ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="pa">
  <siteinfo>
    <sitename>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</sitename>
    <dbname>pawiki</dbname>
    <base>https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.2</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ਮੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">ਖ਼ਾਸ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">ਫਰਮਾ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">ਮਦਦ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">ਫਾਟਕ</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2374</id>
    <revision>
      <id>809302</id>
      <parentid>805493</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T15:43:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809302</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15289" sha1="enye5rtzu60ei93fi7ah50uqxaysaev" xml:space="preserve">{{Infobox university
 | name                   = ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
 | image                  = [[File: Punjab Agricultural University (seal).jpg|100px]]
 | established            = 1962
 | type                   = ਸਰਕਾਰੀ
 | city                   = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]]
 | state                  = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
 | country                = [[ਭਾਰਤ]]
 | motto                  = 
 | vice_chancellor        = ਡਾ. ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ
 | faculty                = 
 | undergrad              = 
 | postgrad               = 
 | staff                  = 
 | affiliations           = ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (ACU), ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ICAR),  ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗ੍ਰਾਂਟਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (UGC)
 | website                = [http://www.pau.edu www.pau.edu]
}}
'''ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ''' (ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ: '''ਪੀ.ਏ.ਯੂ;''' [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Punjab Agricultural University, Ludhiana)''' [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 1962 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ-ਆਪਣੀਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟਿਆਂ ਹਨ।  2005 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਵੈਟਨਰੀ ਅਤੇ ਐਨੀਮਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਵੈਟਨਰੀ ਐਂਡ ਐਨੀਮਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ (ਪੰਜਾਬ)]] ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।

== ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਾਲਜ ==
ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਾਲਜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਭਾਗ ਹਨ:-

=== 1. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਲਜ (College of Agriculture) ===
* [[ਫਲ ਵਿਗਿਆਨ|ਫ਼ਸਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ (Department of Agronomy)]]
* [[ਜਲਵਾਯੂ]] ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ [[ਮੌਸਮ|ਖੇਤੀ ਮੌਸਮ]] ਵਿਭਾਗ (Department of Climate Change and Agricultural Meteorology)
* [[ਕੀਟ ਵਿਗਿਆਨ|ਕੀਟ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ (Department of Entomology)]]
* [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਸਾਰ|ਖੇਤੀ ਪਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ (Department of Extension Education)]]
* [[ਭੋਜਨ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Food Science and Technology)
* [[ਪੌਦਾ ਪ੍ਰਜਨਨ|ਪਲਾਂਟ ਬ੍ਰੀਡਿੰਗ]] ਅਤੇ [[ਜੈਨੇਟਿਕਸ]] ਵਿਭਾਗ ( Department of Plant Breeding and Genetics)
* [[ਪੌਦਾ ਰੋਗ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿਭਾਗ (Department of Plant Pathology)
* ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਾਇਓਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸਕੂਲ (School of Agricultural Biotechnology)
* [[ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ|ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਸਕੂਲ (School of Organic Farming )]]
* [[ਭੂਮੀ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿਭਾਗ (Department of Soil Science)

=== 2. ਖੇਤੀ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਕਾਲਜ (College of Agricultural Engineering &amp; Technology) ===
* ਸਿਵਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ
* ਫਾਰਮ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਅਤੇ ਪਾਵਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ
* ਜੰਤਰਿਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ
* ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਅਤੇ ਫੂਡ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ
* ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕ
* ਸਕੂਲ ਆਫ ਰੀਨੂਏਬਲ ਐਨਨਰਜੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ
* ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ

=== 3. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸਾਇੰਸ ਕਾਲਜ (College of Community Science) ===
* ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਹਾਰ
* ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਰੋਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
* ਅਪੈਰਲ ਅਤੇ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਸਾਇੰਸ
* ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਧਿਐਨ
* ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਨ

=== 4. ਬੇਸਿਕ ਸਾਇੰਸਸ ਅਤੇ ਹਿਊਮੈਨਟੀਜ਼ ਕਾਲਜ (College of Basic Sciences &amp; Humanities) ===
* ਸਾਰਇਣ ਵਿਭਾਗ
* [[ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ|ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ]] ਅਤੇ [[ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ]] ਵਿਭਾਗ
* [[ਜੀਵ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ|ਜੀਵ-ਰਸਾਇਣ]] ਵਿਭਾਗ
* [[ਬਾਟਨੀ]] ਵਿਭਾਗ
* ਮਾਈਕਰੋਬਾਇਲਾਜੀ ਵਿਭਾਗ
* ਜ਼ੂਆਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ
* ਗਣਿਤ, ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ
* ਬਿਜਨਸ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਵਿਭਾਗ
* ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਥੇਬੰਦੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਭਾਗ
* ਸਕੂਲ ਆਫ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਬਾਇਓਟੈਕਨਾਲੌਜੀ
* [[ਭੋਜਨ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ

=== 5. ਬਾਗਬਾਨੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਕਾਲਜ (College of Horticulture and Forestry)===

*[[ਫਲੋਰੀਕਲਚਰ (ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ)|ਫਲੋਰੀਕਲਚਰ ਅਤੇ ਲੈਂਡਸਕੇਪਿੰਗ ਵਿਭਾਗ (Department of Floriculture &amp; Landscaping)]]
*[[ਵਣ]] ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ ਵਿਭਾਗ (Department of Forestry &amp; Natural Resources)
*[[ਫਲ ਵਿਗਿਆਨ|ਫ਼ਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ (Department of Fruit Science)]]
*[[ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿਭਾਗ (Department of Vegetables Science)

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 1962 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅੰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। [[ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ]], [[ਪੋਲਟਰੀ ਫਾਰਮਿੰਗ|ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ]] ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ਼, ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਪਸਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 1995 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਵੋਤਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੀ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ।

== ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਅਥਲੈਟਿਕਸ ==
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੇ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ੌਹਰਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਬਾਸਕਟਬਾਲ]], [[ਚਿੜੀ-ਛਿੱਕਾ|ਬੈਡਮਿੰਟਨ]], [[ਸਾਈਕਲਿੰਗ]], [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕੇਟ]], [[ਹਾਕੀ|ਫੀਲਡ ਹਾਕੀ]], [[ਫੁੱਟਬਾਲ]], [[ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ|ਜਿਮਨਾਸਟਿਕਸ]], [[ਹੈਂਡਬਾਲ]], [[ਵਾਲੀਬਾਲ]], ਲਾਅਨ ਟੈਨਿਸ, ਤੈਰਾਕੀ, ਟੇਬਲ ਟੈਨਿਸ, ਭਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ [[ਕਬੱਡੀ]] ਦੇ ਗਰਾਊਂਡ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ। ਹਾਕੀ ਲਈ ਐਸਟਰੋਟਰਫ ਗਰਾਊਂਡ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ।

ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਨ ਏਅਰ ਥਿਏਟਰ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ਜਿਥੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹੀ ਯੂਥ ਫੈਸਟੀਵਲ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

== ਕੈਂਪਸ ==
ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਪੀ.ਏ.ਯੂ.) ਲੁਧਿਆਣਾ ਸ਼ਹਿਰ (ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ) ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ 1,510 ਏਕੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਹੈ। ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ]], [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]], [[ਘਰੇਲੂ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅਤੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ, ਖੋਜ ਅਤੇ ਪਸਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ, [[ਲਾਇਬਰੇਰੀ]], ਲੈਕਚਰ ਰੂਮ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਫਾਰਮ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ।

== ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ==
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਫੈਕਲਟੀ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਪੀ.ਏ.ਯੂ ਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਕੈਡਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੋਗਦਾਨ (ਹੇਠਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ) ​​ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ:
* ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਤੀਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਅਕੈਡਮੀ
* ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਾਇੰਸ ਅਕਾਦਮੀ
* ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ
* ਵੈਟਰਨਰੀ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਕੈਡਮੀ
* ਬੈਸਟ ਇੰਸਟੀਟਿਊਸ਼ਨ ਅਵਾਰਡ, ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਕੌਂਸਲ, 1995
ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਹੈ। ਪੀ.ਏ.ਯੂ. ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖਾ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।

== ਵਿਭਾਗ, ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ==
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਚਾਰ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ 50 ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਬੈਚੁਲਰਜ਼ ਡਿਗਰੀ, 51 ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ 42 ਡਾਕਟਰੇਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਪੰਜ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:Mohinder Singh Randhawa Library.jpg|ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 
ਤਸਵੀਰ:Thapar Hall PAU.jpg|ਥਾਪਰ ਹਾਲ
ਤਸਵੀਰ:NesCafe PAU.jpg|ਨੈਸਕੈਫੇ
ਤਸਵੀਰ:Hockey Ground PAU.jpg|ਹਾਕੀ ਗਰਾਊਂਡ
ਤਸਵੀਰ:College of Agriculture Engineering &amp; Technology.jpg|ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿਭਾਗ
ਤਸਵੀਰ:College of Home Science.jpg|ਕਾਲਜ ਆਫ ਹੋਮ ਸਾਇੰਸ
ਤਸਵੀਰ:College of Agriculture PAU.jpg|ਕਾਲਜ ਆਫ ਐਗਰੀਕਲਚਰ 
&lt;/gallery&gt;

== ਧਿਆਨਯੋਗ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ==
* [[ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ]]
* [[ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ|ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ (ਕਹਾਣੀਕਾਰ)]]
* [[ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ)]]  
* [[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]]
* [[ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ]]
* [[ਜਸਵਿੰਦਰ ਭੱਲਾ]]
* [[ਨਿਰਮਲ ਜੌੜਾ]]
* [[ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਘਣਗਸ]]
* [[ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ]]

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* [http://www.pau.edu/ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਿਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ]

* [http://www.pau.edu/imgs/upload/downloads/changi%20kheti%20June%2006.pdf ਚੰਗੀ ਖੇਤੀ ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਕੜੀ]  {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928181319/http://www.pau.edu/imgs/upload/downloads/changi%20kheti%20June%2006.pdf |date=2007-09-28 }}
* [http://www.pau.edu/kisan-mela.asp ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਕੜੀ]  {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928181300/http://www.pau.edu/kisan-mela.asp |date=2007-09-28 }}
* [https://vidhya360.in/pau-entrance-exam/ ਪੀਏਯੂ ਦਾਖ਼ਲਾ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160820142230/https://vidhya360.in/pau-entrance-exam/ |date=2016-08-20 }}

{{ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ}}

__FORCETOC__
__INDEX__

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਇਮਾਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]</text>
      <sha1>enye5rtzu60ei93fi7ah50uqxaysaev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2546</id>
    <revision>
      <id>809573</id>
      <parentid>731512</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4848" sha1="kd4dbhisya39l57xfndmi2fl2etkyp2" xml:space="preserve">[[File:Ruština_ve_světě.svg|frameless|upright=1.25|right]]
'''ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ''', [[ਰੂਸ]], [[ਬੈਲਾਰੂਸ]], [[ਯੂਕਰੇਨ]], [[ਕਜ਼ਾਖ਼ਸਤਾਨ]], ਅਤੇ [[ਕਿਰਗਿਜ਼ਸਤਾਨ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ [[ਭਾਸ਼ਾ]] ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ ਜਾਂ ਵਾਰਸਾ ਸੰਧੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। [[ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯਹੂਦੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿੱਚ ਆ ਵਸੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਵੱਧ ਹਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ 22 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਰੂਸੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;RT&quot;&gt;{{cite web|url=http://russiapedia.rt.com/basic-facts-about-russia/language/|title=ਰੂਸ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲੇ ਤੱਥ: ਭਾਸ਼ਾ|publisher=ਰਸ਼ੀਆ ਟੂਡੇ|}}&lt;/ref&gt;

== ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ==

ਰੂਸੀ ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਟੱਬਰ ਦੇ ਸਲਾਵ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਯੂਕਰੇਨੀ ਅਤੇ ਬੈਲਾਰੂਸੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;RT&quot; /&gt; ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਸੀ ਦੀ ਦੂਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਰੂਸੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ чай (/ਚਾਏ/, ਚਾਹ), четыре (/ਚੇਤੀਰੇ /, ਚਾਰ), три (/ਤ੍ਰੀ/, ਤਿਨ), ананас (/ਅਨਾਨਾਸ/, ਅਨਾਨਾਸ), брат (/ਬ੍ਰਾਤ/, ਭਰਾ), ਅਤੇ мать (/ਮਾਤ/, ਮਾਤਾ)।

== ਲਿੱਪੀ ==

ਰੂਸੀ ਸਿਰੀਲਿਕ ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਿੱਪੀ 9ਵੀਂ ਜਾਂ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਇਜਾਦ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/148713/Cyrillic-alphabet|title=ਸਿਰੀਲਿਕ ਲਿਪੀ|publisher=ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰੀਟੈਨਿਕਾ}}&lt;/ref&gt;

=== ਰੂਸੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ===
{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
! ਵੱਡੇ ਅੱਖਰ
! ਛੋਟੇ ਅੱਖਰ
!ਉੱਚਾਰਨ
!IPA ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀ
|-
| А
| а
| ਅ
| /a/
|-
| Б
| б
| ਬ
|/b/
|-
| В
| в
| ਵ
|/v/
|-
| Г
| г
| ਗ
| /g/
|-
| Д
| д
| ਦ
| /d/
|-
| Е
| е
| ਯੈ
| /je/
|-
| Ё
| ё
| ਯੋ
| /jo/
|-
| Ж
| ж
| ਝ
| ਉੱਚਾਰਨ &quot;pleasure&quot;ਦੇ /s/ ਵਰਗਾ ਹੈ।
|-
| З
| з
| ਜ਼
|/z/
|-
| И
| и
| ਇ/ਈ
| /i/
|-
| Й
| й
| ਯ
| /j/
|-
| К
| к
| ਕ
| /k/
|-
| Л
| л
| ਲ
| /l/
|-
| М
| м
| ਮ
| /m/
|-
| Н
| н
| ਨ
| /n/
|-
| О
| о
| ਓ
| /o/
|-
| П
| п
| ਪ
| /p/
|-
| Р
| р
| ਰ
| /r/
|-
| С
| с
| ਸ
| /s/
|-
| Т
| т
| ਤ
| /t/
|-
| У
| у
| ਉ/ਊ
| /u/
|-
| Ф
| ф
| ਫ਼
| /f/
|-
| Х
| х
| ਖ਼
| /x/ ਉੱਚਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ 'ਖ਼ਰਾਬ' ਅਤੇ 'ਖ਼ਤਰਾ' ਵਿੱਚ /ਖ਼/ ਵਰਗਾ ਹੈ।
|-
| Ц
| ц
| ਤਸ
| /ts/
|-
| Ч
| ч
| ਚ
| 
|-
| Ш
| ш
| ਸ਼
| 
|-
| Щ
| щ
| ਛ
| ਮਾਸਕੋ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਚਾਰਨ &quot;ਸ਼&quot; ਹੈ 
|-
| Ъ
| ъ
| -
| ''ਕਠੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹ''।
|-
| Ы
| ы
| ਈ
| 
|-
| Ь
| ь
| ਯ
| ''ਕੋਮਲ ਚਿੰਨ੍ਹ''
|-
| Э
| э
| ਐ
| 
|-
| Ю
| ю
| ਯੂ
| /ju/
|-
| Я
| я
| ਯਾ
| /ja/
|}

== ਲਿਟਰੇਚਰ ==

ਰੂਸੀ ਲਿਟਰੇਚਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ]], [[ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ]], [[ਫਿਓਦਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ]], [[ਨਿਕੋਲਾਈ ਗੋਗੋਲ]], ਅਤੇ [[ਲਿਉ ਤਾਲਸਤਾਏ]] ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ
}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਸ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>kd4dbhisya39l57xfndmi2fl2etkyp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>298</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4713</id>
    <revision>
      <id>809602</id>
      <parentid>272035</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:18:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="286" sha1="kh6ztbzb25j897g20x7ujgup80mxgtx" xml:space="preserve">'''298''' ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਦਾ ਅਠੰਨਵਾਂ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>kh6ztbzb25j897g20x7ujgup80mxgtx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809603</id>
      <parentid>809602</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[੨੯੮]] ਨੂੰ [[298]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="286" sha1="kh6ztbzb25j897g20x7ujgup80mxgtx" xml:space="preserve">'''298''' ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਦਾ ਅਠੰਨਵਾਂ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>kh6ztbzb25j897g20x7ujgup80mxgtx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4740</id>
    <revision>
      <id>809638</id>
      <parentid>630641</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3429" sha1="izcsp7q3z228196pn7e0xrjs3zsadht" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}
{{Infobox settlement
| name                    = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ 
| other_name              = 
| nickname                = 
| settlement_type         = [[ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹੇ|ਜਿਲ੍ਹੇ]]
| image_skyline           = 
| image_alt               = 
| image_caption           = Location in Punjab, India
| image_map               = Sangrur in Punjab (India).svg
| pushpin_map             = 
| pushpin_label_position  = right
| pushpin_map_alt         = 
| pushpin_map_caption     = 
| coordinates             = {{coord|30.23|N|75.83|E|display=inline,title}}
| subdivision_type        = ਦੇਸ਼
| subdivision_name        = {{flag|India}}
| subdivision_type1       = [[ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਸੂਬਾ]]
| subdivision_name1       = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| established_title       = &lt;!-- Established --&gt;
| seat_type               = Headquarters
| seat                    = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_date        = 
| founder                 = 
| named_for               = 
| government_type         = 
| governing_body          = 
| unit_pref               = Metric
| area_footnotes          = 
| area_rank               = 
| area_total_km2          = 3685
| elevation_footnotes     = 
| elevation_m             = 232
| population_total        = 1,655,169
| population_as_of        = 2011
| population_rank         = 
| population_density_km2  = auto
| population_demonym      = 
| population_footnotes    = 
| demographics_type1      = ਭਾਸ਼ਾ
| demographics1_title1    = ਦਫਤਰੀ
| demographics1_info1     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1               = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]]
| utc_offset1             = +5:30
| postal_code_type        = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ|ਪਿੰਨ]]
| postal_code             = 148001
| area_code_type          = Telephone code
| area_code               = 01672
| registration_plate      = 
| website                 = {{URL|sangrur.nic.in}}
}}

'''ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ''' [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਧੂਰੀ]],[[ਅੰਦਾਨਾ]], [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]], 23ਵਾਂ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਅਤੇ [[ਸੁਨਾਮ]] ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ]], [[ਅਮਰਗੜ੍ਹ]], [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]], [[ਦਿੜ੍ਹਬਾ]], [[ਖਨੌਰੀ]], [[ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਅਤੇ [[ਮੂਨਕ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਬਰਨਾਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਬਰਨਾਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਹੀ ਹੈ। 

{{ਅਧਾਰ}}
{{ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>izcsp7q3z228196pn7e0xrjs3zsadht</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809639</id>
      <parentid>809638</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:52:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3430" sha1="m2vyhe8s1jcsz1wu0j5yf31k8astkqy" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}
{{Infobox settlement
| name                    = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ 
| other_name              = 
| nickname                = 
| settlement_type         = [[ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹੇ|ਜਿਲ੍ਹੇ]]
| image_skyline           = 
| image_alt               = 
| image_caption           = Location in Punjab, India
| image_map               = Sangrur in Punjab (India).svg
| pushpin_map             = 
| pushpin_label_position  = right
| pushpin_map_alt         = 
| pushpin_map_caption     = 
| coordinates             = {{coord|30.23|N|75.83|E|display=inline,title}}
| subdivision_type        = ਦੇਸ਼
| subdivision_name        = {{flag|India}}
| subdivision_type1       = [[ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਸੂਬਾ]]
| subdivision_name1       = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| established_title       = &lt;!-- Established --&gt;
| seat_type               = Headquarters
| seat                    = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_date        = 
| founder                 = 
| named_for               = 
| government_type         = 
| governing_body          = 
| unit_pref               = Metric
| area_footnotes          = 
| area_rank               = 
| area_total_km2          = 3685
| elevation_footnotes     = 
| elevation_m             = 232
| population_total        = 1,655,169
| population_as_of        = 2011
| population_rank         = 
| population_density_km2  = auto
| population_demonym      = 
| population_footnotes    = 
| demographics_type1      = ਭਾਸ਼ਾ
| demographics1_title1    = ਦਫਤਰੀ
| demographics1_info1     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1               = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]]
| utc_offset1             = +5:30
| postal_code_type        = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ|ਪਿੰਨ]]
| postal_code             = 148001
| area_code_type          = Telephone code
| area_code               = 01672
| registration_plate      = 
| website                 = {{URL|sangrur.nic.in}}
}}

'''ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ''' [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਧੂਰੀ]], [[ਅੰਦਾਨਾ]], [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]], 23ਵਾਂ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਅਤੇ [[ਸੁਨਾਮ]] ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ]], [[ਅਮਰਗੜ੍ਹ]], [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]], [[ਦਿੜ੍ਹਬਾ]], [[ਖਨੌਰੀ]], [[ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਅਤੇ [[ਮੂਨਕ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਬਰਨਾਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਬਰਨਾਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਹੀ ਹੈ। 

{{ਅਧਾਰ}}
{{ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>m2vyhe8s1jcsz1wu0j5yf31k8astkqy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809640</id>
      <parentid>809639</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:53:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3430" sha1="hnw4hfeobeeelezcgybamwpdm6ww0lo" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}
{{Infobox settlement
| name                    = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ 
| other_name              = 
| nickname                = 
| settlement_type         = [[ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹੇ|ਜਿਲ੍ਹੇ]]
| image_skyline           = 
| image_alt               = 
| image_caption           = Location in Punjab, India
| image_map               = Sangrur in Punjab (India).svg
| pushpin_map             = 
| pushpin_label_position  = right
| pushpin_map_alt         = 
| pushpin_map_caption     = 
| coordinates             = {{coord|30.23|N|75.83|E|display=inline,title}}
| subdivision_type        = ਦੇਸ਼
| subdivision_name        = {{flag|India}}
| subdivision_type1       = [[ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਸੂਬਾ]]
| subdivision_name1       = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| established_title       = &lt;!-- Established --&gt;
| seat_type               = Headquarters
| seat                    = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_date        = 
| founder                 = 
| named_for               = 
| government_type         = 
| governing_body          = 
| unit_pref               = Metric
| area_footnotes          = 
| area_rank               = 
| area_total_km2          = 3685
| elevation_footnotes     = 
| elevation_m             = 232
| population_total        = 1,655,169
| population_as_of        = 2011
| population_rank         = 
| population_density_km2  = auto
| population_demonym      = 
| population_footnotes    = 
| demographics_type1      = ਭਾਸ਼ਾ
| demographics1_title1    = ਦਫਤਰੀ
| demographics1_info1     = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1               = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]]
| utc_offset1             = +5:30
| postal_code_type        = [[ਪਿੰਨ ਕੋਡ|ਪਿੰਨ]]
| postal_code             = 148001
| area_code_type          = Telephone code
| area_code               = 01672
| registration_plate      = 
| website                 = {{URL|sangrur.nic.in}}
}}

'''ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ''' [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਧੂਰੀ]], [[ਅੰਦਾਣਾ]], [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]], 23ਵਾਂ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਅਤੇ [[ਸੁਨਾਮ]] ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ [[ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ]], [[ਅਮਰਗੜ੍ਹ]], [[ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ]], [[ਦਿੜ੍ਹਬਾ]], [[ਖਨੌਰੀ]], [[ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਅਤੇ [[ਮੂਨਕ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਬਰਨਾਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਬਰਨਾਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਹੀ ਹੈ। 

{{ਅਧਾਰ}}
{{ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>hnw4hfeobeeelezcgybamwpdm6ww0lo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>339</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4820</id>
    <revision>
      <id>809524</id>
      <parentid>273341</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:20:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="274" sha1="krbyw7iyw8cyxk8ddq8dp1tznow1jl6" xml:space="preserve">'''339''' ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੈ।

== ਘਟਨਾ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਜਨਮ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਮਰਨ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਲ]]


{{Time-stub}}</text>
      <sha1>krbyw7iyw8cyxk8ddq8dp1tznow1jl6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4988</id>
    <revision>
      <id>809659</id>
      <parentid>809092</parentid>
      <timestamp>2025-06-02T10:24:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:40D1:101B:4ADA:8000:0:0:0</ip>
      </contributor>
      <origin>809659</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90981" sha1="pwjhb4wmn3ih0wzab7mmo581rdh38t1" xml:space="preserve">{{Infobox Country
| established_date3      = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984
| established_event4     = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]]
| established_date4      = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984
| established_event5     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼
| established_date5      = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984
| established_date2      = 28 ਅਗਸਤ 1977
| established_event3     = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
| established_event2     = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]]
| image_flag             = Flag-of-Khalistan.svg
| image_coat             = Emblem of Khalistan.svg
| symbol_width           = 60px
| symbol_type            = ਮੋਹਰ
| motto                  = &quot;[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]&quot;
| national_anthem        = &quot;[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]&quot;&lt;br&gt;[[File:Deg Teg Fateh.ogg]]
| image_map              = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}}
| admin_center           = 
| admin_center_type      = 
| largest_city           = 
| official_languages     = 
| national_languages     = 
| ethnic_groups          = 
| conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ
| common_name            = 
| established_date1      = 9 ਮਾਰਚ 1946
| demonym                = 
| org_type               = 
| government_type        = 
| sovereignty_type       = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ
| established_event1     = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
| established_event6     = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ
| established_date6      = 24 ਜੁਲਾਈ 1985
| established_event7     = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ
| established_date7      = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event8     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I
| established_date8      = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event9     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II
| established_date9      = 9–18 ਮਈ 1988
| established_event10    = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]]
| established_date10     = 1984–1995
| established_event11    = 
| established_date11     = 
| established_event12    = 
| established_date12     = 
| currency               = 
}}

'''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: &quot;[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ&quot;) [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1993 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ [[:en::Unrepresented_Nations_and_Peoples_Organization|UNPO]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ। 

ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ &quot;ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ&quot; ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ। 

1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।

ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ &quot;ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ...&quot; ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ==
[[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ।

1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ &quot;ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ&quot; ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ।
===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ।

ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ।
===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
[[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। 

ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 

ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– 
{{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}}
ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}}
ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ।

1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ।
===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ।  
===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ==
[[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ  ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]]

1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ&quot; ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ,  ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ।
===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ।

1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ।  ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot;  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।

ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]]
1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ।

ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ &quot;ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ&quot; ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ।

===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]&lt;nowiki/&gt; (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 

1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ।

===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ।

1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ।
===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ===
1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ  ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 

30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ &quot;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]&quot; ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ===
12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।

ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ&quot; ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ&quot; ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। 

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ।
===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ===
RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।&quot; ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।&quot;

[[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।&quot;

==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ==
{{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}}

=== ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) ===
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। 

ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। 

ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ &lt;abbr&gt;ਸੇਵਾਮੁਕਤ&lt;/abbr&gt; ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। 

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
* [[ਖ਼ਾਲਸਾ]]
*{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]</text>
      <sha1>pwjhb4wmn3ih0wzab7mmo581rdh38t1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809660</id>
      <parentid>809659</parentid>
      <timestamp>2025-06-02T10:25:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:40D1:101B:4ADA:8000:0:0:0</ip>
      </contributor>
      <origin>809660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91003" sha1="jwzf2cxa6fxay06bel7y2she0jpz7je" xml:space="preserve">{{Infobox Country
| established_date3      = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984
| established_event4     = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]]
| established_date4      = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984
| established_event5     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼
| established_date5      = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984
| established_date2      = 28 ਅਗਸਤ 1977
| established_event3     = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
| established_event2     = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]]
| image_flag             = Flag-of-Khalistan.svg
| image_coat             = Emblem of Khalistan.svg
| symbol_width           = 60px
| symbol_type            = ਮੋਹਰ
| motto                  = &quot;[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]&quot;
| national_anthem        = &quot;[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]&quot;&lt;br&gt;[[File:Deg Teg Fateh.ogg]]
| image_map              = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}}
| admin_center           = 
| admin_center_type      = 
| largest_city           = 
| official_languages     = 
| national_languages     = 
| ethnic_groups          = 
| conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ
| common_name            = 
| established_date1      = 9 ਮਾਰਚ 1946
| demonym                = 
| org_type               = 
| government_type        = 
| sovereignty_type       = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ
| established_event1     = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
| established_event6     = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ
| established_date6      = 24 ਜੁਲਾਈ 1985
| established_event7     = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ
| established_date7      = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event8     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I
| established_date8      = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event9     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II
| established_date9      = 9–18 ਮਈ 1988
| established_event10    = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]]
| established_date10     = 1984–1995
| established_event11    = 
| established_date11     = 
| established_event12    = 
| established_date12     = 
| currency               = 
}}

'''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: &quot;[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ&quot;) [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1993 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ [[:en::Unrepresented_Nations_and_Peoples_Organization|UNPO]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ। 

ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ &quot;ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ&quot; ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ। 

1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।

ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ &quot;ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ...&quot; ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ==
[[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ।

1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ &quot;ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ&quot; ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ।
===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ।

ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ।
===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
[[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। 

ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 

ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– 
{{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}}
ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}}
ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ।

1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ।
===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ।  
===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ==
[[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ  ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]]

1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ&quot; ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ,  ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ।
===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ।

1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ।  ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot;  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।

ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]]
1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ।

ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ &quot;ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ&quot; ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ।

===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]&lt;nowiki/&gt; (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 

1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ।

===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ।

1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ।
===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ===
1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ  ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 

30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ &quot;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]&quot; ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ===
12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।

ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ&quot; ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ&quot; ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। 

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ।
===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ===
RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।&quot; ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।&quot;

[[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।&quot;

==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ==
{{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}}

=== ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) ===
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। 

ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। 

ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ &lt;abbr&gt;ਸੇਵਾਮੁਕਤ&lt;/abbr&gt; ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। 

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸਾ]]
* [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
*{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]</text>
      <sha1>jwzf2cxa6fxay06bel7y2she0jpz7je</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809662</id>
      <parentid>809660</parentid>
      <timestamp>2025-06-02T10:32:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:40D1:101B:4ADA:8000:0:0:0</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ */</comment>
      <origin>809662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91012" sha1="jvfywmmj9053856ablq08gjmsk39x43" xml:space="preserve">{{Infobox Country
| established_date3      = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984
| established_event4     = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]]
| established_date4      = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984
| established_event5     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼
| established_date5      = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984
| established_date2      = 28 ਅਗਸਤ 1977
| established_event3     = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ
| established_event2     = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]]
| image_flag             = Flag-of-Khalistan.svg
| image_coat             = Emblem of Khalistan.svg
| symbol_width           = 60px
| symbol_type            = ਮੋਹਰ
| motto                  = &quot;[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]&quot;
| national_anthem        = &quot;[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]&quot;&lt;br&gt;[[File:Deg Teg Fateh.ogg]]
| image_map              = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}}
| admin_center           = 
| admin_center_type      = 
| largest_city           = 
| official_languages     = 
| national_languages     = 
| ethnic_groups          = 
| conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ
| common_name            = 
| established_date1      = 9 ਮਾਰਚ 1946
| demonym                = 
| org_type               = 
| government_type        = 
| sovereignty_type       = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ
| established_event1     = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ
| established_event6     = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ
| established_date6      = 24 ਜੁਲਾਈ 1985
| established_event7     = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ
| established_date7      = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event8     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I
| established_date8      = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986
| established_event9     = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II
| established_date9      = 9–18 ਮਈ 1988
| established_event10    = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]]
| established_date10     = 1984–1995
| established_event11    = 
| established_date11     = 
| established_event12    = 
| established_date12     = 
| currency               = 
}}

'''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: &quot;[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ&quot;) [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1993 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ [[:en::Unrepresented_Nations_and_Peoples_Organization|UNPO]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ। 

ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ &quot;ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ&quot; ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ। 

1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।

ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ &quot;ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ...&quot; ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ==
[[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ।

1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ &quot;ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ&quot; ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ।
===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ।

ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ।
===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
[[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। 

ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। 

ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– 
{{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}}
ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – 
{{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}}
ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ।

1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ।
===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ===
ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ।  
===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ।

ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ==
[[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ  ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]]

1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ&quot; ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ&quot; ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ,  ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ।
===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ।

1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ।  ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot;  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।

ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ।
===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]]
1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ।

ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ &quot;ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ&quot; ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ।

===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ===
[[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]&lt;nowiki/&gt; (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 

1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ।

ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ।

===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ===
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ।

1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ।
===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ===
1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ  ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 

30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ &quot;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]&quot; ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ===
12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।

ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ&quot; ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ &quot;ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ&quot; ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। 

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ।
===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ===
RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।&quot; ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।&quot;

[[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ, &quot;ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।&quot;

==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ==
{{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}}

=== ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) ===
ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। 

ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਭਜਨ ਲਾਲ ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। 

ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ &lt;abbr&gt;ਸੇਵਾਮੁਕਤ&lt;/abbr&gt; ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ।

==1984==

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸਾ]]
* [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
*{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]</text>
      <sha1>jvfywmmj9053856ablq08gjmsk39x43</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7224</id>
    <revision>
      <id>809527</id>
      <parentid>804918</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:32:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31955" sha1="fpou9rkid3tvdib9p415xobkuijmj8g" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Partition of India 1947-pa.svg| thumb | right | 300px | 1947 ਅਤੇ 1948 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਨੂੰ [[ਬਰਤਾਨੀਆ]] ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਨਵੇਂ ਆਜਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ: [[ਭਾਰਤ]], ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]), ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]]) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ)]]

[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|Refugees on train roof during Partition]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
File:Manchester_guardian_purana-qila1947.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Manchester_guardian_purana-qila1947.jpg|thumb|ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ (ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲ੍ਹਾ) ਵਿਖੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਭੀੜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। - ਮੈਨਚੈਸਟਰ ਗਾਰਡੀਅਨ, 27 ਸਤੰਬਰ 1947।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>fpou9rkid3tvdib9p415xobkuijmj8g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809528</id>
      <parentid>809527</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:35:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31754" sha1="pm003sz9rzj1hg3m6w0aqpghp50zkzv" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Partition of India 1947-pa.svg| thumb | right | 300px | 1947 ਅਤੇ 1948 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਨੂੰ [[ਬਰਤਾਨੀਆ]] ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਨਵੇਂ ਆਜਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ: [[ਭਾਰਤ]], ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]), ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]]) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ)]]

[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|Refugees on train roof during Partition]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>pm003sz9rzj1hg3m6w0aqpghp50zkzv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809530</id>
      <parentid>809528</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:41:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31812" sha1="4j4n2mkzxz82byi8tfz5hc0lclaimnc" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Partition of India 1947-pa.svg| thumb | right | 300px | 1947 ਅਤੇ 1948 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਨੂੰ [[ਬਰਤਾਨੀਆ]] ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਨਵੇਂ ਆਜਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ: [[ਭਾਰਤ]], ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]), ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਹੁਣ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]]) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ)]]

[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>4j4n2mkzxz82byi8tfz5hc0lclaimnc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809536</id>
      <parentid>809530</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:55:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32627" sha1="6n7hl810uoz5susih1l3d9nb60n02kt" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>6n7hl810uoz5susih1l3d9nb60n02kt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809537</id>
      <parentid>809536</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:56:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]; added [[Category:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32646" sha1="l85sz1uopux4kges0goozpexk94b6wu" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>l85sz1uopux4kges0goozpexk94b6wu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809539</id>
      <parentid>809537</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:57:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਭਾਰਤ–ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਬੰਧ]]; added [[Category:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32624" sha1="dbi6wvg61tledov51hihcialk6uwv20" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>dbi6wvg61tledov51hihcialk6uwv20</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809540</id>
      <parentid>809539</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:57:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809540</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32717" sha1="8vrsolo54hpz17n38bxxwfy7pgukmrm" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>8vrsolo54hpz17n38bxxwfy7pgukmrm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809542</id>
      <parentid>809540</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:58:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32781" sha1="97zlpc6rvp9d9rnn7ejyg9fmyp5zzw9" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>97zlpc6rvp9d9rnn7ejyg9fmyp5zzw9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809543</id>
      <parentid>809542</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32837" sha1="fj5mswboq3wj8udjkaxi7hynvrgzvnw" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

=== ਟੀਕਾ - ਟਿੱਪਣੀ ===
&lt;references/&gt;
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]]
[[it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India]]</text>
      <sha1>fj5mswboq3wj8udjkaxi7hynvrgzvnw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809551</id>
      <parentid>809543</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32810" sha1="r0heuvmtjse2ipvowouvj34j0tnjgjd" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

==ਨੋਟਸ==

{{notelist}}
{{Notelist|40em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==
{{reflist}}
 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]]</text>
      <sha1>r0heuvmtjse2ipvowouvj34j0tnjgjd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809552</id>
      <parentid>809551</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:07:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809552</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32797" sha1="n5ufjqy6skkt4npu0xa483j9f3uxhgq" xml:space="preserve">{{Infobox historical event
| image = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| image_size = 
| caption = ''ਇਮਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ'', 1909 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ। [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਿਆਸਤਾਂ|ਰਿਆਸਤਾਂ]] ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਹੈ।
| Location = [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]{{efn|name=bi}}
| Date = ਅਗਸਤ 1947
| Result = [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੰਕਟ।
| fatalities = 200,000–2 ਮਿਲੀਅਨ{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}{{efn|&quot;The death toll remains disputed with figures ranging from 200,000 to 2 million.&quot;{{sfn|Talbot|Singh|2009|p=2}}}}
| displaced = 12–20 ਮਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;Springer Science &amp; Business Media&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGiSBAAAQBAJ&amp;pg=PA6|title=Population Redistribution and Development in South Asia|last=|first=|publisher=Springer Science &amp; Business Media|year=2012|isbn=978-9400953093|location=|page=6}}&lt;/ref&gt;{{efn|name=Displacement}}
| URL = 
}}
[[1947]] ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡੋਮੀਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਇਸਲਾਮੀ ਜਮਹੂਰੀਆ ਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ]]) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀਲੋਨ (ਹੁਣ [[ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ]]) ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਹੁਣ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]) ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ([[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]] ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।)

15 ਅਗਸਤ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣੇ। ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂਕਿ ਆਖਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ [[ਲੂਇਸ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ]] ਕਰਾਚੀ ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਦੋਨਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਨ 14 ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ,&lt;ref&gt;http://www.time.com/time/magazine/1&gt;7/int/970811/spl.midnight.html{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} TIME Essay HURRYING MIDNIGHT&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਕਰੀਬ 1.45 ਕਰੋੜ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ - ਵਾਰ ਛੱਡਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।

[[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ, 1947 ਨੂੰ ਲਾਰਡ ਵੇਵਲ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਬਣ ਕੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਐਲਾਨ 3 ਜੂਨ, 1947 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ:
#ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਅਸੈਂਬਲੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਗੇ: ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
#ਇਸ ਵਾਸਤੇ 1941 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
#ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਬਾਊਂਡਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ। 
#ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਅਕਸਰੀਅਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨੀ ਗਈ:
##[[ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਲਾਹੌਰ]] 
##[[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਅਟਕ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਜਿਹਲਮ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਸ਼ਾਹਪੁਰ]] 
##[[ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ]]: [[ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਝੰਗ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], ਤੇ [ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ]।

== ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ==
ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ:

[[ਅਟਕ]], [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਹਾਵਲਨਗਰ]], [[ਕਸੂਰ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਖਾਨੇਵਾਲ]], [[ਭੱਕਰ]], [[ਖੁਸਾਬ]], [[ਚਕਵਾਲ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਚਨਿਓਟ]], [[ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖਾਨ]], [[ਲਿਹਾਅ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ]], [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਾਫ਼ਿਜ਼ਾਬਾਦ]], [[ਝੰਗ]], [[ਰਹੀਮ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ]], [[ਰਾਜਨਪੁਰ]], [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਲੋਡਰਾਂ]], [[ਸਾਹੀਵਾਲ]], [[ਮੰਡੀ ਬਹਾਉਦੀਨ]], [[ਸਰਗੋਧਾ]], [[ਮੁਲਤਾਨ]], [[ਸ਼ੇਖ਼ੂਪੁਰਾ]], [[ਮੀਆਂਵਾਲੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰਗੜ੍ਹ]], [[ਸਿਆਲਕੋਟ]], [[ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ]], [[ਨਾਰੋਵਾਲ]], [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਓਕਾੜਾ]], [[ਪਾਕਪਤਨ ਜ਼ਿਲਾ|ਪਾਕਪਤਨ]], [[ਵਿਹਾੜੀ ਜ਼ਿਲਾ|ਵਿਹਾੜੀ]]

== ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ==
23 ਮਾਰਚ, 1940 ਦੇ ਦਿਨ [[ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ]] ਦਾ ਇਜਲਾਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਕ’ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਵਲ ਟੋਰਿਆ। ਇਸ ਸਕੀਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਜਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਅਕਸਰੀਅਤ ਨਾ ਰਹੇ। 24 ਜੁਲਾਈ, 1942 ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਅਕਾਲੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਹਿਲਾ ਕਲਾਂ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵੰਡ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸਕੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਇਕੱਲੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਗ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ, 1943 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ‘ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ’ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੈਨੀਫ਼ੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਹੱਦਬੰਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦਬੰਦੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਨਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਲੀਮੀ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ’ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੁੱਝ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 7 ਜੂਨ, 1943 ਦੇ ਦਿਨ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੁਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਨੀਤੀਆਂ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋੜ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ।

ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ [[ਢਾਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਗਾਂ ਰਖੀਆਂ। 1930 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਕਵੀ [[ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ]] ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। 1935 ਵਿੱਚ [[ਸਿੰਧ]] ਸੂਬਾ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਗ ਚੁੱਕੀ। ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜੌਹਿਰ ਨੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਿਨਾਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਕਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ 1940 ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਪਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ। ... ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵੱਧ ਕੇਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਰਹੇਗਾ।

ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਵਰਗੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਲੇਕਨ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਹਨ। 1937 ਵਿੱਚ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾ ਗੁਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ: ਮੇਰੀ ਪੂਰੀ ਆਤਮਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਮਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਅਨੁਮੋਦਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਣ, ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਰਮ ਦਲਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ ਗਏ।

ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਕ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਗ ਨੇ ਅਗਸਤ 1946 ਵਿੱਚ ਡਾਇਰੈਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਡੇ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹੋਰ ਕਰੀਬ 5000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪੈਣ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ।

== ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
[[File:Refugees on train roof during Partition.ogv|thumb|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]] 
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ 3 ਜੂਨ ਪਲਾਨ ਜਾਂ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਪਲਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਸੀਮਾਰੇਖਾ ਲੰਦਨ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਰ ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ। 18 ਜੁਲਾਈ 1947 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਨੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ]] (ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਸ 565 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਚੁਣ ਲੈਣ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁਣਗੇ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ। ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਕੀਕਰਣ)। ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਸਾਂਭੀ।&lt;ref&gt;ਟਾਮਸ ਆਰਗੀਸੀ, Nations, States, and Secession: Lessons from the Former Yugoslavia, ਮੇਡਟਰੇਨਿਅਨ ਕਵਾਟਰਲੀ, Volume 5 Number 4 Fall 14, ਪ੍ਰ . 40–65, ਡਿਊਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ&lt;/ref&gt;

=== ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ===

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਜਲਦੀ ਭੇਜੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਧਨ ਭੇਜਣਾ ਪਿਆ। [[ਨਾਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ]] ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ।

== ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ==

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਕਿਉਂਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਏਧਰ ਤੋਂ ਉੱਧਰ ਜਾਣਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਪ ਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਵੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਲਸਰੂਪ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦ ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 5 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕੁੱਝ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੌਰਾਨ।

ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/1947-%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A9%82-%E0%A8%A8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%AE/|title=1947: ਫ਼ਿਰਕੂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਮਾਰ; ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ - Tribune Punjabi|date=2018-10-06|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-07|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ==
 
[[ਤਸਵੀਰ:Partition of Punjab, India 1947.jpg|thumb|250px | right | ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ]]
ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਰ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੇਕਰ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਣ। ਸੀਮਾ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੈਅ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਗਭਗ 1.45 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਮਤ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। 1951 ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦੇ ਇੱਕਦਮ ਬਾਅਦ 72,26,000 ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਛੱਡਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ 72,49,000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਛੱਡਕੇ ਭਾਰਤ ਆਏ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।

== ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ==
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਤਿਰਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ। [[ਸਿੰਧ]] ਤੋਂ ਆਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਅਤੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬਸੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉੱਥੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬਸਣ ਅਤੇ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹਾਜਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ==

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਦੰਗੇ - ਫਸਾਦ ਪਰ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹਨ:
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਦਾ [[ਪਿੰਜਰ]], 
* [[ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ [[ਟ੍ਰੇਨ ਟੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], 
* [[ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਿਨੀ]] ਦਾ [[ਤਮਸ]], ਅਤੇ 
* [[ਸਲਮਾਨ ਰਸ਼ਦੀ]] ਦਾ [[ਮਿਡਨਾਈਟਸ ਚਿਲਡਰਨ]] (ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ)।

ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਤਮਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਧਾਰਾਵਾਹਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ [[ਗਰਮ ਹਵਾ]], [[ਦੀਪਾ ਮਹਿਤਾ]] ਦੀ ਅਰਥ (ਜ਼ਮੀਨ), [[ਕਮਲ ਹਸਨ]] ਦੀ [[ਹੇ ਰਾਮ]] ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ। 
==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:A refugee special train at Ambala Station during partition of India.jpg|ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਅੰਬਾਲਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਲਗੱਡੀ।
ਤਸਵੀਰ:Refugees on train roof during Partition.ogv|ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ।
&lt;/gallery&gt;

==ਨੋਟਸ==

{{notelist}}
{{Notelist|40em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == 
=== ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਸੂਚੀ === 
* [http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Independent/partition_bibliography.html mbhhf]
* [http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab &amp; Bengal); University of Virginia list] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060911201220/http://www.lib.virginia.edu/area-studies/SouthAsia/Lib/man08par97.html |date=2006-09-11 }} 
* [http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/india_colonial.html South Asian History: Colonial India] — University of California, Berkeley Collection of documents on colonial India, Independence, and Partition
* [http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism Indian Nationalism] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070204063732/http://www.fordham.edu/halsall/india/indiasbook.html#Indian%20Nationalism |date=2007-02-04 }} — Fordham University archive of relevant public - domain documents]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]]</text>
      <sha1>n5ufjqy6skkt4npu0xa483j9f3uxhgq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:298</title>
    <ns>1</ns>
    <id>9579</id>
    <revision>
      <id>809605</id>
      <parentid>43212</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੯੮]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:298]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>43212</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6" xml:space="preserve">{{talkheader}}</text>
      <sha1>hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10551</id>
    <revision>
      <id>809467</id>
      <parentid>463826</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:48:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2222" sha1="7y3spt02zbnr0ifbv0nfcfz7t9wjzs5" xml:space="preserve">'''ਅਮੇਰਿਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (American Football Conference; AFC)''' [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ|ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[1970]] ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਅਮੇਰਿਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ। AFC ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਹਮਰੁਤਬਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (NFC), ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ 16 ਟੀਮਾਂ ਹਨ ਜੋ ਚਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ 1970 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ (AFL) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਲੇਵੇਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। AFL ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਸ ਟੀਮਾਂ, ਅਤੇ ਤਿੰਨ NFL ਟੀਮਾਂ, ਨਵੀਂ AFC ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਬਣੀਆਂ, ਬਾਕੀ ਤੇਰਾਂ NFL ਟੀਮਾਂ ਨੇ NFC ਬਣਾਈ। ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੀਗ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਕੁੱਲ 16 ਟੀਮਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੌਜੂਦਾ AFC ਚੈਂਪੀਅਨ ਕੈਨਸਸ ਸਿਟੀ ਚੀਫ਼ਸ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2024 ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ AFC ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੰਜਵੀਂ ਕਾਨਫਰੰਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਬਫੇਲੋ ਬਿਲਜ਼ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਲਾਡੇਲਫੀਆ ਈਗਲਜ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੁਪਰ ਬਾਊਲ LIX ਹਾਰ ਗਏ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]]</text>
      <sha1>7y3spt02zbnr0ifbv0nfcfz7t9wjzs5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809468</id>
      <parentid>809467</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:49:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ਨੂੰ [[ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>809467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2222" sha1="7y3spt02zbnr0ifbv0nfcfz7t9wjzs5" xml:space="preserve">'''ਅਮੇਰਿਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (American Football Conference; AFC)''' [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ|ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[1970]] ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਅਮੇਰਿਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ। AFC ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਹਮਰੁਤਬਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (NFC), ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ 16 ਟੀਮਾਂ ਹਨ ਜੋ ਚਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ 1970 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ (AFL) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਲੇਵੇਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। AFL ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਸ ਟੀਮਾਂ, ਅਤੇ ਤਿੰਨ NFL ਟੀਮਾਂ, ਨਵੀਂ AFC ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਬਣੀਆਂ, ਬਾਕੀ ਤੇਰਾਂ NFL ਟੀਮਾਂ ਨੇ NFC ਬਣਾਈ। ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੀਗ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਕੁੱਲ 16 ਟੀਮਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੌਜੂਦਾ AFC ਚੈਂਪੀਅਨ ਕੈਨਸਸ ਸਿਟੀ ਚੀਫ਼ਸ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2024 ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ AFC ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੰਜਵੀਂ ਕਾਨਫਰੰਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਬਫੇਲੋ ਬਿਲਜ਼ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਲਾਡੇਲਫੀਆ ਈਗਲਜ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੁਪਰ ਬਾਊਲ LIX ਹਾਰ ਗਏ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]]</text>
      <sha1>7y3spt02zbnr0ifbv0nfcfz7t9wjzs5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809472</id>
      <parentid>809468</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809472</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2225" sha1="b2mf1g64ja0hqftn6njw5edjf9qppy9" xml:space="preserve">'''ਅਮੈਰਿਕਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (American Football Conference; AFC)''' [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ|ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[1970]] ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਅਮੇਰਿਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ। AFC ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਹਮਰੁਤਬਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ (NFC), ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ 16 ਟੀਮਾਂ ਹਨ ਜੋ ਚਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ 1970 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ (AFL) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਲੇਵੇਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। AFL ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਸ ਟੀਮਾਂ, ਅਤੇ ਤਿੰਨ NFL ਟੀਮਾਂ, ਨਵੀਂ AFC ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਬਣੀਆਂ, ਬਾਕੀ ਤੇਰਾਂ NFL ਟੀਮਾਂ ਨੇ NFC ਬਣਾਈ। ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੀਗ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਕੁੱਲ 16 ਟੀਮਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੌਜੂਦਾ AFC ਚੈਂਪੀਅਨ ਕੈਨਸਸ ਸਿਟੀ ਚੀਫ਼ਸ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2024 ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ AFC ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਗੇਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੰਜਵੀਂ ਕਾਨਫਰੰਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਬਫੇਲੋ ਬਿਲਜ਼ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਲਾਡੇਲਫੀਆ ਈਗਲਜ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੁਪਰ ਬਾਊਲ LIX ਹਾਰ ਗਏ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਲੀਗ]]</text>
      <sha1>b2mf1g64ja0hqftn6njw5edjf9qppy9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11117</id>
    <revision>
      <id>809326</id>
      <parentid>595305</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18836" sha1="lowqqsrfq30z8uuc416o5kgzahq0rw3" xml:space="preserve">{{Infobox language
|name = ਆਰਮੇਨੀਆਈ
|nativename = {{lang|hy|հայերէն/հայերեն}} ''hayeren''
|pronunciation = {{IPA-hy|hɑjɛˈɾɛn|}}
|states = [[Armenian Highland]]
|speakers = 60 ਲੱਖ
|ref = e18
|dateprefix = ca.
|date = 2001 – some figures undated
|familycolor = ਭਾਰੋਪੀ
|protoname = [[ਪਰੋਟੋ-ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ|ਪਰੋਟੋ-ਆਰਮੇਨੀਆਈ]] (ਪੁਨਰਸਿਰਜਿਤ)
|ancestor2 = [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|ancestor3 = [[ਮੱਧਲੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|stand1 =[[ਪੂਰਬੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|stand2 = [[ਪੱਛਮੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|nation = [[ਆਰਮੇਨੀਆ]]&lt;br&gt;[[Nagorno-Karabakh Republic]]
|minority = '''ਆਫ਼ੀਸ਼ੀਅਲ ਰੁਤਬਾ:'''
*[[ਸੀਪਰਸ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Cyprus.htm|title=Implementation of the Charter in Cyprus|work=Database for the European Charter for Regional or Minority Languages|publisher=Public Foundation for European Comparative Minority Research|accessdate=16 June 2014|archive-date=24 ਅਕਤੂਬਰ 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111024143749/http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Cyprus.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 
*[[ਹੰਗਰੀ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Hungary.htm|title=Implementation of the Charter in Hungary|work=Database for the European Charter for Regional or Minority Languages|publisher=Public Foundation for European Comparative Minority Research|accessdate=16 June 2014|archive-date=27 ਫ਼ਰਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140227004902/http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Hungary.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
*[[ਇਰਾਕ]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Iraqi Constitution: Article 4|url=http://www.iraqinationality.gov.iq/attach/iraqi_constitution.pdf|publisher=The Republic of Iraq Ministry of Interior General Directorate for Nationality|accessdate=16 June 2014|quote=The right of Iraqis to educate their children in their mother tongue, such as Turkmen, Syriac, and Armenian shall be guaranteed in government educational institutions in accordance with educational guidelines, or in any other language in private educational institutions.|archive-date=28 ਨਵੰਬਰ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161128152712/http://www.iraqinationality.gov.iq/attach/iraqi_constitution.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 
*[[ਪੋਲੈਂਡ]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Territorial languages in the Republic of Poland|url=http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/report/PeriodicalReports/PolandPR1_en.pdf|publisher=[[European Charter for Regional or Minority Languages]]|accessdate=16 June 2014|location=Strasbourg|page=9|date=30 September 2010}}&lt;/ref&gt;
*[[ਰੋਮਾਨੀਆ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Romania.htm|title=Implementation of the Charter in Romania|work=Database for the European Charter for Regional or Minority Languages|publisher=Public Foundation for European Comparative Minority Research|accessdate=16 June 2014|archive-date=22 ਫ਼ਰਵਰੀ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120222161215/http://languagecharter.eokik.hu/sites/StatesParties/Romania.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
*[[ਯੂਕਰੇਨ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/5029-17|title=Law of Ukraine &quot;On Principles of State Language Policy&quot; (Current version — Revision from 01.02.2014)|publisher=rada.gov.ua|work=Document 5029-17, Article 7: Regional or minority languages Ukraine, Paragraph 2|date=1 February 2014|accessdate=30 April 2014}}&lt;/ref&gt;
;Unofficial ''(de facto)'' status
*[[Samtskhe-Javakheti]] ([[ਜਾਰਜੀਆ (ਦੇਸ਼)|ਜਾਰਜੀਆ]]){{efn|Although Armenian has no legal status in Samtske-Javakheti, it is widely spoken by the Armenian population, which is concentrated in Ninotsminda and Akhalkalaki districts (over 90% of the total population in these two districts).&lt;ref&gt;{{cite book|last=Hille|first=Charlotte|title=State Building and Conflict Resolution in the Caucasus|url=https://archive.org/details/statebuildingcon0000hill|date=2010|publisher=[[Brill Publishers]]|location=Leiden, Netherlands|isbn=9789004179011|page=[https://archive.org/details/statebuildingcon0000hill/page/n258 241]}}&lt;/ref&gt; The Georgian government fully funds around 144 Armenian school in the region (as of 2010).&lt;ref&gt;{{cite news|title=Javakhk Armenians Looks Ahead to Local Elections|url=http://asbarez.com/78867/georgias-armenian-minority-looks-ahead-toward-local-elections/|accessdate=26 May 2014|newspaper=[[Asbarez]]|date=31 March 2010|quote=...Javakheti for use in the region’s 144 Armenian schools...}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Mezhdoyan|first=Slava|title=Challenges and problems of the Armenian community of Georgia|url=http://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/MinorityIssues/Session5/statements/ItemV/3.%20EuropeanArmenianFederationJustice%20andDemocracy.pdf|publisher=European Armenian Federation for Justice and Democracy|accessdate=26 May 2014|location=Tbilisi|date=28 November 2012|quote=Armenian schools in Georgia are fully funded by the government...}}&lt;/ref&gt;}} 
*[[ਕੈਲੀਫੋਰਨਿਆ]] (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ){{efn|Various [[California executive branch|state]] government agencies in California provide Armenian translations of their documents, namely the [[California Department of Social Services]],&lt;ref&gt;{{cite web|title=Armenian Translations|url=http://www.cdss.ca.gov/cdssweb/PG25.htm|publisher=California Department of Social Services|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140526153235/http://www.cdss.ca.gov/cdssweb/PG25.htm|archivedate=26 May 2014}}&lt;/ref&gt; [[California Department of Motor Vehicles]],&lt;ref&gt;{{cite web|title=Վարորդների ձեռնարկ [Driver's Manual]|url=https://www.dmv.ca.gov/pubs/foreign_hdbk/dl600A.pdf|publisher=California Department of Motor Vehicles|year=2014|accessdate=26 May 2014|archive-date=14 ਜੁਲਾਈ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714225341/https://www.dmv.ca.gov/pubs/foreign_hdbk/dl600A.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; [[California superior courts]].&lt;ref&gt;{{cite web|title=English/Armenian Legal Glossary|url=http://www.saccourt.ca.gov/general/legal-glossaries/docs/armenian-western-legal-glossary.pdf|publisher=Superior Court of California, County of Sacramento|accessdate=26 May 2014|date=22 June 2005}}&lt;/ref&gt; In the city of [[Glendale, California|Glendale]], there are street signs in Armenian.&lt;ref&gt;{{cite news|last=Rocha|first=Veronica|title=New Glendale traffic safety warnings in English, Armenian, Spanish|url=http://latimesblogs.latimes.com/lanow/2011/01/glendales-new-traffic-safet-signs-in-english-armenian-and-spanish.html|accessdate=26 May 2014|newspaper=[[Los Angeles Times]]|date=11 January 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Aghajanian|first=Liana|title=Intersections: Bad driving signals a need for reflection|url=http://articles.glendalenewspress.com/2012-09-04/opinion/tn-gnp-0904-intersections-bad-driving-signals-a-need-for-reflection_1_luxury-cars-car-accident-bad-drivers|accessdate=26 May 2014|newspaper=Glendale News-Press|date=4 September 2012|quote=...trilingual street signs in English, Armenian and Spanish at intersections...|archive-date=25 ਮਈ 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141440/http://articles.glendalenewspress.com/2012-09-04/opinion/tn-gnp-0904-intersections-bad-driving-signals-a-need-for-reflection_1_luxury-cars-car-accident-bad-drivers|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;}}
*[[Lebanon]]{{efn|The Lebanese government recognizes Armenian as a minority language,&lt;ref&gt;{{cite web|title=About Lebanon|url=http://www.cas.gov.lb/index.php/about-lebanon-en|publisher=Central Administration of Statistics of the Republic of Lebanon|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140526152210/http://www.cas.gov.lb/index.php/about-lebanon-en|archivedate=26 May 2014|quote=Other Languages: French, English and Armenian}}&lt;/ref&gt; particularly for educational purposes.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Consideration of Reports Submitted by States Parties Under Article 44 of the Convention. Third periodic reports of states parties due in 2003: Lebanon|url=http://www.refworld.org/pdfid/45377eb00.pdf|publisher=[[Committee on the Rights of the Child]]|accessdate=26 May 2014|page=108|date=25 October 2005|quote=Right of minorities to learn their language. The Lebanese curriculum allows Armenian schools to teach the Armenian language as a basic language.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Sanjian|first=Ara|title=Armenians and the 2000 Parliamentary Elections in Lebanon|url=http://www.groong.org/ro/ro-20000907.html|work=Armenian News Network / Groong|publisher=[[University of Southern California]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140526153117/http://www.groong.org/ro/ro-20000907.html|archivedate=26 May 2014|quote=Moreover, the Lebanese government approved a plan whereby the Armenian language was to be considered from now on as one of the few 'second foreign languages' that students can take as part of the official Lebanese secondary school certificate (Baccalaureate) exams.}}&lt;/ref&gt;}}
*[[ਤੁਰਕੀ]]{{efn|In education, according to the [[Treaty of Lausanne]]&lt;ref&gt;{{cite book|first=Jilali|last=Saib|contribution=Languages in Turkey|editor1-last=Extra|editor1-first=Guus|editor2-last=Gorter|editor2-first=Durk|title=The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives|date=2001|publisher=Multilingual Matters|location=Philadelphia|isbn=9781853595097|page=423|quote=No other language can be taught as a mother language other than Armenian, Greek and Hebrew, as agreed in the Lausanne Treaty....}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Okçabol|first1=Rıfat|contribution=Secondary Education in Turkey|editor1-last=Nohl|editor1-first=Arnd-Michael|editor2-last=Akkoyunlu-Wigley|editor2-first=Arzu|editor3-last=Wigley|editor3-first=Simon|title=Education in Turkey|date=2008|publisher=Waxmann Verlag|location=Berlin|isbn=9783830970699|page=65|quote=Private Minority Schools are the school established by Greek, Armenian and Hebrew minorities during the era of the Ottoman Empire and covered by Lausanne Treaty.}}&lt;/ref&gt;}}
|agency = Institute of Language ([[Armenian National Academy of Sciences]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=H. Acharian Institute of Language|url=http://www.sci.am/resorgs.php?oid=34&amp;langid=1|website=sci.am|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141005040613/http://www.sci.am/resorgs.php?oid=34&amp;langid=1|archivedate=5 October 2014|quote=Main Fields of Activity: investigation of the structure and functioning, history and comparative grammar of the Armenian language, exploration of the literary Eastern and Western Armenian Language, dialectology, regulation of literary language, development of terminology}}&lt;/ref&gt;
|script = [[ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਲਿਪੀ]]&lt;br&gt;[[ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਬਰੇਲ]]
|iso1 = hy
|iso2b = arm
|iso2t = hye
|lc1 = hye |ld1 = ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਮੇਨੀਆਈ
|lc2 = xcl |ld2 = [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|lc3 = axm |ld3 = [[ਮੱਧਲੀ ਆਰਮੇਨੀਆਈ]]
|lingua = 57-AAA-a
|glotto = arme1241
|glottorefname= Armenian
|notice = IPA
|map=Idioma armenio.png
|mapcaption=The Armenian-speaking world: {{Legend|#0F80FD|regions where Armenian is the language of the majority}} 
}}
'''ਆਰਮੇਨੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ''' [[ਭਾਰੋਪੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ]] ਦੀ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਸੋਪੋਟੈਮਿਆ ਅਤੇ ਕਾਕਸ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਘਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੂਰਵੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਰਮੀਨੀ ਜਾਰਜਿਆ ਅਤੇ ਅਜਰਬੈਜਾਨ ( ਜਵਾਬ - ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਈਰਾਨ ) ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗਠਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਇਸਦੀ ਹਾਲਤ ਗਰੀਕ ਅਤੇ ਹਿੰਦ - ਈਰਾਨੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦਾ ਈਰਾਨ ਵਲੋਂ ਘਨਿਸ਼ਠ ਸੰਬੰਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਦੇ ਆਮਤੌਰ : ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦ ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣਾਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਆਰਮੀਨੀ ਨੂੰ ਈਰਾਨੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸਿਰਫ ਸੱਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਇਸਦੀ ਆਜਾਦ ਸੱਤਾ ਆਦਰ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਾਂਚਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈ . ਦੇ ਪੂਰਵ ਦਾ ਕੋਈ ਗਰੰਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਅੰਜਨਸਮੂਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਜਾਰਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਪ‌ ਤ‌ ਕ‌ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦਾ ਬ‌ ਦ ਗ‌ ਵਲੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਸ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਤਸਨ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਿਤ੍ਰ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਹਿਅਰ ਹੈ। ਆਦਿਮ ਭਾਰੋਪੀਏ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਜਾ ਪਈ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੋ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਏਰਕੁ ਅਤੇ ਏਰੇਖ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਕਰਣਾਤਮਕ ਲਿੰਗ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗਾਂ ਲਈ ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵ‌ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਲੋਂ ਹੀ ਆਦਿ ਆਦਿਮ ਆਰਿਆਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਇਸਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਈਰਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਰੀਕ, ਅਰਬਾਂ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ।

ਆਰਮੀਨੀ ਦਾ ਜੋ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਈਸਾਈ ਪਾਦਰੀਆਂ ਨੇ ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪਾਂਚਵੀਂ ਈ . ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਮਾਂ ਪੂਰਵ ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਲੇਖ ਆਰਮੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਭਵਤ : ਆਰਮੀਨੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਨਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਆਰਮੀਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਪੀ ਪੰਜਵੀ ਈਸਵੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਗੜੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਈਸਾਈ ਧਰਮਪ੍ਰਚਾਰਕ ਗਰੰਥ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਪੰਜਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰੀਕ ਦੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਗਰਥੋਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਫਾਉਸਤੁਸ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਗਰੰਥ ਚੌਥੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀ ਆਰਮੀਨੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਛੋਟੇ - ਛੋਟੇ ਨਰੇਸ਼ੋਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਗਠਨ, ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਐਲਿਸਏਉਸ ਵਰਦਪੈਤ ਨੇ ਵਰਦਨ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਯੋਂ ਨੇ ਸਾਸਾਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਧਰਮਯੁੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਖੌਰੈਨ ਦੇ ਮੋਜੇਜ ਨੇ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੪੫੦ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਇਹ ਗਰੰਥ ਸੰਭਵਤ : ਸੱਤਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਅਠਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਲੋਂ ਬਰਾਬਰ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਗਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਰਾ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਧੰਮ੍ਰਿ ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

੧੯ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮਧਿਅਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਰਮੀਨਿਆ ਦੇ ਰੂਸੀ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਜਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਾਹਿਤਿਅਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਿਕਲੀ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਲੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਥੇਰਾ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਆਮਤੌਰ : ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਆਰਮੀਨੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਉਪੰਨਿਆਸ, ਡਰਾਮਾ, ਚੁਹਲਬਾਜ਼ੀ ਆਦਿ ਬਥੇਰਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਰਮੀਨੀ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰ -ਪਤਰਿਕਾਵਾਂਵੀ ਸਮਰੱਥ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲੀ ਹਨ। ਸੋਵਾਇਟ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਵੱਡੀ ਤੇਜੀ ਵਲੋਂ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਨੋਟਸ==
&lt;references group=&quot;lower-alpha&quot;/&gt;

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>lowqqsrfq30z8uuc416o5kgzahq0rw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰੋਬੋਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12996</id>
    <revision>
      <id>809309</id>
      <parentid>809272</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T16:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1292433252|Robot]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14308" sha1="mut3gjp65sgych8nzdwdmmc7g3ge8od" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:HONDA_ASIMO.jpg|thumb| ਐਕਸਪੋ 2005 ਵਿਖੇ ASIMO (2000)]]
[[ਤਸਵੀਰ:FANUC_6-axis_welding_robots.jpg|thumb| ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਰਟੀਕੁਲੇਟਿਡ ਵੈਲਡਿੰਗ ਰੋਬੋਟ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੋਬੋਟ ਹਨ।]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bio-inspired_Big_Dog_quadruped_robot_is_being_developed_as_a_mule_that_can_traverse_difficult_terrain.tiff|thumb| ਚਤੁਰਭੁਜ ਫੌਜੀ ਰੋਬੋਟ ਚੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਿਗਡੌਗ (ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ) ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਨੂੰ 2012 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਰੋਬੋਟ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1989 ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ|MIT]] ਬਾਈਪੈਡਲ ਰੋਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਮਾਤ ਦਿੱਤੀ &lt;ref name=&quot;r07f&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2012/03/06/four-legged-robot-sets-new-speed-record_n_1324701.html|title=Four-legged Robot, 'Cheetah,' Sets New Speed Record|date=6 March 2012|access-date=5 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131022173838/http://www.huffingtonpost.com/2012/03/06/four-legged-robot-sets-new-speed-record_n_1324701.html|archive-date=22 October 2013|agency=Reuters}}&lt;/ref&gt;]]
'''ਰੋਬੋਟ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Robot''') ਇੱਕ [[ਮਸ਼ੀਨ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ — ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਕੰਪਿਊਟਰ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਨ ਯੋਗ — ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੋਬੋਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਕੰਟਰੋਲ ਯੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਕੰਟਰੋਲ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੋਬੋਟ [[ਹਿਊਮਨੋਇਡ ਰੋਬੋਟ|ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਨੂੰ]] ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰੋਬੋਟ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਾਲੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਰੋਬੋਟ ਆਟੋਨੋਮਸ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਆਟੋਨੋਮਸ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਹੌਂਡਾ|ਹੋਂਡਾ]] ਦੇ ''ਐਡਵਾਂਸਡ ਸਟੈਪ ਇਨ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਮੋਬਿਲਿਟੀ'' (ASIMO) ਅਤੇ TOSY ਦੇ ''TOSY ਪਿੰਗ ਪੋਂਗ ਪਲੇਇੰਗ ਰੋਬੋਟ'' (TOPIO) ਵਰਗੇ ਹਿਊਮਨਾਇਡਜ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਰੋਬੋਟ, ਮੈਡੀਕਲ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਰੋਬੋਟ, ਮਰੀਜ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਰੋਬੋਟ, ਕੁੱਤੇ ਥੈਰੇਪੀ ਰੋਬੋਟ, ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ &lt;nowiki&gt;&lt;i id=&quot;mwQA&quot;&gt;ਝੁੰਡ&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt; ਰੋਬੋਟ, ਜਨਰਲ ਐਟੋਮਿਕਸ MQ-1 ਪ੍ਰੀਡੇਟਰ ਵਰਗੇ [[ਡ੍ਰੋਨ ਜਹਾਜ਼|UAV ਡਰੋਨ]], ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੂਖਮ ਨੈਨੋਰੋਬੋਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਜੀਵ ਦਿੱਖ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਰੋਬੋਟ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਜਾਂ ਸੋਚ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਟੋਨੋਮਸ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ, ਘਰੇਲੂ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਅਤੇ ਆਟੋਨੋਮਸ ਕਾਰ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਚਾਲਕਾਂ ਵਜੋਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Forecasts – Driverless car market watch |url=https://www.driverless-future.com/?page_id=384 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20230925132826/https://www.driverless-future.com/?page_id=384 |archive-date=25 September 2023 |access-date=26 September 2023 |website=driverless-future.com}}&lt;/ref&gt;

ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜੋ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਨਿਰਮਾਣ, ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;OED&quot;&gt;{{Cite web |title=robotics |url=http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110518152729/http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530 |archive-date=18 May 2011 |access-date=4 February 2011 |publisher=Oxford Dictionaries}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਸੰਵੇਦੀ ਫੀਡਬੈਕ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ। ਇਹ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖਤਰਨਾਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਂ [[ਨਿਰਮਾਣ|ਨਿਰਮਾਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ]] ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਦਿੱਖ, ਵਿਵਹਾਰ ਜਾਂ ਬੋਧ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੋਬੋਟ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਇਓ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੇ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ: ਸਾਫਟ ਰੋਬੋਟਿਕਸ।

[[ਸੱਭਿਅਤਾ|ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਉਪਭੋਗਤਾ-ਸੰਰਚਿਤ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਟੋਮੈਟਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਨੀਮੈਟ੍ਰੋਨਿਕਸ, ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਕੈਨੀਕਲ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈਆਂ, ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਵਿਹਾਰਕ ਉਪਯੋਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ।

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਸਲਾਵਿਕ ਮੂਲ, ''ਰੋਬੋਟ-'' ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। &quot;ਰੋਬੋਟ&quot; ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1920 [[ਚੈੱਕ ਭਾਸ਼ਾ|ਦੇ ਚੈੱਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ]] ਨਾਟਕ ''RUR'' ([[ਕਾਰਲ ਚਪੇਕ|Rossumovi]] ''Univerzální Roboti'' – ''Rossum's Universal Robots'') ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕੈਰਲ ਦਾ ਭਰਾ ਜੋਸੇਫ Čapek ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਸਲ ਖੋਜੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Margolius|first=Ivan|author-link=Ivan Margolius|date=Autumn 2017|title=The Robot of Prague|url=https://czechfriends.net/images/RobotsMargoliusJul2017.pdf|journal=The Friends of Czech Heritage|issue=17|pages=3–6|archive-url=https://web.archive.org/web/20170911115134/https://czechfriends.net/images/RobotsMargoliusJul2017.pdf|archive-date=11 September 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KapekWebsite&quot;&gt;{{Cite web |last=Zunt |first=Dominik |title=Who did actually invent the word &quot;robot&quot; and what does it mean? |url=http://capek.misto.cz/english/robot.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120204135259/http://capek.misto.cz/english/robot.html |archive-date=4 February 2012 |access-date=11 September 2007 |publisher=The Karel Čapek website}}&lt;/ref&gt; 1948 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਅਮ ਗ੍ਰੇ ਵਾਲਟਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਆਟੋਨੋਮਸ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਟੀ. ਪਾਰਸਨ ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਕ ਐਲ. ਸਟੂਲੇਨ ਦੁਆਰਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਿਊਮੇਰੀਕਲ ਕੰਟਰੋਲ (CNC) ਮਸ਼ੀਨ ਟੂਲਸ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ।

ਪਹਿਲਾ ਵਪਾਰਕ, ਡਿਜੀਟਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮੇਬਲ ਰੋਬੋਟ 1954 ਵਿੱਚ ਜਾਰਜ ਡੇਵੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਯੂਨੀਮੇਟ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 1961 ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਮੋਟਰਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਨਿਊ ਜਰਸੀ ਦੇ ਈਵਿੰਗ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਦੇ ਵੈਸਟ ਟ੍ਰੈਂਟਨ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਨਲੈਂਡ ਫਿਸ਼ਰ ਗਾਈਡ ਪਲਾਂਟ ਵਿਖੇ ਡਾਈ ਕਾਸਟਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਗਰਮ ਧਾਤ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2011/08/16/business/george-devol-developer-of-robot-arm-dies-at-99.html|title=George C. Devol, Inventor of Robot Arm, Dies at 99|last=Pearce|first=Jeremy|date=15 August 2011|work=[[The New York Times]]|access-date=7 February 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20161225221153/http://www.nytimes.com/2011/08/16/business/george-devol-developer-of-robot-arm-dies-at-99.html|archive-date=25 December 2016|quote=In 1961, General Motors put the first Unimate arm on an assembly line at the company's plant in Ewing Township, N.J., a suburb of Trenton. The device was used to lift and stack die-cast metal parts taken hot from their molds.}}&lt;/ref&gt;

ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Akins |first=Crystal |title=5 jobs being replaced by robots |url=http://excelle.monster.com/benefits/articles/4983-5-jobs-being-replaced-by-robots?page=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130424145057/http://excelle.monster.com/benefits/articles/4983-5-jobs-being-replaced-by-robots?page=1 |archive-date=24 April 2013 |access-date=15 April 2013 |website=Excelle |publisher=Monster}}&lt;/ref&gt; ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ, ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਪੁਲਾੜ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਲ ਵਰਗੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੂੰ ਵਧਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵੱਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;ABCau-2014-05&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.abc.net.au/news/2014-05-28/robots-could-cost-australian-economy-5-million-jobs-expert-says/5484740|title=Robots could cost Australian economy 5 million jobs, experts warn, as companies look to cut costs|last=Hoy|first=Greg|date=28 May 2014|work=ABC News|access-date=29 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140529095011/http://www.abc.net.au/news/2014-05-28/robots-could-cost-australian-economy-5-million-jobs-expert-says/5484740|archive-date=29 May 2014|publisher=[[Australian Broadcasting Corporation]]}}&lt;/ref&gt; ਫੌਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੈਤਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੋਬੋਟ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਲਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Wikiquote}}

* [http://onlinelibrary.wiley.com/journal/10.1002/(ISSN)1556-4967 ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਫੀਲਡ ਰੋਬੋਟਿਕਸ]
{{Robotics}}{{Machines}}{{Science fiction}}
{{Authority control}}</text>
      <sha1>mut3gjp65sgych8nzdwdmmc7g3ge8od</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809310</id>
      <parentid>809309</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T16:09:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14264" sha1="au7jzhan1yakngxwanrm96wf5g10fb0" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:HONDA_ASIMO.jpg|thumb| ਐਕਸਪੋ 2005 ਵਿਖੇ ASIMO (2000)]]
[[ਤਸਵੀਰ:FANUC_6-axis_welding_robots.jpg|thumb| ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਰਟੀਕੁਲੇਟਿਡ ਵੈਲਡਿੰਗ ਰੋਬੋਟ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੋਬੋਟ ਹਨ।]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bio-inspired_Big_Dog_quadruped_robot_is_being_developed_as_a_mule_that_can_traverse_difficult_terrain.tiff|thumb| ਚਤੁਰਭੁਜ ਫੌਜੀ ਰੋਬੋਟ ਚੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਿਗਡੌਗ (ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ) ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ, ਨੂੰ 2012 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਰੋਬੋਟ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1989 ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ|MIT]] ਬਾਈਪੈਡਲ ਰੋਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਮਾਤ ਦਿੱਤੀ &lt;ref name=&quot;r07f&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2012/03/06/four-legged-robot-sets-new-speed-record_n_1324701.html|title=Four-legged Robot, 'Cheetah,' Sets New Speed Record|date=6 March 2012|access-date=5 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131022173838/http://www.huffingtonpost.com/2012/03/06/four-legged-robot-sets-new-speed-record_n_1324701.html|archive-date=22 October 2013|agency=Reuters}}&lt;/ref&gt;]]
'''ਰੋਬੋਟ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Robot''') ਇੱਕ [[ਮਸ਼ੀਨ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ — ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਕੰਪਿਊਟਰ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਨ ਯੋਗ — ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੋਬੋਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਕੰਟਰੋਲ ਯੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਕੰਟਰੋਲ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੋਬੋਟ [[ਹਿਊਮਨੋਇਡ ਰੋਬੋਟ|ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਨੂੰ]] ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰੋਬੋਟ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਾਲੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਰੋਬੋਟ ਆਟੋਨੋਮਸ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਆਟੋਨੋਮਸ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਹੌਂਡਾ|ਹੋਂਡਾ]] ਦੇ ''ਐਡਵਾਂਸਡ ਸਟੈਪ ਇਨ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਮੋਬਿਲਿਟੀ'' (ASIMO) ਅਤੇ TOSY ਦੇ ''TOSY ਪਿੰਗ ਪੋਂਗ ਪਲੇਇੰਗ ਰੋਬੋਟ'' (TOPIO) ਵਰਗੇ ਹਿਊਮਨਾਇਡਜ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਰੋਬੋਟ, ਮੈਡੀਕਲ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਰੋਬੋਟ, ਮਰੀਜ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਰੋਬੋਟ, ਕੁੱਤੇ ਥੈਰੇਪੀ ਰੋਬੋਟ, ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ &lt;nowiki&gt;&lt;i id=&quot;mwQA&quot;&gt;ਝੁੰਡ&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt; ਰੋਬੋਟ, ਜਨਰਲ ਐਟੋਮਿਕਸ MQ-1 ਪ੍ਰੀਡੇਟਰ ਵਰਗੇ [[ਡ੍ਰੋਨ ਜਹਾਜ਼|UAV ਡਰੋਨ]], ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੂਖਮ ਨੈਨੋਰੋਬੋਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਜੀਵ ਦਿੱਖ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਰੋਬੋਟ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਜਾਂ ਸੋਚ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਟੋਨੋਮਸ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ, ਘਰੇਲੂ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਅਤੇ ਆਟੋਨੋਮਸ ਕਾਰ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਚਾਲਕਾਂ ਵਜੋਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Forecasts – Driverless car market watch |url=https://www.driverless-future.com/?page_id=384 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20230925132826/https://www.driverless-future.com/?page_id=384 |archive-date=25 September 2023 |access-date=26 September 2023 |website=driverless-future.com}}&lt;/ref&gt;

ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜੋ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ, ਨਿਰਮਾਣ, ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;OED&quot;&gt;{{Cite web |title=robotics |url=http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110518152729/http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530 |archive-date=18 May 2011 |access-date=4 February 2011 |publisher=Oxford Dictionaries}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਸੰਵੇਦੀ ਫੀਡਬੈਕ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ। ਇਹ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖਤਰਨਾਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਂ [[ਨਿਰਮਾਣ|ਨਿਰਮਾਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ]] ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਦਿੱਖ, ਵਿਵਹਾਰ ਜਾਂ ਬੋਧ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੋਬੋਟ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਇਓ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੇ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ: ਸਾਫਟ ਰੋਬੋਟਿਕਸ।

[[ਸੱਭਿਅਤਾ|ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਉਪਭੋਗਤਾ-ਸੰਰਚਿਤ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਟੋਮੈਟਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਨੀਮੈਟ੍ਰੋਨਿਕਸ, ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਕੈਨੀਕਲ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈਆਂ, ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਵਿਹਾਰਕ ਉਪਯੋਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ।

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਸਲਾਵਿਕ ਮੂਲ, ''ਰੋਬੋਟ-'' ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। &quot;ਰੋਬੋਟ&quot; ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1920 [[ਚੈੱਕ ਭਾਸ਼ਾ|ਦੇ ਚੈੱਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ]] ਨਾਟਕ ''RUR'' ([[ਕਾਰਲ ਚਪੇਕ|Rossumovi]] ''Univerzální Roboti'' – ''Rossum's Universal Robots'') ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕੈਰਲ ਦਾ ਭਰਾ ਜੋਸੇਫ Čapek ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਸਲ ਖੋਜੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Margolius|first=Ivan|author-link=Ivan Margolius|date=Autumn 2017|title=The Robot of Prague|url=https://czechfriends.net/images/RobotsMargoliusJul2017.pdf|journal=The Friends of Czech Heritage|issue=17|pages=3–6|archive-url=https://web.archive.org/web/20170911115134/https://czechfriends.net/images/RobotsMargoliusJul2017.pdf|archive-date=11 September 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KapekWebsite&quot;&gt;{{Cite web |last=Zunt |first=Dominik |title=Who did actually invent the word &quot;robot&quot; and what does it mean? |url=http://capek.misto.cz/english/robot.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120204135259/http://capek.misto.cz/english/robot.html |archive-date=4 February 2012 |access-date=11 September 2007 |publisher=The Karel Čapek website}}&lt;/ref&gt; 1948 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਅਮ ਗ੍ਰੇ ਵਾਲਟਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਆਟੋਨੋਮਸ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਟੀ. ਪਾਰਸਨ ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਕ ਐਲ. ਸਟੂਲੇਨ ਦੁਆਰਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਿਊਮੇਰੀਕਲ ਕੰਟਰੋਲ (CNC) ਮਸ਼ੀਨ ਟੂਲਸ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ।

ਪਹਿਲਾ ਵਪਾਰਕ, ਡਿਜੀਟਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮੇਬਲ ਰੋਬੋਟ 1954 ਵਿੱਚ ਜਾਰਜ ਡੇਵੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਯੂਨੀਮੇਟ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 1961 ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਮੋਟਰਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਨਿਊ ਜਰਸੀ ਦੇ ਈਵਿੰਗ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਦੇ ਵੈਸਟ ਟ੍ਰੈਂਟਨ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਨਲੈਂਡ ਫਿਸ਼ਰ ਗਾਈਡ ਪਲਾਂਟ ਵਿਖੇ ਡਾਈ ਕਾਸਟਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਗਰਮ ਧਾਤ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2011/08/16/business/george-devol-developer-of-robot-arm-dies-at-99.html|title=George C. Devol, Inventor of Robot Arm, Dies at 99|last=Pearce|first=Jeremy|date=15 August 2011|work=[[The New York Times]]|access-date=7 February 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20161225221153/http://www.nytimes.com/2011/08/16/business/george-devol-developer-of-robot-arm-dies-at-99.html|archive-date=25 December 2016|quote=In 1961, General Motors put the first Unimate arm on an assembly line at the company's plant in Ewing Township, N.J., a suburb of Trenton. The device was used to lift and stack die-cast metal parts taken hot from their molds.}}&lt;/ref&gt;

ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Akins |first=Crystal |title=5 jobs being replaced by robots |url=http://excelle.monster.com/benefits/articles/4983-5-jobs-being-replaced-by-robots?page=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130424145057/http://excelle.monster.com/benefits/articles/4983-5-jobs-being-replaced-by-robots?page=1 |archive-date=24 April 2013 |access-date=15 April 2013 |website=Excelle |publisher=Monster}}&lt;/ref&gt; ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ, ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਪੁਲਾੜ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਲ ਵਰਗੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਰੋਬੋਟਾਂ ਨੂੰ ਵਧਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵੱਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;ABCau-2014-05&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.abc.net.au/news/2014-05-28/robots-could-cost-australian-economy-5-million-jobs-expert-says/5484740|title=Robots could cost Australian economy 5 million jobs, experts warn, as companies look to cut costs|last=Hoy|first=Greg|date=28 May 2014|work=ABC News|access-date=29 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140529095011/http://www.abc.net.au/news/2014-05-28/robots-could-cost-australian-economy-5-million-jobs-expert-says/5484740|archive-date=29 May 2014|publisher=[[Australian Broadcasting Corporation]]}}&lt;/ref&gt; ਫੌਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਰੋਬੋਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੈਤਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੋਬੋਟ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਲਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Wikiquote}}

* [http://onlinelibrary.wiley.com/journal/10.1002/(ISSN)1556-4967 ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਫੀਲਡ ਰੋਬੋਟਿਕਸ]
{{Authority control}}</text>
      <sha1>au7jzhan1yakngxwanrm96wf5g10fb0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13980</id>
    <revision>
      <id>809370</id>
      <parentid>714323</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar moved page [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]] over redirect: ਸਹੀ ਨਾਮ </comment>
      <origin>714323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25337" sha1="5xp5nloogduts1tkfpdmo2zy2pz0jg5" xml:space="preserve">{{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਮਨੁੱਖ
| ਨਾਮ                = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ
| ਤਸਵੀਰ              = SatyajitRay.jpg
| ਤਸਵੀਰ_ਅਕਾਰ         = 220px
| ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ       = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ ਦਾ ਇੱਕ ਪੋਰਟਰੇਟ
| ਉਪਨਾਮ              = 
| ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ          = [[2 ਮਈ]] [[1921]]
| ਜਨਮ_ਥਾਂ            = [[ਕਲਕੱਤਾ]], [[ਬੰਗਾਲ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]
| ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ          = [[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]]
| ਮੌਤ_ਥਾਂ            = [[ਕੋਲਕਾਤਾ]], [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]], [[ਭਾਰਤ]]
| ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ          = 
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ         = ਭਾਰਤੀ
| ਭਾਸ਼ਾ              = ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ
| ਕਿੱਤਾ              = ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਨਿਰਮਾਤਾ, ਫਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਲੇਖਕ, ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਗੀਤਕਾਰ
| ਕਾਲ                = 1950–1991
| ਧਰਮ                = 
| ਵਿਸ਼ਾ              = 
| ਮੁੱਖ ਕੰਮ           = 
| ਅੰਦੋਲਨ             = 
| ਇਨਾਮ               = 
| ਪ੍ਰਭਾਵ             = [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] &lt;br&gt; [[ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ]] &lt;br&gt; [[ਵਿੱਤੋਰੀਓ ਦੇ ਸੀਕਾ]] &lt;br&gt; [[ਜਾਹਨ ਫੋਰਡ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.parabaas.com/satyajit/articles/pAbhijit.html |title=Western Influences on Satyajit Ray - An Essay by Abhijit Sen (Parabaas - Satyajit Ray Section) |publisher=Parabaas |date= |accessdate=2012-11-03}}&lt;/ref&gt;
| ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ           = [[ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਾਲ]]&lt;br/&gt;[[ਮਾਰਟਿਨ ਸਕੋਰਸੇਸ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.shortlist.com/entertainment/scorseses-secret-inspiration |title=martin scorsese inspiration - Entertainment - ShortList Magazine |publisher=Shortlist.com}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਬਰਟਰਾਂਡ ਤਵੇਰਨੀਅਰ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.goanews.com/news_disp.php?newsid=1775 |title=Satyajit Ray &amp; Mrinal Sen influenced me: French filmmaker |publisher=Goa News |date=2011-11-24 }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੇਨ]]&lt;ref&gt;{{cite web |author=TNN Jan 26, 2012, 12.00AM IST |url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-26/news-interviews/30663535_1_satyajit-ray-young-directors-film |title=Satyajit Ray inspires Descendants' director - Times Of India |publisher=Articles.timesofindia.indiatimes.com |date=2012-01-26 |access-date=2013-03-28 |archive-date=2013-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130505124103/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-26/news-interviews/30663535_1_satyajit-ray-young-directors-film |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਵੇਸ ਐਂਡਰਸਨ]] &lt;br&gt; [[ਇਸਮਾਈਲ ਮਰਚੈਂਟ]]&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/492404/Satyajit-Ray/6092/Additional-Reading |title=Satyajit Ray (Indian film director): Additional Reading - Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date=2004-08-31 }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਮੀਰਾ ਨਾਇਰ]]&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;/&gt; &lt;br&gt; [[ਅਪਰਨਾ ਸੈਨ]] &lt;br&gt; [[ਸੇਮੀਹ ਕਪਲਾਨੋਗ੍ਲੂ]]&lt;ref&gt;{{cite web |author=Saranya R |url=http://www.thehindu.com/news/states/kerala/contemporary-master-inspired-by-satyajit-ray/article2717638.ece |title=States / Kerala: Contemporary master inspired by Satyajit Ray |publisher=The Hindu |date=2011-12-15 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਟੀਜ਼ਾ ਕੋਵੋ]]&lt;ref name=&quot;intoday1&quot;&gt;{{cite web|url=http://indiatoday.intoday.in/story/Satyajit+Ray+inspires+Italian+director+duo/1/71366.html |title=Satyajit Ray inspires Italian director duo: Celebrities, News - India Today |publisher=Indiatoday.intoday.in |date=2009-11-18}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਰੇਨਰ ਫ੍ਰਿਮੇਲ]]&lt;ref name=&quot;intoday1&quot;/&gt; &lt;br&gt; [[ਅਨਿਰੁਧਾ ਰਾਏ ਚੌਧਰੀ]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://satyajitray.ucsc.edu/articles/AniruddhaInterview.html |title=If I try to put logic in my life, I will lose my innocence - Interview With Aniruddha Roy Chowdhury |publisher=Satyajitray.ucsc.edu |date=2011-09-13 |access-date=2013-03-28 |archive-date=2014-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140311004955/http://satyajitray.ucsc.edu/articles/AniruddhaInterview.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਰਘੁਵੀਰ ਸਿੰਘ (ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰ)|ਰਘੁਵੀਰ ਸਿੰਘ]]
| ਦਸਤਖਤ              = 
| ਜਾਲ_ਪੰਨਾ           = 
| ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ        = 
| name               = 
| image              = Satyajit_Ray_in_New_York_(cropped).jpg
| caption            = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ
}}
'''ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ''' ([[ਬੰਗਾਲੀ]]: সত্যজিৎ রায়) ([[2 ਮਈ]] [[1921]]–[[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]]) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ [[ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]] ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਰਵੋੱਤਮ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] (ਤੱਦ ਕਲਕੱਤਾ) ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਜੀਡੇਂਸੀ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ। ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ [[ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ]] ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਅਤੇ [[ਲੰਦਨ]] ਵਿੱਚ ਇਤਾਲਵੀ ਫਿਲਮ 'ਲਾਦਰੀ ਦੀ ਬਿਸਿਕਲੇਤ' (Ladri di biciclette, ਬਾਈਸਿਕਲ ਚੋਰ) ਦੇਖਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੋਇਆ।

ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ 37 ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮਾਂ, ਚਰਿੱਤਰ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਲਘੂ ਫਿਲਮਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ [[ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ]] (পথের পাঁচালী, ਰਸਤੇ ਦਾ ਗੀਤ) ਨੂੰ ਕੈਨਜ ਫਿਲਮ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਕ੍ਰੀਨਪਲੇ ਇਨਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੁਲ ਗਿਆਰਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਅਪਰਾਜਿਤੋ (অপরাজিত) ਅਤੇ ਅਪੁਰ ਸੰਸਾਰ (অপুর সংসার, ਅਪੂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ) ਦੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਪੂ ਤਿੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਰੇਅ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਕੰਮ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ: ਪਟਕਥਾ ਲਿਖਣਾ, ਐਕਟਰ ਭਾਲਣਾ, ਪਿਠਭੂਮੀ ਸੰਗੀਤ ਲਿਖਣਾ, ਚਲਚਿਤਰਣ, ਕਲਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨਾ। ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਪਰਕਾਸ਼ਕ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਸਨ। ਰੇਅ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦਮੀ ਵਿਸ਼ੈਲਾ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

==ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
[[ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ]] ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਸ ਪੀੜੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਉਪੇਂਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਰੇਅ ਚੌਧਰੀ [[ਲੇਖਕ]], [[ਚਿੱਤਰਕਾਰ]], [[ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ]], [[ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ]] ਅਤੇ [[ਪੇਸ਼ੇਵਰ]][[ਖਗੋਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]] ਸਨ। ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵੀ ਸਨ। ਉਪੇਂਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸੁਕੁਮਾਰ ਰੇਅ ਨੇ ਲਕੀਰ ਤੋਂ ਹਟਕੇ ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਬੇਤੁਕੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ। ਉਹ ਲਾਇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਸਨ। ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ ਸੁਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸੁਪ੍ਰਭਾ ਰੇਅ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਸਤਿਆਜੀਤ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚੱਲ ਬਸੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਪ੍ਰਭਾ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਤਨਖਾਹ ਤੇ ਗੁਜਾਰਿਆ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਰੇਅ ਨੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਪਰੈਜੀਡੇਂਸੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ। 1940 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਦੀ [[ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ। ਰੇਅ ਨੂੰ [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ [[ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ]] ਦੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਜਗਤ ਤੋਂ ਉਹ ਖਾਸ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਅਤੇ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਭਾਵ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਓੜਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ।[[ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ]] ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਪੂਰਵੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ [[ਨੰਦਲਾਲ ਬੋਸ]] ਅਤੇ [[ਬਿਨੋਦ ਬਿਹਾਰੀ ਮੁਖਰਜੀ]] ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਿਆ। ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵ੍ਰਿਤਚਿਤਰ 'ਦ ਇਨਰ ਆਈ' ਵੀ ਬਣਾਇਆ। [[ਅਜੰਤਾ]], [[ਏਲੋਰਾ]] ਅਤੇ [[ਏਲੀਫੇਂਟਾ]] ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਣ ਗਏ।

==ਚਿਤਰਕਲਾ==
==ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ==

1943 ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੇਅ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੋਲਕਤਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਫਰਮ ਡੀ ਜੇ ਕੇਮਰ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਦ ਦਾ ਨਾਂ “ਜੂਨੀਅਰ ਵਿਜੂਲਾਈਜ਼ਰ” ਸੀ ਅਤੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਕੇਵਲ ਅੱਸੀ ਰੁਪਏ ਤਨਖਾਹ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਰੇਅ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾਤਰ ਅੱਛਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਤਣਾਓ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਰੇਅ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਗਾਹਕ ਅਕਸਰ ਮੂਰਖ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। 1943 ਦੇ ਲਗਭਗ ਹੀ ਇਹ ਡੀ ਕੇ ਗੁਪਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਸਿਗਨੇਟ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਰੇਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਮੁਖ ਪੰਨੇ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਕਲਾਤਮਕ ਆਜਾਦੀ ਦਿੱਤੀ। ਰੇਅ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਮੁਖ ਪੰਨੇ ਬਣਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਮ ਕੋਰਬੇ ਦੀ 'ਮੈਨ ਈਟਰਸ ਆਫ ਕੁਮਾਊਂ' (Man – eaters of Kumaon, ਕੁਮਾਊਂ ਦੇ ਨਰ ਭਖਸ਼ੀ) ਅਤੇ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਦੀ ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ([[Discovery of India]], [[ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਖੋਜ]]) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਨਾਵਲ [[ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ]] (পথের পাঁচালী, ਰਸਤੇ ਦਾ ਗੀਤ) ਦੇ ਬਾਲ ਸੰਸਕਰਣ ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਆਮ ਆਂਟਿਰ ਭੇਂਪੂ (আম আঁটির ভেঁপু, ਆਮ ਦੀ ਗੁਠਲੀ ਦੀ ਸੀਟੀ)। ਰੇਅ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਇਸ ਨਾਵਲ ਤੇ ਬਣਾਈ। ਮੁਖ ਵਰਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਣਾਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਸਣਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਫੋਂਟ ਵੀ ਬਣਾਏ “ਰੇਅ ਰੋਮਨ&quot; ਅਤੇ “ਰੇਅ ਬਿਜਾਰ”। &quot;ਰੇਅ ਰੋਮਨ &quot;ਨੂੰ 1970 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਰੇਅ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਟਾਈਟਲ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।

==ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ==

1947 ਵਿੱਚ ਚਿਦਾਨੰਦ ਦਾਸ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰੇਅ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਫਿਲਮ ਸਭਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ|ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ]] ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਅਮਰੀਕਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲਈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ - ਨਵੀਂਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। 1949 ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ ਦੂਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਬਿਜੋਏ ਰੇਅ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ, ਸੰਦੀਪ, ਜੋ ਹੁਣ ਖ਼ੁਦ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਕਰਨ ਆਏ। ਰੇਅ ਨੇ ਦੇਹਾਤ ਵਿੱਚ ਉਪਯੁਕਤ ਸਥਾਨ ਢੂੰਢਣ ਵਿੱਚ ਰੰਵਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਰੇਅ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਰੰਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। 1950 ਵਿੱਚ ਡੀ ਜੇ ਕੇਮਰ ਨੇ ਰੇਅ ਨੂੰ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਲੰਦਨ ਭੇਜਿਆ। ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ 99 ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਵਿੱਤੋਰਯੋ ਦੇ ਸੀਕਾ ਦੀ ਨਵਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਫਿਲਮ 'ਲਾਦਰੀ ਦੀ ਬਿਸਿਕਲੇੱਤੇ' (Ladri di biciclette, ਬਾਈਸਿਕਲ ਚੋਰ) ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਰੇਅ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਨੇਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਤਾਂ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਨਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਸਨ।

ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਰੇਅ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਕੀਰਾ ਕੁਰੋਸਾਵਾ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭੱਜ ਦੌੜ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦਾਰਜੀਲਿੰਗ ਜਾਂ ਪੁਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕਥਾਨਕ ਪੂਰੇ ਕਰਦੇ ਸਨ।
==ਰੋਗ ਅਤੇ ਮੌਤ ==

1983 ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਘਾਰੇ ਬਾਇਰੇ (ঘরে বাইরে) ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰੇਅ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾ 9 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ। ਘਾਰੇ ਬਾਇਰੇ ਦਾ ਛਾਇਆਂਕਨ ਰੇਅ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ 1984 ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। 1992 ਵਿੱਚ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਦੁਰਬਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੇਅ ਦਾ ਸਵਾਸਥ ਬਹੁਤ ਵਿਗੜ ਗਿਆ, ਜਿਥੋਂ ਉਹ ਕਦੇ ਉਭਰ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਦਾਇਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]] ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਕੋਲਕਤਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਗਪਗ ਰੁੱਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਆਏ। 
==ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;width: 85%; font-size: 0.90em;&quot;
!ਸਾਲ 
!ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ 
!ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ
|-
|1958
|[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1965
|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1967 
|[[ਰਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਸਨਮਾਨ]]
|[[ਰਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਸੰਸਥਾ]] 
|-
|1971
|ਯੋਗੋਸਲੋਵਾਗੀਆ ਦਾ ਤਾਰਾ 
|[[ਯੋਗੋਸਲੋਵਾਗੀਆ]] ਸਰਕਾਰ 
|-
|1973
|ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ
|[[ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1974
|ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ 
| ਰੋਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ ਆਰਟ [[ਲੰਡਨ]] 
|-
|1976
|[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1978
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1978
|ਸ਼ਪੈਸ਼ਲ ਸਨਮਾਨ 
|[[ਬਰਲਿਨ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]] 
|-
|1978
|[[ਡੈਸੀਕੋਟਮ]]
|[[ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1979
|ਸ਼ਪੈਸ਼ਲ ਸਨਮਾਨ 
|[[ਮਾਸਕੋ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1980
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਵਰਦਵਾਨ]], [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1980
|ਡਾਕਟਰੇਟ 
|[[ਜਾਦਵਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]]
|-
|1981
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]]
|-
|1981 
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਉੱਤਰੀ ਬੰਗਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1982
|ਹੋਮਏਜ ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ 
|[[ਕੈਨਨ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1982
|ਸੰਤ ਮਾਰਕ ਦਾ ਸ਼ਪੈਸਲ ਗੋਲਡਨ ਸ਼ੇਰ 
|[[ਵੀਨਸ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1982
|[[ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ]] 
|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
|-
|1983
|ਫੇਲੋਸ਼ਿਪ 
|[[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫਿਲਮ ਸੰਸਥਾ]]
|-
|1985
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਕੋਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1985
|[[ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ]] 
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1985
|[[ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਨਹਿਰੂ ਅਵਾਰਡ]]
|[[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]]
|-
|1986
|ਡਾਕਟਰੇਟ 
|[[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕੈਡਮੀ]]
|-
|1987
|[[Légion d'Honneur]]
|[[ਫਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1987
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਰਵਿੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1992 
|ਅਕੈਡਮੀ ਵੱਲੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ 
|[[ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰਜ ਆਰਟ ਔਂਡ ਸਾਇੰਸਜ਼]] [[ਅਮਰੀਕਾ]]
|-
|1992
|[[ਅਕੀਰਾ ਕੁਰੂਸੋਵਾ]] ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ
|[[ਸਾਨਫਰਾਸ਼ਿਸਕੋ]] ਫਿਲਮ ਫੈਸ਼ਟੀਵਲ
|-
|1992
|[[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]] 
|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
|-
|}
{{Commonscat|Satyajit Ray|ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਜਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1921]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1992]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ]]</text>
      <sha1>5xp5nloogduts1tkfpdmo2zy2pz0jg5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809374</id>
      <parentid>809370</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:18:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25505" sha1="4j8r4cmtfgwziq3erhf3wojg8wmst7a" xml:space="preserve">{{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਮਨੁੱਖ
| ਨਾਮ                = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ
| ਤਸਵੀਰ              = SatyajitRay.jpg
| ਤਸਵੀਰ_ਅਕਾਰ         = 220px
| ਤਸਵੀਰ_ਸਿਰਲੇਖ       = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ ਦਾ ਇੱਕ ਪੋਰਟਰੇਟ
| ਉਪਨਾਮ              = 
| ਜਨਮ_ਤਾਰੀਖ          = [[2 ਮਈ]] [[1921]]
| ਜਨਮ_ਥਾਂ            = [[ਕਲਕੱਤਾ]], [[ਬੰਗਾਲ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]
| ਮੌਤ_ਤਾਰੀਖ          = [[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]]
| ਮੌਤ_ਥਾਂ            = [[ਕੋਲਕਾਤਾ]], [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]], [[ਭਾਰਤ]]
| ਕਾਰਜ_ਖੇਤਰ          = 
| ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ         = ਭਾਰਤੀ
| ਭਾਸ਼ਾ              = ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ
| ਕਿੱਤਾ              = ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਨਿਰਮਾਤਾ, ਫਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਲੇਖਕ, ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਗੀਤਕਾਰ
| ਕਾਲ                = 1950–1991
| ਧਰਮ                = 
| ਵਿਸ਼ਾ              = 
| ਮੁੱਖ ਕੰਮ           = 
| ਅੰਦੋਲਨ             = 
| ਇਨਾਮ               = 
| ਪ੍ਰਭਾਵ             = [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] &lt;br&gt; [[ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ]] &lt;br&gt; [[ਵਿੱਤੋਰੀਓ ਦੇ ਸੀਕਾ]] &lt;br&gt; [[ਜਾਹਨ ਫੋਰਡ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.parabaas.com/satyajit/articles/pAbhijit.html |title=Western Influences on Satyajit Ray - An Essay by Abhijit Sen (Parabaas - Satyajit Ray Section) |publisher=Parabaas |date= |accessdate=2012-11-03}}&lt;/ref&gt;
| ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ           = [[ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਾਲ]]&lt;br/&gt;[[ਮਾਰਟਿਨ ਸਕੋਰਸੇਸ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.shortlist.com/entertainment/scorseses-secret-inspiration |title=martin scorsese inspiration - Entertainment - ShortList Magazine |publisher=Shortlist.com}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਬਰਟਰਾਂਡ ਤਵੇਰਨੀਅਰ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.goanews.com/news_disp.php?newsid=1775 |title=Satyajit Ray &amp; Mrinal Sen influenced me: French filmmaker |publisher=Goa News |date=2011-11-24 }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੇਨ]]&lt;ref&gt;{{cite web |author=TNN Jan 26, 2012, 12.00AM IST |url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-26/news-interviews/30663535_1_satyajit-ray-young-directors-film |title=Satyajit Ray inspires Descendants' director - Times Of India |publisher=Articles.timesofindia.indiatimes.com |date=2012-01-26 |access-date=2013-03-28 |archive-date=2013-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130505124103/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-01-26/news-interviews/30663535_1_satyajit-ray-young-directors-film |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਵੇਸ ਐਂਡਰਸਨ]] &lt;br&gt; [[ਇਸਮਾਈਲ ਮਰਚੈਂਟ]]&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/492404/Satyajit-Ray/6092/Additional-Reading |title=Satyajit Ray (Indian film director): Additional Reading - Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date=2004-08-31 }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਮੀਰਾ ਨਾਇਰ]]&lt;ref name=&quot;britannica1&quot;/&gt; &lt;br&gt; [[ਅਪਰਨਾ ਸੈਨ]] &lt;br&gt; [[ਸੇਮੀਹ ਕਪਲਾਨੋਗ੍ਲੂ]]&lt;ref&gt;{{cite web |author=Saranya R |url=http://www.thehindu.com/news/states/kerala/contemporary-master-inspired-by-satyajit-ray/article2717638.ece |title=States / Kerala: Contemporary master inspired by Satyajit Ray |publisher=The Hindu |date=2011-12-15 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਟੀਜ਼ਾ ਕੋਵੋ]]&lt;ref name=&quot;intoday1&quot;&gt;{{cite web|url=http://indiatoday.intoday.in/story/Satyajit+Ray+inspires+Italian+director+duo/1/71366.html |title=Satyajit Ray inspires Italian director duo: Celebrities, News - India Today |publisher=Indiatoday.intoday.in |date=2009-11-18}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਰੇਨਰ ਫ੍ਰਿਮੇਲ]]&lt;ref name=&quot;intoday1&quot;/&gt; &lt;br&gt; [[ਅਨਿਰੁਧਾ ਰਾਏ ਚੌਧਰੀ]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://satyajitray.ucsc.edu/articles/AniruddhaInterview.html |title=If I try to put logic in my life, I will lose my innocence - Interview With Aniruddha Roy Chowdhury |publisher=Satyajitray.ucsc.edu |date=2011-09-13 |access-date=2013-03-28 |archive-date=2014-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140311004955/http://satyajitray.ucsc.edu/articles/AniruddhaInterview.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; [[ਰਘੁਵੀਰ ਸਿੰਘ (ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰ)|ਰਘੁਵੀਰ ਸਿੰਘ]]
| ਦਸਤਖਤ              = 
| ਜਾਲ_ਪੰਨਾ           = 
| ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ        = 
| name               = 
| image              = Satyajit_Ray_in_New_York_(cropped).jpg
| caption            = ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ
}}
'''ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ''' ([[ਬੰਗਾਲੀ]]: সত্যজিৎ রায়) ([[2 ਮਈ]] [[1921]]–[[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]]) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ|ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]] ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਰਵੋੱਤਮ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] (ਤੱਦ ਕਲਕੱਤਾ) ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੇਜੀਡੇਂਸੀ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ। ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਅਤੇ [[ਲੰਦਨ]] ਵਿੱਚ ਇਤਾਲਵੀ ਫਿਲਮ 'ਲਾਦਰੀ ਦੀ ਬਿਸਿਕਲੇਤ' (Ladri di biciclette, ਬਾਈਸਿਕਲ ਚੋਰ) ਦੇਖਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੋਇਆ।

ਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ 37 ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮਾਂ, ਚਰਿੱਤਰ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਲਘੂ ਫਿਲਮਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ [[ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ]] (পথের পাঁচালী, ਰਸਤੇ ਦਾ ਗੀਤ) ਨੂੰ ਕੈਨਜ ਫਿਲਮ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਕ੍ਰੀਨਪਲੇ ਇਨਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੁਲ ਗਿਆਰਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਅਪਰਾਜਿਤੋ (অপরাজিত) ਅਤੇ ਅਪੁਰ ਸੰਸਾਰ (অপুর সংসার, ਅਪੂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ) ਦੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਪੂ ਤਿੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਰੇਅ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਕੰਮ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ: ਪਟਕਥਾ ਲਿਖਣਾ, ਐਕਟਰ ਭਾਲਣਾ, ਪਿਠਭੂਮੀ ਸੰਗੀਤ ਲਿਖਣਾ, ਚਲਚਿਤਰਣ, ਕਲਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨਾ। ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਪਰਕਾਸ਼ਕ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਸਨ। ਰੇਅ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦਮੀ ਵਿਸ਼ੈਲਾ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

==ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
[[ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ]] ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਸ ਪੀੜੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਉਪੇਂਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਰੇਅ ਚੌਧਰੀ [[ਲੇਖਕ]], [[ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ|ਚਿੱਤਰਕਾਰ]], [[ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ]], [[ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕੀ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ]] ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ[[ਖਗੋਲਸ਼ਾਸਤਰੀ|ਖਗੋਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]] ਸਨ। ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵੀ ਸਨ। ਉਪੇਂਦਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸੁਕੁਮਾਰ ਰੇਅ ਨੇ ਲਕੀਰ ਤੋਂ ਹਟਕੇ ਬੰਗਲਾ ਵਿੱਚ ਬੇਤੁਕੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ। ਉਹ ਲਾਇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਸਨ। ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ ਸੁਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸੁਪ੍ਰਭਾ ਰੇਅ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਸਤਿਆਜੀਤ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚੱਲ ਬਸੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸੁਪ੍ਰਭਾ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਤਨਖਾਹ ਤੇ ਗੁਜਾਰਿਆ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਰੇਅ ਨੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਪਰੈਜੀਡੇਂਸੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਲੇਕਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ। 1940 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਦੀ [[ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ। ਰੇਅ ਨੂੰ [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ [[ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ]] ਦੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਜਗਤ ਤੋਂ ਉਹ ਖਾਸ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਅਤੇ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਭਾਵ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਓੜਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ।[[ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ]] ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਪੂਰਵੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ [[ਨੰਦਲਾਲ ਬੋਸ]] ਅਤੇ ਬਿਨੋਦ ਬਿਹਾਰੀ ਮੁਖਰਜੀ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਿਆ। ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵ੍ਰਿਤਚਿਤਰ 'ਦ ਇਨਰ ਆਈ' ਵੀ ਬਣਾਇਆ। [[ਅਜੰਤਾ ਗੁਫਾਵਾਂ|ਅਜੰਤਾ]], [[ਇਲੋਰਾ ਗੁਫਾਵਾਂ|ਏਲੋਰਾ]] ਅਤੇ [[ਐਲੀਫ਼ੈਂਟਾ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ|ਏਲੀਫੇਂਟਾ]] ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਣ ਗਏ।
==ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ==

1943 ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੇਅ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੋਲਕਤਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਫਰਮ ਡੀ ਜੇ ਕੇਮਰ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਦ ਦਾ ਨਾਂ “ਜੂਨੀਅਰ ਵਿਜੂਲਾਈਜ਼ਰ” ਸੀ ਅਤੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਕੇਵਲ ਅੱਸੀ ਰੁਪਏ ਤਨਖਾਹ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਰੇਅ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾਤਰ ਅੱਛਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਤਣਾਓ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਰੇਅ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਗਾਹਕ ਅਕਸਰ ਮੂਰਖ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। 1943 ਦੇ ਲਗਭਗ ਹੀ ਇਹ ਡੀ ਕੇ ਗੁਪਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਸਿਗਨੇਟ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਰੇਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਮੁਖ ਪੰਨੇ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਕਲਾਤਮਕ ਆਜਾਦੀ ਦਿੱਤੀ। ਰੇਅ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਮੁਖ ਪੰਨੇ ਬਣਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਮ ਕੋਰਬੇ ਦੀ 'ਮੈਨ ਈਟਰਸ ਆਫ ਕੁਮਾਊਂ' (Man – eaters of Kumaon, ਕੁਮਾਊਂ ਦੇ ਨਰ ਭਖਸ਼ੀ) ਅਤੇ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਦੀ ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ([[Discovery of India]], [[ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਖੋਜ]]) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਨਾਵਲ [[ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ]] (পথের পাঁচালী, ਰਸਤੇ ਦਾ ਗੀਤ) ਦੇ ਬਾਲ ਸੰਸਕਰਣ ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਆਮ ਆਂਟਿਰ ਭੇਂਪੂ (আম আঁটির ভেঁপু, ਆਮ ਦੀ ਗੁਠਲੀ ਦੀ ਸੀਟੀ)। ਰੇਅ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਇਸ ਨਾਵਲ ਤੇ ਬਣਾਈ। ਮੁਖ ਵਰਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਣਾਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਸਣਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਫੋਂਟ ਵੀ ਬਣਾਏ “ਰੇਅ ਰੋਮਨ&quot; ਅਤੇ “ਰੇਅ ਬਿਜਾਰ”। &quot;ਰੇਅ ਰੋਮਨ &quot;ਨੂੰ 1970 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਇੱਕ ਕੁਸ਼ਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਰੇਅ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਟਾਈਟਲ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।

==ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ==

1947 ਵਿੱਚ ਚਿਦਾਨੰਦ ਦਾਸ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰੇਅ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਫਿਲਮ ਸਭਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ|ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ]] ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਅਮਰੀਕਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲਈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ - ਨਵੀਂਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। 1949 ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ ਦੂਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਬਿਜੋਏ ਰੇਅ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ, ਸੰਦੀਪ, ਜੋ ਹੁਣ ਖ਼ੁਦ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਾਂ ਰੰਵਾਰ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਕਰਨ ਆਏ। ਰੇਅ ਨੇ ਦੇਹਾਤ ਵਿੱਚ ਉਪਯੁਕਤ ਸਥਾਨ ਢੂੰਢਣ ਵਿੱਚ ਰੰਵਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਰੇਅ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਥੇਰ ਪਾਂਚਾਲੀ ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਰੰਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। 1950 ਵਿੱਚ ਡੀ ਜੇ ਕੇਮਰ ਨੇ ਰੇਅ ਨੂੰ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਲੰਦਨ ਭੇਜਿਆ। ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ 99 ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਖੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਵਿੱਤੋਰਯੋ ਦੇ ਸੀਕਾ ਦੀ ਨਵਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਫਿਲਮ 'ਲਾਦਰੀ ਦੀ ਬਿਸਿਕਲੇੱਤੇ' (Ladri di biciclette, ਬਾਈਸਿਕਲ ਚੋਰ) ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਰੇਅ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਨੇਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਤਾਂ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਨਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੰਕਲਪ ਸਨ।

ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਰੇਅ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਰੇ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰੇਅ ਨੇ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਕੀਰਾ ਕੁਰੋਸਾਵਾ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭੱਜ ਦੌੜ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦਾਰਜੀਲਿੰਗ ਜਾਂ ਪੁਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਏਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕਥਾਨਕ ਪੂਰੇ ਕਰਦੇ ਸਨ।
==ਰੋਗ ਅਤੇ ਮੌਤ ==

1983 ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਘਾਰੇ ਬਾਇਰੇ (ঘরে বাইরে) ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰੇਅ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾ 9 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ। ਘਾਰੇ ਬਾਇਰੇ ਦਾ ਛਾਇਆਂਕਨ ਰੇਅ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ 1984 ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। 1992 ਵਿੱਚ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਦੁਰਬਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੇਅ ਦਾ ਸਵਾਸਥ ਬਹੁਤ ਵਿਗੜ ਗਿਆ, ਜਿਥੋਂ ਉਹ ਕਦੇ ਉਭਰ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਹਫਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਦਾਇਕ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[23 ਅਪ੍ਰੈਲ]] [[1992]] ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੇ ਕੋਲਕਤਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਗਪਗ ਰੁੱਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਆਏ। 
==ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;width: 85%; font-size: 0.90em;&quot;
!ਸਾਲ 
!ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ 
!ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ
|-
|1958
|[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1965
|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1967 
|[[ਰਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਸਨਮਾਨ]]
|[[ਰਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਸੰਸਥਾ]] 
|-
|1971
|ਯੋਗੋਸਲੋਵਾਗੀਆ ਦਾ ਤਾਰਾ 
|[[ਯੋਗੋਸਲੋਵਾਗੀਆ]] ਸਰਕਾਰ 
|-
|1973
|ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ
|[[ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1974
|ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ 
| ਰੋਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ ਆਰਟ [[ਲੰਡਨ]] 
|-
|1976
|[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]]
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1978
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1978
|ਸ਼ਪੈਸ਼ਲ ਸਨਮਾਨ 
|[[ਬਰਲਿਨ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]] 
|-
|1978
|[[ਡੈਸੀਕੋਟਮ]]
|[[ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1979
|ਸ਼ਪੈਸ਼ਲ ਸਨਮਾਨ 
|[[ਮਾਸਕੋ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1980
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਵਰਦਵਾਨ]], [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1980
|ਡਾਕਟਰੇਟ 
|[[ਜਾਦਵਪੁਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]]
|-
|1981
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]]
|-
|1981 
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਉੱਤਰੀ ਬੰਗਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1982
|ਹੋਮਏਜ ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ 
|[[ਕੈਨਨ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1982
|ਸੰਤ ਮਾਰਕ ਦਾ ਸ਼ਪੈਸਲ ਗੋਲਡਨ ਸ਼ੇਰ 
|[[ਵੀਨਸ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]]
|-
|1982
|[[ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ]] 
|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
|-
|1983
|ਫੇਲੋਸ਼ਿਪ 
|[[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫਿਲਮ ਸੰਸਥਾ]]
|-
|1985
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਕੋਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਭਾਰਤ]] 
|-
|1985
|[[ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ]] 
|[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1985
|[[ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਨਹਿਰੂ ਅਵਾਰਡ]]
|[[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]]
|-
|1986
|ਡਾਕਟਰੇਟ 
|[[ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕੈਡਮੀ]]
|-
|1987
|[[Légion d'Honneur]]
|[[ਫਰਾਂਸ ਸਰਕਾਰ]]
|-
|1987
|[[ਡਾਕਟਰੇਟ]] 
|[[ਰਵਿੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|-
|1992 
|ਅਕੈਡਮੀ ਵੱਲੋਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ 
|[[ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰਜ ਆਰਟ ਔਂਡ ਸਾਇੰਸਜ਼]] [[ਅਮਰੀਕਾ]]
|-
|1992
|[[ਅਕੀਰਾ ਕੁਰੂਸੋਵਾ]] ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ
|[[ਸਾਨਫਰਾਸ਼ਿਸਕੋ]] ਫਿਲਮ ਫੈਸ਼ਟੀਵਲ
|-
|1992
|[[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]] 
|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
|-
|}
{{Commonscat|Satyajit Ray|ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}


[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਜਗਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1921]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1992]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ]]</text>
      <sha1>4j8r4cmtfgwziq3erhf3wojg8wmst7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਬੱਡੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15544</id>
    <revision>
      <id>809511</id>
      <parentid>765762</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:17:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3988" sha1="o6raz3lsrugnjc3jwn026d4arvypunn" xml:space="preserve">'''ਕਬੱਡੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Kabaddi''')'''&lt;ref&gt;{{cite LPD|3}}&lt;/ref&gt;''' ਇੱਕ ਟੀਮ [[ਖੇਡ]] ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/sport/other-sports/how-pro-kabaddi-made-kabaddi-the-most-watched-sport-in-india-after-cricket/article66052306.ece|title=How Pro Kabaddi made kabaddi the most-watched sport in India after cricket|last=Sudevan|first=Praveen|date=2022-10-27|work=[[The Hindu]]|access-date=2023-12-05|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਰੇਡਰ ਡਿਫੈਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 30 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਫਲ ਟੈਗਾਂ ਲਈ ਅੰਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਫੈਂਡਰ ਰੇਡਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਕ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਟੈਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਸਕੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਖੇਡ ਦੌਰਾਨ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਡ ਵਿਕਲਪਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਕਬੱਡੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਮਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖੇਡ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ [[ਨੇਪਾਲ]], [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], [[ਇਰਾਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਅਤੇ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਆਦਿ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

==ਵੰਨਗੀਆਂ==
ਕਬੱਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ:
*ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟਾਇਲ
*ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ

{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>o6raz3lsrugnjc3jwn026d4arvypunn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809512</id>
      <parentid>809511</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:18:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4678" sha1="3t7iirbf0mbbfj8vsxd7xs50xee02vw" xml:space="preserve">'''ਕਬੱਡੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Kabaddi''')'''&lt;ref&gt;{{cite LPD|3}}&lt;/ref&gt;''' ਇੱਕ ਟੀਮ [[ਖੇਡ]] ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/sport/other-sports/how-pro-kabaddi-made-kabaddi-the-most-watched-sport-in-india-after-cricket/article66052306.ece|title=How Pro Kabaddi made kabaddi the most-watched sport in India after cricket|last=Sudevan|first=Praveen|date=2022-10-27|work=[[The Hindu]]|access-date=2023-12-05|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਰੇਡਰ ਡਿਫੈਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 30 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਫਲ ਟੈਗਾਂ ਲਈ ਅੰਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਫੈਂਡਰ ਰੇਡਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਕ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਟੈਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਸਕੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਖੇਡ ਦੌਰਾਨ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਡ ਵਿਕਲਪਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਕਬੱਡੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਮਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖੇਡ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ [[ਨੇਪਾਲ]], [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], [[ਇਰਾਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਅਤੇ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਆਦਿ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

==ਵੰਨਗੀਆਂ==
ਕਬੱਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ: 

* &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ&quot;, ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਬਾਹਰ ਗੋਲਾਕਾਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ 
* &quot;ਸਟੈਂਡਰਡ/ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟਾਇਲ&quot;, ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਕੋਰਟ 'ਤੇ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]]
&lt;references /&gt;{{ਅਧਾਰ}}</text>
      <sha1>3t7iirbf0mbbfj8vsxd7xs50xee02vw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809513</id>
      <parentid>809512</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:25:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5740" sha1="7g1w09l8qzuat9f5vfulbl22e36r4q5" xml:space="preserve">'''ਕਬੱਡੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Kabaddi''')'''&lt;ref&gt;{{cite LPD|3}}&lt;/ref&gt;''' ਇੱਕ ਟੀਮ [[ਖੇਡ]] ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/sport/other-sports/how-pro-kabaddi-made-kabaddi-the-most-watched-sport-in-india-after-cricket/article66052306.ece|title=How Pro Kabaddi made kabaddi the most-watched sport in India after cricket|last=Sudevan|first=Praveen|date=2022-10-27|work=[[The Hindu]]|access-date=2023-12-05|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਰੇਡਰ ਡਿਫੈਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 30 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਫਲ ਟੈਗਾਂ ਲਈ ਅੰਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਫੈਂਡਰ ਰੇਡਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਕ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਟੈਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਸਕੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਖੇਡ ਦੌਰਾਨ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਡ ਵਿਕਲਪਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਕਬੱਡੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਮਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖੇਡ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ [[ਨੇਪਾਲ]], [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], [[ਇਰਾਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਅਤੇ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਆਦਿ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

==ਵੰਨਗੀਆਂ==
ਕਬੱਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ: 

* &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ&quot;, ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਬਾਹਰ ਗੋਲਾਕਾਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ 
* &quot;ਸਟੈਂਡਰਡ/ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟਾਇਲ&quot;, ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਕੋਰਟ 'ਤੇ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਖ ਮੁਕਾਬਲੇ ==

=== ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ===

# [[ਆਈ.ਕੇ.ਐਫ. ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|IKF ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]
# [[ਜੂਨੀਅਰ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]
# [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]
# [[ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]
# [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]
# [[ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]
# [[2018 ਦੁਬਈ ਕਬੱਡੀ ਮਾਸਟਰਜ਼|ਕਬੱਡੀ ਮਾਸਟਰਜ਼]]

=== ਘਰੇਲੂ ਮੁਕਾਬਲੇ ===

# [[ਪ੍ਰੋ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# [[ਇੰਡੋ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# [[ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# ਯੁਵਾ ਕਬੱਡੀ ਸੀਰੀਜ਼

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਬੱਡੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]]
&lt;references /&gt;{{ਅਧਾਰ}}</text>
      <sha1>7g1w09l8qzuat9f5vfulbl22e36r4q5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809514</id>
      <parentid>809513</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5941" sha1="hi388lu7pc0mj64bgnyooujoziso7kq" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Iran men's national kabaddi team 13970602000432636707284535394012 98208.jpg|thumb|2018 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਬੱਡੀ]]
'''ਕਬੱਡੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Kabaddi''')'''&lt;ref&gt;{{cite LPD|3}}&lt;/ref&gt;''' ਇੱਕ ਟੀਮ [[ਖੇਡ]] ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੱਤ-ਸੱਤ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/sport/other-sports/how-pro-kabaddi-made-kabaddi-the-most-watched-sport-in-india-after-cricket/article66052306.ece|title=How Pro Kabaddi made kabaddi the most-watched sport in India after cricket|last=Sudevan|first=Praveen|date=2022-10-27|work=[[The Hindu]]|access-date=2023-12-05|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਰੇਡਰ ਡਿਫੈਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 30 ਸਕਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਫਲ ਟੈਗਾਂ ਲਈ ਅੰਕ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਫੈਂਡਰ ਰੇਡਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਕ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਟੈਗ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਟੈਕਲ ਕੀਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਸਕੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੂਰੇ ਖੇਡ ਦੌਰਾਨ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਡ ਵਿਕਲਪਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 

ਕਬੱਡੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸਨੂੰ ਮਾਂ ਖੇਡ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਕੇਰਲ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਖੇਡ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ [[ਨੇਪਾਲ]], [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]], [[ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]], [[ਇਰਾਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਅਤੇ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਆਦਿ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 

==ਵੰਨਗੀਆਂ==
ਕਬੱਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ: 

* &quot;ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ&quot;, ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਬਾਹਰ ਗੋਲਾਕਾਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ 
* &quot;ਸਟੈਂਡਰਡ/ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਟਾਇਲ&quot;, ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਕੋਰਟ 'ਤੇ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਖ ਮੁਕਾਬਲੇ ==

=== ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ===

# [[ਆਈ.ਕੇ.ਐਫ. ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|IKF ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]
# [[ਜੂਨੀਅਰ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]
# [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]
# [[ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]
# [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]
# [[ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]
# [[2018 ਦੁਬਈ ਕਬੱਡੀ ਮਾਸਟਰਜ਼|ਕਬੱਡੀ ਮਾਸਟਰਜ਼]]

=== ਘਰੇਲੂ ਮੁਕਾਬਲੇ ===

# [[ਪ੍ਰੋ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# [[ਇੰਡੋ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# [[ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ]]
# ਯੁਵਾ ਕਬੱਡੀ ਸੀਰੀਜ਼

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਬੱਡੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]]
&lt;references /&gt;{{ਅਧਾਰ}}</text>
      <sha1>hi388lu7pc0mj64bgnyooujoziso7kq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਸਕਵੈਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16259</id>
    <revision>
      <id>809460</id>
      <parentid>577848</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:20:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2944" sha1="makbhyabf27lixfcto749ug7rw3x87g" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:View of John Mackintosh Square, Gibraltar.jpg|200px|thumbnail|right|ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਸਕਵਈਰ]]

'''ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਸਕਵੈਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਰੇਜੀ]]: '''John Mackintosh Square''') (ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦ ਪਿਆਤਸਾ) ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ [[ਜਿਬਰਾਲਟਰ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਚੌਕ ਹੈ। ਇਹ ਚੌਦਹਵੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਮਕਾਮੀ ਲੋਕੋਪਕਾਰਕ ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਚੌਕ ‘ਤੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਸਿਟੀਹਾਂਲ ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਹਨ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਜਾਨ ਮੈਕਿੰਟੌਸ਼ ਸਕਵੈਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਦੀ ਕੱਲੇ ਰਿਅਲ (ਹੁਣ ਮੇਨ ਸਟਰੀਟ) ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੂਰਵ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕਈ ਨਾਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੂਲਤ: ਇਸ ਦਾ ਸਪੇਨਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨਾਮ ਪਲਾਜਾ ਮੇਅਰ (ਪੰਜਾਬੀ: ਮੁੱਖ ਚੌਕ) ਸੀ, ਜਿਨੂੰ ਕਦੇ - ਕਦੇ ਗਰਾਨ ਪਲਾਜੇ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਦਰਭਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਅਲਾਮੀਡਾ ਪੈ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;visitgibraltar&quot;&gt;{{cite web | url=http://www.gibraltar.gov.uk/london/down_pdf/down.php?name=GibraltarNews_May09.pdf | title=Gibraltar News May 2009 | publisher=VisitGibraltar.gi | page=15 | accessdate=15 ਨਵੰਬਰ 2012 | format=ਪੀ।ਡੀ।ਐਫ | archive-date=2012-03-03 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120303043244/http://www.gibraltar.gov.uk/london/down_pdf/down.php?name=GibraltarNews_May09.pdf | dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਫੌਜੀ ਪਰੇਡ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਰੇਡ ਨਾਮ ਮਿਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;visitgibraltar&quot; /&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਦੇ ਚੌਕ]]</text>
      <sha1>makbhyabf27lixfcto749ug7rw3x87g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17301</id>
    <revision>
      <id>809439</id>
      <parentid>546767</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36455" sha1="akiid4rrprtykvh4ladcmaj7z9cf059" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

	'''ਮਿੱਥ''' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ [[ਗ੍ਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾ|ਗ੍ਰੀਕ]] ਸ਼ਬਦ (muthos) ਜਾਂ (mythus) ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ - ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਮਿੱੱਥੀਆਂ ਕਲਪਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ। ਇੰਜ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹ ਕਹਾਣੀਆਂ,ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਦੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਅਧਿਅਐਨ ਨੂੰ &quot;ਮਾਈਥੋਲੋਜੀ &quot; ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਦਿਵ ਪੁਰਸ਼ਾਂ, ਦੇਵੀਕ੍ਰਿਤ ਮੋਢੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਅਧਿਐਨ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਕੌਰ|first=ਦਲਜੀਤ|publisher=ਖੋਜਾਰਥੀ,ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ).|year=|isbn=|location=ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ)|pages=|quote=|via=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=ਕੌਰ|first=ਦਲਜੀਤ|year=|title=ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲ|url=|journal=|volume=|pages=|via=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਕੋਸ਼|last=ਕਜ਼ਾਕ|first=ਪ੍ਰੋ.ਕਿਰਪਾਲ|publisher=ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ,|year=|isbn=|location=ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|pages=|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; 

	ਮਿੱਥ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਕਲਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਮੌਖਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਕਲਾ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮਾਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਹਰ ਮਿੱਥ ਰਚਨਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗੁੱਝੇ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਰਚਨਾ ਆਦਮ ਬਿਰਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਹਰ ਜਾਤੀ ਕੋਲ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਓਤ ਪੋਤ ਮਿੱਥਾਂ ਦਾ ਅਤੁੱਟ ਭੰਡਾਰ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤਾਰਕਿਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਸ ਕੋਲ਼ ਆਪਣਾ ਤਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਉਸ ਦਾ ਹੱਲ ਮਿੱਥ ਕੋਲ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਖਾਂ, ਲੌਕਿਕ ਸਮਝ ਬਾਰੇ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਰੌਚਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

* ਡਾ.ਕਰਨੈਲ ਸਿੰੰਘ ਅਨੁਸਾਰ &quot;ਮਿੱਥ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਰਨ ਜਨਤਾ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਪਰਮਾਤਮਾ,ਮਨੁੱਖ,ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਅਤੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦਿੱਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।&quot;
* ਡਾ.ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ &quot;ਮਿੱਥ ਨਿਰੋਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਕਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਆਸੁਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈੈ।&quot;
* ਡਾ.ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ  ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ&quot; ਮਿੱਥ ਦਾ ਪਸਾਰ ਬਹੁਪਰਕਾਰੀ ਹੈ  ਜਿਹੜਾ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜੇਕਰ ਰਾਤ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਮਿੱਥ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਚਿਤਾਵਣੀ ਦੇ ਹੀ ਅਰਥ ਪ੍ਦਰਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿ੍ਸਟੀ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰਾ ਪ੍ਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਅਸੀਮ ਸਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਭੈਭੀਤ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਪ੍ਤੀ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਮਿੱਥੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ  ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਘਾੜਤ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਡਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ।&quot;

== ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ==
‘ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਮ ਕਰ ਕੇ ਅਧਰਮ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਥਾਪਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉੱਘੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮਿੱਥ-ਕਥਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਾ ਬਲਿ, ਰਾਜਾ ਜਨਕ, ਸੁਖਦੇਵ, ਚੰਦ੍ਰਹਾਂਸ, ਭਗੀਰਥ, ਨਾਰਦ, ਵਿਸ਼ਵਾਮ੍ਰਿਤ, ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਆਦਿ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿੱਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਪੁਰਾ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।’ ‘ਭੂਗੋਲਿਕ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ 68 ਤੀਰਥਾਂ, ਰਾਹੂ ਕੇਤੂ, ਸ਼ਨੀ, ਗੰਗਾ, ਯਮੁਨਾ, ਕੁਰੂਖੇਤਰ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਰਾਜ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਕੋਹੜ ਆਦਿ ਦਾ ਹਟਣਾ, ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਟਲਣਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਤਨੇਮ ਨਾਲ ਵਿਘਨਾਂ ਦਾ ਟਲਣਾ ਆਦਿ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਰਤ ਆਦਿ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਕਥਾ ਦਾ ਸੁਣਨਾ ਤੇ ਸੁਣਾਉਣਾ ਵੀ ਪੁੰਨ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉੱਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ ਉੱਪਰ ਵੀ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ: ਕਲਯੁਗ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਭੇਂਟ, ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੁਰਦਾ ਮੱਛੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੋਣਾ ਆਦਿ। ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਘਟਨਾਂਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿੱਥਕ ਅੰਸ਼ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਲਪ-ਬ੍ਰਿਛ, ਕਾਮਧੇਨੁ ਰਾਊ, ਗੰਧਰਵ ਨਗਰ, ਸਮੁੰਦ੍ਰ ਮੰਥਨ ਆਦਿ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।’ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਜਨ-ਮਾਨਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੇਵ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਸ਼ਰਧਾ ਜਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿੱਥ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕੀ ਕਹਾਣੀ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਰਲੌਕਿਕ ਤੱਤਾਂ ਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ, ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ‘ਸਕੂਲ ਆਫ ਥਾਟਸ` ਦਾ ਵੀ ਹੱਥ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਘੇਰਾ ਅਸੀਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:

======ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢਲਾ ਕੰਮ======
ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਚਰਚਾ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਲਾਦ ਲੇਵੀ ਸਤ੍ਰਾਉਸ ਨੇ ਆਰੰਭੀ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਥ ਤਰਕ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੋਏ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪਿੱਠ-ਭੂਮੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜੋੜਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਤਾਲਵੀ ਚਿੰਤਕ ਵੀਕੋ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਿੱਥ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੋਈ ਅਰਥ- ਵਿਹੂਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਵੀਕੋ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿੱਥ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸੇਧ ਮਿਲੀ। ਇਉਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਮਿੱਥ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਤਰਾਅ ਚੜ੍ਹਾਅ ਆਏ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

====ਮਿੱਥ ਆਦਿਮ ਲੌਕਿਕ -ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ====
“ਅਰਨੈਸਟ ਕੈਜ਼ੀਰਰ ਅਤੇ ਮਿਸਿਜ਼ ਸੁਮੇਨ ਕੇ.ਲੈਂਗਰ ਆਦਿ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਨ ਤੋਂ ਮਿੱਥਕ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਕੈਜ਼ੀਰਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦਾ
ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ, ਕਲਾ, ਮਿੱਥ, ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਧਰਮ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ-ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੂਪਾਤਮਕ ਕੋਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਰਕ 
ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਆਦਿ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਬ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਹੈ।&quot;4

==== ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ====
ਇਸ ਮੱਤ ਦੇ ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਚੇਤਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਹੌਂਦ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਮਾਨਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਨਾਲ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ,ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਦੈਨਿਕ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਵਿਅਕਤੀਆਂ &quot;Supra-individual&quot; ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਵੀ ਕਾਰਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰਸ਼ਕ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪਭਾਵਿਤ ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਥ ਕਥਾ ਪ੍ਰਤੀ ਬੈਕੋਫਨ ਭਰਪੂਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਜਿਆ ਉਚਾਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦਾ ਸੰਦਰਭਗਤ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਮਾਨਵੀ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਦਾਰਥਿਕਤਾ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ,ਧੁੰਦੁਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਹੋਈ।

====ਅਨਿੳਕਤੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਤਾ ਸਿਧਾਂਤ====
“ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਾਲੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰਣ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਤ-ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ ਲਿਆ
ਕਰਦੇ ਸਨ।&quot; ਦੂਜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਤਾ ਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਉਸ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਹੈ।&quot;5
====ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ====
ਫਰਾਇਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਨਿੱਜੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਭ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਰਾਇਡ ਨੇ ਇਡੀਪਸ ਗ੍ਰੰਥੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਲੋਕ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਕਬੂਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥਾਂ ਸਮੁਚੀ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਦੇ ‘ਸਮੂਹਿਕ ਸੁਪਨਿਆਂ` ਦੀ ਨਿਆਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜੁੰਗ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ‘ਸਮੂਹਿਕ ਅਵੇਚਤਨ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਾ ਰੂਪ ਅਵੇਚਤਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿੱਥਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾ-
ਰੂਪਾ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
	ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਇਡ ਅਤੇ ਯੁੰਗ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਿੱਥ ਦਾ ਮਨੋ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਦੋਵੇਂ ਵਿਦਵਾਨ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਰਾਇਡ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ 
ਅਵਚੇਤਨ ਦੱਬੀਆਂ ਘੁੱਟੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਇਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿੱਥ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਫ਼ਰਾਇਡ ਜੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਯੁੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ 
ਅਵਚੇਤਨ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਤੀਤਕਾਲੀ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਜਟਿਲ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਦਿ ਰੂਪ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। 
====ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਧਾਂਤ==== 
“ਮੈਲਿਨਵਸਕੀ, ਦੁਰਖਾਈਮ ਤੇ ਲੈਵੀ-ਬਰੁਹਲ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਅਧਿਕ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਲਿਨਵਸਕੀ ਨੇ ਆਦਿਮ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ-ਕਥਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀਆਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ 
ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ, ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਵਿਉਹਾਰਕ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਹੈ।&quot;6
====ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ====
ਉਸ ਨੇ ਮਿੱਥ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਿੱਥਾਂ ਦੇ ਸੰਰਚਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਲੇਵੀ ਸਤ੍ਰਾਉਸ ਦੇ ਆਉਣ 
ਨਾਲ ਮਿੱਥ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਰਿਪੇਖ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਸਤ੍ਰਾਉਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿ ਮਿੱਥ ਕੇਵਲ ਵੱਥ (ਵਿਸ਼ਾ) ਮਾਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮਿੱਥ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਿੱਥ ਰਚਨਾ ਦੇ 
ਅੰਦਰ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਥ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਮਿੱਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੇਵੀ ਸਤ੍ਰਾਉਸ ਸੰਰਚਨਾਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮਾਡਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥਾਂ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੋਡਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। 
ਇਸ ਸਿਧਾਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਲੈਵੀ-ਸਤ੍ਰਾਸ ਨਾਲ ਹੈ। ਲੈਵੀ -ਸਤ੍ਰਾਸ ਉੱਪਰ ਸਾਸਿਊਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਸਤ੍ਰਾਸ ਨੇ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦਾ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ 
ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਨਵੀ ਮਨ ਉੱਪਰ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਵਚੇਤਨ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜਿਕ ਚੋਗਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਮਾਨਵੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਕਤੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਮਿੱਥ ਸਿਰਜਕ ਨੂੰ ਨਗਜਫਰ;ਰ;ਚਗ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪਕੜ ਕਰਦਾ ਹੈ।
====ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ==== 
ਅਰਨੈਸਟ ਕੈਜ਼ੀਰਰ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਿੱਥ ਦਾ ਤਰਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਿਰਜਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੈਜ਼ੀਰਰ ਨੇ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇੱਕ
ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।
====ਰੂਪਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ==== 
	ਲੇਵੀ ਸਤ੍ਰਾਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੂਸੀ ਰੂਪਵਾਦੀ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਪਰਾਪ ਨੇ ਇੱਕ ਸੌ ਰੂਸੀ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਥ ਨੂੰ ਟੋਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੇ 
ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਤਮਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮਿੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। 
====ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ==== 
	ਮਿੱਥ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਲੋਕ-ਧਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਰੋਕਾਰ ਜੋੜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ. ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਦਾ ਮਿੱਥ ਸੰਕਲਪ ਚਰਚਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦ ਹੈ 
। ਡਾ. ਥਿੰਦ ਨੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਲਈ ‘ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ
ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਅਤੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦਾ ਮਾਨਵੀਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। 
	ਡਾ. ਬੇਦੀ ਵੀ ਮਿੱਥ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਕਲਪਨਾ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਖੇੜੇ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਮੂਰਤ ਭਾਵਨਾ ਸਮੂਰਤ 
ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਭੋਗਦੀ ਹੈ। 
	ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਮਿੱਥ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿੱਥ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਿੱਥ ਸਿਰਜਣ ਉਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਪਸਰੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ 
ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। 
====ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਿਧਾਂਤ====
“ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਜਰਮਨ ਵਿਦਵਾਨ ਐਡਲਬਰਟ ਕੂਹਨ ਅਤੇ ਵਿਲਹਮ ਸ਼ਵਾਰਟਜ਼ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ
ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿੱਥ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਸਲਿਸਟ ਰੂਪ ਦੁਆਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਮੈਕਸਮੂਲਰ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ 
ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿੱਥ-ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਗਤ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਫਰੋਲਿਆ।&quot;7
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਿੱਥ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਹੈ। ਹਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੀਆਂ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਇਸ ਵਿੱਚ 
ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

=== ਮਿੱਥ ਦੇ ਤੱਤ ===
ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਈ.ਈ.ਕੈੈੈਲਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੇ ਅੱਠ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਉਹ ਅੱਠ ਤੱਤ ਹਨ:।ਅਗਿਆਨਤਾ,ਭੈ,ਹੈਰਾਨੀ,ਸਾਦਿਸ਼੍ਰਤਾ, ਵਿਚਾਰਾਂ,ਦੀ ਮੈਲਜੋਲਤਾ,ਦਲੈਰੀ,ਕਹਾਣੀ ਕਥਨ,ਕਹਾਣੀ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਰੁੱਚੀ। ਕੈਲਟ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਅਧੀਨ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਭੈ, ਹੈਰਾਨੀ,ਅਗਿਆਨਤਾ,ਆਦਿ ਤੱਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਦਿਮ ਵਿਰਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹਨ।ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਕੁਰ ਫੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਕਥਨ, ਕਹਾਣੀ ਸੁਧਾਈ ਦੀ ਰੁਚੀ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਮੇਲ ਜੋਲਤਾ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਆਦਿ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਅੰਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਪੱਖ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਆਏ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਧੀਨ ਹੀ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

== ਮਿੱਥ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਖ ==
ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦੇ ਅਰਥ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌੌੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਹੇਠਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

# ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ।
# ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ।
# ਵਿਰਤਾਂਤਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ।

=== ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ===
ਕੈਜ਼ਜਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਨਵ ਸੰਸਕਿ੍ਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਾਸ ਵਿੱੱਚ ਕੋਈ ਐਸਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਜਿਥੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਧਰਮ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਨਿੱਖੜ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿੱਥਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੇ ਰਚਿਆ ਮਿਚਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਅਧੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਐਸੀਆਂ ਰੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲਈ ਬੈਠੀ ਹੈ ਜਿਨਾ ਵਿੱਚੋ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਨਵੀਨ ਆਦਰਸ਼ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਆਪਣੇ ਆਰੰਭਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਭਾਵਿਤ ਧਰਮ ਰਹੀ ਹੈ।&quot; ਕੈਜ਼ਜਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਥ ਸਿਰਜਕ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਦਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ।ਇਹ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਤੇਜਤ ਅਤੇ ਸੁਹਾਨਭੂਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

=== ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ===
ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚੋ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅੰੰਸ਼ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿ੍ਸ਼ਟਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕੋੋਈ ਸੰਸਕਿ੍ਤੀ ਜਾਂ ਕਬੀਲਾ ਆਪਣੇੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨੂੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬੰਨਣਾ ਚਾਹੁਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ।ਸਮਾਜਕ ਔਕੜ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਰੀਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਤਿਪ੍ਰਤੀ ਤੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੱਤਪਰ ਹੈ।ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਹਿਤ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਸੰਸਥਾਗਤ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਿਥ ਕਥਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ।

=== ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ===
ਮਿਥ ਕਥਾ &quot;ਕਹਾਣੀ&quot; ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਤੋਂ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਤੌਂਂ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਤੇੇ ਪ੍ਯੋਜਨ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਜੁੁੁੜਿਆ ਹੋੋੋਇਆ ਹੈ। &quot;ਡਾ. ਨਗੇਂਂਦਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਕਥਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਆਧਾਰਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਲੌਕਿਕ ਤੇ ਅਤਿਮਾਨਵੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਨਤਾ ਕਾਇਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਸਤਿ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮਿੱਥ ਕਥੲ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਸਤਿ ਅਥਵਾ ਭਾਗਵਤ ਸਤਿ ਵਸਤੁਗਤ ਸਤਿ ਦੀ ਅਭੇਦ ਪਰਤੀਤ ਇਸ ਦੀ ਆਧਾਰ ਭੂਮੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।&quot; ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪਰਮ ਸਤਿ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਿੱਥ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲੱਛਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋੜ ਤੇ ਪਰਿਪੱਕ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕਾਂ ==

# Richard, M. Ohmann, Making of Myth, G.P. Putmans Sons, 	New York, 1962, p.3
# ਡਾ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜਨਮਸਾਖੀ। ਮਿੱਥ ਵਿਗਿਆਨ, ਆਰਸ਼ੀ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼, 	ਦਿੱਲੀ, 2005, ਪੰਨਾ 19
# International Encyclopedia of the Social Sciences Vol-10, 	(Editor, David L. Sills.), The Macmillan Company &amp; the Free 	Press, 1968, p.&amp;nbsp;576.
# ਡਾ. ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 24.
# ਡਾ. ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਮਿੱਥ ਰੂਪਾਕਾਰ, ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਰਵੀ ਸਾਹਿਤ 	ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2004, ਪੰਨਾ 16.
# ਡਾ. ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 20.
# ਡਾ. ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਉਹੀ, ਪੰਨਾ 22.

== ਹਵਾਲੇ ==</text>
      <sha1>akiid4rrprtykvh4ladcmaj7z9cf059</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17472</id>
    <revision>
      <id>809596</id>
      <parentid>758719</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:15:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ]] ਨੂੰ [[ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>758719</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2834" sha1="oe7sw89lnzmf8fc0lwdeax9s6lw2ywx" xml:space="preserve">'''ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ''' (ਮਾਨਵੀਨੀ ਭਵਾਈ) [[ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਪਟੇਲ]] ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਹ 1947 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1970 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਡਾ. ਰਘੁਵੀਰ ਚੌਧਰੀ ਨੇ 'ਜੀਵਨ ਏਕ ਡਰਾਮਾ'&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://pustak.org/home.php?bookid=5716 |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2012-12-04 |archive-date=2013-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130313055504/http://pustak.org/home.php?bookid=5716 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਨਾਮ ਨਾਲ ਨੇਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰੱਸਟ ਇੰਡੀਆ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੇ (ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ)ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੂੰ 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://jnanpith.net/laureates/index.html|title=Jnanpith Laureates Official listings|publisher=[[Jnanpith]] Website|access-date=2012-12-04|archive-date=2007-10-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013122739/http://jnanpith.net/laureates/index.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਗੁਜਰਾਤ (1900) ਵਿੱਚ ਪਏ ਭਿਆਨਕ ਅਕਾਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਂਚਲ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਸੀ ਭੀਲ ਬਸਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ – ਮਾਨਵੀਨੀ ਭਵਾਈ, ਦੂਜਾ ਭਾਗ – ਭਾਂਗਿਆਨਾ ਭਾਭੇਰੂ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਭਾਗ – ਘੰਮਰ ਵਲੋਣੁ। ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰ - ਬਿੰਦੂ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਮੱਕੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਚਾਣ ਉੱਤੇ ਬੈਠਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.kcgjournal.org/huminities/issue33/1%20Amrut%20S.html | title='जीवन एक नाटक' ('मानवीनी भवाई') में ग्राम-चेतना }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

{{ਅੰਤਕਾ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਨਾਵਲ]]</text>
      <sha1>oe7sw89lnzmf8fc0lwdeax9s6lw2ywx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809600</id>
      <parentid>809596</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:16:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809600</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2861" sha1="qf2bwrygrrcho63jkzhvy2adfmzj4te" xml:space="preserve">'''ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ''', [[ਪੰਨਾ ਲਾਲ ਪਟੇਲ]] ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ [[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]] ਨਾਵਲ ਹੈ। ਇਹ 1947 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1970 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਡਾ. ਰਘੁਵੀਰ ਚੌਧਰੀ ਨੇ 'ਜੀਵਨ ਏਕ ਡਰਾਮਾ'&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://pustak.org/home.php?bookid=5716 |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2012-12-04 |archive-date=2013-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130313055504/http://pustak.org/home.php?bookid=5716 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਨਾਮ ਨਾਲ ਨੇਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰੱਸਟ ਇੰਡੀਆ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੂੰ 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://jnanpith.net/laureates/index.html|title=Jnanpith Laureates Official listings|publisher=[[Jnanpith]] Website|access-date=2012-12-04|archive-date=2007-10-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013122739/http://jnanpith.net/laureates/index.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਗੁਜਰਾਤ (1900) ਵਿੱਚ ਪਏ ਭਿਆਨਕ ਅਕਾਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਂਚਲ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਸੀ ਭੀਲ ਬਸਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ – ਮਾਨਵੀਨੀ ਭਵਾਈ, ਦੂਜਾ ਭਾਗ – ਭਾਂਗਿਆਨਾ ਭਾਭੇਰੂ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਭਾਗ – ਘੰਮਰ ਵਲੋਣੁ। ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਹੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰ - ਬਿੰਦੂ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਮੱਕੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਚਾਣ ਉੱਤੇ ਬੈਠਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.kcgjournal.org/huminities/issue33/1%20Amrut%20S.html | title='जीवन एक नाटक' ('मानवीनी भवाई') में ग्राम-चेतना }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਅੰਤਕਾ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਨਾਵਲ]]</text>
      <sha1>qf2bwrygrrcho63jkzhvy2adfmzj4te</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19301</id>
    <revision>
      <id>809616</id>
      <parentid>796800</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T18:25:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>156</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Flag_of_Mississippi_(2001–2020).svg with [[File:Flag_of_Mississippi_(1996–2020).svg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) · These are the correct date</comment>
      <origin>809616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93004" sha1="3lv2shaxwju2ovx8xoz59yskb0zkpl1" xml:space="preserve">{{ਬਾਰੇ|ਮੁਲਕ|ਇਸੇ ਨਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਮਹਾਂਦੀਪ|ਅਮਰੀਕਾ (ਮਹਾ-ਮਹਾਂਦੀਪ)}}

{{Infobox country
| conventional_long_name = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ
| common_name            = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| image_flag             = Flag of the United States (DoS ECA Color Standard).svg
| alt_flag               = {{nbsp}} &lt;!--Used to denote purely decorative images--&gt;
| flag_type_article      = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ
| image_coat             = Greater coat of arms of the United States.svg
| coat_alt               = {{nbsp}} &lt;!--Used to denote purely decorative images--&gt;
| symbol_type_article    = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਮਹਾਨ ਮੋਹਰ
| national_motto         = &quot;ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੈ&quot;&lt;ref&gt;{{USC|36|302}}&lt;/ref&gt;
| national_anthem        = &quot;ਦ ਸਟਾਰ ਸਪਰੈਂਗਲਡ ਬੈਨਰ&quot;&lt;ref&gt;{{cite act|date=March 3, 1931|article=14|article-type=H.R.|legislature=[[71st United States Congress]]|title=An Act To make The Star-Spangled Banner the national anthem of the United States of America|url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=46&amp;page=1508}}&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;display:inline-block;margin-top:0.4em;&quot;&gt;[[File:Star Spangled Banner instrumental.ogg]]&lt;/div&gt;
&lt;!-- Commented out, as not [[WP:DUE]] for lead.
| march                       = &quot;ਦ ਸਟਾਰਸ ਐਂਡ ਸਟਰਾਈਪਸ ਫਾਰਐਵਰ&quot;{{sfn|Kidder|Oppenheim|2007|p=91}}&lt;ref name=&quot;urluscode.house.gov&quot;&gt;{{cite web|url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=112&amp;page=1263|title=uscode.house.gov|date=August 12, 1999|website=Public Law 105-225|publisher=uscode.house.gov|pages=112 Stat. 1263|quote=Section 304. &quot;The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.&quot;|access-date=September 10, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;display:inline-block;margin-top:0.4em;&quot;&gt;[[File:March, &quot;The Stars and Stripes Forever&quot; · Colonel John R. Bourgeois, Director · John Philip Sousa · United States Marine Band.ogg]]&lt;/div&gt;
--&gt;
&lt;!-- Consensus map, see talk page. --&gt;| image_map              = {{Switcher|[[File:USA orthographic.svg|frameless|alt=Orthographic map of the U.S. in North America]]|Show globe ([[U.S. state|states]] and [[Washington, D.C.|D.C.]] only)|[[File:US insular areas SVG.svg|upright=1.15|frameless|alt=World map showing the U.S. and its territories]]|Show the U.S. and [[Territories of the United States|its territories]]|[[File:NOAA Map of the US EEZ.svg|upright=1.15|frameless]]|Show territories with [[Exclusive economic zone of the United States|EEZ]]|default=1}}
| map_width              = 220px
| capital                = [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ]]&lt;br /&gt;{{coord|38|53|N|77|1|W|display=inline}}
| largest_city           = [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]]&lt;br /&gt;{{coord|40|43|N|74|0|W|display=inline}}
| official_languages     = ਸੰਘੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ{{efn|name=officiallanguage|50 ਵਿੱਚੋਂ 30 ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। [[ਹਵਾਈ]] ਰਾਜ [[ਹਵਾਈ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਵਾਈ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, [[ਅਲਾਸਕਾ]] ਰਾਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 20 [[ਅਲਾਸਕਾ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ [ਸਾਊਥ ਡਕੋਟਾ]] ਓਸੇਤੀ ਸਿਕੋਵਿਨ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।}}
| languages_type         = [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ]]
| languages              = [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] (''[[ਡੀ ਫੈਕਟੋ]]''){{Not verified in body|date=July 2023}}
&lt;!-- NOTE: For English, don't add &quot;American English&quot; --&gt;| ethnic_groups          = {{plainlist|'''ਨਸਲ ਦੁਆਰਾ:'''
* 61.6% [[ਗੋਰੇ ਅਮਰੀਕੀ|ਗੋਰੇ]]
* 12.4% [[ਅਫਰੀਕਨ ਅਮਰੀਕੀ|ਕਾਲੇ]]
* 6.0% [[ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ|ਏਸ਼ੀਅਨ]]
* 1.1% ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ
* 0.2% ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਟਾਪੂ ਵਾਸੀ
* 10.2% ਦੋ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਨਸਲੀ
* 8.4% ਹੋਰ
}}
| ethnic_groups_year     = 2020
| ethnic_groups_ref      = &lt;ref name=&quot;2020CensusData&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/library/stories/2021/08/improved-race-ethnicity-measures-reveal-united-states-population-much-more-multiracial.html|title=2020 Census Illuminates Racial and Ethnic Composition of the Country|work=[[United States Census]]|access-date=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;2020InteractiveCensusData&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/library/visualizations/interactive/race-and-ethnicity-in-the-united-state-2010-and-2020-census.html?linkId=100000060666476|title=Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census|work=[[United States Census]]|access-date=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/13/1014710483/2020-census-data-us-race-ethnicity-diversity|title=A Breakdown of 2020 Census Demographic Data|author=|date=August 13, 2021|website=NPR|publisher=|access-date=|quote=}}&lt;/ref&gt;
| demonym                = [[ਅਮਰੀਕੀ]]{{efn|name=demonym|The historical and informal demonym [[Yankee]] has been applied to Americans, New Englanders, or northeasterners since the 18th century.}}&lt;ref&gt;{{cite book|title=Compton's Pictured Encyclopedia and Fact-index: Ohio|url=https://books.google.com/books?id=uV5tvKPO684C&amp;q=%22national+nicknames%22+Yankee|year=1963|page=336}}&lt;/ref&gt;
| government_type        = ਫੈਡਰਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਗਣਰਾਜ
&lt;!-- Consensus is to list President, Vice President, Chief Justice, and House Speaker --&gt;| leader_title1          = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]]
| leader_name1           = [[ਜੋ ਬਾਈਡਨ]]
| leader_title2          = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]]
| leader_name2           = [[ਕਮਲਾ ਹੈਰਿਸ]]
| leader_title3          = ਸਦਨ ਸਪੀਕਰ
| leader_name3           = ਕੈਵਿਨ ਮੈਕਰਥੀ
| leader_title4          = ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ
| leader_name4           = ਜਾਨ ਰਾਬਰਟਸ
| legislature            = ਕਾਂਗਰਸ
| upper_house            = ਸੈਨੇਟ
| lower_house            = ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਦਨ
| sovereignty_type       = ਆਜ਼ਾਦੀ
| sovereignty_note       = ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੋਂ
| established_event1     = ਘੋਸ਼ਣਾ
| established_date1      = {{Start date|1776|7|4}}
| established_event2     = ਸੰਘ
| established_date2      = {{Start date|1781|3|1}}
| established_event3     = ਮਾਨਤਾ
| established_date3      = {{Start date|1783|9|3}}
| established_event4     = ਸੰਵਿਧਾਨ
| established_date4      = {{Start date|1788|6|21}}
| established_event5     = ਆਖਰੀ ਸੋਧ
| established_date5      = {{Start date|1992|5|5}}
| area_link              = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਭੂਗੋਲ
| area_label             = ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ
| area_footnote          = &lt;ref&gt;Areas of the 50 states and the District of Columbia but not Puerto Rico nor other island territories per {{cite web| date = August 2010| title = State Area Measurements and Internal Point Coordinates| work = [[Census.gov]]| url = https://www.census.gov/geographies/reference-files/2010/geo/state-area.html| access-date = March 31, 2020| quote = reflect base feature updates made in the MAF/TIGER database through August, 2010.}}&lt;/ref&gt;
| area_rank              = ਤੀਜਾ{{efn|name=largestcountry}}
| area_sq_mi             = 3,796,742
| percent_water          = 4.66&lt;ref&gt;{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=October 11, 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#|date=2015}}&lt;/ref&gt; (2015)
| area_label2            = ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਤਰ
| area_data2             = {{convert|3,531,905|sqmi|km2|abbr=on}} (ਤੀਜਾ)
| population_census      = 331,449,281{{efn|name=&quot;pop&quot;}}&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2020-census-apportionment-results.htmlpid=2020CENSUS&amp;src=pt|title=Census Bureau's 2020 Population Count|work=[[United States Census]]|access-date=April 26, 2021}} The 2020 census is as of April 1, 2020.&lt;/ref&gt;
| population_census_year = 2020
| population_estimate    = {{IncreaseNeutral}} 333,287,557&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Bureau |first=US Census |title=Growth in U.S. Population Shows Early Indication of Recovery Amid COVID-19 Pandemic |url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2022/2022-population-estimates.html |access-date=2022-12-24 |website=Census.gov}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = 2022
| population_census_rank = ਤੀਜਾ
| population_density_sq_mi = 87&lt;!-- Figure uses (population/land + water area) as of July 2019. --&gt;
| population_density_rank = 185ਵਾਂ
| GDP_PPP                = {{increase}} $26.855&amp;nbsp;ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&amp;s=NGDPD,&amp;sy=2020&amp;ey=2027&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2023 |date=April 10, 2023 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=April 10, 2023 |archive-date=October 11, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221011140637/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&amp;s=NGDPD,&amp;sy=2020&amp;ey=2027&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_rank           = ਦੂਜਾ
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $80,035&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 8ਵਾਂ
| GDP_nominal            = {{increase}} $26.855&amp;nbsp;ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_rank       = ਪਹਿਲਾ
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $80,035&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 7ਵਾਂ
| Gini                   = 39.4&lt;!-- Number only. --&gt;
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = increase
| Gini_ref               = {{efn|After adjustment for taxes and transfers}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.census.gov/data/tables/2021/demo/income-poverty/p60-273.html|title=Income and Poverty in the United States: 2020|first=US Census|last=Bureau|newspaper=Census.gov |page=48|access-date=July 26, 2022}}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              =
| HDI                    = 0.921&lt;!-- Number only. --&gt;
| HDI_year               = 2021&lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. --&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!-- Increase/decrease/steady. --&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;UNHDR&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=September 8, 2022|access-date=September 8, 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 21ਵਾਂ
| currency               = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਡਾਲਰ|ਯੂ. ਐੱਸ. ਡਾਲਰ]] ($)
| currency_code          = USD
| utc_offset             = −4 ਤੋਂ −12, +10, +11
| utc_offset_DST         = −4 ਤੋਂ −10{{efn|name=&quot;time&quot;}}
| date_format            = mm/dd/yyyy{{efn|See [[Date and time notation in the United States]].}}
| drives_on              = ਸੱਜੇ{{efn|name=&quot;drive&quot;}}
| calling_code           = +1
| iso3166code            = US
| cctld                  = [[.us]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cozab.com/the-difference-between-us-vs-com/|title=The Difference Between .us vs .com|date=January 3, 2022|website=Cozab|access-date=ਜੁਲਾਈ 30, 2023|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 16, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230416200528/https://cozab.com/the-difference-between-us-vs-com/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| area_km2               =
| today                  =
| religion               = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;
* 63% ਇਸਾਈ
|29% ਬਗੈਰ ਧਰਮ ਤੋਂ
|1% ਬੁੱਧ
|1% ਹਿੰਦੂ
|1% ਇਸਲਾਮ
|1% ਜਿਊਸ
|2% ਹੋਰ
|2% ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ
  }}
| religion_year          = 2021
| religion_ref           = &lt;ref name=&quot;Pew2021&quot;&gt;{{cite web|title=About Three-in-Ten U.S. Adults Are Now Religiously Unaffiliated|url=https://www.pewforum.org/2021/12/14/about-three-in-ten-u-s-adults-are-now-religiously-unaffiliated/|website=Measuring Religion in Pew Research Center's American Trends Panel|publisher=Pew Research Center|access-date=December 21, 2021|date=December 14, 2021}}&lt;/ref&gt;
}}
'''ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ''' ('''ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ.'''),ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ''' ('''ਯੂ.ਐੱਸ.''') ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਅਮਰੀਕਾ''' ਵਜੋਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 50 ਰਾਜ, ਇੱਕ ਸੰਘੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਨੌ ਮਾਈਨਰ ਆਊਟਲਾਈੰਗ ਟਾਪੂ, ਅਤੇ 326 ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ।{{efn|At {{cvt|9,147,590|km2|order=flip}}, the United States is the third-largest country in the world by land area, behind [[Russia]] and [[China]]. By total area (land and water), it is the third-largest behind Russia and [[Canada]], if its coastal and territorial water areas are included. However, if only its internal waters are included (bays, sounds, rivers, lakes, and the [[Great Lakes]]), the U.S. is the fourth-largest, after Russia, Canada, and China.
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Coastal/territorial waters included: {{cvt|9,833,517|km2|order=flip}}&lt;ref&gt;{{cite web|title=China|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/china/|access-date=June 10, 2016|website=[[CIA World Factbook]]}}&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
Only internal waters included: {{cvt|9,572,900|km2|order=flip}}&lt;ref name=&quot;:2a&quot;&gt;{{cite web|title=United States|url=https://www.britannica.com/topic/616563/United-States-quick-facts|archive-url=https://web.archive.org/web/20131219194413/https://www.britannica.com/topic/616563/United-States-quick-facts|archive-date=December 19, 2013|access-date=January 31, 2010|website=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt;|name=largestcountry}} ਇਹ ਇਸਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ [[ਮੈਕਸੀਕੋ]] ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਬਹਾਮਾਸ]], [[ਕਿਊਬਾ]], [[ਰੂਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਹਨ।{{efn|The United States has a maritime border with the [[British Virgin Islands]], a British territory, since the BVI borders the [[U.S. Virgin Islands]].&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/United-States-Virgin-Islands.|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|edition=Online|title=United States Virgin Islands|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200429112829/https://www.britannica.com/place/United-States-Virgin-Islands|archive-date=April 29, 2020 |quote=[...]which also contains its near neighbor, the British Virgin Islands.}}&lt;/ref&gt; BVI is a [[British Overseas Territory]] but itself is not a part of the United Kingdom.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/946074/UKOTs_Information_Paper.pdf|title=United Kingdom Overseas Territories – Toponymic Information|publisher=[[Present Committee on Geographic Names]]|access-date=2023-01-07}} – Hosted on the [[Government of the United Kingdom]] website.&lt;/ref&gt; [[Puerto Rico]] has a maritime border with the [[Dominican Republic]].&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/Puerto-RicoBritannica.com|title=Puerto Rico|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|edition=Online|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200702120024/https://www.britannica.com/place/Puerto-Rico|archive-date=July 2, 2020 }}&lt;/ref&gt; [[American Samoa]] has a maritime border with the [[Cook Islands]], maintained under the [[Cook Islands–United States Maritime Boundary Treaty]].&lt;ref&gt;Anderson, Ewan W. (2003). International Boundaries: A Geopolitical Atlas. Routledge: New York. {{ISBN|9781579583750}}; OCLC 54061586&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Charney, Jonathan I., David A. Colson, Robert W. Smith. (2005). International Maritime Boundaries, 5 vols. Hotei Publishing: Leiden.&lt;/ref&gt; American Samoa also has maritime borders with [[Samoa|independent Samoa]] and [[Niue]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.pacgeo.org/static/maritimeboundaries/Pacgeo.org.|title=Pacific Maritime Boundaries|website=pacgeo.org|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200731224602/https://www.pacgeo.org/static/maritimeboundaries/|archive-date=July 31, 2020 }}&lt;/ref&gt;}} 333 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ।{{efn|The [[United States Census Bureau|U.S. Census Bureau]] provides a continuously updated but unofficial population clock in addition to [[United States census|its decennial census]] and [[Population Estimates Program|annual population estimates]]: [https://www.census.gov/popclock/]|name=pop clock}} ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.]] ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿੱਤੀ ਕੇਂਦਰ [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ|ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ]] ਹੈ।

&lt;!-- History --&gt;
ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। 1607 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤਾਜ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੰਗ ਹੋਈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ 4 ਜੁਲਾਈ, 1776 ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਅਟੁੱਟ ਕੁਦਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ, ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, 1848 ਤੱਕ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ। ਗੁਲਾਮੀ ਉੱਤੇ ਅਨੁਭਾਗਿਕ ਵੰਡ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਘੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ (1861-1865) ਦੌਰਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

