705t4jb0km9np7j7tj" xml:space="preserve">[[Imatge:2016 Open Beatz - Lost Frequencies - by 2eight -DSC 5145.jpg|200px|thumb|right|Lost Frequencies (Felix De Laet) en 2016.]]
'''Felix De Laet''', dich '''Lost Frequencies''', nascut lo 30 de novembre de 1993 a [[Brussèlas]] ([[Belgica]]), es un discjoquei e compositor bèlga de [[musica electronica]]. En 2014, son adobament [[Musica electronica|electro]] del [[single]] ''Are You With Me'' del cantaire de [[Musica country|country]] [[Estats Units d'America|american]] [[Easton Corbin]] ven l'un dels mai gròsses tubes de l'annada dins mantunes païses d'[[Euròpa]] ([[Occitània]] compresa), çò que lança sa carrièra musicala.

[[Categoria:Naissença en 1993]]
[[Categoria:Discjòquei]]
[[categoria:house]]
[[Categoria:musica electronica]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2010]]
[[Categoria:Musica electronica dels ans 2020]]</text>
      <sha1>pdhg6yebcrd5e705t4jb0km9np7j7tj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Capitulacions de l'Emperi Otoman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199492</id>
    <revision>
      <id>2476439</id>
      <timestamp>2025-06-29T19:19:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>Creacion de la pagina amb « {{Dialècte Vivaroaupenc}}  Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencion reglant l'estatut dels estrangiers en conferissent de drechs als estrangiers e als [[cònsol (diplomacia)|cònsols]]. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los cònsols a una clientela locala compausaa de cr... »</comment>
      <origin>2476439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1424" sha1="fbnwt2u1mnn79vk5lumww50b5cl2y4l" xml:space="preserve">{{Dialècte Vivaroaupenc}}

Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencion reglant l'estatut dels estrangiers en conferissent de drechs als estrangiers e als [[cònsol (diplomacia)|cònsols]]. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los cònsols a una clientela locala compausaa de [[cristianisme|crestians]] e de [[judaïsme|judieus]] orientaus. Puei, amb lo declin de l'Emperi, las capitulacions venguèron un mejan ingeréncia dins sos afars internes. Lo sistèma foguèt donc denonciat lo 9 de setembre de [[1914]] e definitivament abolit per lo [[tractat de Lausana]] en [[1923]].

== Ligams internes ==

* [[Emperi Otoman]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, ''La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) In : France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Presses de l’Ifpo, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Géraud Poumarède, « Négocier près la Sublime Porte. Jalons pour une nouvelle histoire des capitulations franco-ottomanes », dins Lucien Bély (dir.), ''L'Invention de la diplomatie : Moyen Âge - Temps modernes'', París, Presses universitaires de France, 1998, pp. 71-85.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>fbnwt2u1mnn79vk5lumww50b5cl2y4l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476440</id>
      <parentid>2476439</parentid>
      <timestamp>2025-06-29T19:20:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <origin>2476440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1643" sha1="rgevb01t08ccdccv2hqvjik17qleo6r" xml:space="preserve">{{Dialècte Vivaroaupenc}}

[[Fichièr:16th century copy of the 1569 Capitulations between Charles IX and Selim II.jpg|thumb|Texte d'un acòrdi de capitulacion negociat en [[1569]] entre l'[[Emperi Otoman]] e lo [[França|Reiaume de França]].]]

Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencion reglant l'estatut dels estrangiers en conferissent de drechs als estrangiers e als [[cònsol (diplomacia)|cònsols]]. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los cònsols a una clientela locala compausaa de [[cristianisme|crestians]] e de [[judaïsme|judieus]] orientaus. Puei, amb lo declin de l'Emperi, las capitulacions venguèron un mejan ingeréncia dins sos afars internes. Lo sistèma foguèt donc denonciat lo 9 de setembre de [[1914]] e definitivament abolit per lo [[tractat de Lausana]] en [[1923]].

== Ligams internes ==

* [[Emperi Otoman]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, ''La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) In : France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Presses de l’Ifpo, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Géraud Poumarède, « Négocier près la Sublime Porte. Jalons pour une nouvelle histoire des capitulations franco-ottomanes », dins Lucien Bély (dir.), ''L'Invention de la diplomatie : Moyen Âge - Temps modernes'', París, Presses universitaires de France, 1998, pp. 71-85.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>rgevb01t08ccdccv2hqvjik17qleo6r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476447</id>
      <parentid>2476440</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:20:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Novaria85</username>
        <id>38779</id>
      </contributor>
      <origin>2476447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1647" sha1="4mqk9v79e4a7d0hffvpc0bpnz50f7kc" xml:space="preserve">{{Dialècte Vivaroaupenc}}

[[Fichièr:16th century copy of the 1569 Capitulations between Charles IX and Selim II.jpg|thumb|Texte d'un acòrdi de capitulacion negociat en [[1569]] entre l'[[Emperi Otoman]] e lo [[França|Reiaume de França]].]]

Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencions reglant l'estatut dels estrangiers en li conferissent de drechs. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los [[Cònsol (diplomacia)|cònsols]] encharjats de lor aplicacion a una clientela locala compausaa de [[cristianisme|crestians]] e de [[judaïsme|judieus]] orientaus. Puei, amb lo declin de l'Emperi, las capitulacions venguèron un mejan d'ingeréncia dins sos afars internes. Lo sistèma foguèt donc denonciat lo 9 de setembre de [[1914]] e definitivament abolit per lo [[tractat de Lausana]] en [[1923]].

== Ligams internes ==

* [[Emperi Otoman]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, ''La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) In : France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Presses de l’Ifpo, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Géraud Poumarède, « Négocier près la Sublime Porte. Jalons pour une nouvelle histoire des capitulations franco-ottomanes », dins Lucien Bély (dir.), ''L'Invention de la diplomatie : Moyen Âge - Temps modernes'', París, Presses universitaires de France, 1998, pp. 71-85.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>4mqk9v79e4a7d0hffvpc0bpnz50f7kc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476448</id>
      <parentid>2476447</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:20:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Novaria85</username>
        <id>38779</id>
      </contributor>
      <origin>2476448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1657" sha1="hzxc8x23p3rpyt69y9bb0qcj6br4g0p" xml:space="preserve">{{Dialècte Vivaroaupenc}}

[[Fichièr:16th century copy of the 1569 Capitulations between Charles IX and Selim II.jpg|thumb|Texte d'un acòrdi de capitulacion negociat en [[1569]] entre l'[[Emperi Otoman]] e lo [[França|Reiaume de França]].]]

Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencions reglant l'estatut dels estrangiers en li conferissent de drechs. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los [[Cònsol (diplomacia)|cònsols]] encharjats de lor aplicacion a una clientela locala compausaa de [[cristianisme|crestians]] e de [[judaïsme|judieus]] orientaus. Puei, amb lo declin de l'Emperi, las capitulacions venguèron en partia un mejan d'ingeréncia dins sos afars internes. Lo sistèma foguèt donc denonciat lo 9 de setembre de [[1914]] e definitivament abolit per lo [[tractat de Lausana]] en [[1923]].

== Ligams internes ==

* [[Emperi Otoman]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, ''La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) In : France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Presses de l’Ifpo, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Géraud Poumarède, « Négocier près la Sublime Porte. Jalons pour une nouvelle histoire des capitulations franco-ottomanes », dins Lucien Bély (dir.), ''L'Invention de la diplomatie : Moyen Âge - Temps modernes'', París, Presses universitaires de France, 1998, pp. 71-85.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>hzxc8x23p3rpyt69y9bb0qcj6br4g0p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476450</id>
      <parentid>2476448</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:28:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Novaria85</username>
        <id>38779</id>
      </contributor>
      <origin>2476450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1649" sha1="4s54etbkmm8m4x9y5iiva03e2pkwu3b" xml:space="preserve">{{Dialècte Vivaroaupenc}}

[[Fichièr:16th century copy of the 1569 Capitulations between Charles IX and Selim II.jpg|thumb|Texte d'un acòrdi de capitulacion negociat en [[1569]] entre l'[[Emperi Otoman]] e lo [[França|Reiaume de França]].]]