1900 ਤੱਕ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। 1941 ਵਿੱਚ ਪਰਲ ਹਾਰਬਰ ਉੱਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਯੂਐਸ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪੱਖ ਤੋਂ [[ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦਬਦਬੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਧੇ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਚੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪੇਸ ਰੇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ 1969 ਵਿੱਚ ਅਪੋਲੋ 11 ਦੀ ਲੈਂਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ]] ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;!-- Government and citizens --&gt;

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਇੱਕ ਸੰਘੀ ਗਣਰਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਦਨ, ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਤੋਂ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੋ-ਸਦਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਸੈਨੇਟ, ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਉਪਰਲਾ ਸਦਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੀਤੀਗਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਦੌਲਤ, ਆਰਥਿਕ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਨਵੀਨਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂ.ਐਸ. ਇਸ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੈਦ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕਲੌਤਾ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਪੋਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

&lt;!-- Economy and global perspective --&gt;
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਉੱਚ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਸਤ ਆਮਦਨ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਗਲੋਬਲ [[ਜੀਡੀਪੀ]] ਦਾ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ ਐਕਸਚੇਂਜ ਦਰਾਂ 'ਤੇ ਜੀਡੀਪੀ ਦੁਆਰਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਯਾਤਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਿਰਯਾਤਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਪੱਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ]], [[ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ]], [[ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼|ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਫੰਡ]], ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ, [[ਨਾਟੋ]], [[ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ|ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ]] ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੌਂਸਲ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ]] ਦਾ ਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਿਕ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}}

[[ਕ੍ਰਿਸਟੋਫ਼ਰ ਕੋਲੰਬਸ|ਕੋਲੰਬਸ]] ਨੇ ਸੰਨ 1492 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਲੱਭਿਆ। [[ਸਪੇਨ]], [[ਫਰਾਂਸ]] ਅਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਸਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬਸਤੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਬਸਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਨ 1776 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ।

:ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਮਨ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਵਰਗਾਂ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ [[ਯੂਰਪ]] ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਕੇ ਵਸੇ। ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਵਸੇ। ਮੁੱਢ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਉਹੀ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਨਿਮਰ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਹੀ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।

:ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਤੱਤ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਵਰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਇੱਕ ਐਲਾਨੀ ਹੋਈ ਦੰਡਕ ਬਸਤੀ ਸੀ ਪਰ ਯੂਰਪ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਪੀਨਲ ਕਾਲੋਨੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕ ਸਕਦਾ ਸੀ। 
:ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੈਥੋਲਿਕ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋਟੈਸਟੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਪਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਯੂਰਪ ਛੱਡ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਵਸੇ।

==ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ==
ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਸੀਮਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਯੂਰਪ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰਤੀ ਵਸੀਲੇ ਉਪਲਬਧ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਾ ਲਗਪਗ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿ ਯੂਰਪ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਸਨ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਕਸਵਟੀ ‘ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕੀ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਿ੍ਹਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਨਿਮਨ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਮੁੱਢ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਮੀਰਕੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਦੇ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਦੇ ਜਿਸ ਨੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਰਹੇ-ਖੁਹੇ, ਨਖਿੱਧ, ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।
==ਲੁੱਟ ==
ਅਮੀਰ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਇਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹੀਆਂ, ਇਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਧੋਖੇ ਤੇ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਧੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਠੋਸ ਕੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਖੋਹੀਆਂ ਗਈਆਂ।

:ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਦੋਂਕਿ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਅਤੇ ਖਰਚੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਧੂ ਸਰਮਾਇਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ।

:ਲਾਤੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਲੁੱਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਬਾਗਬਾਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਲਾਤੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਸਸਤੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਆਵਾਸੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਉਤੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ।
:ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਮੈਕਸੀਕੋ, ਕੇਂਦਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲ ਤੇ ਕਾਫੀ ਤੇ ਗੰਨੇ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਕੇਲੇ, ਅੰਗੂਰ ਤੇ ਅਨਾਨਾਸ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਤੇਲ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਧਾਤਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹੀ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਸੋਹਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਅਤੇ ਅਯਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਕੇ ਖੂਬ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ। 
:ਹੁਣ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਾ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਕੌਡੀਆਂ ਦੇ ਭਾਅ ਖਰੀਦ ਕੇ ਖੂਬ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਸਤੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ, ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੀ ਪਾਰਲੀ ਲੁੱਟ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਥਾਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਬਣੀ ਪਰ ਇਹ ਪਾਰਲੀ ਲੁੱਟ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪਿਛਵਾੜਾ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਅਰਥਾਤ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਉਥਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਏ।
==ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ== 
ਸੰਨ 1846 ਤੋਂ 1848 ਤਕ [[ਅਮਰੀਕਾ-ਮੈਕਸੀਕੋ ਯੁੱਧ]] ਚੱਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਅਤੇ [[ਮੈਕਸੀਕੋ]] ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ। ਸੰਨ 1861 ਤੋਂ 1865 ਤਕ ਚੱਲੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਉਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਤਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੁੱਖ ਧੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਲੇ ਗੁਲਾਮ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਤਰ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। ਗੁਲਾਮ ਕਾਲੇ ਉਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। 
==ਦੋ ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ==
ਸੰਨ 1914 ਤੋਂ 1918 ਤਕ ਚੱਲੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ]] ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1939 ਤੋਂ 1945 ਤਕ ਚੱਲੇ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਦੋ ਗੁੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁੱਟ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁੱਟ। ਸੰਨ 1946 ਤੋਂ 1991 ਤਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ [[ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ]] ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਵੇਂ ਦੋਵਾਂ ਗੁੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਤੇ ਜਾਸੂਸੀ ਟਕਰਾਅ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਪਰੋਕਸੀ ਲੜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। 
==ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ==
ਸਾਲ 1991 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਾਲ 1991 ਤੋਂ 2010 ਤਕ ਤਕਰੀਬਨ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਅਮਰੀਕਾ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਘੱਟ ਰਹੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਰਗੇ ਪੱਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਲ 2010 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਰੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਰੁਝਾਨ ਇਹ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟੀ ਜਾਏਗੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨ ਤਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਰਸੂਖ ਘਟਦੇ ਜਾਣਗ।

==ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ==
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ’ਤੇ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁੰਦੀ ਵੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਲਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕੋਲ ਹਨ, ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲ ਹਨ। ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀਟੋ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਭਾਵ ਜੇ ਸੈਨੇਟ ਕੋਈ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਬਿੱਲ ਮੁੜ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵੀਟੋ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵੋਟਾਂ ਪੁਆ ਕੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਹਾਊਸ ਹਨ। ਇੱਕ ਸੈਨੇਟ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਰਿਪਰੀਜੈਨਟੇਟਿਵ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 50 ਸੂਬੇ ਹਨ। ਸੈਨੇਟ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ 2 ਸੀਟਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜ ਸੈਨੇਟ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 100 ਸੀਟਾਂ ਹਨ। ਸੈਨੇਟਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਬਾਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 435 ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸਮੈੱਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਵੀ ਵੀ ਬਿੱਲ ਦਾ ਦੋਵਾਂ ਹਾਊਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੈਨੇਟਰ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸਮੈੱਨ ਮੰਤਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਮੰਤਰੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਸੈਕਟਰੀ ਆਫ਼ ਸਟੇਟ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਸਬੰਧਤ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੋਣ ਭਾਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਗਵਰਨਰ ਜਾਂ ਸੈਨੇਟ ਤੇ ਮੇਅਰ ਦੀ ਹੋਵੇ; ਮਈ/ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਲੜਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੋਣ ਵੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚੋਣ ਲੜ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਇੱਕ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਇੱਕੋ ਮੰਚ ’ਤੇ ਖਲੋਅ ਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹਿਸ ਉਸਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਅਮਰੀਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਿਸਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪਾਉਣੀ ਹੈ। ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਾਸ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਿਕਿਊਰਟੀ ਗਾਰਡ ਹਨ ਪਰ ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਬਹੁਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
===ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ===
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ}}
===ਗਵਰਨਰ===
ਰਾਜ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਗਵਰਨਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਮਿਆਦ ਚਾਰ ਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਗਵਰਨਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਹਰ ਵੋਟਰ ਪਾਸ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਲੋਕ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਵੀ ਬੁਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਗਿਣਤੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਦੋ ਹਾਊਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਾਂਗ ਗਵਰਨਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ, ਪੰਛੀ, ਫੁੱਲ, ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਹਨ। ਹਰ ਸੂਬਾ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ। ਹਰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਟਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਹੈ। ਮਿਉਂਸਿਪਲ ਕਮੇਟੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ। ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੁਲੀਸ ਹੈ।

==ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਬੰਧ==
ਇਲਾਕਾ ਨਿਵਾਸੀ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਕਮੇਟੀ ਚੁਣਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਕੂਲ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। 99 ਫ਼ੀਸਦੀ ਬੱਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਫ਼ੀਸ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਰਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਈ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮੰਨਣ, ਪੜ੍ਹਨ, ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ। ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਰਿਕਾਰਡ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਕੋਲ ਹੈ। ਮਕਾਨ ਖ਼ਰੀਦਣ ਜਾਂ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਦਰ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਕਰਜ਼ਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵੀ ਹਸਪਤਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਡਾਕਟਰੀ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹੈ। ਬੀਮੇ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। 65 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਮੁਫ਼ਤ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬੀਮਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਫੂਡ ਸਟੈਂਪਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਹਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 1100 [[ਡਾਲਰ]] ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਭੱਤੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

== ਰਾਜ ==
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਜ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Map of USA with state names pa.svg|750px|center|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]
ਹੇਠਲੇ ਟੇਬਲ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ੫੦ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ:
# ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
# ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
# ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਰਾਜ ਦਾ ਕੋਡ&lt;ref name=USPSabbrev&gt;{{cite web | url = http://www.usps.com/ncsc/lookups/abbreviations.html | title = Official USPS Abbreviations | format = [[HTML]] | publisher = [[United States Postal Service]] | date = 1998 | accessdate = 2007-02-26 }}&lt;/ref&gt;
# ਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ
# ਤਰੀਕ — ਜਦ ਇਹ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ
# ੧ ਜੁਲਾਈ 2007 ਦੇ ਸੇਨਸਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ&lt;ref name=PopEstStates&gt;{{cite web | url = http://www.census.gov/popest/states/tables/NST-EST2007-01.csv | title = Table 1: Annual Estimates of the Population for the United States and States, and for Puerto Rico: April 1, 2000 to July 1, 2007 | format = [[comma-separated values|CSV]] | work = 2007 Population Estimates | publisher = [[United States Census Bureau]], Population Division | date = 2007-12-27 | accessdate = 2008-02-21 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&amp;-geo_id=&amp;-ds_name=PEP_2007_EST&amp;-_lang=en&amp;-redoLog=true&amp;-mt_name=PEP_2007_EST_GCTT1R_US9S&amp;-format=US-9 | US-9S&amp;-CONTEXT = gct | title = United States -- States; and Puerto Rico: GCT-T1-R. Population Estimates (geographies ranked by estimate) Data Set: 2007 Population Estimates | format = [[HTML]] | work = 2007 Population Estimates | publisher = [[United States Census Bureau]], Population Estimates Program | date = 2007-07-01 | accessdate = 2008-05-03 | archive-date = 2008-05-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080524075452/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&amp;-geo_id=&amp;-ds_name=PEP_2007_EST&amp;-_lang=en&amp;-redoLog=true&amp;-mt_name=PEP_2007_EST_GCTT1R_US9S&amp;-format=US-9 | dead-url = yes }}&lt;/ref&gt;
# ਰਾਜਧਾਨੀ
# ੧ ਜੁਲਾਈ 2007 ਦੇ ਦੇਨਸਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ&lt;ref name=PopEstCities&gt;{{cite web|url =http://www.census.gov/popest/cities/files/SUB-EST2007-all.csv|title=Annual Estimates of the Population for All Incorporated Places: April 1, 2000 to July 1, 2007|format=[[comma-separated values|CSV]]|work=2007 Population Estimates|publisher=[[United States Census Bureau]], Population Division|date=2008-07-09|accessdate=2008-09-08 }}&lt;/ref&gt;

&lt;!-- THE FOLLOWING TABLE CONTAINS DATA FROM THE UNITED STATES CENSUS BUREAU. DO NOT ALTER U.S. CENSUS DATA. --&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; width=&quot;100%&quot;
|+ The 50 United States of America
! ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
! ਅੰਗਰੇਜੀ ਇੱਚ ਨਾਮ
! ਕੋਡ
! class=&quot;unsortable&quot; | ਝੰਡਾ
! ਤਰੀਖ
! ਜਨ-ਸੰਖਿਆ
! ਰਾਜਧਾਨੀ
! ਜਿਆਦਾ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ
|-
| [[ਅਲਾਬਾਮਾ]]
| [[:en:Alabama|Alabama]]
| align=center | AL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Alabama.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18191214&lt;/span&gt;1819-12-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,627,851
| [[ਮੋਨਟਗਮਰੀ, ਐਲਾਬੇਮਾ|ਮੋਨਟਗਮਰੀ]]
| [[ਬਰਮਿੰਗਹੈਮ, ਐਲਾਬੇਮਾ|ਬਰਮਿੰਗਹੈਮ]]
|-
| [[ਅਲਾਸਕਾ]]
| [[:en:Alaska|Alaska]]
| align=center | AK
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Alaska.svg|border|45px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19590103&lt;/span&gt;1959-01-03
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;683,478
| [[:en:Juneau, Alaska|Juneau]]
| [[:en:Anchorage, Alaska|Anchorage]]
|-
| [[ਐਰੀਜ਼ੋਨਾ]]
| [[:en:Arizona|Arizona]]
| align=center | AZ
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Arizona.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19120214&lt;/span&gt;1912-02-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,338,755
| [[:en:Phoenix, Arizona|Phoenix]]
| [[:en:Phoenix, Arizona|Phoenix]]
|-
| [[ਆਰਕੰਸਾ]]
| [[:en:Arkansas|Arkansas]]
| align=center | AR
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Arkansas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18360615&lt;/span&gt;1836-06-15
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,834,797
| [[:en:Little Rock, Arkansas|Little Rock]]
| [[:en:Little Rock, Arkansas|Little Rock]]
|-
| [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]
| [[:en:California|California]]
| align=center | CA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of California.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18500909&lt;/span&gt;1850-09-09
| align=right | 36,553,215
| [[:en:Sacramento, California|Sacramento]]
| [[:en:Los Angeles|Los Angeles]]
|-
| [[ਕੋਲੋਰਾਡੋ]]
| [[:en:Colorado|Colorado]]
| align=center | CO
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Colorado.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18760801&lt;/span&gt;1876-08-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,861,515
| [[:en:Denver|Denver]]
| [[:en:Denver|Denver]]
|-
| [[ਕਨੈਟੀਕਟ]]
| [[:en:Connecticut|Connecticut]]
| align=center | CT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Connecticut.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880109&lt;/span&gt;1788-01-09
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,502,309
| [[:en:Hartford, Connecticut|Hartford]]
| [[:en:Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]]
|-
| [[ਡੇਲਾਵੇਅਰ]]
| [[:en:Delaware|Delaware]]
| align=center | DE
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Delaware.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871207&lt;/span&gt;1787-12-07
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;864,764
| [[:en:Dover, Delaware|Dover]]
| [[:en:Wilmington, Delaware|Wilmington]]
|-
| [[ਫ਼ਲੌਰਿਡਾ]]
| [[:en:Florida|Florida]]
| align=center | FL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Florida.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18450303&lt;/span&gt;1845-03-03
| align=right | 18,251,243
| [[:en:Tallahassee, Florida|Tallahassee]]
| [[:en:Jacksonville, Florida|Jacksonville]]
|-
| [[ਜਾਰਜੀਆ]]
| [[:en:Georgia|Georgia]]
| align=center | GA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of the State of Georgia.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880102&lt;/span&gt;1788-01-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;9,544,750
| [[:en:Atlanta|Atlanta]]
| [[:en:Atlanta|Atlanta]]
|-
| [[ਹਵਾਈ]]
| [[:en:Hawaii|Hawaii]]
| align=center | HI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Hawaii.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19590821&lt;/span&gt;1959-08-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,283,388
| [[:en:Honolulu|Honolulu]]
| [[:en:Honolulu|Honolulu]]
|-
| [[ਆਇਡਾਹੋ]]
| [[:en:Idaho|Idaho]]
| align=center | ID
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Idaho.svg|border|39px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18900703&lt;/span&gt;1890-07-03
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,499,402
| [[:en:Boise, Idaho|Boise]]
| [[:en:Boise, Idaho|Boise]]
|-
| [[ਇਲੀਨਾਏ]]
| [[:en:Illinois|Illinois]]
| align=center | IL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Illinois.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18181203&lt;/span&gt;1818-12-03
| align=right | 12,852,548
| [[:en:Springfield, Illinois|Springfield]]
| [[:en:Chicago|Chicago]]
|-
| [[ਇੰਡੀਆਨਾ]]
| [[:en:Indiana|Indiana]]
| align=center | IN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Indiana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18161211&lt;/span&gt;1816-12-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,345,289
| [[:en:Indianapolis|Indianapolis]]
| [[:en:Indianapolis|Indianapolis]]
|-
| [[ਆਇਓਵਾ]]
| [[:en:Iowa|Iowa]]
| align=center | IA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Iowa.svg|border|46px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18461228&lt;/span&gt;1846-12-28
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,988,046
| [[:en:Des Moines, Iowa|Des Moines]]
| [[:en:Des Moines, Iowa|Des Moines]]
|-
| [[ਕਾਂਸਸ]]
| [[:en:Kansas|Kansus]]
| align=center | KS
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Kansas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18610129&lt;/span&gt;1861-01-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,775,997
| [[:en:Topeka, Kansas|Topeka]]
| [[:en:Wichita, Kansas|Wichita]]
|-
| [[ਕਿੰਟਕੀ]]
| [[:en:Kentucky|Kentucky]]
| align=center | KY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Kentucky.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17920601&lt;/span&gt;1792-06-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,241,474
| [[:en:Frankfort, Kentucky|Frankfort]]
| [[:en:Louisville, Kentucky|Louisville]]
|-
| [[ਲੂਈਜ਼ੀਆਨਾ]]
| [[:en:Louisiana|Louisiana]]
| align=center | LA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Louisiana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18120430&lt;/span&gt;1812-04-30
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,293,204
| [[:en:Baton Rouge, Louisiana|Baton Rouge]]
| [[:en:New Orleans|New Orleans]]
|-
| [[ਮੇਨ]]
| [[:en:Maine|Maine]]
| align=center | ME
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Maine.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18200315&lt;/span&gt;1820-03-15
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,317,207
| [[:en:Augusta, Maine|Augusta]]
| [[:en:Portland, Maine|Portland]]
|-
| [[ਮੈਰੀਲੈਂਡ]]
| [[:en:Maryland|Maryland]]
| align=center | MD
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Maryland.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880428&lt;/span&gt;1788-04-28
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,618,344
| [[:en:Annapolis, Maryland|Annapolis]]
| [[:en:Baltimore|Baltimore]]
|-
| [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ]]
| [[:en:Massachusetts|Massachusetts]]
| align=center | MA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Massachusetts.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880206&lt;/span&gt;1788-02-06
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,449,755
| [[:en:Boston|Boston]]
| [[:en:Boston|Boston]]
|-
| [[ਮਿਸ਼ੀਗਨ]]
| [[:en:Michigan|Michigan]]
| align=center | MI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Michigan.svg|border|47px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18370126&lt;/span&gt;1837-01-26
| align=right | 10,071,822
| [[:en:Lansing, Michigan|Lansing]]
| [[:en:Detroit|Detroit]]
|-
| [[ਮਿਨੇਸੋਟਾ]]
| [[:en:Minnesota|Minnesota]]
| align=center | MN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Minnesota.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18580511&lt;/span&gt;1858-05-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,197,621
| [[:en:Saint Paul, Minnesota|Saint Paul]]
| [[:en:Minneapolis|Minneapolis]]
|-
| [[ਮਿਸੀਸਿੱਪੀ]]
| [[:en:Mississippi|Mississippi]]
| align=center | MS
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Mississippi (1996–2020).svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18171210&lt;/span&gt;1817-12-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,918,785
| [[:en:Jackson, Mississippi|Jackson]]
| [[:en:Jackson, Mississippi|Jackson]]
|-
| [[ਮਿਜ਼ੂਰੀ]]
| [[:en:Missouri|Missouri]]
| align=center | MO
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Missouri.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18210810&lt;/span&gt;1821-08-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,878,415
| [[:en:Jefferson City, Missouri|Jefferson City]]
| [[:en:Kansas City, Missouri|Kansas City]]
|-
| [[ਮੋਂਟਾਨਾ]]
| [[:en:Montana|Montana]]
| align=center | MT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Montana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891108&lt;/span&gt;1889-11-08
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;957,861
| [[:en:Helena, Montana|Helena]]
| [[:en:Billings, Montana|Billings]]
|-
| [[ਨਬਰਾਸਕਾ]]
| [[:en:Nebraska|Nebraska]]
| align=center | NE
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Nebraska.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18670301&lt;/span&gt;1867-03-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,774,571
| [[:en:Lincoln, Nebraska|Lincoln]]
| [[:en:Omaha, Nebraska|Omaha]]
|-
| [[ਨਵਾਡਾ]]
| [[:en:Nevada|Nevada]]
| align=center | NV
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Nevada.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18641031&lt;/span&gt;1864-10-31
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,565,382
| [[:en:Carson City, Nevada|Carson City]]
| [[:en:Las Vegas, Nevada|Las Vegas]]
|-
| [[ਨਿਊ ਹੈਂਪਸ਼ਰ]]
| [[:en:New Hampshire|New Hampshire]]
| align=center | NH
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Hampshire.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880621&lt;/span&gt;1788-06-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,315,828
| [[:en:Concord, New Hampshire|Concord]]
| [[:en:Manchester, New Hampshire|Manchester]]
|-
| [[ਨਿਊ ਜਰਸੀ]]
| [[:en:New Jersey|New Jersey]]
| align=center | NJ
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Jersey.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871218&lt;/span&gt;1787-12-18
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;8,685,920
| [[:en:Trenton, New Jersey|Trenton]]
| [[:en:Newark, New Jersey|Newark]]
|-
| [[ਨਿਊ ਮੈਕਸੀਕੋ]]
| [[:en:New Mexico|New Mexico]]
| align=center | NM
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Mexico.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19120106&lt;/span&gt;1912-01-06
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,969,915
| [[:en:Santa Fe, New Mexico|Santa Fe]]
| [[:en:Albuquerque, New Mexico|Albuquerque]]
|-
| [[ਨਿਊ ਯਾਰਕ]]
| [[:en:New York|New York]]
| align=center | NY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New York.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880726&lt;/span&gt;1788-07-26
| align=right | 19,297,729
| [[ਅਲਬਨੀ, ਨਿਊਯਾਰਕ|ਅਲਬਨੀ]]
| [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ|ਨਿਊਯਾਰਕ]][[:en:New York City|New York City]]&lt;ref&gt;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]] ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।&lt;/ref&gt;
|-
| [[ਉੱਤਰੀ ਕੈਰੋਲੀਨਾ]]
| [[:en:North Carolina|North Carolina]]
| align=center | NC
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of North Carolina.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17891121&lt;/span&gt;1789-11-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;9,061,032
| [[:en:Raleigh, North Carolina|Raleigh]]
| [[:en:Charlotte, North Carolina|Charlotte]]
|-
| [[ਉੱਤਰੀ ਡਕੋਟਾ]]
| [[:en:North Dakota|North Dakota]]
| align=center | ND
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of North Dakota.svg|border|40px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891102&lt;/span&gt;1889-11-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;639,715
| [[:en:Bismarck, North Dakota|Bismarck]]
| [[:en:Fargo, North Dakota|Fargo]]
|-
| [[ਓਹਾਇਓ]]
| [[:en:Ohio|Ohio]]
| align=center | OH
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Ohio.svg|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18030301&lt;/span&gt;1803-03-01
| align=right | 11,466,917
| [[:en:Columbus, Ohio|Columbus]]
| [[:en:Columbus, Ohio|Columbus]]
|-
| [[ਓਕਲਾਹੋਮਾ]]
| [[:en:Oklahoma|Oklahoma]]
| align=center | OK
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Oklahoma.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19071116&lt;/span&gt;1907-11-16
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,617,316
| [[:en:Oklahoma City|Oklahoma City]]
| [[:en:Oklahoma City|Oklahoma City]]
|-
| [[ਔਰੇਗਨ]]
| [[:en:Oregon|Oregon]]
| align=center | OR
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Oregon.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18590214&lt;/span&gt;1859-02-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,747,455
| [[:en:Salem, Oregon|Salem]]
| [[:en:Portland, Oregon|Portland]]
|-
| [[ਪੈੱਨਸਿਲਵੇਨੀਆ]]
| [[:en:Pennsylvania|Pennsylvania]]
| align=center | PA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Pennsylvania.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871212&lt;/span&gt;1787-12-12
| align=right | 12,432,792
| [[:en:Harrisburg, Pennsylvania|Harrisburg]]
| [[:en:Philadelphia|Philadelphia]]
|-
| [[ਰੋਡ ਟਾਪੂ]]
| [[:en:Rhode Island|Rhode Island]]
| align=center | RI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Rhode Island.svg|border|32px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17900529&lt;/span&gt;1790-05-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,057,832
| [[:en:Providence, Rhode Island|Providence]]
| [[:en:Providence, Rhode Island|Providence]]
|-
| [[ਦੱਖਣੀ ਕੈਰੋਲੀਨਾ]]
| [[:en:South Carolina|South Carolina]]
| align=center | SC
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of South Carolina.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880523&lt;/span&gt;1788-05-23
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,407,709
| [[:en:Columbia, South Carolina|Columbia]]
| [[:en:Columbia, South Carolina|Columbia]]
|-
| [[ਦੱਖਣੀ ਡਕੋਟਾ]]
| [[:en:South Dakota|South Dakota]]
| align=center | SD
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of South Dakota.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891102&lt;/span&gt;1889-11-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;796,214
| [[:en:Pierre, South Dakota|Pierre]]
| [[:en:Sioux Falls, South Dakota|Sioux Falls]]
|-
| [[ਟੈਨੇਸੀ]]
| [[:en:Tennessee|Tennessee]]
| align=center | TN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Tennessee.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17960601&lt;/span&gt;1796-06-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,156,719
| [[:en:Nashville, Tennessee|Nashville]]
| [[:en:Memphis, Tennessee|Memphis]]
|-
| [[ਟੈਕਸਸ]]
| [[:en:Texas|Texas]]
| align=center | TX
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Texas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18451229&lt;/span&gt;1845-12-29
| align=right | 23,904,380
| [[:en:Austin, Texas|Austin]]
| [[:en:Houston|Houston]]
|-
| [[ਯੂਟਾ]]
| [[:en:Utah|Utah]]
| align=center | UT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Utah.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18960104&lt;/span&gt;1896-01-04
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,645,330
| [[:en:Salt Lake City|Salt Lake City]]
| [[:en:Salt Lake City|Salt Lake City]]
|-
| [[ਵਰਮਾਂਟ]]
| [[:en:Vermont|Vermont]]
| align=center | VT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Vermont.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17910304&lt;/span&gt;1791-03-04
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;621,254
| [[:en:Montpelier, Vermont|Montpelier]]
| [[:en:Burlington, Vermont|Burlington]]
|-
| [[ਵਰਜਿਨੀਆ]]
| [[:en:Virginia|Virginia]]
| align=center | VA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Virginia.svg|border|46px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880625&lt;/span&gt;1788-06-25
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;7,712,091
| [[:en:Richmond, Virginia|Richmond]]
| [[:en:Virginia Beach, Virginia|Virginia Beach]]
|-
| [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ (ਰਾਜ)|ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]]
| [[:en:Washington|Washington]]
| align=center | WA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Washington.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891111&lt;/span&gt;1889-11-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,468,424
| [[:en:Olympia, Washington|Olympia]]
| [[:en:Seattle|Seattle]]
|-
| [[ਪੱਛਮੀ ਵਰਜਿਨੀਆ]]
| [[:en:West Virginia|West Virginia]]
| align=center | WV
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of West Virginia.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18630620&lt;/span&gt;1863-06-20
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,812,035
| [[:en:Charleston, West Virginia|Charleston]]
| [[:en:Charleston, West Virginia|Charleston]]
|-
| [[ਵਿਸਕਾਂਸਨ]]
| [[:en:Wisconsin|Wisconsin]]
| align=center | WI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Wisconsin.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18480529&lt;/span&gt;1848-05-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,601,640
| [[:en:Madison, Wisconsin|Madison]]
| [[:en:Milwaukee|Milwaukee]]
|-
| [[ਵਾਇਓਮਿੰਗ]]
| [[:en:Wyoming|Wyoming]]
| align=center | WY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Wyoming.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18900710&lt;/span&gt;1890-07-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;522,830
| [[ਸ਼ੇਐਨ, ਵਾਇਓਮਿੰਗ|ਸ਼ੇਐਨ]]
| [[ਸ਼ੇਐਨ, ਵਾਇਓਮਿੰਗ|ਸ਼ੇਐਨ]]
|-
|}

==ਹੋਰ ਵੇਖੋ==
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਸਮੋਆ]]
* [[ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ]]
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਖ਼ਾਨਾਜੰਗੀ]]
* [[ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਂਗਰਸ]]

==ਨੋਟ==
{{notelist
| colwidth =
| notes =
{{efn
| name = pop
| Excludes [[Puerto Rico]] and the other [[Unincorporated territories of the United States|unincorporated islands]] because they are counted separately in [[U.S. census]] statistics.
 }}
{{efn
| name = time
| See [[Time in the United States]] for details about laws governing time zones in the United States.
 }}
{{efn
| name = drive
| A single jurisdiction, the [[U.S. Virgin Islands]], uses left-hand traffic.
 }}
}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

===ਸਰੋਤ===
{{refbegin|30em}}
* {{cite journal|last1=Bianchine|first1=Peter J.|last2=Russo|first2=Thomas A.|year=1992|title=The Role of Epidemic Infectious Diseases in the Discovery of America|volume=13|issue=5|pages=225–232|ref=Bianchine|doi=10.2500/108854192778817040|pmid=1483570|journal=Allergy and Asthma Proceedings}}
* {{cite news|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm|title=Country Profile: United States of America|ref=BBC18may|work=BBC News|location=London|date=April 22, 2008|access-date=May 18, 2008}}
* {{cite book|last=Blakeley|first=Ruth|date=2009|title=State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South|url=https://www.routledge.com/books/details/9780415462402/|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-68617-4|ref=Blakeley}}
* {{cite book|last1=Boyer|first1=Paul S.|last2=Clark Jr.|first2=Clifford E.|last3=Kett|first3=Joseph F.|last4=Salisbury|first4=Neal|last5=Sitkoff|first5=Harvard|last6=Woloch|first6=Nancy|title=The Enduring Vision: A History of the American People|ref=Boyer|year=2007|url=https://books.google.com/books?id=9KT3lI76-0cC|publisher=Cengage Learning|page=588|isbn=978-0-618-80161-9}}
* {{cite magazine|last=Cohen|first=Eliot A.|ref=Cohen|location=Washington, DC|url=https://www.foreignaffairs.com/articles/59919/eliot-a-cohen/history-and-the-hyperpower|title=History and the Hyperpower|website=Foreign Affairs|date=July–August 2004|access-date=July 14, 2006}}
* {{cite book|first=Colin G.|last=Calloway|title=New Worlds for All: Indians, Europeans, and the Remaking of Early America|url=https://books.google.com/books?id=edYbAZ7ECEoC|publisher=[[Johns Hopkins University Press|JHU Press]]|ref=Calloway1998|page=229|isbn=978-0-8018-5959-5|year=1998}}
* {{cite book|last=Davis|first=Kenneth C.|title=Don't know much about the Civil War|ref=Davis96|publisher=William Marrow and Co.|location=New York|year=1996|url=https://archive.org/details/dontknowmuchabou00davi_1/page/518|isbn=978-0-688-11814-3|page=[https://archive.org/details/dontknowmuchabou00davi_1/page/518 518] }}
* {{cite book|last1=Daynes|first1=Byron W.|last2=Sussman|first2=Glen|title=White House Politics and the Environment: Franklin D. Roosevelt to George W. Bush|ref=Daynes|publisher=[[Texas A&amp;M University Press]]|year=2010|page=320|url=https://archive.org/details/whitehousepoliti0000dayn|url-access=registration|isbn=978-1-60344-254-1|oclc=670419432|quote=Presidential environmental policies, 1933–2009}}
* {{cite book|first1=Jon M|last1=Erlandson|first2=Torben C|last2=Rick|first3=Rene L|last3=Vellanoweth|title=A Canyon Through Time: Archaeology, History, and Ecology of the Tecolote Canyon Area, Santa Barbara County|location=California|url=https://books.google.com/books?id=GeTv2lmb79UC&amp;pg=PA19|year=2008|publisher=University of Utah Press|isbn=978-0-87480-879-7}}
* {{cite book|first=Brian M.|last=Fagan|title=Ancient Lives: An Introduction to Archaeology and Prehistory|url=https://books.google.com/books?id=_9lqCwAAQBAJ&amp;pg=PA390|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-35027-9}}
* {{cite book|first1=Sylvan G.|last1=Feldstein|first2=Frank J.|last2=Fabozzi|title=The Handbook of Municipal Bonds|ref=Feldstein|publisher=[[John Wiley &amp; Sons]]|year=2011|page=1376|url=https://books.google.com/books?id=Juc4fb1Fx1cC|isbn=978-1-118-04494-0}}
* {{cite book|first=Tim|last= Flannery|title=The Eternal Frontier: An Ecological History of North America and Its Peoples|url=https://books.google.com/books?id=mkkyBgAAQBAJ|date=2015|publisher=Open Road + Grove/Atlantic|isbn=978-0-8021-9109-0}}
* {{cite book|last1=Fraser|first1=Steve|first2=Gary|last2=Gerstle|author-link2=Gary Gerstle|ref=Fraser|title=The Rise and Fall of the New Deal Order: 1930–1980|series=American History: Political science|url=https://books.google.com/books?id=yd4GqkP5XYgC&amp;pg=PA229|year=1989|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-00607-9|page=311}}
* {{cite book|last=Gaddis|first=John Lewis|title=The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947|url=https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd|year=1972|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-12239-9 }}
* {{cite book|first=Daniel J.|last= Gelo|title=Indians of the Great Plains|url=https://books.google.com/books?id=KBBmDwAAQBAJ&amp;pg=PT79|date=2018|publisher=Taylor &amp; Francis|isbn=978-1-351-71812-7}}
* {{cite book |last=Gerstle|first=Gary|author-link=Gary Gerstle|date=2022 |title=The Rise and Fall of the Neoliberal Order: America and the World in the Free Market Era|location= |publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0197519646}}
* {{cite book|last=Gordon|first=John Steele|author-link=John Steele Gordon|ref=Gordon|title=An Empire of Wealth: The Epic History of American Economic Power|year=2004|publisher=HarperCollins|url=https://archive.org/details/empireofwealthth00gord|url-access=registration|isbn=978-0-06-009362-4 }}
* {{cite book|first1=Michael Robert|last1=Haines|first2=Michael R.|last2= Haines|first3=Richard H.|last3=Steckel|title=A Population History of North America|url=https://books.google.com/books?id=BPdgiysIVcgC&amp;pg=PA12|date= 2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-49666-7 }}
* {{cite book|first1=William A.|last1= Haviland|first2=Dana|last2= Walrath|first3=Harald E.L.|last3= Prins|title=Evolution and Prehistory: The Human Challenge|url=https://books.google.com/books?id=9_qGhW338KQC&amp;pg=PA219|date=2013|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-285-06141-2}}
* {{cite book|last1=Hoopes|first1=Townsend|last2=Brinkley|first2=Douglas|title=FDR and the Creation of the U.N|url=https://archive.org/details/fdrcreationofun00hoop|url-access=registration|year=1997|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-08553-2 }}
* {{cite book|last=Johnson|first=Paul|title=A History of the American People|year=1997|publisher=HarperCollins|url=https://books.google.com/books?id=RXSVQjz1_tMC|isbn=978-0-06-195213-5}}
* {{cite book|first=Paul|last= Joseph|title=The Sage Encyclopedia of War: Social Science Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=idw0DQAAQBAJ&amp;pg=PA590|date=2016|publisher=Sage Publications|isbn=978-1-4833-5988-5 }}
* {{cite book|first1=David S.|last1=Kidder|first2=Noah D.|last2=Oppenheim|title=The Intellectual Devotional: American History: Revive Your Mind, Complete Your Education, and Converse Confidently about Our Nation's Past|url=https://books.google.com/books?id=PF39tMiwmWcC&amp;pg=PA91|year=2007|publisher=Rodale|isbn=978-1-59486-744-6}}
* {{cite book|first=Craig|last= Lockard|title=Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750|url=https://books.google.com/books?id=k91sCgAAQBAJ&amp;pg=PA315|year=2010|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79083-7}}
* {{cite book|first1=Donna|last1=Martinez|first2=Grace|last2=Sage|first3=Azusa|last3=Ono|title=Urban American Indians: Reclaiming Native Space: Reclaiming Native Space|url=https://books.google.com/books?id=2HjEDAAAQBAJ&amp;pg=PA4|date=2016|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3208-6}}
* {{cite book|last=Lien|first=Arnold Johnson|title=Studies in History, Economics, and Public Law|volume=54|ref=Lien|publisher=Columbia University|location=New York|year=1913|page=604|url=https://books.google.com/books?id=UYpVAAAAYAAJ}}
* {{cite book|title=The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind|edition=2nd|url=https://archive.org/details/newyorktimesguid00|year=2007|publisher=St. Martin's Press|isbn=978-0-312-37659-8 }}
* {{cite book|first=Mary|last=Mostert|title=The Threat of Anarchy Leads to the Constitution of the United States|url=https://books.google.com/books?id=jntSQ-yn66AC&amp;pg=PA18|year=2005|publisher=CTR Publishing, Inc.|isbn=978-0-9753851-4-2}}
* {{cite book|first=Peter S.|last=Onuf|title=The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775–1787|url=https://books.google.com/books?id=WcUgLPqmfuYC|year=2010|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0038-6}}
* {{cite book|first1=Theda|last1= Perdue|first2=Michael D|last2=Green|title=The Columbia Guide to American Indians of the Southeast|url=https://books.google.com/books?id=-RBJCyp2bFIC&amp;pg=PA40|date= 2005|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-50602-1}}
* {{cite book|last=Quirk|first=Joel|title=The Anti-Slavery Project: From the Slave Trade to Human Trafficking|ref=Quirk|year=2011|publisher=University of Pennsylvania Press|url=https://books.google.com/books?id=qqxK4KlqKYMC|isbn=978-0-8122-4333-8|page=344}}
* {{cite book|last=Remini|first=Robert V.|title=The House: The History of the House of Representatives|url=https://books.google.com/books?id=CAM6J6IoQFQC|year=2007|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-134111-3}}
* {{cite book|last=Ripper|first=Jason|title=American Stories: To 1877|year=2008|ref=Ripper2008|publisher=M.E. Sharpe|url=https://books.google.com/books?id=vX-fYvoAeHwC|page=299|isbn=978-0-7656-2903-6}}
* {{Cite book |last=Rodriguez |first=Junius |title=Encyclopedia of Emancipation and Abolition in the Transatlantic World |publisher=[[Routledge]] ([[Taylor &amp; Francis]]) |year=2015 |isbn=9781317471806 |edition=Illustrated |pages=}}
* {{cite book|first=William|last=Safire|title=No Uncertain Terms: More Writing from the Popular &quot;On Language&quot; Column in The New York Times Magazine|url=https://archive.org/details/nouncertainterms00safi|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/nouncertainterms00safi/page/199 199]|year=2003|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-0-7432-4955-3}}
* {{cite book|first= Candace|last= Savage|title=Prairie: A Natural History|url=https://books.google.com/books?id=X1u9BwAAQBAJ&amp;pg=PA55|date=2011|publisher=Greystone Books|isbn=978-1-55365-899-3}}
* {{cite book|last=Schultz|first=David Andrew|title=Encyclopedia of the United States Constitution|ref=Schultz|year=2009|publisher=Infobase Publishing|url=https://books.google.com/books?id=f7m713xwK58C|page=904|isbn=978-1-4381-2677-7}}
* {{cite book|last=Soss|first=Joe|editor-last=Hacker|editor-first=Jacob S.|editor2-last=Mettler|editor2-first=Suzanne|ref=Soss|title=Remaking America: Democracy and Public Policy in an Age of Inequality|year=2010|publisher=Russell Sage Foundation|url=https://books.google.com/books?id=JttyjBoyb3AC|isbn=978-1-61044-694-5 }}
* {{cite book|ref=Stannard|last=Stannard|first=David E.|author-link=David Stannard|title=American Holocaust: The Conquest of the New World|year=1993|publisher=Oxford University Press|location=New York|url=https://archive.org/details/americanholocaus00stan|isbn=978-0-19-508557-0 }}
* {{cite book|last=Thornton|first=Russell|title=American Indian Holocaust and Survival: A Population History Since 1492|volume=186|series=Civilization of the American Indian|year=1987|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=9iQYSQ9y60MC&amp;pg=PA49|isbn=978-0-8061-2220-5|page=49}}
* {{cite book|first=Russell|last=Thornton|title=Studying Native America: Problems and Prospects|url=https://books.google.com/books?id=_EA-UwvN_HUC&amp;pg=PA34|year=1998|publisher=Univ of Wisconsin Press|isbn=978-0-299-16064-7 }}
* {{Cite book |last=Walker Howe |first=Daniel |title=[[What Hath God Wrought: The Transformation of America, 1815–1848]] |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2007 |isbn=9780199726578 |author-link=Daniel Walker Howe}}
* {{cite book|last1=Walton|first1=Gary M.|last2=Rockoff|first2=Hugh|title=History of the American Economy|year=2009|ref=Walton|publisher=Cengage Learning|url=https://books.google.com/books?id=lyhI1q_E4G0C|isbn=978-0-324-78662-0 }}
* {{cite journal|last1=Waters|first1=M.R.|last2=Stafford|first2=T W.|title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas|journal=Science|volume=315|issue=5815|year=2007|pages=1122–1126|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|bibcode=2007Sci...315.1122W|s2cid=23205379|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f}}
* {{cite book|last=Winchester|first=Simon|title=The men who United the States|url=https://archive.org/details/isbn_9780062079602|url-access=registration|year=2013|publisher=Harper Collins|isbn=978-0-06-207960-2|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780062079602/page/198 198], 216, 251, 253}}
* {{Cite journal |last=Wright |first=Gavin |year=2022 |title=Slavery and the Rise of the Nineteenth-Century American Economy |url=https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/jep.36.2.123 |journal=[[Journal of Economic Perspectives]] |volume=36 |issue=2 |pages=123–148 |doi=10.1257/jep.36.2.123 |s2cid=248716718 |via=}}
* {{cite book|last=Zinn|first=Howard|author-link=Howard Zinn|title=A People's History of the United States|ref=Zinn|year=2005|publisher=[[Harper Perennial]] Modern Classics|isbn=978-0-06-083865-2|title-link=A People's History of the United States }}
{{refend}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Library resources box}}
&lt;!-- Please:
1) Follow the [[WP:EL]] guideline where possible and consider discussing on the talk page. The MediaWiki software that powers Wikipedia has several parameters that limit the complexity of a page, thus limiting the number of templates that can be included.
2) Do not turn these bullets into headers! They expand the TOC too much. --&gt;
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/ &quot;United States&quot;]. ''[[The World Factbook]]''. [[Central Intelligence Agency]].
* [https://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=US Key Development Forecasts for the United States] from [[International Futures]]

'''ਸਰਕਾਰ'''
* [https://www.usa.gov/ Official U.S. Government web portal]. Gateway to government sites.
* [https://www.house.gov/ House]. Official site of the United States House of Representatives.
* [https://www.senate.gov/ Senate]. Official site of the United States Senate.
* [https://www.whitehouse.gov/ White House]. Official site of the President of the United States.
* [{{SCOTUS URL}} Supreme Court]. Official site of the Supreme Court of the United States.