Las '''Capitulacions de l'Emperi Otoman''' son un ensemble de convencions reglant l'estatut dels estrangiers en li conferissent de drechs. Aquelos avantatges èran estats donats per favorizar l'installacion de marchands e lo desvolopament dels chambis [[comèrci|comerciaus]]. Pasmens, lo sistèma foguèt rapidament estendut per los [[Cònsol (diplomacia)|cònsols]] encharjats de lor aplicacion a una clientela locala compausaa de [[cristianisme|crestians]] e de [[judaïsme|judieus]] orientaus. Puei, amb lo declin de l'Emperi, las capitulacions venguèron en partia un mejan d'ingeréncia dins sos afars internes. Foguèron donc denonciaas lo 9 de setembre de [[1914]] e definitivament abolias per lo [[tractat de Lausana]] en [[1923]].

== Ligams internes ==

* [[Emperi Otoman]].

== Bibliografia ==

* '''[[francés|(fr)]]''' Jean-David Mizrahi, ''La France et sa politique de mandat en Syrie et au Liban (1920-1939) In : France, Syrie et Liban 1918-1946 : Les ambiguïtés et les dynamiques de la relation mandataire'', Presses de l’Ifpo, 2002.
* '''[[francés|(fr)]]''' Géraud Poumarède, « Négocier près la Sublime Porte. Jalons pour une nouvelle histoire des capitulations franco-ottomanes », dins Lucien Bély (dir.), ''L'Invention de la diplomatie : Moyen Âge - Temps modernes'', París, Presses universitaires de France, 1998, pp. 71-85.

== Nòtas e referéncias ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>4s54etbkmm8m4x9y5iiva03e2pkwu3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Capitulacions de l'Empèri Otoman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199493</id>
    <redirect title="Capitulacions de l&#039;Emperi Otoman" />
    <revision>
      <id>2476441</id>
      <timestamp>2025-06-29T19:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nicolas Eynaud</username>
        <id>6858</id>
      </contributor>
      <comment>Redireccion cap a [[Capitulacions de l'Emperi Otoman]]</comment>
      <origin>2476441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" sha1="sdofogw7bdl2499iirb3ht9e5kre7xm" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Capitulacions de l'Emperi Otoman]]</text>
      <sha1>sdofogw7bdl2499iirb3ht9e5kre7xm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ogboba</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199494</id>
    <revision>
      <id>2476451</id>
      <timestamp>2025-06-30T06:36:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <comment>Crèa en tradusissent la pagina « [[:it:Special:Redirect/revision/136458161|Agboville]] »</comment>
      <origin>2476451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="724" sha1="54y4e4h4v165egn09k8qbbnoufikjas" xml:space="preserve">'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra.

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]].
[[Categoria:Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>54y4e4h4v165egn09k8qbbnoufikjas</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476452</id>
      <parentid>2476451</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:42:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="786" sha1="r2zod9rexei31waentnmqwbr6l6982r" xml:space="preserve">'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra.