'''ਇਤਿਹਾਸ'''
* [https://web.archive.org/web/20080314143240/https://www.nationalcenter.org/HistoricalDocuments.html &quot;Historical Documents&quot;]. [[National Center for Public Policy Research]].
* [https://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm &quot;U.S. National Mottos: History and Constitutionality&quot;]. Religious Tolerance. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221119213422/http://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm |date=November 19, 2022 }}. Analysis by the Ontario Consultants on Religious Tolerance.
* [https://www.historicalstatistics.org/index2.html &quot;Historical Statistics&quot;]. Collected links to United States historical data.

'''ਨਕਸ਼ੇ'''
* [https://web.archive.org/web/20091021182322/https://www.nationalatlas.gov/ &quot;National Atlas of the United States&quot;]. Official maps from the [[United States Department of the Interior|U.S. Department of the Interior]].
* {{wikiatlas|the United States}}
* {{osmrelation-inline|148838}}
* [https://www.measureofamerica.org/maps/ &quot;Measure of America&quot;]. A variety of mapped information relating to health, education, income, and demographics in the United States.

{{Coord|40|-100|dim:10000000_region:region:US_type:country|name=United States of America|display=title}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੀ-20 ਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]]</text>
      <sha1>3lv2shaxwju2ovx8xoz59yskb0zkpl1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809618</id>
      <parentid>809616</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T20:04:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mickie-Mickie</username>
        <id>51237</id>
      </contributor>
      <comment>ਪੰਜ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਸਿਸਟਮ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਠੀਕ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।</comment>
      <origin>809618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93665" sha1="je9w6kuz4ypf5vx81db00mqy3ti915s" xml:space="preserve">{{ਬਾਰੇ|ਮੁਲਕ|ਇਸੇ ਨਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਮਹਾਂਦੀਪ|ਅਮਰੀਕਾ (ਮਹਾ-ਮਹਾਂਦੀਪ)}}

{{Infobox country
| conventional_long_name = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ
| common_name            = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ
| image_flag             = Flag of the United States (DoS ECA Color Standard).svg
| alt_flag               = {{nbsp}} &lt;!--Used to denote purely decorative images--&gt;
| flag_type_article      = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ
| image_coat             = Greater coat of arms of the United States.svg
| coat_alt               = {{nbsp}} &lt;!--Used to denote purely decorative images--&gt;
| symbol_type_article    = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਮਹਾਨ ਮੋਹਰ
| national_motto         = &quot;ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੈ&quot;&lt;ref&gt;{{USC|36|302}}&lt;/ref&gt;
| national_anthem        = &quot;ਦ ਸਟਾਰ ਸਪਰੈਂਗਲਡ ਬੈਨਰ&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |date=ਮਾਰਚ 3, 1931 |access-date=ਮਈ 31, 2025 |quote=Article 14, Sessionh III, Chapters 436, 437, H. R. 14. |publisher=[[71st United States Congress]] |title=An Act To make The Star-Spangled Banner the national anthem of the United States of America |url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=46&amp;page=1508 |via=Office of the Law Revision Counsel United States Code |location=Washington, DC |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;display:inline-block;margin-top:0.4em;&quot;&gt;[[File:Star Spangled Banner instrumental.ogg]]&lt;/div&gt;
&lt;!-- Commented out, as not [[WP:DUE]] for lead.
| march                       = &quot;ਦ ਸਟਾਰਸ ਐਂਡ ਸਟਰਾਈਪਸ ਫਾਰਐਵਰ&quot;{{sfn|Kidder|Oppenheim|2007|p=91}}&lt;ref name=&quot;urluscode.house.gov&quot;&gt;{{cite web |url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=112&amp;page=1263 |title=Public Law 105-225 – Aug. 12, 1998 Chapter – National Anthem, Motto, Floral Emblem and March |date=ਅਗਸਤ 12, 1999 |publisher=Office of the Law Revision Counsel United States Code |website=uscode.house.gov |pages=112 Stat. 1263|quote=Section 304. &quot;The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.&quot;|access-date=ਸਤੰਬਰ 10, 2017 |language=en |location=Washington, D.C.}}&lt;/ref&gt;&lt;div style=&quot;display:inline-block;margin-top:0.4em;&quot;&gt;[[File:March, &quot;The Stars and Stripes Forever&quot; · Colonel John R. Bourgeois, Director · John Philip Sousa · United States Marine Band.ogg]]&lt;/div&gt;
--&gt;
&lt;!-- Consensus map, see talk page. --&gt;| image_map              = {{Switcher|[[File:USA orthographic.svg|frameless|alt=Orthographic map of the U.S. in North America]]|Show globe ([[U.S. state|states]] and [[Washington, D.C.|D.C.]] only)|[[File:US insular areas SVG.svg|upright=1.15|frameless|alt=World map showing the U.S. and its territories]]|Show the U.S. and [[Territories of the United States|its territories]]|[[File:NOAA Map of the US EEZ.svg|upright=1.15|frameless]]|Show territories with [[Exclusive economic zone of the United States|EEZ]]|default=1}}
| map_width              = 220px
| capital                = [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ]]&lt;br /&gt;{{coord|38|53|N|77|1|W|display=inline}}
| largest_city           = [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]]&lt;br /&gt;{{coord|40|43|N|74|0|W|display=inline}}
| official_languages     = ਸੰਘੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ{{efn|name=officiallanguage|50 ਵਿੱਚੋਂ 30 ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। [[ਹਵਾਈ]] ਰਾਜ [[ਹਵਾਈ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਵਾਈ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, [[ਅਲਾਸਕਾ]] ਰਾਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 20 [[ਅਲਾਸਕਾ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ [ਸਾਊਥ ਡਕੋਟਾ]] ਓਸੇਤੀ ਸਿਕੋਵਿਨ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।}}
| languages_type         = [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ]]
| languages              = [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] (''[[ਡੀ ਫੈਕਟੋ]]''){{Not verified in body|date=July 2023}}
&lt;!-- NOTE: For English, don't add &quot;American English&quot; --&gt;| ethnic_groups          = {{plainlist|'''ਨਸਲ ਦੁਆਰਾ:'''
* 61.6% [[ਗੋਰੇ ਅਮਰੀਕੀ|ਗੋਰੇ]]
* 12.4% [[ਅਫਰੀਕਨ ਅਮਰੀਕੀ|ਕਾਲੇ]]
* 6.0% [[ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ|ਏਸ਼ੀਅਨ]]
* 1.1% ਮੂਲ ਅਮਰੀਕੀ
* 0.2% ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਟਾਪੂ ਵਾਸੀ
* 10.2% ਦੋ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਨਸਲੀ
* 8.4% ਹੋਰ
}}
| ethnic_groups_year     = 2020
| ethnic_groups_ref      = &lt;ref name=&quot;2020CensusData&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/library/stories/2021/08/improved-race-ethnicity-measures-reveal-united-states-population-much-more-multiracial.html|title=2020 Census Illuminates Racial and Ethnic Composition of the Country|work=[[United States Census]]|access-date=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;2020InteractiveCensusData&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/library/visualizations/interactive/race-and-ethnicity-in-the-united-state-2010-and-2020-census.html?linkId=100000060666476|title=Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census|work=[[United States Census]]|access-date=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/13/1014710483/2020-census-data-us-race-ethnicity-diversity|title=A Breakdown of 2020 Census Demographic Data|author=|date=August 13, 2021|website=NPR|publisher=|access-date=|quote=}}&lt;/ref&gt;
| demonym                = [[ਅਮਰੀਕੀ]]{{efn|name=demonym|The historical and informal demonym [[Yankee]] has been applied to Americans, New Englanders, or northeasterners since the 18th century.}}&lt;ref&gt;{{cite book|title=Compton's Pictured Encyclopedia and Fact-index: Ohio|url=https://books.google.com/books?id=uV5tvKPO684C&amp;q=%22national+nicknames%22+Yankee|year=1963|page=336}}&lt;/ref&gt;
| government_type        = ਫੈਡਰਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਗਣਰਾਜ
&lt;!-- Consensus is to list President, Vice President, Chief Justice, and House Speaker --&gt;| leader_title1          = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]]
| leader_name1           = [[ਜੋ ਬਾਈਡਨ]]
| leader_title2          = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]]
| leader_name2           = [[ਕਮਲਾ ਹੈਰਿਸ]]
| leader_title3          = ਸਦਨ ਸਪੀਕਰ
| leader_name3           = ਕੈਵਿਨ ਮੈਕਰਥੀ
| leader_title4          = ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ
| leader_name4           = ਜਾਨ ਰਾਬਰਟਸ
| legislature            = ਕਾਂਗਰਸ
| upper_house            = ਸੈਨੇਟ
| lower_house            = ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਦਨ
| sovereignty_type       = ਆਜ਼ਾਦੀ
| sovereignty_note       = ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੋਂ
| established_event1     = ਘੋਸ਼ਣਾ
| established_date1      = {{Start date|1776|7|4}}
| established_event2     = ਸੰਘ
| established_date2      = {{Start date|1781|3|1}}
| established_event3     = ਮਾਨਤਾ
| established_date3      = {{Start date|1783|9|3}}
| established_event4     = ਸੰਵਿਧਾਨ
| established_date4      = {{Start date|1788|6|21}}
| established_event5     = ਆਖਰੀ ਸੋਧ
| established_date5      = {{Start date|1992|5|5}}
| area_link              = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਭੂਗੋਲ
| area_label             = ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ
| area_footnote          = &lt;ref&gt;Areas of the 50 states and the District of Columbia but not Puerto Rico nor other island territories per {{cite web| date = August 2010| title = State Area Measurements and Internal Point Coordinates| work = [[Census.gov]]| url = https://www.census.gov/geographies/reference-files/2010/geo/state-area.html| access-date = March 31, 2020| quote = reflect base feature updates made in the MAF/TIGER database through August, 2010.}}&lt;/ref&gt;
| area_rank              = ਤੀਜਾ{{efn|name=largestcountry}}
| area_sq_mi             = 3,796,742
| percent_water          = 4.66&lt;ref&gt;{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=October 11, 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#|date=2015}}&lt;/ref&gt; (2015)
| area_label2            = ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਤਰ
| area_data2             = {{convert|3,531,905|sqmi|km2|abbr=on}} (ਤੀਜਾ)
| population_census      = 331,449,281{{efn|name=&quot;pop&quot;}}&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2020-census-apportionment-results.htmlpid=2020CENSUS&amp;src=pt|title=Census Bureau's 2020 Population Count|work=[[United States Census]]|access-date=April 26, 2021}} The 2020 census is as of April 1, 2020.&lt;/ref&gt;
| population_census_year = 2020
| population_estimate    = {{IncreaseNeutral}} 333,287,557&lt;ref&gt;{{Cite web |publisher=US Census Bureau |title=Growth in U.S. Population Shows Early Indication of Recovery Amid COVID-19 Pandemic |url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2022/2022-population-estimates.html |language=en |location=Washington D.C. |date=ਦਸੰਬਰ 22, 2022 |access-date=ਦਸੰਬਰ 24, 2022 |website=Census.gov}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = 2022
| population_census_rank = ਤੀਜਾ
| population_density_sq_mi = 87&lt;!-- Figure uses (population/land + water area) as of July 2019. --&gt;
| population_density_rank = 185ਵਾਂ
| GDP_PPP                = {{increase}} $26.855&amp;nbsp;ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&amp;s=NGDPD,&amp;sy=2020&amp;ey=2027&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2023 |date=April 10, 2023 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=April 10, 2023 |archive-date=October 11, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221011140637/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&amp;s=NGDPD,&amp;sy=2020&amp;ey=2027&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_rank           = ਦੂਜਾ
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $80,035&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 8ਵਾਂ
| GDP_nominal            = {{increase}} $26.855&amp;nbsp;ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_rank       = ਪਹਿਲਾ
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $80,035&lt;ref name=&quot;IMF.WEO.US&quot;/&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 7ਵਾਂ
| Gini                   = 39.4&lt;!-- Number only. --&gt;
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = increase
| Gini_ref               = {{efn|After adjustment for taxes and transfers}}&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.census.gov/data/tables/2021/demo/income-poverty/p60-273.html |title=Income and Poverty in the United States: 2020 |first1=Emily A. |last1=Shrider |first2=Melissa |last2=Kollar |first3=Frances |last3=Chen |first4=Jessica |last4=Semega |publisher=US Census Bureau |website=Census.gov |page=48 |date=ਸਤੰਬਰ 1, 2021 |access-date=ਜੁਲਾਈ 26, 2022 |location=Washington, DC |language=en}}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              =
| HDI                    = 0.921&lt;!-- Number only. --&gt;
| HDI_year               = 2021&lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. --&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!-- Increase/decrease/steady. --&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;UNHDR&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=September 8, 2022|access-date=September 8, 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 21ਵਾਂ
| currency               = [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਡਾਲਰ|ਯੂ. ਐੱਸ. ਡਾਲਰ]] ($)
| currency_code          = USD
| utc_offset             = −4 ਤੋਂ −12, +10, +11
| utc_offset_DST         = −4 ਤੋਂ −10{{efn|name=&quot;time&quot;}}
| date_format            = mm/dd/yyyy{{efn|See [[Date and time notation in the United States]].}}
| drives_on              = ਸੱਜੇ{{efn|name=&quot;drive&quot;}}
| calling_code           = +1
| iso3166code            = US
| cctld                  = [[.us]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://cozab.com/the-difference-between-us-vs-com/|title=The Difference Between .us vs .com|date=January 3, 2022|website=Cozab|access-date=ਜੁਲਾਈ 30, 2023|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 16, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230416200528/https://cozab.com/the-difference-between-us-vs-com/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| area_km2               =
| today                  =
| religion               = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;
* 63% ਇਸਾਈ
|29% ਬਗੈਰ ਧਰਮ ਤੋਂ
|1% ਬੁੱਧ
|1% ਹਿੰਦੂ
|1% ਇਸਲਾਮ
|1% ਜਿਊਸ
|2% ਹੋਰ
|2% ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ
  }}
| religion_year          = 2021
| religion_ref           = &lt;ref name=&quot;Pew2021&quot;&gt;{{cite web|title=About Three-in-Ten U.S. Adults Are Now Religiously Unaffiliated|url=https://www.pewforum.org/2021/12/14/about-three-in-ten-u-s-adults-are-now-religiously-unaffiliated/|website=Measuring Religion in Pew Research Center's American Trends Panel|publisher=Pew Research Center|access-date=December 21, 2021|date=December 14, 2021}}&lt;/ref&gt;
}}
'''ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ''' ('''ਯੂ.ਐੱਸ.ਏ.'''),ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ''' ('''ਯੂ.ਐੱਸ.''') ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਅਮਰੀਕਾ''' ਵਜੋਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 50 ਰਾਜ, ਇੱਕ ਸੰਘੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਨੌ ਮਾਈਨਰ ਆਊਟਲਾਈੰਗ ਟਾਪੂ, ਅਤੇ 326 ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ।{{efn|At {{cvt|9,147,590|km2|order=flip}}, the United States is the third-largest country in the world by land area, behind [[Russia]] and [[China]]. By total area (land and water), it is the third-largest behind Russia and [[Canada]], if its coastal and territorial water areas are included. However, if only its internal waters are included (bays, sounds, rivers, lakes, and the [[Great Lakes]]), the U.S. is the fourth-largest, after Russia, Canada, and China.
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Coastal/territorial waters included: {{cvt|9,833,517|km2|order=flip}}&lt;ref&gt;{{cite web|title=China|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/china/|access-date=June 10, 2016|website=[[CIA World Factbook]]}}&lt;/ref&gt;
&lt;br /&gt;
Only internal waters included: {{cvt|9,572,900|km2|order=flip}}&lt;ref name=&quot;:2a&quot;&gt;{{cite web|title=United States|url=https://www.britannica.com/topic/616563/United-States-quick-facts|archive-url=https://web.archive.org/web/20131219194413/https://www.britannica.com/topic/616563/United-States-quick-facts|archive-date=December 19, 2013|access-date=January 31, 2010|website=[[Encyclopædia Britannica]]}}&lt;/ref&gt;|name=largestcountry}} ਇਹ ਇਸਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ [[ਮੈਕਸੀਕੋ]] ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਬਹਾਮਾਸ]], [[ਕਿਊਬਾ]], [[ਰੂਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਹਨ।{{efn|The United States has a maritime border with the [[British Virgin Islands]], a British territory, since the BVI borders the [[U.S. Virgin Islands]].&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/United-States-Virgin-Islands.|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|edition=Online|title=United States Virgin Islands|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200429112829/https://www.britannica.com/place/United-States-Virgin-Islands|archive-date=April 29, 2020 |quote=[...]which also contains its near neighbor, the British Virgin Islands.}}&lt;/ref&gt; BVI is a [[British Overseas Territory]] but itself is not a part of the United Kingdom.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/946074/UKOTs_Information_Paper.pdf|title=United Kingdom Overseas Territories – Toponymic Information|publisher=[[Present Committee on Geographic Names]]|access-date=2023-01-07}} – Hosted on the [[Government of the United Kingdom]] website.&lt;/ref&gt; [[Puerto Rico]] has a maritime border with the [[Dominican Republic]].&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/Puerto-RicoBritannica.com|title=Puerto Rico|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|edition=Online|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200702120024/https://www.britannica.com/place/Puerto-Rico|archive-date=July 2, 2020 }}&lt;/ref&gt; [[American Samoa]] has a maritime border with the [[Cook Islands]], maintained under the [[Cook Islands–United States Maritime Boundary Treaty]].&lt;ref&gt;Anderson, Ewan W. (2003). International Boundaries: A Geopolitical Atlas. Routledge: New York. {{ISBN|9781579583750}}; OCLC 54061586&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Charney, Jonathan I., David A. Colson, Robert W. Smith. (2005). International Maritime Boundaries, 5 vols. Hotei Publishing: Leiden.&lt;/ref&gt; American Samoa also has maritime borders with [[Samoa|independent Samoa]] and [[Niue]].&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.pacgeo.org/static/maritimeboundaries/Pacgeo.org.|title=Pacific Maritime Boundaries|website=pacgeo.org|access-date=July 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200731224602/https://www.pacgeo.org/static/maritimeboundaries/|archive-date=July 31, 2020 }}&lt;/ref&gt;}} 333 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ।{{efn|The [[United States Census Bureau|U.S. Census Bureau]] provides a continuously updated but unofficial population clock in addition to [[United States census|its decennial census]] and [[Population Estimates Program|annual population estimates]]: [https://www.census.gov/popclock/]|name=pop clock}} ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.]] ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿੱਤੀ ਕੇਂਦਰ [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ|ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ]] ਹੈ।

&lt;!-- History --&gt;
ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। 1607 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤਾਜ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੰਗ ਹੋਈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ 4 ਜੁਲਾਈ, 1776 ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਅਟੁੱਟ ਕੁਦਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ, ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਨੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, 1848 ਤੱਕ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ। ਗੁਲਾਮੀ ਉੱਤੇ ਅਨੁਭਾਗਿਕ ਵੰਡ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਘੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ (1861-1865) ਦੌਰਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ, ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

1900 ਤੱਕ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। 1941 ਵਿੱਚ ਪਰਲ ਹਾਰਬਰ ਉੱਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਯੂਐਸ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪੱਖ ਤੋਂ [[ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦਬਦਬੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਧੇ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਚੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਪੇਸ ਰੇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ 1969 ਵਿੱਚ ਅਪੋਲੋ 11 ਦੀ ਲੈਂਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ]] ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ।&lt;!-- Government and citizens --&gt;

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਇੱਕ ਸੰਘੀ ਗਣਰਾਜ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਦਨ, ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਤੋਂ ਬਣੀ ਇੱਕ ਦੋ-ਸਦਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਸੈਨੇਟ, ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਉਪਰਲਾ ਸਦਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੀਤੀਗਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਦੌਲਤ, ਆਰਥਿਕ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਨਵੀਨਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂ.ਐਸ. ਇਸ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੈਦ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕਲੌਤਾ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਪੋਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

&lt;!-- Economy and global perspective --&gt;
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਉੱਚ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਸਤ ਆਮਦਨ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਗਲੋਬਲ [[ਜੀਡੀਪੀ]] ਦਾ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ ਐਕਸਚੇਂਜ ਦਰਾਂ 'ਤੇ ਜੀਡੀਪੀ ਦੁਆਰਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਯਾਤਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਿਰਯਾਤਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਪੱਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ]], [[ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ]], [[ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼|ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਫੰਡ]], ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ, [[ਨਾਟੋ]], [[ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ|ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ]] ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੌਂਸਲ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ]] ਦਾ ਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਆਰਥਿਕ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}}

[[ਕ੍ਰਿਸਟੋਫ਼ਰ ਕੋਲੰਬਸ|ਕੋਲੰਬਸ]] ਨੇ ਸੰਨ 1492 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਲੱਭਿਆ। [[ਸਪੇਨ]], [[ਫਰਾਂਸ]] ਅਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਸਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬਸਤੀਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਬਸਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਨ 1776 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ।

:ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਮਨ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਵਰਗਾਂ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ [[ਯੂਰਪ]] ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਕੇ ਵਸੇ। ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਵਸੇ। ਮੁੱਢ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਉਹੀ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਨਿਮਰ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਵਰਗ ਹੀ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।

:ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਤੱਤ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਵਰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਇੱਕ ਐਲਾਨੀ ਹੋਈ ਦੰਡਕ ਬਸਤੀ ਸੀ ਪਰ ਯੂਰਪ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਪੀਨਲ ਕਾਲੋਨੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕ ਸਕਦਾ ਸੀ। 
:ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਉਹ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੈਥੋਲਿਕ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੋਟੈਸਟੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਪਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਯੂਰਪ ਛੱਡ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਆ ਵਸੇ।

==ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ==
ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਸੀਮਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਯੂਰਪ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰਤੀ ਵਸੀਲੇ ਉਪਲਬਧ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣਾ ਲਗਪਗ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿ ਯੂਰਪ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਸਨ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਕਸਵਟੀ ‘ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅਮਰੀਕੀ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਿ੍ਹਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਨਿਮਨ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਮੁੱਢ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਅਮੀਰਕੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਦੇ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਦੇ ਜਿਸ ਨੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਰਹੇ-ਖੁਹੇ, ਨਖਿੱਧ, ਜਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।
==ਲੁੱਟ ==
ਅਮੀਰ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪਇਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹੀਆਂ, ਇਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਧੋਖੇ ਤੇ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਧੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਠੋਸ ਕੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਖੋਹੀਆਂ ਗਈਆਂ।

:ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਦੋਂਕਿ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਅਤੇ ਖਰਚੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਧੂ ਸਰਮਾਇਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ।

:ਲਾਤੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਲੁੱਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਬਾਗਬਾਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਪਾਰਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਲਾਤੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਸਸਤੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਆਵਾਸੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਉਤੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ।
:ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਮੈਕਸੀਕੋ, ਕੇਂਦਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲ ਤੇ ਕਾਫੀ ਤੇ ਗੰਨੇ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਕੇਲੇ, ਅੰਗੂਰ ਤੇ ਅਨਾਨਾਸ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਤੇਲ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਧਾਤਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹੀ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਸੋਹਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਅਤੇ ਅਯਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਕੇ ਖੂਬ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ। 
:ਹੁਣ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਾ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਕੌਡੀਆਂ ਦੇ ਭਾਅ ਖਰੀਦ ਕੇ ਖੂਬ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਸਤੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ, ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੀ ਪਾਰਲੀ ਲੁੱਟ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਥਾਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਬਣੀ ਪਰ ਇਹ ਪਾਰਲੀ ਲੁੱਟ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪਿਛਵਾੜਾ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਅਰਥਾਤ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਉਥਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਏ।
==ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ== 
ਸੰਨ 1846 ਤੋਂ 1848 ਤਕ [[ਅਮਰੀਕਾ-ਮੈਕਸੀਕੋ ਯੁੱਧ]] ਚੱਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਅਤੇ [[ਮੈਕਸੀਕੋ]] ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਕਸੀਕੋ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ। ਸੰਨ 1861 ਤੋਂ 1865 ਤਕ ਚੱਲੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਉਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਤਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੁੱਖ ਧੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਲੇ ਗੁਲਾਮ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਤਰ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। ਗੁਲਾਮ ਕਾਲੇ ਉਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। 
==ਦੋ ਮਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ==
ਸੰਨ 1914 ਤੋਂ 1918 ਤਕ ਚੱਲੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ]] ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1939 ਤੋਂ 1945 ਤਕ ਚੱਲੇ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਦੋ ਗੁੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁੱਟ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁੱਟ। ਸੰਨ 1946 ਤੋਂ 1991 ਤਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ [[ਸ਼ੀਤ ਯੁੱਧ]] ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਵੇਂ ਦੋਵਾਂ ਗੁੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਤੇ ਜਾਸੂਸੀ ਟਕਰਾਅ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਪਰੋਕਸੀ ਲੜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। 
==ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ==
ਸਾਲ 1991 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਾਲ 1991 ਤੋਂ 2010 ਤਕ ਤਕਰੀਬਨ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਅਮਰੀਕਾ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕਟ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਘੱਟ ਰਹੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਰਗੇ ਪੱਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਲ 2010 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਰੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਰੁਝਾਨ ਇਹ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟੀ ਜਾਏਗੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨ ਤਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਰਸੂਖ ਘਟਦੇ ਜਾਣਗ।

==ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ==
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ’ਤੇ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁੰਦੀ ਵੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਲਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕੋਲ ਹਨ, ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲ ਹਨ। ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀਟੋ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਭਾਵ ਜੇ ਸੈਨੇਟ ਕੋਈ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਬਿੱਲ ਮੁੜ ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵੀਟੋ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵੋਟਾਂ ਪੁਆ ਕੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਹਾਊਸ ਹਨ। ਇੱਕ ਸੈਨੇਟ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਰਿਪਰੀਜੈਨਟੇਟਿਵ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 50 ਸੂਬੇ ਹਨ। ਸੈਨੇਟ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ 2 ਸੀਟਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜ ਸੈਨੇਟ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 100 ਸੀਟਾਂ ਹਨ। ਸੈਨੇਟਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਬਾਦੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 435 ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸਮੈੱਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਵੀ ਵੀ ਬਿੱਲ ਦਾ ਦੋਵਾਂ ਹਾਊਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੈਨੇਟਰ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸਮੈੱਨ ਮੰਤਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਮੰਤਰੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਸੈਕਟਰੀ ਆਫ਼ ਸਟੇਟ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਸਬੰਧਤ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੋਣ ਭਾਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਗਵਰਨਰ ਜਾਂ ਸੈਨੇਟ ਤੇ ਮੇਅਰ ਦੀ ਹੋਵੇ; ਮਈ/ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਲੜਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੋਣ ਵੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਚੋਣ ਲੜ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਇੱਕ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਇੱਕੋ ਮੰਚ ’ਤੇ ਖਲੋਅ ਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹਿਸ ਉਸਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਅਮਰੀਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਿਸਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟ ਕਿਸ ਨੂੰ ਪਾਉਣੀ ਹੈ। ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦੂਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਾਸ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਿਕਿਊਰਟੀ ਗਾਰਡ ਹਨ ਪਰ ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਬਹੁਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
===ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ===
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ}}
===ਗਵਰਨਰ===
ਰਾਜ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਗਵਰਨਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਮਿਆਦ ਚਾਰ ਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਗਵਰਨਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਹਰ ਵੋਟਰ ਪਾਸ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਲੋਕ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਵੀ ਬੁਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਗਿਣਤੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਦੋ ਹਾਊਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਾਂਗ ਗਵਰਨਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ, ਪੰਛੀ, ਫੁੱਲ, ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਹਨ। ਹਰ ਸੂਬਾ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ। ਹਰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਟਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਹੈ। ਮਿਉਂਸਿਪਲ ਕਮੇਟੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ। ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੁਲੀਸ ਹੈ।

==ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਬੰਧ==
ਇਲਾਕਾ ਨਿਵਾਸੀ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਕਮੇਟੀ ਚੁਣਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਕੂਲ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। 99 ਫ਼ੀਸਦੀ ਬੱਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਫ਼ੀਸ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਰਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਈ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵੋਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮੰਨਣ, ਪੜ੍ਹਨ, ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ। ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਰਿਕਾਰਡ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ’ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਕੋਲ ਹੈ। ਮਕਾਨ ਖ਼ਰੀਦਣ ਜਾਂ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਦਰ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਕਰਜ਼ਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵੀ ਹਸਪਤਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਡਾਕਟਰੀ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹੈ। ਬੀਮੇ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। 65 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਮੁਫ਼ਤ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬੀਮਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਫੂਡ ਸਟੈਂਪਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਹਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 1100 [[ਡਾਲਰ]] ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਭੱਤੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

== ਰਾਜ ==
{{ਮੁੱਖ ਲੇਖ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਜ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Map of USA with state names pa.svg|750px|center|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]
ਹੇਠਲੇ ਟੇਬਲ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ੫੦ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ:
# ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
# ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
# ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਰਾਜ ਦਾ ਕੋਡ&lt;ref name=USPSabbrev&gt;{{cite web | url = http://www.usps.com/ncsc/lookups/abbreviations.html | title = Official USPS Abbreviations | format = [[HTML]] | publisher = [[United States Postal Service]] | date = 1998 | accessdate = 2007-02-26 }}&lt;/ref&gt;
# ਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ
# ਤਰੀਕ — ਜਦ ਇਹ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ
# ੧ ਜੁਲਾਈ 2007 ਦੇ ਸੇਨਸਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ&lt;ref name=PopEstStates&gt;{{cite web | url = http://www.census.gov/popest/states/tables/NST-EST2007-01.csv | title = Table 1: Annual Estimates of the Population for the United States and States, and for Puerto Rico: April 1, 2000 to July 1, 2007 | format = [[comma-separated values|CSV]] | work = 2007 Population Estimates | publisher = [[United States Census Bureau]], Population Division | date = 2007-12-27 | accessdate = 2008-02-21 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&amp;-geo_id=&amp;-ds_name=PEP_2007_EST&amp;-_lang=en&amp;-redoLog=true&amp;-mt_name=PEP_2007_EST_GCTT1R_US9S&amp;-format=US-9 | title = United States -- States; and Puerto Rico: GCT-T1-R. Population Estimates (geographies ranked by estimate) Data Set: 2007 Population Estimates | format = [[HTML]] | work = 2007 Population Estimates | publisher = [[United States Census Bureau]], Population Estimates Program | date =ਜੁਲਾਈ 1, 2007 | access-date =ਮਈ 3, 2008 | archive-date =ਮਈ 24, 2008 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080524075452/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&amp;-geo_id=&amp;-ds_name=PEP_2007_EST&amp;-_lang=en&amp;-redoLog=true&amp;-mt_name=PEP_2007_EST_GCTT1R_US9S&amp;-format=US-9 | url-status = dead |language=en |location=Washington D.C.}}&lt;/ref&gt;
# ਰਾਜਧਾਨੀ
# ੧ ਜੁਲਾਈ 2007 ਦੇ ਦੇਨਸਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ&lt;ref name=PopEstCities&gt;{{cite web|url =http://www.census.gov/popest/cities/files/SUB-EST2007-all.csv|title=Annual Estimates of the Population for All Incorporated Places: April 1, 2000 to July 1, 2007|format=[[comma-separated values|CSV]]|work=2007 Population Estimates|publisher=[[United States Census Bureau]], Population Division|date=2008-07-09|accessdate=2008-09-08 }}&lt;/ref&gt;