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>r2zod9rexei31waentnmqwbr6l6982r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476453</id>
      <parentid>2476452</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:46:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1652" sha1="ste1c8lxs1shaykssgvvjfccpcbadph" xml:space="preserve">{{Infobox Vila
 | carta            = in
 | nom              = Ogboba
 | nom2             = ''Agboville''
 | nom de division1 = [[Estat]]
 | division1        = [[Còsta d'Evòri]]
 | nom de division2 = [[Districte]]
 | division2       = [[Lagunas]]
 | nom de division3 = [[Region]]
 | division3        = [[Anhebi e Tiassa]]
 | nom de division4 = [[Departament]]
 | division4        = [[Departament d'Ogboba|Ogboba]]
 | títol populacion = Populacion
 | populacion       = 85409
 | annada-pop       = 2021
 | imatge           = RCI-Abengourou-Cour_Royale_de_l'Indénié.jpg
 | talha imatge     =
 | legenda          = Cort reiala d’Endenhe
 }}
'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra. A una populacion de {{formatnum:85409}} abitants (recensament de 2021). La [[sosprefectura d'Ogboba|sosprefectura]] a {{formatnum:135082}} abitants, e lo [[departament d'Ogboba|departament]] {{formatnum:384340}} abitants.

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>ste1c8lxs1shaykssgvvjfccpcbadph</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476470</id>
      <parentid>2476453</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1584" sha1="jzykvg6qpfu7ey813k6jn4y50af924h" xml:space="preserve">{{Infobox Vila
 | carta            = in
 | nom              = Ogboba
 | nom2             = ''Agboville''
 | nom de division1 = [[Estat]]
 | division1        = [[Còsta d'Evòri]]
 | nom de division2 = [[Districte]]
 | division2       = [[Lagunas]]
 | nom de division3 = [[Region]]
 | division3        = [[Anhebi e Tiassa]]
 | nom de division4 = [[Departament]]
 | division4        = [[Departament d'Ogboba|Ogboba]]
 | títol populacion = Populacion
 | populacion       = 85409
 | annada-pop       = 2021
 | imatge           = 
 | talha imatge     =
 | legenda          = 
 }}
'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra. A una populacion de {{formatnum:85409}} abitants (recensament de 2021). La [[sosprefectura d'Ogboba|sosprefectura]] a {{formatnum:135082}} abitants, e lo [[departament d'Ogboba|departament]] {{formatnum:384340}} abitants.

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>jzykvg6qpfu7ey813k6jn4y50af924h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476471</id>
      <parentid>2476470</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:51:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1641" sha1="0mvbdtqb64u9561fahso2b5p4pbazio" xml:space="preserve">{{Infobox Vila
 | carta            = in
 | nom              = Ogboba
 | nom2             = ''Agboville''
 | nom de division1 = [[Estat]]
 | division1        = [[Còsta d'Evòri]]
 | nom de division2 = [[Districte]]
 | division2       = [[Lagunas]]
 | nom de division3 = [[Region]]
 | division3        = [[Anhebi e Tiassa]]
 | nom de division4 = [[Departament]]
 | division4        = [[Departament d'Ogboba|Ogboba]]
 | títol populacion = Populacion
 | populacion       = 85409
 | annada-pop       = 2021
 | imatge           = La_Mairie_d’Agboville_04.jpg
 | talha imatge     =
 | legenda          = Ostal de la comuna d'Ogboba
 }}
'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra. A una populacion de {{formatnum:85409}} abitants (recensament de 2021). La [[sosprefectura d'Ogboba|sosprefectura]] a {{formatnum:135082}} abitants, e lo [[departament d'Ogboba|departament]] {{formatnum:384340}} abitants.

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>0mvbdtqb64u9561fahso2b5p4pbazio</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476472</id>
      <parentid>2476471</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:53:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476472</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1959" sha1="kyvmomxd00oa0qzxgnafkccaav5fpfw" xml:space="preserve">{{Infobox Vila
 | carta            = in
 | nom              = Ogboba
 | nom2             = ''Agboville''
 | nom de division1 = [[Estat]]
 | division1        = [[Còsta d'Evòri]]
 | nom de division2 = [[Districte]]
 | division2       = [[Lagunas]]
 | nom de division3 = [[Region]]
 | division3        = [[Anhebi e Tiassa]]
 | nom de division4 = [[Departament]]
 | division4        = [[Departament d'Ogboba|Ogboba]]
 | títol populacion = Populacion
 | populacion       = 85409
 | annada-pop       = 2021
 | imatge           = La_Mairie_d’Agboville_04.jpg
 | talha imatge     =
 | legenda          = Ostal de la comuna d'Ogboba
 }}
'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra. A una populacion de {{formatnum:85409}} abitants (recensament de 2021). La [[sosprefectura d'Ogboba|sosprefectura]] a {{formatnum:135082}} abitants, e lo [[departament d'Ogboba|departament]] {{formatnum:384340}} abitants.&lt;ref&gt;ANS. [https://rp2021.anstat.ci/wp-content/uploads/2025/04/Repertoire-des-Localites-Agneby-Tiassa.pdf ''Recensement général de la population et de l'habitat 2021. Répertoire des localités.Région de l’Agnéby-Tiassa.]'' Cocody : Agence nationale de la statistique, 2024.&lt;/ref&gt;

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

==Referéncias==
&lt;references /&gt;
[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>kyvmomxd00oa0qzxgnafkccaav5fpfw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476473</id>
      <parentid>2476472</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T11:54:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1960" sha1="ixlqacqacfxzi9uz53mr4agq72ficoc" xml:space="preserve">{{Infobox Vila
 | carta            = in
 | nom              = Ogboba
 | nom2             = ''Agboville''
 | nom de division1 = [[Estat]]
 | division1        = [[Còsta d'Evòri]]
 | nom de division2 = [[Districte]]
 | division2       = [[Lagunas]]
 | nom de division3 = [[Region]]
 | division3        = [[Anhebi e Tiassa]]
 | nom de division4 = [[Departament]]
 | division4        = [[Departament d'Ogboba|Ogboba]]
 | títol populacion = Populacion
 | populacion       = 85409
 | annada-pop       = 2021
 | imatge           = La_Mairie_d’Agboville_04.jpg
 | talha imatge     =
 | legenda          = Ostal de la comuna d'Ogboba
 }}
'''Ogboba''' (nom en lenga agbe, ''Agboville'' en francés) es una ciutat de la Còsta d'Evòri, caplòc del departament del meteis nom e de la region de l'Anhebi e Tiassa, administrativament dins lo districte de las Lagunas. Situada dins la partida sud del país, al nòrd de l'anciana capitala [[Abidjan]], es a aperaquí 80 [[Quilomètre|km]] d'aquela darrièra. A una populacion de {{formatnum:85409}} abitants (recensament de 2021). La [[sosprefectura d'Ogboba|sosprefectura]] a {{formatnum:135082}} abitants, e lo [[departament d'Ogboba|departament]] {{formatnum:384340}} abitants.&lt;ref&gt;ANS. [https://rp2021.anstat.ci/wp-content/uploads/2025/04/Repertoire-des-Localites-Agneby-Tiassa.pdf ''Recensement général de la population et de l'habitat 2021. Répertoire des localités. Région de l’Agnéby-Tiassa.]'' Cocody : Agence nationale de la statistique, 2024.&lt;/ref&gt;

Ogboba albèrga maitas industrias d'extraccion e de transformacion ligadas a las ressorsas presentas dins la region:  fusta, [[Theobroma cacao|cacau]], [[cafè]] e [[aur]]. Lo camin de fèrre [[Abidjan]] - [[Nigèr (país)|Nigèr]] passa per la vila.

Lo grop etnic predominant i es los abés, del grop [[Akans (pòble)|akan]]. La lenga [[Abé (lenga)|abé]] es del grop kwa.

==Referéncias==
&lt;references /&gt;
[[Categoria:Ciutat de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>ixlqacqacfxzi9uz53mr4agq72ficoc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sosprefectura d'Ogboba</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199495</id>
    <revision>
      <id>2476454</id>
      <timestamp>2025-06-30T06:50:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <comment>Crèa en tradusissent la pagina « [[:sw:Special:Redirect/revision/1082274|Tarafa ya Agboville]] »</comment>
      <origin>2476454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="405" sha1="i934gqx4n92ej8ym8w40opoztsd5di8" xml:space="preserve">La '''sosprefectura d'Ogboba''' (''Sous-préfecture d'Agboville'' [[Francés|en francés]]) es una de las onze sosprefecturas del departament d'Ogboba, dins lo districte de las Lagunas al [[Sud|sud de]] [[Còsta d'Evòri|la Còsta d'Evòri]]  .

[[Annada|En]] [[2014|2021]] la populacion èra de 95 093 abitants.

Lo siège se tròba a Agboville (vila).
[[Categoria:Sosprefecturas de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>i934gqx4n92ej8ym8w40opoztsd5di8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476455</id>
      <parentid>2476454</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:53:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="440" sha1="qzd7ytoun57tr8nrey557p1v85yb7uf" xml:space="preserve">La '''sosprefectura d'Ogboba''' (''Sous-préfecture d'Agboville'' [[Francés|en francés]]) es una de las onze sosprefecturas del [[departament d'Ogboba]], dins lo districte de las Lagunas al [[Sud|sud de]] [[Còsta d'Evòri|la Còsta d'Evòri]]. Lo caplòc n'es la ciutat d'Ogboba.

En [[2021]] la populacion èra de {{formatnum:135082}} abitants. Comptava 217 vilatges (''campements'').

[[Categoria:Sosprefecturas de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>qzd7ytoun57tr8nrey557p1v85yb7uf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476456</id>
      <parentid>2476455</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="470" sha1="cm4wy3uzq6jpfr56lx579qdarcbo9l2" xml:space="preserve">La '''sosprefectura d'Ogboba''' (''Sous-préfecture d'Agboville'' [[Francés|en francés]]; còde estatistic '''OO5'''O3) es una de las onze sosprefecturas del [[departament d'Ogboba]], dins lo districte de las Lagunas al [[Sud|sud de]] [[Còsta d'Evòri|la Còsta d'Evòri]]. Lo caplòc n'es la ciutat d'Ogboba.

En [[2021]] la populacion èra de {{formatnum:135082}} abitants. Comptava 217 vilatges (''campements'').

[[Categoria:Sosprefecturas de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>cm4wy3uzq6jpfr56lx579qdarcbo9l2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476457</id>
      <parentid>2476456</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:54:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="470" sha1="tnm1iobzu08omgwwgcat6pamr0khqf5" xml:space="preserve">La '''sosprefectura d'Ogboba''' (''Sous-préfecture d'Agboville'' [[Francés|en francés]]; còde estatistic '''005'''03) es una de las onze sosprefecturas del [[departament d'Ogboba]], dins lo districte de las Lagunas al [[Sud|sud de]] [[Còsta d'Evòri|la Còsta d'Evòri]]. Lo caplòc n'es la ciutat d'Ogboba.

En [[2021]] la populacion èra de {{formatnum:135082}} abitants. Comptava 217 vilatges (''campements'').

[[Categoria:Sosprefecturas de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>tnm1iobzu08omgwwgcat6pamr0khqf5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2476458</id>
      <parentid>2476457</parentid>
      <timestamp>2025-06-30T06:54:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>104</id>
      </contributor>
      <origin>2476458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="474" sha1="anjp3x8d7g55eztynb2u91n9p3gtm4n" xml:space="preserve">La '''sosprefectura d'Ogboba''' (''Sous-préfecture d'Agboville'' [[Francés|en francés]]; còde estatistic '''005'''03) es una de las onze sosprefecturas del [[departament d'Ogboba]], dins lo districte de las Lagunas al [[Sud|sud de]] [[Còsta d'Evòri|la Còsta d'Evòri]]. Lo caplòc n'es la ciutat d'[[Ogboba]].

En [[2021]] la populacion èra de {{formatnum:135082}} abitants. Comptava 217 vilatges (''campements'').

[[Categoria:Sosprefecturas de la Còsta d'Evòri]]</text>
      <sha1>anjp3x8d7g55eztynb2u91n9p3gtm4n</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>