&lt;!-- THE FOLLOWING TABLE CONTAINS DATA FROM THE UNITED STATES CENSUS BUREAU. DO NOT ALTER U.S. CENSUS DATA. --&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; width=&quot;100%&quot;
|+ The 50 United States of America
! ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਮ
! ਅੰਗਰੇਜੀ ਇੱਚ ਨਾਮ
! ਕੋਡ
! class=&quot;unsortable&quot; | ਝੰਡਾ
! ਤਰੀਖ
! ਜਨ-ਸੰਖਿਆ
! ਰਾਜਧਾਨੀ
! ਜਿਆਦਾ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ
|-
| [[ਅਲਾਬਾਮਾ]]
| [[:en:Alabama|Alabama]]
| align=center | AL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Alabama.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18191214&lt;/span&gt;1819-12-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,627,851
| [[ਮੋਨਟਗਮਰੀ, ਐਲਾਬੇਮਾ|ਮੋਨਟਗਮਰੀ]]
| [[ਬਰਮਿੰਗਹੈਮ, ਐਲਾਬੇਮਾ|ਬਰਮਿੰਗਹੈਮ]]
|-
| [[ਅਲਾਸਕਾ]]
| [[:en:Alaska|Alaska]]
| align=center | AK
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Alaska.svg|border|45px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19590103&lt;/span&gt;1959-01-03
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;683,478
| [[:en:Juneau, Alaska|Juneau]]
| [[:en:Anchorage, Alaska|Anchorage]]
|-
| [[ਐਰੀਜ਼ੋਨਾ]]
| [[:en:Arizona|Arizona]]
| align=center | AZ
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Arizona.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19120214&lt;/span&gt;1912-02-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,338,755
| [[:en:Phoenix, Arizona|Phoenix]]
| [[:en:Phoenix, Arizona|Phoenix]]
|-
| [[ਆਰਕੰਸਾ]]
| [[:en:Arkansas|Arkansas]]
| align=center | AR
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Arkansas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18360615&lt;/span&gt;1836-06-15
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,834,797
| [[:en:Little Rock, Arkansas|Little Rock]]
| [[:en:Little Rock, Arkansas|Little Rock]]
|-
| [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]
| [[:en:California|California]]
| align=center | CA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of California.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18500909&lt;/span&gt;1850-09-09
| align=right | 36,553,215
| [[:en:Sacramento, California|Sacramento]]
| [[:en:Los Angeles|Los Angeles]]
|-
| [[ਕੋਲੋਰਾਡੋ]]
| [[:en:Colorado|Colorado]]
| align=center | CO
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Colorado.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18760801&lt;/span&gt;1876-08-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,861,515
| [[:en:Denver|Denver]]
| [[:en:Denver|Denver]]
|-
| [[ਕਨੈਟੀਕਟ]]
| [[:en:Connecticut|Connecticut]]
| align=center | CT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Connecticut.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880109&lt;/span&gt;1788-01-09
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,502,309
| [[:en:Hartford, Connecticut|Hartford]]
| [[:en:Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]]
|-
| [[ਡੇਲਾਵੇਅਰ]]
| [[:en:Delaware|Delaware]]
| align=center | DE
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Delaware.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871207&lt;/span&gt;1787-12-07
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;864,764
| [[:en:Dover, Delaware|Dover]]
| [[:en:Wilmington, Delaware|Wilmington]]
|-
| [[ਫ਼ਲੌਰਿਡਾ]]
| [[:en:Florida|Florida]]
| align=center | FL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Florida.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18450303&lt;/span&gt;1845-03-03
| align=right | 18,251,243
| [[:en:Tallahassee, Florida|Tallahassee]]
| [[:en:Jacksonville, Florida|Jacksonville]]
|-
| [[ਜਾਰਜੀਆ]]
| [[:en:Georgia|Georgia]]
| align=center | GA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of the State of Georgia.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880102&lt;/span&gt;1788-01-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;9,544,750
| [[:en:Atlanta|Atlanta]]
| [[:en:Atlanta|Atlanta]]
|-
| [[ਹਵਾਈ]]
| [[:en:Hawaii|Hawaii]]
| align=center | HI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Hawaii.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19590821&lt;/span&gt;1959-08-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,283,388
| [[:en:Honolulu|Honolulu]]
| [[:en:Honolulu|Honolulu]]
|-
| [[ਆਇਡਾਹੋ]]
| [[:en:Idaho|Idaho]]
| align=center | ID
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Idaho.svg|border|39px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18900703&lt;/span&gt;1890-07-03
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,499,402
| [[:en:Boise, Idaho|Boise]]
| [[:en:Boise, Idaho|Boise]]
|-
| [[ਇਲੀਨਾਏ]]
| [[:en:Illinois|Illinois]]
| align=center | IL
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Illinois.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18181203&lt;/span&gt;1818-12-03
| align=right | 12,852,548
| [[:en:Springfield, Illinois|Springfield]]
| [[:en:Chicago|Chicago]]
|-
| [[ਇੰਡੀਆਨਾ]]
| [[:en:Indiana|Indiana]]
| align=center | IN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Indiana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18161211&lt;/span&gt;1816-12-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,345,289
| [[:en:Indianapolis|Indianapolis]]
| [[:en:Indianapolis|Indianapolis]]
|-
| [[ਆਇਓਵਾ]]
| [[:en:Iowa|Iowa]]
| align=center | IA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Iowa.svg|border|46px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18461228&lt;/span&gt;1846-12-28
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,988,046
| [[:en:Des Moines, Iowa|Des Moines]]
| [[:en:Des Moines, Iowa|Des Moines]]
|-
| [[ਕਾਂਸਸ]]
| [[:en:Kansas|Kansus]]
| align=center | KS
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Kansas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18610129&lt;/span&gt;1861-01-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,775,997
| [[:en:Topeka, Kansas|Topeka]]
| [[:en:Wichita, Kansas|Wichita]]
|-
| [[ਕਿੰਟਕੀ]]
| [[:en:Kentucky|Kentucky]]
| align=center | KY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Kentucky.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17920601&lt;/span&gt;1792-06-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,241,474
| [[:en:Frankfort, Kentucky|Frankfort]]
| [[:en:Louisville, Kentucky|Louisville]]
|-
| [[ਲੂਈਜ਼ੀਆਨਾ]]
| [[:en:Louisiana|Louisiana]]
| align=center | LA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Louisiana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18120430&lt;/span&gt;1812-04-30
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,293,204
| [[:en:Baton Rouge, Louisiana|Baton Rouge]]
| [[:en:New Orleans|New Orleans]]
|-
| [[ਮੇਨ]]
| [[:en:Maine|Maine]]
| align=center | ME
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Maine.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18200315&lt;/span&gt;1820-03-15
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,317,207
| [[:en:Augusta, Maine|Augusta]]
| [[:en:Portland, Maine|Portland]]
|-
| [[ਮੈਰੀਲੈਂਡ]]
| [[:en:Maryland|Maryland]]
| align=center | MD
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Maryland.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880428&lt;/span&gt;1788-04-28
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,618,344
| [[:en:Annapolis, Maryland|Annapolis]]
| [[:en:Baltimore|Baltimore]]
|-
| [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ]]
| [[:en:Massachusetts|Massachusetts]]
| align=center | MA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Massachusetts.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880206&lt;/span&gt;1788-02-06
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,449,755
| [[:en:Boston|Boston]]
| [[:en:Boston|Boston]]
|-
| [[ਮਿਸ਼ੀਗਨ]]
| [[:en:Michigan|Michigan]]
| align=center | MI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Michigan.svg|border|47px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18370126&lt;/span&gt;1837-01-26
| align=right | 10,071,822
| [[:en:Lansing, Michigan|Lansing]]
| [[:en:Detroit|Detroit]]
|-
| [[ਮਿਨੇਸੋਟਾ]]
| [[:en:Minnesota|Minnesota]]
| align=center | MN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Minnesota.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18580511&lt;/span&gt;1858-05-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,197,621
| [[:en:Saint Paul, Minnesota|Saint Paul]]
| [[:en:Minneapolis|Minneapolis]]
|-
| [[ਮਿਸੀਸਿੱਪੀ]]
| [[:en:Mississippi|Mississippi]]
| align=center | MS
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Mississippi (1996–2020).svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18171210&lt;/span&gt;1817-12-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,918,785
| [[:en:Jackson, Mississippi|Jackson]]
| [[:en:Jackson, Mississippi|Jackson]]
|-
| [[ਮਿਜ਼ੂਰੀ]]
| [[:en:Missouri|Missouri]]
| align=center | MO
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Missouri.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18210810&lt;/span&gt;1821-08-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,878,415
| [[:en:Jefferson City, Missouri|Jefferson City]]
| [[:en:Kansas City, Missouri|Kansas City]]
|-
| [[ਮੋਂਟਾਨਾ]]
| [[:en:Montana|Montana]]
| align=center | MT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Montana.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891108&lt;/span&gt;1889-11-08
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;957,861
| [[:en:Helena, Montana|Helena]]
| [[:en:Billings, Montana|Billings]]
|-
| [[ਨਬਰਾਸਕਾ]]
| [[:en:Nebraska|Nebraska]]
| align=center | NE
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Nebraska.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18670301&lt;/span&gt;1867-03-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,774,571
| [[:en:Lincoln, Nebraska|Lincoln]]
| [[:en:Omaha, Nebraska|Omaha]]
|-
| [[ਨਵਾਡਾ]]
| [[:en:Nevada|Nevada]]
| align=center | NV
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Nevada.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18641031&lt;/span&gt;1864-10-31
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,565,382
| [[:en:Carson City, Nevada|Carson City]]
| [[:en:Las Vegas, Nevada|Las Vegas]]
|-
| [[ਨਿਊ ਹੈਂਪਸ਼ਰ]]
| [[:en:New Hampshire|New Hampshire]]
| align=center | NH
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Hampshire.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880621&lt;/span&gt;1788-06-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,315,828
| [[:en:Concord, New Hampshire|Concord]]
| [[:en:Manchester, New Hampshire|Manchester]]
|-
| [[ਨਿਊ ਜਰਸੀ]]
| [[:en:New Jersey|New Jersey]]
| align=center | NJ
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Jersey.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871218&lt;/span&gt;1787-12-18
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;8,685,920
| [[:en:Trenton, New Jersey|Trenton]]
| [[:en:Newark, New Jersey|Newark]]
|-
| [[ਨਿਊ ਮੈਕਸੀਕੋ]]
| [[:en:New Mexico|New Mexico]]
| align=center | NM
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New Mexico.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19120106&lt;/span&gt;1912-01-06
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,969,915
| [[:en:Santa Fe, New Mexico|Santa Fe]]
| [[:en:Albuquerque, New Mexico|Albuquerque]]
|-
| [[ਨਿਊ ਯਾਰਕ]]
| [[:en:New York|New York]]
| align=center | NY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of New York.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880726&lt;/span&gt;1788-07-26
| align=right | 19,297,729
| [[ਅਲਬਨੀ, ਨਿਊਯਾਰਕ|ਅਲਬਨੀ]]
| [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ|ਨਿਊਯਾਰਕ]][[:en:New York City|New York City]]&lt;ref&gt;[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]] ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ।&lt;/ref&gt;
|-
| [[ਉੱਤਰੀ ਕੈਰੋਲੀਨਾ]]
| [[:en:North Carolina|North Carolina]]
| align=center | NC
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of North Carolina.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17891121&lt;/span&gt;1789-11-21
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;9,061,032
| [[:en:Raleigh, North Carolina|Raleigh]]
| [[:en:Charlotte, North Carolina|Charlotte]]
|-
| [[ਉੱਤਰੀ ਡਕੋਟਾ]]
| [[:en:North Dakota|North Dakota]]
| align=center | ND
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of North Dakota.svg|border|40px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891102&lt;/span&gt;1889-11-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;639,715
| [[:en:Bismarck, North Dakota|Bismarck]]
| [[:en:Fargo, North Dakota|Fargo]]
|-
| [[ਓਹਾਇਓ]]
| [[:en:Ohio|Ohio]]
| align=center | OH
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Ohio.svg|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18030301&lt;/span&gt;1803-03-01
| align=right | 11,466,917
| [[:en:Columbus, Ohio|Columbus]]
| [[:en:Columbus, Ohio|Columbus]]
|-
| [[ਓਕਲਾਹੋਮਾ]]
| [[:en:Oklahoma|Oklahoma]]
| align=center | OK
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Oklahoma.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;19071116&lt;/span&gt;1907-11-16
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,617,316
| [[:en:Oklahoma City|Oklahoma City]]
| [[:en:Oklahoma City|Oklahoma City]]
|-
| [[ਔਰੇਗਨ]]
| [[:en:Oregon|Oregon]]
| align=center | OR
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Oregon.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18590214&lt;/span&gt;1859-02-14
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;3,747,455
| [[:en:Salem, Oregon|Salem]]
| [[:en:Portland, Oregon|Portland]]
|-
| [[ਪੈੱਨਸਿਲਵੇਨੀਆ]]
| [[:en:Pennsylvania|Pennsylvania]]
| align=center | PA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Pennsylvania.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17871212&lt;/span&gt;1787-12-12
| align=right | 12,432,792
| [[:en:Harrisburg, Pennsylvania|Harrisburg]]
| [[:en:Philadelphia|Philadelphia]]
|-
| [[ਰੋਡ ਟਾਪੂ]]
| [[:en:Rhode Island|Rhode Island]]
| align=center | RI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Rhode Island.svg|border|32px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17900529&lt;/span&gt;1790-05-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,057,832
| [[:en:Providence, Rhode Island|Providence]]
| [[:en:Providence, Rhode Island|Providence]]
|-
| [[ਦੱਖਣੀ ਕੈਰੋਲੀਨਾ]]
| [[:en:South Carolina|South Carolina]]
| align=center | SC
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of South Carolina.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880523&lt;/span&gt;1788-05-23
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;4,407,709
| [[:en:Columbia, South Carolina|Columbia]]
| [[:en:Columbia, South Carolina|Columbia]]
|-
| [[ਦੱਖਣੀ ਡਕੋਟਾ]]
| [[:en:South Dakota|South Dakota]]
| align=center | SD
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of South Dakota.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891102&lt;/span&gt;1889-11-02
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;796,214
| [[:en:Pierre, South Dakota|Pierre]]
| [[:en:Sioux Falls, South Dakota|Sioux Falls]]
|-
| [[ਟੈਨੇਸੀ]]
| [[:en:Tennessee|Tennessee]]
| align=center | TN
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Tennessee.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17960601&lt;/span&gt;1796-06-01
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,156,719
| [[:en:Nashville, Tennessee|Nashville]]
| [[:en:Memphis, Tennessee|Memphis]]
|-
| [[ਟੈਕਸਸ]]
| [[:en:Texas|Texas]]
| align=center | TX
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Texas.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18451229&lt;/span&gt;1845-12-29
| align=right | 23,904,380
| [[:en:Austin, Texas|Austin]]
| [[:en:Houston|Houston]]
|-
| [[ਯੂਟਾ]]
| [[:en:Utah|Utah]]
| align=center | UT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Utah.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18960104&lt;/span&gt;1896-01-04
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;2,645,330
| [[:en:Salt Lake City|Salt Lake City]]
| [[:en:Salt Lake City|Salt Lake City]]
|-
| [[ਵਰਮਾਂਟ]]
| [[:en:Vermont|Vermont]]
| align=center | VT
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Vermont.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17910304&lt;/span&gt;1791-03-04
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;621,254
| [[:en:Montpelier, Vermont|Montpelier]]
| [[:en:Burlington, Vermont|Burlington]]
|-
| [[ਵਰਜਿਨੀਆ]]
| [[:en:Virginia|Virginia]]
| align=center | VA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Virginia.svg|border|46px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;17880625&lt;/span&gt;1788-06-25
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;7,712,091
| [[:en:Richmond, Virginia|Richmond]]
| [[:en:Virginia Beach, Virginia|Virginia Beach]]
|-
| [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ (ਰਾਜ)|ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]]
| [[:en:Washington|Washington]]
| align=center | WA
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Washington.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18891111&lt;/span&gt;1889-11-11
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;6,468,424
| [[:en:Olympia, Washington|Olympia]]
| [[:en:Seattle|Seattle]]
|-
| [[ਪੱਛਮੀ ਵਰਜਿਨੀਆ]]
| [[:en:West Virginia|West Virginia]]
| align=center | WV
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of West Virginia.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18630620&lt;/span&gt;1863-06-20
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;1,812,035
| [[:en:Charleston, West Virginia|Charleston]]
| [[:en:Charleston, West Virginia|Charleston]]
|-
| [[ਵਿਸਕਾਂਸਨ]]
| [[:en:Wisconsin|Wisconsin]]
| align=center | WI
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Wisconsin.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18480529&lt;/span&gt;1848-05-29
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;0&lt;/span&gt;5,601,640
| [[:en:Madison, Wisconsin|Madison]]
| [[:en:Milwaukee|Milwaukee]]
|-
| [[ਵਾਇਓਮਿੰਗ]]
| [[:en:Wyoming|Wyoming]]
| align=center | WY
| align=center | [[ਤਸਵੀਰ:Flag of Wyoming.svg|border|48px]]
| &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;18900710&lt;/span&gt;1890-07-10
| align=right | &lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;00,&lt;/span&gt;522,830
| [[ਸ਼ੇਐਨ, ਵਾਇਓਮਿੰਗ|ਸ਼ੇਐਨ]]
| [[ਸ਼ੇਐਨ, ਵਾਇਓਮਿੰਗ|ਸ਼ੇਐਨ]]
|-
|}

==ਹੋਰ ਵੇਖੋ==
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਸਮੋਆ]]
* [[ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ]]
* [[ਅਮਰੀਕੀ ਖ਼ਾਨਾਜੰਗੀ]]
* [[ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਂਗਰਸ]]

==ਨੋਟ==
{{notelist
| colwidth =
| notes =
{{efn
| name = pop
| Excludes [[Puerto Rico]] and the other [[Unincorporated territories of the United States|unincorporated islands]] because they are counted separately in [[U.S. census]] statistics.
 }}
{{efn
| name = time
| See [[Time in the United States]] for details about laws governing time zones in the United States.
 }}
{{efn
| name = drive
| A single jurisdiction, the [[U.S. Virgin Islands]], uses left-hand traffic.
 }}
}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

===ਸਰੋਤ===
{{refbegin|30em}}
* {{cite journal|last1=Bianchine|first1=Peter J.|last2=Russo|first2=Thomas A.|year=1992|title=The Role of Epidemic Infectious Diseases in the Discovery of America|volume=13|issue=5|pages=225–232|ref=Bianchine|doi=10.2500/108854192778817040|pmid=1483570|journal=Allergy and Asthma Proceedings}}
* {{cite news|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm|title=Country Profile: United States of America|ref=BBC18may|work=BBC News|location=London|date=April 22, 2008|access-date=May 18, 2008}}
* {{cite book|last=Blakeley|first=Ruth|date=2009|title=State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South|url=https://www.routledge.com/books/details/9780415462402/|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-68617-4|ref=Blakeley}}
* {{cite book|last1=Boyer|first1=Paul S.|last2=Clark Jr.|first2=Clifford E.|last3=Kett|first3=Joseph F.|last4=Salisbury|first4=Neal|last5=Sitkoff|first5=Harvard|last6=Woloch|first6=Nancy|title=The Enduring Vision: A History of the American People|ref=Boyer|year=2007|url=https://books.google.com/books?id=9KT3lI76-0cC|publisher=Cengage Learning|page=588|isbn=978-0-618-80161-9}}
* {{cite magazine|last=Cohen|first=Eliot A.|ref=Cohen|location=Washington, DC|url=https://www.foreignaffairs.com/articles/59919/eliot-a-cohen/history-and-the-hyperpower|title=History and the Hyperpower|website=Foreign Affairs|date=July–August 2004|access-date=July 14, 2006}}
* {{cite book|first=Colin G.|last=Calloway|title=New Worlds for All: Indians, Europeans, and the Remaking of Early America|url=https://books.google.com/books?id=edYbAZ7ECEoC|publisher=[[Johns Hopkins University Press|JHU Press]]|ref=Calloway1998|page=229|isbn=978-0-8018-5959-5|year=1998}}
* {{cite book|last=Davis|first=Kenneth C.|title=Don't know much about the Civil War|ref=Davis96|publisher=William Marrow and Co.|location=New York|year=1996|url=https://archive.org/details/dontknowmuchabou00davi_1/page/518|isbn=978-0-688-11814-3|page=[https://archive.org/details/dontknowmuchabou00davi_1/page/518 518] }}
* {{cite book|last1=Daynes|first1=Byron W.|last2=Sussman|first2=Glen|title=White House Politics and the Environment: Franklin D. Roosevelt to George W. Bush|ref=Daynes|publisher=[[Texas A&amp;M University Press]]|year=2010|page=320|url=https://archive.org/details/whitehousepoliti0000dayn|url-access=registration|isbn=978-1-60344-254-1|oclc=670419432|quote=Presidential environmental policies, 1933–2009}}
* {{cite book|first1=Jon M|last1=Erlandson|first2=Torben C|last2=Rick|first3=Rene L|last3=Vellanoweth|title=A Canyon Through Time: Archaeology, History, and Ecology of the Tecolote Canyon Area, Santa Barbara County|location=California|url=https://books.google.com/books?id=GeTv2lmb79UC&amp;pg=PA19|year=2008|publisher=University of Utah Press|isbn=978-0-87480-879-7}}
* {{cite book|first=Brian M.|last=Fagan|title=Ancient Lives: An Introduction to Archaeology and Prehistory|url=https://books.google.com/books?id=_9lqCwAAQBAJ&amp;pg=PA390|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-35027-9}}
* {{cite book|first1=Sylvan G.|last1=Feldstein|first2=Frank J.|last2=Fabozzi|title=The Handbook of Municipal Bonds|ref=Feldstein|publisher=[[John Wiley &amp; Sons]]|year=2011|page=1376|url=https://books.google.com/books?id=Juc4fb1Fx1cC|isbn=978-1-118-04494-0}}
* {{cite book|first=Tim|last= Flannery|title=The Eternal Frontier: An Ecological History of North America and Its Peoples|url=https://books.google.com/books?id=mkkyBgAAQBAJ|date=2015|publisher=Open Road + Grove/Atlantic|isbn=978-0-8021-9109-0}}
* {{cite book|last1=Fraser|first1=Steve|first2=Gary|last2=Gerstle|author-link2=Gary Gerstle|ref=Fraser|title=The Rise and Fall of the New Deal Order: 1930–1980|series=American History: Political science|url=https://books.google.com/books?id=yd4GqkP5XYgC&amp;pg=PA229|year=1989|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-00607-9|page=311}}
* {{cite book|last=Gaddis|first=John Lewis|title=The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947|url=https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd|year=1972|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-12239-9 }}
* {{cite book|first=Daniel J.|last= Gelo|title=Indians of the Great Plains|url=https://books.google.com/books?id=KBBmDwAAQBAJ&amp;pg=PT79|date=2018|publisher=Taylor &amp; Francis|isbn=978-1-351-71812-7}}
* {{cite book |last=Gerstle|first=Gary|author-link=Gary Gerstle|date=2022 |title=The Rise and Fall of the Neoliberal Order: America and the World in the Free Market Era|location= |publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0197519646}}
* {{cite book|last=Gordon|first=John Steele|author-link=John Steele Gordon|ref=Gordon|title=An Empire of Wealth: The Epic History of American Economic Power|year=2004|publisher=HarperCollins|url=https://archive.org/details/empireofwealthth00gord|url-access=registration|isbn=978-0-06-009362-4 }}
* {{cite book|first1=Michael Robert|last1=Haines|first2=Michael R.|last2= Haines|first3=Richard H.|last3=Steckel|title=A Population History of North America|url=https://books.google.com/books?id=BPdgiysIVcgC&amp;pg=PA12|date= 2000|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-49666-7 }}
* {{cite book|first1=William A.|last1= Haviland|first2=Dana|last2= Walrath|first3=Harald E.L.|last3= Prins|title=Evolution and Prehistory: The Human Challenge|url=https://books.google.com/books?id=9_qGhW338KQC&amp;pg=PA219|date=2013|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-285-06141-2}}
* {{cite book|last1=Hoopes|first1=Townsend|last2=Brinkley|first2=Douglas|title=FDR and the Creation of the U.N|url=https://archive.org/details/fdrcreationofun00hoop|url-access=registration|year=1997|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-08553-2 }}
* {{cite book|last=Johnson|first=Paul|title=A History of the American People|year=1997|publisher=HarperCollins|url=https://books.google.com/books?id=RXSVQjz1_tMC|isbn=978-0-06-195213-5}}
* {{cite book|first=Paul|last= Joseph|title=The Sage Encyclopedia of War: Social Science Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=idw0DQAAQBAJ&amp;pg=PA590|date=2016|publisher=Sage Publications|isbn=978-1-4833-5988-5 }}
* {{cite book|first1=David S.|last1=Kidder|first2=Noah D.|last2=Oppenheim|title=The Intellectual Devotional: American History: Revive Your Mind, Complete Your Education, and Converse Confidently about Our Nation's Past|url=https://books.google.com/books?id=PF39tMiwmWcC&amp;pg=PA91|year=2007|publisher=Rodale|isbn=978-1-59486-744-6}}
* {{cite book|first=Craig|last= Lockard|title=Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750|url=https://books.google.com/books?id=k91sCgAAQBAJ&amp;pg=PA315|year=2010|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-79083-7}}
* {{cite book|first1=Donna|last1=Martinez|first2=Grace|last2=Sage|first3=Azusa|last3=Ono|title=Urban American Indians: Reclaiming Native Space: Reclaiming Native Space|url=https://books.google.com/books?id=2HjEDAAAQBAJ&amp;pg=PA4|date=2016|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3208-6}}
* {{cite book|last=Lien|first=Arnold Johnson|title=Studies in History, Economics, and Public Law|volume=54|ref=Lien|publisher=Columbia University|location=New York|year=1913|page=604|url=https://books.google.com/books?id=UYpVAAAAYAAJ}}
* {{cite book|title=The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind|edition=2nd|url=https://archive.org/details/newyorktimesguid00|year=2007|publisher=St. Martin's Press|isbn=978-0-312-37659-8 }}
* {{cite book|first=Mary|last=Mostert|title=The Threat of Anarchy Leads to the Constitution of the United States|url=https://books.google.com/books?id=jntSQ-yn66AC&amp;pg=PA18|year=2005|publisher=CTR Publishing, Inc.|isbn=978-0-9753851-4-2}}
* {{cite book|first=Peter S.|last=Onuf|title=The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775–1787|url=https://books.google.com/books?id=WcUgLPqmfuYC|year=2010|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0038-6}}
* {{cite book|first1=Theda|last1= Perdue|first2=Michael D|last2=Green|title=The Columbia Guide to American Indians of the Southeast|url=https://books.google.com/books?id=-RBJCyp2bFIC&amp;pg=PA40|date= 2005|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-50602-1}}
* {{cite book|last=Quirk|first=Joel|title=The Anti-Slavery Project: From the Slave Trade to Human Trafficking|ref=Quirk|year=2011|publisher=University of Pennsylvania Press|url=https://books.google.com/books?id=qqxK4KlqKYMC|isbn=978-0-8122-4333-8|page=344}}
* {{cite book|last=Remini|first=Robert V.|title=The House: The History of the House of Representatives|url=https://books.google.com/books?id=CAM6J6IoQFQC|year=2007|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-134111-3}}
* {{cite book|last=Ripper|first=Jason|title=American Stories: To 1877|year=2008|ref=Ripper2008|publisher=M.E. Sharpe|url=https://books.google.com/books?id=vX-fYvoAeHwC|page=299|isbn=978-0-7656-2903-6}}
* {{Cite book |last=Rodriguez |first=Junius |title=Encyclopedia of Emancipation and Abolition in the Transatlantic World |publisher=[[Routledge]] ([[Taylor &amp; Francis]]) |year=2015 |isbn=9781317471806 |edition=Illustrated |pages=}}
* {{cite book|first=William|last=Safire|title=No Uncertain Terms: More Writing from the Popular &quot;On Language&quot; Column in The New York Times Magazine|url=https://archive.org/details/nouncertainterms00safi|url-access=registration|page=[https://archive.org/details/nouncertainterms00safi/page/199 199]|year=2003|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-0-7432-4955-3}}
* {{cite book|first= Candace|last= Savage|title=Prairie: A Natural History|url=https://books.google.com/books?id=X1u9BwAAQBAJ&amp;pg=PA55|date=2011|publisher=Greystone Books|isbn=978-1-55365-899-3}}
* {{cite book|last=Schultz|first=David Andrew|title=Encyclopedia of the United States Constitution|ref=Schultz|year=2009|publisher=Infobase Publishing|url=https://books.google.com/books?id=f7m713xwK58C|page=904|isbn=978-1-4381-2677-7}}
* {{cite book|last=Soss|first=Joe|editor-last=Hacker|editor-first=Jacob S.|editor2-last=Mettler|editor2-first=Suzanne|ref=Soss|title=Remaking America: Democracy and Public Policy in an Age of Inequality|year=2010|publisher=Russell Sage Foundation|url=https://books.google.com/books?id=JttyjBoyb3AC|isbn=978-1-61044-694-5 }}
* {{cite book|ref=Stannard|last=Stannard|first=David E.|author-link=David Stannard|title=American Holocaust: The Conquest of the New World|year=1993|publisher=Oxford University Press|location=New York|url=https://archive.org/details/americanholocaus00stan|isbn=978-0-19-508557-0 }}
* {{cite book|last=Thornton|first=Russell|title=American Indian Holocaust and Survival: A Population History Since 1492|volume=186|series=Civilization of the American Indian|year=1987|publisher=University of Oklahoma Press|url=https://books.google.com/books?id=9iQYSQ9y60MC&amp;pg=PA49|isbn=978-0-8061-2220-5|page=49}}
* {{cite book|first=Russell|last=Thornton|title=Studying Native America: Problems and Prospects|url=https://books.google.com/books?id=_EA-UwvN_HUC&amp;pg=PA34|year=1998|publisher=Univ of Wisconsin Press|isbn=978-0-299-16064-7 }}
* {{Cite book |last=Walker Howe |first=Daniel |title=[[What Hath God Wrought: The Transformation of America, 1815–1848]] |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2007 |isbn=9780199726578 |author-link=Daniel Walker Howe}}
* {{cite book|last1=Walton|first1=Gary M.|last2=Rockoff|first2=Hugh|title=History of the American Economy|year=2009|ref=Walton|publisher=Cengage Learning|url=https://books.google.com/books?id=lyhI1q_E4G0C|isbn=978-0-324-78662-0 }}
* {{cite journal|last1=Waters|first1=M.R.|last2=Stafford|first2=T W.|title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas|journal=Science|volume=315|issue=5815|year=2007|pages=1122–1126|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1137166|pmid=17322060|bibcode=2007Sci...315.1122W|s2cid=23205379|url=https://semanticscholar.org/paper/2127cb07b275c5be603cef1434db0b167b94c94f}}
* {{cite book|last=Winchester|first=Simon|title=The men who United the States|url=https://archive.org/details/isbn_9780062079602|url-access=registration|year=2013|publisher=Harper Collins|isbn=978-0-06-207960-2|pages=[https://archive.org/details/isbn_9780062079602/page/198 198], 216, 251, 253}}
* {{Cite journal |last=Wright |first=Gavin |year=2022 |title=Slavery and the Rise of the Nineteenth-Century American Economy |url=https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/jep.36.2.123 |journal=[[Journal of Economic Perspectives]] |volume=36 |issue=2 |pages=123–148 |doi=10.1257/jep.36.2.123 |s2cid=248716718 |via=}}
* {{cite book|last=Zinn|first=Howard|author-link=Howard Zinn|title=A People's History of the United States|ref=Zinn|year=2005|publisher=[[Harper Perennial]] Modern Classics|isbn=978-0-06-083865-2|title-link=A People's History of the United States }}
{{refend}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Library resources box}}
&lt;!-- Please:
1) Follow the [[WP:EL]] guideline where possible and consider discussing on the talk page. The MediaWiki software that powers Wikipedia has several parameters that limit the complexity of a page, thus limiting the number of templates that can be included.
2) Do not turn these bullets into headers! They expand the TOC too much. --&gt;
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/ &quot;United States&quot;]. ''[[The World Factbook]]''. [[Central Intelligence Agency]].
* [https://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=US Key Development Forecasts for the United States] from [[International Futures]]

'''ਸਰਕਾਰ'''
* [https://www.usa.gov/ Official U.S. Government web portal]. Gateway to government sites.
* [https://www.house.gov/ House]. Official site of the United States House of Representatives.
* [https://www.senate.gov/ Senate]. Official site of the United States Senate.
* [https://www.whitehouse.gov/ White House]. Official site of the President of the United States.
* [{{SCOTUS URL}} Supreme Court]. Official site of the Supreme Court of the United States.

'''ਇਤਿਹਾਸ'''
* [https://web.archive.org/web/20080314143240/https://www.nationalcenter.org/HistoricalDocuments.html &quot;Historical Documents&quot;]. [[National Center for Public Policy Research]].
* [https://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm &quot;U.S. National Mottos: History and Constitutionality&quot;]. Religious Tolerance. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221119213422/http://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm |date=November 19, 2022 }}. Analysis by the Ontario Consultants on Religious Tolerance.
* [https://www.historicalstatistics.org/index2.html &quot;Historical Statistics&quot;]. Collected links to United States historical data.

'''ਨਕਸ਼ੇ'''
* [https://web.archive.org/web/20091021182322/https://www.nationalatlas.gov/ &quot;National Atlas of the United States&quot;]. Official maps from the [[United States Department of the Interior|U.S. Department of the Interior]].
* {{wikiatlas|the United States}}
* {{osmrelation-inline|148838}}
* [https://www.measureofamerica.org/maps/ &quot;Measure of America&quot;]. A variety of mapped information relating to health, education, income, and demographics in the United States.

{{Coord|40|-100|dim:10000000_region:region:US_type:country|name=United States of America|display=title}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੀ-20 ਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]]</text>
      <sha1>je9w6kuz4ypf5vx81db00mqy3ti915s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੈਯਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19933</id>
    <revision>
      <id>809547</id>
      <parentid>599167</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:01:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3106" sha1="jxzzvftstn828auu0do7yckvx4ev8um" xml:space="preserve">[[File:Cantons de Cayenne.png|thumb|2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੇਯੇਨ ਦਾ ਕਮਿਊਨ ਇਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ।]]

'''ਕੈਯਨ''' ਜਾਂ '''ਕੈਅਨ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Cayenne'''; {{IPA-fr|kajɛn}}) [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਗੁਈਆਨਾ]] ਦੀ [[ਰਾਜਧਾਨੀ]] ਹੈ ਜੋ ਕਿ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦਾ [[ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਭਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਇੱਕ ਪੂਰਵਲੇ ਟਾਪੂ ਉੱਤੇ ਕੈਅਨ ਦਰਿਆ ਦੇ ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਤਟ ਉੱਤਲੇ ਦਹਾਨੇ ਉੱਤੇ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਾਟੋ &quot;ferit aurum industria&quot; ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ &quot;ਕੰਮ ਦੌਲਤ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ&quot;।&lt;ref name=&quot;pagesperso-orange.fr&quot;&gt;{{cite web|url=http://pagesperso-orange.fr/redris/HTML/Blasons/Cayen.htm|title=page concernant le blason de la ville sur le site page de Redris|publisher=Pagesperso-orange.fr|date=|accessdate=13 March 2011|archiveurl=https://archive.today/20130107025910/http://redris.pagesperso-orange.fr/HTML/Blasons/Cayen.htm|archivedate=7 January 2013|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;

2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ, ਕੇਯੇਨ ਦੇ ਮਹਾਨਗਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 151,103 ਵਸਨੀਕ ਸਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ INSEE ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 63,468 ਕੇਯੇਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ (ਕਮਿਊਨ) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;population&quot;&gt;{{cite web |author=INSEE |author-link=Institut national de la statistique et des études économiques |title=Population en historique depuis 1968 |url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/8200783?sommaire=8200811&amp;geo=COM-97302#ancre-POP_T1 |access-date=2024-09-25 |language=fr}}&lt;/ref&gt;

{{multiple image
| direction         = horizontal
| width1            = 300
| width2            = 312
| align             = center
| footer            = 2003 (ਖੱਬੇ) ਅਤੇ 2012 (ਸੱਜੇ) ਕੇਯੇਨ ਦੇ ਹਵਾਈ ਦ੍ਰਿਸ਼। ਨੋਟ: [[ਮੈਂਗਰੋਵ]], ਜਿਸਨੇ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕੇਯੇਨ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
| image1            = Vueducielcayenne.JPG
| image2            = Cayenne city (8525272038).jpg
}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਗੁਇਆਨਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]</text>
      <sha1>jxzzvftstn828auu0do7yckvx4ev8um</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਥਾਮਸ ਐਡੀਸਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20193</id>
    <revision>
      <id>809476</id>
      <parentid>767858</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:56:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13976" sha1="oydxc3pv6s26n1eqgs9lwrr9f1gqv4j" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = ਥੋਮਸ ਐਡੀਸਨ
| image = Thomas_Edison2.jpg
| imagesize = 220px
| caption = &lt;div style=&quot;font-size: 90%&quot;&gt;&quot;&quot;ਪ੍ਰਤਿਭਾ, 1% ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ 99 % ਮਿਹਨਤ ਹੈ&quot;&lt;br /&gt;– ਥੋਮਸ ਐਡੀਸਨ, ਹਰਪਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦਾ ਸਤੰਬਰ 1932 ਦਾ ਐਡੀਸ਼ਨ&lt;/div&gt;
| birth_name = ਥੋਮਸ ਅਲਵਾ ਐਡੀਸਨ 
| birth_date = [[11 ਫਰਵਰੀ]], [[1847]] 
| birth_place = [[ਮਿਲਨ]], [[ਓਹੀਓ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]]
| death_date = [[18 ਨਵੰਬਰ]], [[1931]]
| death_place = [[ਪੱਛਮੀ ਉਰੇਂਜ]], [[ਨਿਉ ਜਰਸੀ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]]
| occupation = ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ
| education = ਸਕੂਲ 'ਚ ਭੱਜਿਆ ਹੋਇਆ
| nationality = [[ਅਮਰੀਕਾ]] 
| spouse = ਮੇਰੀ ਸਟਿਲਵੈਲ(1871-1884)&lt;br /&gt;ਮੀਨਾ ਮਿਲਰ(1886-1931)
| religion = [[Deism|Deist]]
| partner = 
| children = ਮਰਿਉਨ ਐਸਟਿਲੇ ਐਡੀਸਨ(1873–1965)&lt;br /&gt;ਥੋਮਸ ਅਲਵਾ ਐਡੀਸਨ ਜੁਨੀਅਰ(1876–1935)&lt;br /&gt;ਵਿਲੀਅਮ ਲੇਸਲਾਈ ਐਡੀਸਨ (1878–1937)&lt;br /&gt;ਮਾਡੇਲੀਅਨ ਐਡੀਸਨ (1888–1979)&lt;br /&gt;ਚਾਰਲਸ ਐਡੀਸਨ (1890–1969)&lt;br /&gt;ਥੇਉਡੋਰ ਮਿਲਰ ਐਡੀਸਨ (1898–1992) | parents =ਸੇਮੁਏਲ ਅਗਡਿਨ ਐਡੀਸਨ ਜੁਨੀਅਰ (1804–1896)&lt;br /&gt;ਨੈਨਸੀ ਮੈਥਿਉ ਐਲਿਉਟ (1810–1871)
| relatives =ਲਿਉਸ ਮਿਲਰ (ਉਪਕਾਰੀ)(ਸਹੁਰਾ)
| signature = Thomas Alva Edison Signature.svg
| website =
| footnotes =
}} 
[[File:Young Thomas Edison.jpg|thumb|200px|Edison as a boy]]
[[File:A day with Thomas A. Edison.webm|thumb|thumbtime=1|upright=1.1|{{en}} ''A Day with Thomas Edison'' (1922)]]

'''ਥੌਮਸ ਐਲਵਾ ਐਡੀਸਨ''' (11 ਫਰਵਰੀ 1847-18 ਅਕਤੂਬਰ 1931) ਦਾ ਜਨਮ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ [[ਓਹਾਇਓ]] ਰਾਜ ਦੇ ਮਿਲਨ ਸ਼ਹਿਰ ’ਚ ਹੋਇਆ। ਨੈਨਸੀ ਐਡੀਸਨ ਤੇ ਸੈਮੂਅਲ ਐਡੀਸਨ ਦਾ ਇਹ ਸੱਤਵਾਂ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਐਡੀਸਨ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੀਲਾ ਬੁਖਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਘੱਟ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਰਕੇ ਐਡੀਸਨ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲਣ ਸਿੱਖਿਆ।
==ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ==
ਆਖਰ ਸੈਮੂਅਲ ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਮਿਲਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਿਸ਼ੀਗਨ ਵਿੱਚ ਹੁਰੋਂ ਨਾਂ ਦੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਕੂਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਦਰੀ ਸਕੂਲ ਚਲਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਐਂਗਲ ਸੀ। ਥਾਮਸ ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, ‘‘ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਯਮ ਕੀ ਹੈ?’’ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਐਡੀਸਨ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਰ ਮਾਂ ਐਡੀਸਨ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖਰੀਦ ਲਿਆਈ। ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ।
==ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ==
ਘਰ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾ ਲਈ। ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੀਆਂ ਸੈਲਫਾਂ ’ਤੇ ਸਜਾ ਲਈਆਂ। ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਟਿਊਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਸਾਇਣਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋਰ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
==ਨੌਕਰੀ ਅਤੇ ਨਰੀਖਣ==
1860 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁਰੋਂ ਤੋਂ ਡੇਟਰਾਇਟ ਲਈ ਇੱਕ ਸਵਾਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਟਾਫੀਆਂ ਤੇ ਫਲ ਵੇਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ ਕਮਾਈ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਸ ਨੇ ਗੱਡੀ ਦੇ ਇੰਜਣ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਡੱਬੇ ਜਿਥੇ ਧੂੰਆਂ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾ ਲਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚੋਂ ਡਿੱਗੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੇ ਅੱਗ ਫੜ ਲਈ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਅੱਗ ਬੁਝਾਓ’ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਗਾਰਡ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ ਥੱਪੜ ਨੇ ਐਡੀਸਨ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਕੰਨਾਂ ਤੋਂ ਅਪਾਹਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
==ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅਖਬਾਰ==
ਉਸ ਨੇ ਡੇਟਰਾਇਟ ਦੀ ਪਬਲਿਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੀ ਹਰ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾ ਲਈ। ਬਾਲ ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਮਾਏ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਖਰੀਦ ਲਈ ਅਤੇ ‘ਹਿਰਾਲਡ’ ਨਾਂ ਦਾ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅਖਬਾਰ ਕੱਢਣਾ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਭੇਜਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਸਨਸਨੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਡੀਸਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਹੋਇਆ ਇੰਜ ਕਿ ਐਡੀਸਨ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕਿ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵੇਖ ਲੈਣ ਦਿਓ। ਐਡੀਸਨ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਮਕੈਂਜੀ ਦੇ ਯਤਨ ਰੰਗ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਸਬੰਧ, ਸਟੋਵ ਦੀ ਫਾਲਤੂ ਤਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਬਾੜ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਤੋਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ। ਦੋਵੇਂ ਦੋਸਤ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਰਾਹੀਂ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਣ ’ਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ।
==ਕਾਰਬਨ ਟੈਲੀਫੋਨ ਟਰਾਂਸਮਿਟਰ==
1877–78 ਵਿੱਚ ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਕਾਰਬਨ ਮਾਈਕਰੋਫੋਨ ਜੋ ਸਾਰੇ ਟੈਲੀਫੋਨ 'ਚ ਘੰਟੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ।
==ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ==
ਜਦੋਂ ਐਡੀਸਨ 16 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੇਲਵੇ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਕਲਾਕ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸੂਈ ਦਾ ਸਬੰਧ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਕਲਾਕ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸੂਈ 12 ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ’ਤੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਘੰਟੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਬਟਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਔਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ’ਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਘੰਟੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਜ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਡੀਸਨ ਮੌਜ ਨਾਲ ਸੌਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
==ਪੇਟੈਂਟ==
ਉਸ ਨੇ 1868 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੇਟੈਂਟ ਕਰਵਾਇਆ। ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਪੇਟੈਂਟ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਨਾਂ ਹੋਏ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ 1093 ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਪੇਟੈਂਟ ਕਰਵਾਏ।
==ਬਿਜਲੀ ਲਾਇਟ==
[[File:Edison bulb.jpg|thumb|ਐਡੀਸਨ ਪਹਿਲਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਿਕ ਬੱਲਵ ਜੋ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ 1879 ਵਿੱਚ ਮੈਨਲੋ ਪਾਰਕ 'ਚ ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ]]
ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਬੱਲਵ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪਹਿਲਾ ਵਿਉਪਾਰਕ ਬੱਲਬ ਤਿਆਰ ਕਰਤਾ ਸੀ। ਐਡੀਸਨ ਨੇ ਪਲੈਟੀਨਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਫਿਲਾਮੈਟ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਕੀਤੇ ਅਖੀਰ 'ਚ ਕਾਰਬਨ ਫਿਲਾਮੈਂਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤਜਰਬਾ 22 ਅਕਤੂਬਰ, 1879 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜੋ 13.5 ਘੰਟੇ ਚੱਲਿਆ। 4 ਨਵੰਬਰ, 1879 ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਬੱਲਬ ਪੇਟੈਟ ਕਰਵਾਇਆ।

==ਫਲੋਰੋਸਕੋਪੀ==
ਐਡੀਸਨ ਨੇ X-ਰੇਅ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਲੋਰੋਸਕੋਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
==ਐਡੀਸਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਥਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ==
#ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਐਡੀਸਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ 'ਚ ਖ਼ਾਸ ਹਨ: ਐਡੀਸਨ ਕਸਬਾ, ਨਿਉ ਜਰਸੀ, ਥੋਮਸ ਐਡੀਸਨ ਸਟੇਟ ਕਾਲਜ ਨਿਉ ਜਰਸੀ, ਐਡੀਸਨ ਸਟੇਟ ਕਾਲਜ ਫੋਰਟ ਮਾਈਰ, ਫਲੋਰੀਡਾ, ਐਡੀਸਨ ਕੋਮਿਉਨਟੀ ਕਾਲਜ਼ ਓਹੀਓ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ।1883 ਵਿੱਚ ਸਨਬਰੀ ਪੈਨਸਲਵੈਨੀਆ ਦੇ ਸਿਟੀ ਹੋਟਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਹੋਟਲ ਐਡੀਸਨ ਰੱਖਿਆ।
#ਬੱਲਬ ਦੀ 75ਵੀਂ ਬਰਸੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਨੇ ਝੀਲ ਦਾ ਨਾਮ ਥੋਮਸ ਅਲਵਾ ਐਡੀਸਨ ਰੱਖਿਆ।
#1931 ਵਿੱਚ ਨਿਉਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹੋਟਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਹੋਟਲ ਐਡੀਸਨ ਰੱਖਿਆ।
#ਐਡੀਸਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਲਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
#ਅਸਮਾਨ 'ਚ ਵੀ ਇੱਕ ਉਲਕਾ ਦਾ ਨਾਮ 742 ਐਡੀਸੋਨਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
#ਰੂਸ ਦੇ ਕੰਪੋਜਰ ਐਡੀਸਨ ਡੇਨਿਸੋਵ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਭੋਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਐਡੀਸਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ।
==ਮੌਤ==
ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਇਹ ਮਹਾਨ ਖੋਜੀ ਦਾ 18 ਅਕਤੂਬਰ 1931 ਨੂੰ 84 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

[[File:Light bulb Edison 2.jpg|thumb|left|220px|ਅਮਰੀਕਾ ਪੇਟੈਂਟ#223898: ਬਿਜਲੀ ਬੱਲਬ 27 ਜਨਵਰੀ, 1880 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ]]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਗਿਆਨੀ]]</text>
      <sha1>oydxc3pv6s26n1eqgs9lwrr9f1gqv4j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਉੱਤਰ-ਕਾਲੇ ਦਾ ਪਣਜੋੜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20546</id>
    <revision>
      <id>809510</id>
      <parentid>281511</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:12:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6933" sha1="tqsuwbeqk5tuymwq2yzn1lfh5lgh42r" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਖੇਤਰ
|Name = ਉੱਤਰ-ਕਾਲੇ ਦਾ ਪਣਜੋੜ
|Native_name = Nord-Pas-de-Calais
|map = Rimex-France location Nord-Pas-de-Calais.svg
|flag = Nord-Pas-de-Calais flag.svg
|reg_logo = Blason Nord-Pas-De-Calais.svg
|capital = ਲੀਯ
|largest_city = ਲੀਯ
|area = 12414
|area_source =
|population = 4022000
|pop_ref =
|pop_date = 1-1-2008
|GDP =
|GDP_year =
|GDP_percent =
|Website = [http://www.nordpasdecalais.fr/ nordpasdecalais.fr]
|leader_title =
|leader = ਦਾਨੀਅਲ ਪੈਰਸ਼ੇਰੋਂ
|leader_party = ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ
|ruling_party1 = [[Socialist Party (France)|PS]]
|ruling_party2 =
|departments = 2
|dept1 = ਨੋਰ
|dept2 = ਪਾ-ਦ-ਕਾਲੇ
|NUTS = FR3
|iso region =
}}
ਉੱਤਰੀ-ਪਾਸ-ਡੀ-ਕਲਾਈਸ ਜਾਂ '''ਉੱਤਰ-ਕਾਲੇ ਦਾ ਪਣਜੋੜ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Nord-Pas-de-Calais;''' {{IPA-fr|nɔʁ pa d(ə) ka.lɛ|-|Fr-Paris--Nord-Pas-de-Calais.ogg}}; [[ਡੱਚ ਭਾਸ਼ਾ|ਡੱਚ]]: ''Noord-Nauw van Calais'') ਉੱਤਰੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਖੇਤਰ|27 ਖੇਤਰਾਂ]] ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਵਿਭਾਗ ਨੋਰ ਅਤੇ ਪਾ-ਦ-ਕਾਲੇ ਅਤੇ [[ਬੈਲਜੀਅਮ]] ਨਾਲ਼ ਸਰਹੱਦ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਸੰਯੁਕਤ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;reform law&quot;&gt;{{cite French law|number or usual name=n° 2015–29|date in French=16 janvier 2015|full name=relative à la délimitation des régions, aux élections régionales et départementales et modifiant le calendrier électoral|language=French|lower case=|URL=http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do;jsessionid=9FECBA9D9314D1D2C093CF793C886ED5.tpdila21v_1?idSectionTA=JORFSCTA000030109623&amp;cidTexte=JORFTEXT000030109622&amp;dateTexte=29990101}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਵਿੱਚ ਨੋਰਡ ਅਤੇ ਪਾਸ-ਡੀ-ਕੈਲਿਸ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਨੋਰਡ-ਪਾਸ-ਡੀ-ਕੈਲਿਸ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਚੈਨਲ (ਪੱਛਮ), ਉੱਤਰੀ ਸਾਗਰ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ), ਬੈਲਜੀਅਮ (ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬ), ਅਤੇ ਪਿਕਾਰਡੀ (ਦੱਖਣ) ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਉੱਤਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਾਂਝਾ ਸੀ (ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸੇਲਟਿਕ ਬੈਲਜੀਅਨ ਗੌਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਆਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੇਲਟਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਸਨ), ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਧਰਤੀ ਜੋ &quot;ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਲਈ ਇੱਕ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।&quot;

ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਾ ਕਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੱਖਣੀ ਨੀਦਰਲੈਂਡਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ 1477 ਅਤੇ 1678 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਫਰਾਂਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜਾ ਲੂਈ XIV ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ। ਨੋਰਡ-ਪਾਸ-ਡੀ-ਕੈਲੇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਪ੍ਰਾਂਤ ਆਰਟੋਇਸ, ਫ੍ਰੈਂਚ ਫਲੈਂਡਰਜ਼, ਫ੍ਰੈਂਚ ਹੈਨੌਟ, ਅਤੇ (ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ) ਪਿਕਾਰਡੀ (ਹੈਨੌਟ ਅਤੇ ਫਲੈਂਡਰਜ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੈ) ਹਨ। ਇਹ ਸੂਬਾਈ ਅਹੁਦੇ ਅਜੇ ਵੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਸਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਖੇਤਰ 1956 ਵਿੱਚ &quot;ਨੋਰਡ&quot; ਨਾਮ ਹੇਠ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1972 ਤੱਕ ਇਸ ਨਾਮ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ &quot;ਪਾਸ-ਡੀ-ਕੈਲੇਸ&quot; ਜੋੜਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ 2016 ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਤੱਕ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।

12,414 ਕਿਲੋਮੀਟਰ 2 ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ 2 ਵਿੱਚ 330.8 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਘਣਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਸੀ ਜਿੱਥੇ 4.1 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 7% ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 83% ਸ਼ਹਿਰੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਲ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕੈਲੇਸ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਡੋਵਰ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਆਰਥਿਕ/ਆਵਾਜਾਈ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 42 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (26 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ; ਇਹ ਨੋਰਡ-ਪਾਸ-ਡੀ-ਕੈਲੇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਟਾਪੂ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੈਲੇਂਸੀਏਨਸ, ਲੈਂਸ, ਡੂਈ, ਬੇਥੂਨ, ਡੰਕਿਰਕ, ਮੌਬੇਜ, ਬੋਲੋਨ, ਅਰਾਸ, ਕੈਂਬ੍ਰਾਈ ਅਤੇ ਸੇਂਟ-ਓਮਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਏਨਵੇਨਿਊ ਚੇਜ਼ ਲੇਸ ਚੈਟਿਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਖੇਤਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਖੇਤਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਣਜੋੜ]]</text>
      <sha1>tqsuwbeqk5tuymwq2yzn1lfh5lgh42r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20918</id>
    <revision>
      <id>809376</id>
      <parentid>677386</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:26:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1538" sha1="fv3x1076r9wja38lyg5y5xvyiudf6a1" xml:space="preserve">[[File:Pulse of Snow and Sea Ice.ogv|thumb|350px|ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵਾਂ ਦਾ ਬਰਫ਼-ਗਿਲਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ]]

[[ਧਰਤੀ]] ਦੇ '''ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ''' ਧਰੁਵਾਂ ਦੁਆਲੇ ਪੈਂਦੇ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਮੀਆਂ ਜੋਨਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ [[ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ]] ਅਤੇ [[ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ]] ਹੋਨ ਕਰ ਕੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰੁਵੀ ਬਰਫ਼-ਗਿਲਾਫ਼ ਹਨ ਜੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਆਰਕਟਿਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ]] ਅਤੇ [[ਅੰਟਾਰਕਟਿਕਾ]] ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਧਰੁਵੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਬਰਫ਼ ਵਿਸ਼ਵੀ ਤਾਪਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਗੁੰਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

&lt;gallery style=&quot;margin:auto;&quot;&gt;
Image:World map frigid.svg|ਜੰਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੋਨਾਂ।
Image:LocationPolarRegions.png|ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ।
Image:Frozenground.gif|ਉੱਤਰੀ ਅਰਧਗੋਲੇ ਵਿਚਲੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੰਮੀ ਭੋਂ (ਜਾਮਨੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ)
&lt;/gallery&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਖੇਤਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੂਗੋਲ]]</text>
      <sha1>fv3x1076r9wja38lyg5y5xvyiudf6a1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21371</id>
    <revision>
      <id>809454</id>
      <parentid>792146</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2402:8100:2B2B:FE91:B721:F589:7629:114A</ip>
      </contributor>
      <comment>/* ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ */</comment>
      <origin>809454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34404" sha1="3zt20jsq92n2utx3dimqvhz87ylbbor" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
| colorcode        = #CC0000
| logo             = Ghadar Flag.png
| logo_size        = 150px
| founded          = {{start date and age|1913|07|15|df=y}}
| dissolved        = {{end date and age|1948|01|df=y}}
| president        = [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
| ideology         = [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ]]&lt;br&gt;[[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]
| country          = ਭਾਰਤ
| predecessor      = 
| colours          = [[ਲਾਲ]], [[ਭਗਵਾ (ਰੰਗ)|ਭਗਵਾ]], [[ਹਰਾ]]
}}
'''ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ''' 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ|ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ]] ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|title=Ghadr (Sikh political organization)|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=18 September 2010|archive-date=10 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110212806/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਸਮੇਤ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਆਗੂ [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Satindra |title=Ghadar, 1915, India's First Armed Revolution |publisher=R &amp; K Publishing House |year=1966 |edition=3rd |pages=133-135}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1914 ਵਿੱਚ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ- ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ogden |first1=Joanna |title=Ghadar, Historical Silences, and Notions of Belonging: Early 1900s Punjabis of the Columbia River |journal=Oregon Historical Quarterly |date=Summer 2012 |volume=113 |issue=2 |pages=164–197 |doi=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |jstor=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |s2cid=164468099 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Gurdev |title=The Role of the Ghadar Party in the National Movement |publisher=University of California |year=1969 |isbn=9780842612340 |edition=3rd |pages=72–77}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਸਟਾਕਟਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ]] ਅਖਬਾਰ [[ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ, ਨੇੜਲੇ ਓਕਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। [[ਗ਼ਦਰ ਵਿਦਰੋਹ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 42 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1948 ਵਿਚ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;/&gt; ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇ. ਬੀ. ਮੈਨਨ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]], [[ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਲੋਪੋਕੇ]], ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]] (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, [[ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ]], [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]], ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, [[ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]], [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰ ਦਿਆਲ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]], [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]], [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], ਰਾਏ ਨਵਾਬ ਖਾਨ, [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ|ਰਾਸ਼ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]], [[ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਖੇ &quot;ਸਵਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਘਰ&quot; ਅਤੇ ਸਿਆਟਲ ਵਿਖੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Aspirant |first=Civil |date=2020-07-04 |title=203. Tarak Nath Das- Founder of Swadesh Sevak Home |url=https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |access-date=2022-07-05 |website=Civil Aspirant |language=en-US |archive-date=18 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518090138/https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਗ਼ਦਰ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਤੋਂ ਬਣਿਆ [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਵਿਦਰੋਹ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: “ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ। ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਇਨਕਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿਚ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਲਦੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਕਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣਗੇ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ&quot; ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀਅਤਾਂ ==

===ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ===
[[ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸਾਹਮਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਤੀਬਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਿਆ|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - Tribune Punjabi|last=ਚਰੰਜੀ ਲਾਲ ਕੰਗਣੀਵਾਲ|first=|date=2018-07-17|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-09|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ’ਚੋਂ [[ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ]], [[ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ]], [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]], [[ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ|ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਅਤੀਤ ਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|first=|date=|work=Tribuneindia News Service|access-date=2020-12-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210621093623/https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|archive-date=2021-06-21|dead-url=|language=en|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ, ਜੱਟ-ਸਿੱਖ, ਨਾਮਕੱਟੇ ਫੌਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸੀ।

=== ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ===
ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਰਦੇਸੀਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਨਸਲਵਾਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ‘ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ [[‘ਗ਼ਦਰ’ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

=== ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਧਰਨਿਰਪੱਖ ਸੀ===
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੀ, ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਪੰਡਤ ਕਾਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਸਕੱਤਰ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ।

===ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ===
ਹੁਣ ਇਹ ਯਰਕਾਊ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਰਜਵਾੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਧਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ|

==ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ==
ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤ੍ਹਰਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੇਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੇਵਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
==ਕਵਿਤਾ==
&lt;poem&gt;ਡੇਰਾ ਆਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਚ ਲਾਇਆ , ਹਰਿਦਿਆਲ ਹੋਰੀਂ ਮੇਹਰਵਾਨ ਹੋਏ 
ਪਾਜ ਖੋਲਿਆ ਕੁੱਲ ਫਰਗੀਆ ਦਾ , ਦਰਸ਼ਨ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ। 
ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਦਾ ਛੱਡ ਖਿਆਲ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਹੀਓ ਦੋਸਤੋ ਕੰਮ ਵੈਰਾਨ ਹੋਏ। 
ਗੋਰੇ ਗੱਲ ਕੀ ਅਸਾ ਦੇ ਹੈਨ ਅੱਗੇ , ਲੜਨ ਮਰਨ ਦੇ ਜਦੋਂ ਧਿਆਨ ਹੋਏ। 
ਚਲੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜੁਧ ਕਰਨੇ , ਇਹੋ ਆਖ਼ਰੀ ਬਚਨ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੋਏ। 
ਗਿੱਦੜ ਪਿਛਾਂਹ ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਸ਼ੇਰ ਅਗੇ , ਜਦੋਂ ਬਿਗਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ।&lt;/poem&gt;
( ਇਹ ਕਵਿਤਾ 10 ਮਾਰਚ 1914 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਅੰਕ ਸਫਾ 113 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।)
==ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ==
*[[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]
*[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
*[[ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ]]
*[[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ]]
*[[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]
*[[ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸੁਨੇਤ]]
*[[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]]
*[[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]
*[[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]]
*[[ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ]]
*[[ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤਉੱਲਾ]]
*[[ਬਾਬਾ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਹਿਰਾ ਸਹਿਰਾ]]'
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]]
*[[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]
*[[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]
*[[ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਖਾਨਖੋਜੇ]]
*[[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਵੀ ਜੀ ਪਿੰਗਲੇ]]
*[[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]]
*[[ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼]]
*[[ਹਰਿਕਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾੜ]]
*[[ਮਾ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਦੀਵਾਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ]]
*[[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬਆਣਾ]]
*[[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]]
*[[ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ]]
*[[ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ]]
*[[ਚਤਰ ਸਿਂਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜੇਠੂਵਾਲ]]
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਤੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜੋਕੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

==ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ==
ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹ ਸਿੱਟੇ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕੀ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਵ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਪੱਖੀ’ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਬਕ ਨਾ ਸਿੱਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਗਪਗ ਅਣਹੋਂਦ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਦਲਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਕੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਦਿ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%9A-%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8/|title=ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - Tribune Punjabi|last=ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ|first=|date=2018-10-27|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-11-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==2 ਮਾਰਚ 1915==
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨਾਂ ਤੇ ਪਿਆ।ਸਤੰਬਰ 1914 ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਥੇ ਆਉਂਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਨਾਮੀ ਪਲਟਨਾਂ ਸਨ। ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ,ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁੱਕੜੀਆਂ, ਇਕ ਗੋਰਾ ਪਲਟਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੰਲਟੀਅਰ ਕੋਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਚੇਤ ਸਿੰਘ]], [[ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ]] [[ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ|ਗ਼ਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਪਲਟਨ ਨੂੰ [[ਪੀਨਾਂਗ]] ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਵਾ ਲਏ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਪਲਟਨ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1915 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਜ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 16 ਨੂੰ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਜਦ ਉਹ ਅਸਲਾ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਰ ਹੋਈ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ 8 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ,9 ਫੌਜੀ,ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ 16 ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ,ਬੈਰਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 17 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਜੰਗੀ ਜ਼ਹਾਜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ 422 ਬਾਗੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਹਵਾਲਦਾਰ [[ਸੁਲੈਮਾਨ]], [[ਕਸੂਲਾ]], [[ਰੁਕਨਦੀਨ]], [[ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ]], ਲਾਇਸ ਨਾਇਕ [[ਅਬਦੁਲ ਹਜਾਰ]] ਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੜੇ ਕੁਲ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 41 ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 125 ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
==ਹੋਰ ਦੇਖੋ==
#http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151025205035/http://ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm |date=2015-10-25 }}
#http://iref.homestead.com/GadarParty.html
#http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140403100111/http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html |date=2014-04-03 }}

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Ghadar Party|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ}}
*[http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/gadar-party/ A Gallery on Gadar Party]
*[http://www.saadigitalarchive.org/collection/gadar-party Ghadar Party materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]
*[http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf Ghadar: The Indian Immigrant Outrage Against Canadian Injustices 1900 - 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182835/http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf |date=2007-09-27 }} by Sukhdeep Bhoi
*[http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/gadarcol.html The Hindustan Ghadar Collection]. [[The Bancroft Library]], [[University of California, Berkeley]]
* [http://www.cgpi.org Communist Ghadar Party of India]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>3zt20jsq92n2utx3dimqvhz87ylbbor</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809492</id>
      <parentid>809454</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:4055:195:C3E4:0:0:18C3:98A5</ip>
      </contributor>
      <origin>809492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34431" sha1="tnkjhzl7das7e9mmxx62lf2qbumn2qj" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
| colorcode        = #CC0000
| logo             = Ghadar Flag.png
| logo_size        = 150px
| founded          = {{start date and age|1913|07|15|df=y}}
| dissolved        = {{end date and age|1948|01|df=y}}
| president        = [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
| ideology         = [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ]]&lt;br&gt;[[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]
| country          = ਭਾਰਤ
| predecessor      = 
| colours          = [[ਲਾਲ]], [[ਭਗਵਾ (ਰੰਗ)|ਭਗਵਾ]], [[ਹਰਾ]]
}}
'''ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ''' 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ|ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ]] ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|title=Ghadr (Sikh political organization)|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=18 September 2010|archive-date=10 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110212806/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਸਮੇਤ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਆਗੂ [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Satindra |title=Ghadar, 1915, India's First Armed Revolution |publisher=R &amp; K Publishing House |year=1966 |edition=3rd |pages=133-135}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1914 ਵਿੱਚ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ- ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ogden |first1=Joanna |title=Ghadar, Historical Silences, and Notions of Belonging: Early 1900s Punjabis of the Columbia River |journal=Oregon Historical Quarterly |date=Summer 2012 |volume=113 |issue=2 |pages=164–197 |doi=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |jstor=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |s2cid=164468099 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Gurdev |title=The Role of the Ghadar Party in the National Movement |publisher=University of California |year=1969 |isbn=9780842612340 |edition=3rd |pages=72–77}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਸਟਾਕਟਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ]] ਅਖਬਾਰ [[ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ, ਨੇੜਲੇ ਓਕਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। [[ਗ਼ਦਰ ਵਿਦਰੋਹ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 42 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1948 ਵਿਚ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;/&gt; ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇ. ਬੀ. ਮੈਨਨ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]], [[ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਲੋਪੋਕੇ]], ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]] (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, [[ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ]], [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]], ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, [[ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]], [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰ ਦਿਆਲ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]], [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]], [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], ਰਾਏ ਨਵਾਬ ਖਾਨ, [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ|ਰਾਸ਼ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]], [[ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਖੇ &quot;ਸਵਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਘਰ&quot; ਅਤੇ ਸਿਆਟਲ ਵਿਖੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Aspirant |first=Civil |date=2020-07-04 |title=203. Tarak Nath Das- Founder of Swadesh Sevak Home |url=https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |access-date=2022-07-05 |website=Civil Aspirant |language=en-US |archive-date=18 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518090138/https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਗ਼ਦਰ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਤੋਂ ਬਣਿਆ [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਵਿਦਰੋਹ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: “ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ। ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਇਨਕਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿਚ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਲਦੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਕਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣਗੇ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ&quot; ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀਅਤਾਂ ==

===ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ===
[[ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸਾਹਮਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਤੀਬਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਿਆ|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - Tribune Punjabi|last=ਚਰੰਜੀ ਲਾਲ ਕੰਗਣੀਵਾਲ|first=|date=2018-07-17|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-09|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ’ਚੋਂ [[ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ]], [[ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ]], [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]], [[ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ|ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਅਤੀਤ ਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|first=|date=|work=Tribuneindia News Service|access-date=2020-12-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210621093623/https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|archive-date=2021-06-21|dead-url=|language=en|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ, ਜੱਟ-ਸਿੱਖ, ਨਾਮਕੱਟੇ ਫੌਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸੀ।

=== ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ===
ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਰਦੇਸੀਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਨਸਲਵਾਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ‘ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ [[‘ਗ਼ਦਰ’ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

=== ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਧਰਨਿਰਪੱਖ ਸੀ===
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੀ, ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਪੰਡਤ ਕਾਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਸਕੱਤਰ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ।

===ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ===
ਹੁਣ ਇਹ ਯਰਕਾਊ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਰਜਵਾੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਧਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ|

==ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ==
ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤ੍ਹਰਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੇਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੇਵਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
==ਕਵਿਤਾ==
&lt;poem&gt;ਡੇਰਾ ਆਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਚ ਲਾਇਆ , ਹਰਿਦਿਆਲ ਹੋਰੀਂ ਮੇਹਰਵਾਨ ਹੋਏ 
ਪਾਜ ਖੋਲਿਆ ਕੁੱਲ ਫਰਗੀਆ ਦਾ , ਦਰਸ਼ਨ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ। 
ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਦਾ ਛੱਡ ਖਿਆਲ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਹੀਓ ਦੋਸਤੋ ਕੰਮ ਵੈਰਾਨ ਹੋਏ। 
ਗੋਰੇ ਗੱਲ ਕੀ ਅਸਾ ਦੇ ਹੈਨ ਅੱਗੇ , ਲੜਨ ਮਰਨ ਦੇ ਜਦੋਂ ਧਿਆਨ ਹੋਏ। 
ਚਲੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜੁਧ ਕਰਨੇ , ਇਹੋ ਆਖ਼ਰੀ ਬਚਨ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੋਏ। 
ਗਿੱਦੜ ਪਿਛਾਂਹ ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਸ਼ੇਰ ਅਗੇ , ਜਦੋਂ ਬਿਗਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ।&lt;/poem&gt;
( ਇਹ ਕਵਿਤਾ 10 ਮਾਰਚ 1914 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਅੰਕ ਸਫਾ 113 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।)
==ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ==
*[[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]
*[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
*[[ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ]]
*[[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ]]
*[[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]
*[[ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸੁਨੇਤ]]
*[[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]]
*[[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]
*[[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]]
*[[ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ|ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ]] 
*[[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ]]
*[[ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤਉੱਲਾ]]
*[[ਬਾਬਾ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਹਿਰਾ ਸਹਿਰਾ]]'
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]]
*[[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]
*[[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]
*[[ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਖਾਨਖੋਜੇ]]
*[[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਵੀ ਜੀ ਪਿੰਗਲੇ]]
*[[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]]
*[[ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼]]
*[[ਹਰਿਕਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾੜ]]
*[[ਮਾ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਦੀਵਾਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ]]
*[[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬਆਣਾ]]
*[[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]]
*[[ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ]]
*[[ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ]]
*[[ਚਤਰ ਸਿਂਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜੇਠੂਵਾਲ]]
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਤੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜੋਕੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

==ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ==
ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹ ਸਿੱਟੇ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕੀ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਵ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਪੱਖੀ’ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਬਕ ਨਾ ਸਿੱਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਗਪਗ ਅਣਹੋਂਦ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਦਲਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਕੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਦਿ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%9A-%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8/|title=ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - Tribune Punjabi|last=ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ|first=|date=2018-10-27|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-11-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==2 ਮਾਰਚ 1915==
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨਾਂ ਤੇ ਪਿਆ।ਸਤੰਬਰ 1914 ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਥੇ ਆਉਂਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਨਾਮੀ ਪਲਟਨਾਂ ਸਨ। ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ,ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁੱਕੜੀਆਂ, ਇਕ ਗੋਰਾ ਪਲਟਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੰਲਟੀਅਰ ਕੋਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਚੇਤ ਸਿੰਘ]], [[ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ]] [[ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ|ਗ਼ਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਪਲਟਨ ਨੂੰ [[ਪੀਨਾਂਗ]] ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਵਾ ਲਏ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਪਲਟਨ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1915 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਜ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 16 ਨੂੰ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਜਦ ਉਹ ਅਸਲਾ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਰ ਹੋਈ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ 8 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ,9 ਫੌਜੀ,ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ 16 ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ,ਬੈਰਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 17 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਜੰਗੀ ਜ਼ਹਾਜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ 422 ਬਾਗੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਹਵਾਲਦਾਰ [[ਸੁਲੈਮਾਨ]], [[ਕਸੂਲਾ]], [[ਰੁਕਨਦੀਨ]], [[ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ]], ਲਾਇਸ ਨਾਇਕ [[ਅਬਦੁਲ ਹਜਾਰ]] ਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੜੇ ਕੁਲ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 41 ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 125 ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
==ਹੋਰ ਦੇਖੋ==
#http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151025205035/http://ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm |date=2015-10-25 }}
#http://iref.homestead.com/GadarParty.html
#http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140403100111/http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html |date=2014-04-03 }}

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Ghadar Party|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ}}
*[http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/gadar-party/ A Gallery on Gadar Party]
*[http://www.saadigitalarchive.org/collection/gadar-party Ghadar Party materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]
*[http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf Ghadar: The Indian Immigrant Outrage Against Canadian Injustices 1900 - 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182835/http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf |date=2007-09-27 }} by Sukhdeep Bhoi
*[http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/gadarcol.html The Hindustan Ghadar Collection]. [[The Bancroft Library]], [[University of California, Berkeley]]
* [http://www.cgpi.org Communist Ghadar Party of India]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>tnkjhzl7das7e9mmxx62lf2qbumn2qj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809494</id>
      <parentid>809492</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:37:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:4055:195:C3E4:0:0:18C3:98A5</ip>
      </contributor>
      <origin>809494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34447" sha1="h8gwujxgg5028arieellem8c9a6ueja" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
| colorcode        = #CC0000
| logo             = Ghadar Flag.png
| logo_size        = 150px
| founded          = {{start date and age|1913|07|15|df=y}}
| dissolved        = {{end date and age|1948|01|df=y}}
| president        = [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
| ideology         = [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ]]&lt;br&gt;[[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]
| country          = ਭਾਰਤ
| predecessor      = 
| colours          = [[ਲਾਲ]], [[ਭਗਵਾ (ਰੰਗ)|ਭਗਵਾ]], [[ਹਰਾ]]
}}
'''ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ''' 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ|ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ]] ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|title=Ghadr (Sikh political organization)|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=18 September 2010|archive-date=10 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110212806/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਸਮੇਤ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਆਗੂ [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Satindra |title=Ghadar, 1915, India's First Armed Revolution |publisher=R &amp; K Publishing House |year=1966 |edition=3rd |pages=133-135}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1914 ਵਿੱਚ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ- ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ogden |first1=Joanna |title=Ghadar, Historical Silences, and Notions of Belonging: Early 1900s Punjabis of the Columbia River |journal=Oregon Historical Quarterly |date=Summer 2012 |volume=113 |issue=2 |pages=164–197 |doi=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |jstor=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |s2cid=164468099 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Gurdev |title=The Role of the Ghadar Party in the National Movement |publisher=University of California |year=1969 |isbn=9780842612340 |edition=3rd |pages=72–77}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਸਟਾਕਟਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ]] ਅਖਬਾਰ [[ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ, ਨੇੜਲੇ ਓਕਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। [[ਗ਼ਦਰ ਵਿਦਰੋਹ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 42 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1948 ਵਿਚ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;/&gt; ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇ. ਬੀ. ਮੈਨਨ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]], [[ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਲੋਪੋਕੇ]], ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]] (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, [[ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ]], [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]], ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, [[ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]], [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰ ਦਿਆਲ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]], [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]], [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], ਰਾਏ ਨਵਾਬ ਖਾਨ, [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ|ਰਾਸ਼ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]], [[ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਖੇ &quot;ਸਵਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਘਰ&quot; ਅਤੇ ਸਿਆਟਲ ਵਿਖੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Aspirant |first=Civil |date=2020-07-04 |title=203. Tarak Nath Das- Founder of Swadesh Sevak Home |url=https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |access-date=2022-07-05 |website=Civil Aspirant |language=en-US |archive-date=18 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518090138/https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਗ਼ਦਰ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਤੋਂ ਬਣਿਆ [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਵਿਦਰੋਹ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: “ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ। ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਇਨਕਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿਚ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਲਦੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਕਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣਗੇ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ&quot; ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀਅਤਾਂ ==

===ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ===
[[ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸਾਹਮਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਤੀਬਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਿਆ|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - Tribune Punjabi|last=ਚਰੰਜੀ ਲਾਲ ਕੰਗਣੀਵਾਲ|first=|date=2018-07-17|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-09|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ’ਚੋਂ [[ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ]], [[ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ]], [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]], [[ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ|ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਅਤੀਤ ਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|first=|date=|work=Tribuneindia News Service|access-date=2020-12-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210621093623/https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|archive-date=2021-06-21|dead-url=|language=en|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ, ਜੱਟ-ਸਿੱਖ, ਨਾਮਕੱਟੇ ਫੌਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸੀ।

=== ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ===
ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਰਦੇਸੀਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਨਸਲਵਾਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ‘ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ [[‘ਗ਼ਦਰ’ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

=== ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਧਰਨਿਰਪੱਖ ਸੀ===
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੀ, ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਪੰਡਤ ਕਾਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਸਕੱਤਰ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ।

===ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ===
ਹੁਣ ਇਹ ਯਰਕਾਊ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਰਜਵਾੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਧਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ|

==ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ==
ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤ੍ਹਰਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੇਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੇਵਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
==ਕਵਿਤਾ==
&lt;poem&gt;ਡੇਰਾ ਆਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਚ ਲਾਇਆ , ਹਰਿਦਿਆਲ ਹੋਰੀਂ ਮੇਹਰਵਾਨ ਹੋਏ 
ਪਾਜ ਖੋਲਿਆ ਕੁੱਲ ਫਰਗੀਆ ਦਾ , ਦਰਸ਼ਨ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ। 
ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਦਾ ਛੱਡ ਖਿਆਲ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਹੀਓ ਦੋਸਤੋ ਕੰਮ ਵੈਰਾਨ ਹੋਏ। 
ਗੋਰੇ ਗੱਲ ਕੀ ਅਸਾ ਦੇ ਹੈਨ ਅੱਗੇ , ਲੜਨ ਮਰਨ ਦੇ ਜਦੋਂ ਧਿਆਨ ਹੋਏ। 
ਚਲੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜੁਧ ਕਰਨੇ , ਇਹੋ ਆਖ਼ਰੀ ਬਚਨ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੋਏ। 
ਗਿੱਦੜ ਪਿਛਾਂਹ ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਸ਼ੇਰ ਅਗੇ , ਜਦੋਂ ਬਿਗਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ।&lt;/poem&gt;
( ਇਹ ਕਵਿਤਾ 10 ਮਾਰਚ 1914 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਅੰਕ ਸਫਾ 113 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।)
==ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ==
*[[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]
*[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
*[[ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ]]
*[[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ]]
*[[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]
*[[ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸੁਨੇਤ]]
*[[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]]
*[[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]
*[[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]]
*[[ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ|ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ]]  ਹੁੰਦਲ
*[[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ]]
*[[ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤਉੱਲਾ]]
*[[ਬਾਬਾ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਹਿਰਾ ਸਹਿਰਾ]]'
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]]
*[[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]
*[[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]
*[[ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਖਾਨਖੋਜੇ]]
*[[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਵੀ ਜੀ ਪਿੰਗਲੇ]]
*[[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]]
*[[ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼]]
*[[ਹਰਿਕਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾੜ]]
*[[ਮਾ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਦੀਵਾਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ]]
*[[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬਆਣਾ]]
*[[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]]
*[[ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ]]
*[[ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ]]
*[[ਚਤਰ ਸਿਂਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜੇਠੂਵਾਲ]]
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਤੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜੋਕੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

==ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ==
ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹ ਸਿੱਟੇ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕੀ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਵ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਪੱਖੀ’ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਬਕ ਨਾ ਸਿੱਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਗਪਗ ਅਣਹੋਂਦ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਦਲਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਕੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਦਿ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%9A-%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8/|title=ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - Tribune Punjabi|last=ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ|first=|date=2018-10-27|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-11-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==2 ਮਾਰਚ 1915==
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨਾਂ ਤੇ ਪਿਆ।ਸਤੰਬਰ 1914 ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਥੇ ਆਉਂਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਨਾਮੀ ਪਲਟਨਾਂ ਸਨ। ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ,ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁੱਕੜੀਆਂ, ਇਕ ਗੋਰਾ ਪਲਟਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੰਲਟੀਅਰ ਕੋਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਚੇਤ ਸਿੰਘ]], [[ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ]] [[ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ|ਗ਼ਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਪਲਟਨ ਨੂੰ [[ਪੀਨਾਂਗ]] ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਵਾ ਲਏ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਪਲਟਨ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1915 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਜ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 16 ਨੂੰ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਜਦ ਉਹ ਅਸਲਾ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਰ ਹੋਈ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ 8 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ,9 ਫੌਜੀ,ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ 16 ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ,ਬੈਰਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 17 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਜੰਗੀ ਜ਼ਹਾਜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ 422 ਬਾਗੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਹਵਾਲਦਾਰ [[ਸੁਲੈਮਾਨ]], [[ਕਸੂਲਾ]], [[ਰੁਕਨਦੀਨ]], [[ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ]], ਲਾਇਸ ਨਾਇਕ [[ਅਬਦੁਲ ਹਜਾਰ]] ਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੜੇ ਕੁਲ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 41 ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 125 ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
==ਹੋਰ ਦੇਖੋ==
#http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151025205035/http://ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm |date=2015-10-25 }}
#http://iref.homestead.com/GadarParty.html
#http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140403100111/http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html |date=2014-04-03 }}

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Ghadar Party|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ}}
*[http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/gadar-party/ A Gallery on Gadar Party]
*[http://www.saadigitalarchive.org/collection/gadar-party Ghadar Party materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]
*[http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf Ghadar: The Indian Immigrant Outrage Against Canadian Injustices 1900 - 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182835/http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf |date=2007-09-27 }} by Sukhdeep Bhoi
*[http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/gadarcol.html The Hindustan Ghadar Collection]. [[The Bancroft Library]], [[University of California, Berkeley]]
* [http://www.cgpi.org Communist Ghadar Party of India]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>h8gwujxgg5028arieellem8c9a6ueja</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809498</id>
      <parentid>809494</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:43:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2402:8100:2B2B:FE91:B721:F589:7629:114A</ip>
      </contributor>
      <comment>/* ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ */</comment>
      <origin>809498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34404" sha1="3zt20jsq92n2utx3dimqvhz87ylbbor" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
| colorcode        = #CC0000
| logo             = Ghadar Flag.png
| logo_size        = 150px
| founded          = {{start date and age|1913|07|15|df=y}}
| dissolved        = {{end date and age|1948|01|df=y}}
| president        = [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
| ideology         = [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ]]&lt;br&gt;[[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]
| country          = ਭਾਰਤ
| predecessor      = 
| colours          = [[ਲਾਲ]], [[ਭਗਵਾ (ਰੰਗ)|ਭਗਵਾ]], [[ਹਰਾ]]
}}
'''ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ''' 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ|ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ]] ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|title=Ghadr (Sikh political organization)|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=18 September 2010|archive-date=10 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110212806/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਸਮੇਤ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਆਗੂ [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Satindra |title=Ghadar, 1915, India's First Armed Revolution |publisher=R &amp; K Publishing House |year=1966 |edition=3rd |pages=133-135}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1914 ਵਿੱਚ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ- ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ogden |first1=Joanna |title=Ghadar, Historical Silences, and Notions of Belonging: Early 1900s Punjabis of the Columbia River |journal=Oregon Historical Quarterly |date=Summer 2012 |volume=113 |issue=2 |pages=164–197 |doi=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |jstor=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |s2cid=164468099 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Gurdev |title=The Role of the Ghadar Party in the National Movement |publisher=University of California |year=1969 |isbn=9780842612340 |edition=3rd |pages=72–77}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਸਟਾਕਟਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ]] ਅਖਬਾਰ [[ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ, ਨੇੜਲੇ ਓਕਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। [[ਗ਼ਦਰ ਵਿਦਰੋਹ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 42 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1948 ਵਿਚ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;/&gt; ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇ. ਬੀ. ਮੈਨਨ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]], [[ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਲੋਪੋਕੇ]], ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]] (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, [[ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ]], [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]], ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, [[ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]], [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰ ਦਿਆਲ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]], [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]], [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], ਰਾਏ ਨਵਾਬ ਖਾਨ, [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ|ਰਾਸ਼ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]], [[ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਖੇ &quot;ਸਵਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਘਰ&quot; ਅਤੇ ਸਿਆਟਲ ਵਿਖੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Aspirant |first=Civil |date=2020-07-04 |title=203. Tarak Nath Das- Founder of Swadesh Sevak Home |url=https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |access-date=2022-07-05 |website=Civil Aspirant |language=en-US |archive-date=18 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518090138/https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਗ਼ਦਰ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਤੋਂ ਬਣਿਆ [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਵਿਦਰੋਹ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: “ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ। ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਇਨਕਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿਚ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਲਦੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਕਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣਗੇ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ&quot; ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀਅਤਾਂ ==

===ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ===
[[ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸਾਹਮਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਤੀਬਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਿਆ|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - Tribune Punjabi|last=ਚਰੰਜੀ ਲਾਲ ਕੰਗਣੀਵਾਲ|first=|date=2018-07-17|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-09|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ’ਚੋਂ [[ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ]], [[ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ]], [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]], [[ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ|ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਅਤੀਤ ਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|first=|date=|work=Tribuneindia News Service|access-date=2020-12-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210621093623/https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|archive-date=2021-06-21|dead-url=|language=en|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ, ਜੱਟ-ਸਿੱਖ, ਨਾਮਕੱਟੇ ਫੌਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸੀ।

=== ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ===
ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਰਦੇਸੀਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਨਸਲਵਾਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ‘ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ [[‘ਗ਼ਦਰ’ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

=== ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਧਰਨਿਰਪੱਖ ਸੀ===
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੀ, ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਪੰਡਤ ਕਾਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਸਕੱਤਰ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ।

===ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ===
ਹੁਣ ਇਹ ਯਰਕਾਊ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਰਜਵਾੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਧਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ|

==ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ==
ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤ੍ਹਰਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੇਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੇਵਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
==ਕਵਿਤਾ==
&lt;poem&gt;ਡੇਰਾ ਆਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਚ ਲਾਇਆ , ਹਰਿਦਿਆਲ ਹੋਰੀਂ ਮੇਹਰਵਾਨ ਹੋਏ 
ਪਾਜ ਖੋਲਿਆ ਕੁੱਲ ਫਰਗੀਆ ਦਾ , ਦਰਸ਼ਨ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ। 
ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਦਾ ਛੱਡ ਖਿਆਲ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਹੀਓ ਦੋਸਤੋ ਕੰਮ ਵੈਰਾਨ ਹੋਏ। 
ਗੋਰੇ ਗੱਲ ਕੀ ਅਸਾ ਦੇ ਹੈਨ ਅੱਗੇ , ਲੜਨ ਮਰਨ ਦੇ ਜਦੋਂ ਧਿਆਨ ਹੋਏ। 
ਚਲੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜੁਧ ਕਰਨੇ , ਇਹੋ ਆਖ਼ਰੀ ਬਚਨ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੋਏ। 
ਗਿੱਦੜ ਪਿਛਾਂਹ ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਸ਼ੇਰ ਅਗੇ , ਜਦੋਂ ਬਿਗਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ।&lt;/poem&gt;
( ਇਹ ਕਵਿਤਾ 10 ਮਾਰਚ 1914 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਅੰਕ ਸਫਾ 113 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।)
==ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ==
*[[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]
*[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
*[[ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ]]
*[[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ]]
*[[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]
*[[ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸੁਨੇਤ]]
*[[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]]
*[[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]
*[[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]]
*[[ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ]]
*[[ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤਉੱਲਾ]]
*[[ਬਾਬਾ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਹਿਰਾ ਸਹਿਰਾ]]'
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]]
*[[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]
*[[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]
*[[ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਖਾਨਖੋਜੇ]]
*[[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਵੀ ਜੀ ਪਿੰਗਲੇ]]
*[[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]]
*[[ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼]]
*[[ਹਰਿਕਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾੜ]]
*[[ਮਾ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਦੀਵਾਲ]]
*[[ਬਾਬਾ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ]]
*[[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ]]
*[[ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬਆਣਾ]]
*[[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]]
*[[ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ]]
*[[ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ]]
*[[ਚਤਰ ਸਿਂਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜੇਠੂਵਾਲ]]
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਤੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜੋਕੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

==ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ==
ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹ ਸਿੱਟੇ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕੀ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਵ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਪੱਖੀ’ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਬਕ ਨਾ ਸਿੱਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਗਪਗ ਅਣਹੋਂਦ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਦਲਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਕੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਦਿ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%9A-%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8/|title=ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - Tribune Punjabi|last=ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ|first=|date=2018-10-27|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-11-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==2 ਮਾਰਚ 1915==
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨਾਂ ਤੇ ਪਿਆ।ਸਤੰਬਰ 1914 ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਥੇ ਆਉਂਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਨਾਮੀ ਪਲਟਨਾਂ ਸਨ। ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ,ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁੱਕੜੀਆਂ, ਇਕ ਗੋਰਾ ਪਲਟਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੰਲਟੀਅਰ ਕੋਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਚੇਤ ਸਿੰਘ]], [[ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ]] [[ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ|ਗ਼ਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਪਲਟਨ ਨੂੰ [[ਪੀਨਾਂਗ]] ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਵਾ ਲਏ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਪਲਟਨ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1915 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਜ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 16 ਨੂੰ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਜਦ ਉਹ ਅਸਲਾ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਰ ਹੋਈ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ 8 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ,9 ਫੌਜੀ,ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ 16 ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ,ਬੈਰਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 17 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਜੰਗੀ ਜ਼ਹਾਜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ 422 ਬਾਗੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਹਵਾਲਦਾਰ [[ਸੁਲੈਮਾਨ]], [[ਕਸੂਲਾ]], [[ਰੁਕਨਦੀਨ]], [[ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ]], ਲਾਇਸ ਨਾਇਕ [[ਅਬਦੁਲ ਹਜਾਰ]] ਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੜੇ ਕੁਲ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 41 ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 125 ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
==ਹੋਰ ਦੇਖੋ==
#http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151025205035/http://ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm |date=2015-10-25 }}
#http://iref.homestead.com/GadarParty.html
#http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140403100111/http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html |date=2014-04-03 }}

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Ghadar Party|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ}}
*[http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/gadar-party/ A Gallery on Gadar Party]
*[http://www.saadigitalarchive.org/collection/gadar-party Ghadar Party materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]
*[http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf Ghadar: The Indian Immigrant Outrage Against Canadian Injustices 1900 - 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182835/http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf |date=2007-09-27 }} by Sukhdeep Bhoi
*[http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/gadarcol.html The Hindustan Ghadar Collection]. [[The Bancroft Library]], [[University of California, Berkeley]]
* [http://www.cgpi.org Communist Ghadar Party of India]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>3zt20jsq92n2utx3dimqvhz87ylbbor</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809500</id>
      <parentid>809498</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T08:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34295" sha1="hbt0oag29twlusk4mz0cxsz7x588rdh" xml:space="preserve">{{Infobox political party
| name             = ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
| colorcode        = #CC0000
| logo             = Ghadar Flag.png
| logo_size        = 150px
| founded          = {{start date and age|1913|07|15|df=y}}
| dissolved        = {{end date and age|1948|01|df=y}}
| president        = [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
| ideology         = [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ]]&lt;br&gt;[[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]]
| country          = ਭਾਰਤ
| predecessor      = 
| colours          = [[ਲਾਲ]], [[ਭਗਵਾ (ਰੰਗ)|ਭਗਵਾ]], [[ਹਰਾ]]
}}
'''ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ,''' 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ|ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ]] ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|title=Ghadr (Sikh political organization)|publisher=Encyclopædia Britannica|access-date=18 September 2010|archive-date=10 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101110212806/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/232350/Ghadr|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] ਸਮੇਤ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਆਗੂ [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Satindra |title=Ghadar, 1915, India's First Armed Revolution |publisher=R &amp; K Publishing House |year=1966 |edition=3rd |pages=133-135}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1914 ਵਿੱਚ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ- ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧੜੇ ਨੂੰ &quot;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ogden |first1=Joanna |title=Ghadar, Historical Silences, and Notions of Belonging: Early 1900s Punjabis of the Columbia River |journal=Oregon Historical Quarterly |date=Summer 2012 |volume=113 |issue=2 |pages=164–197 |doi=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |jstor=10.5403/oregonhistq.113.2.0164 |s2cid=164468099 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Singh |first=Gurdev |title=The Role of the Ghadar Party in the National Movement |publisher=University of California |year=1969 |isbn=9780842612340 |edition=3rd |pages=72–77}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ਾਦ ਪੰਜਾਬ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅਖਬਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸਟਾਕਟਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਸਥਿਤ ਸਟਾਕਟਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ]] ਅਖਬਾਰ [[ਸਾਨਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ, ਨੇੜਲੇ ਓਕਲੈਂਡ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ। [[ਗ਼ਦਰ ਵਿਦਰੋਹ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 42 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1948 ਵਿਚ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Encyclopædia Britannica&quot;/&gt; ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇ. ਬੀ. ਮੈਨਨ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]], [[ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਲੋਪੋਕੇ]], ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]] (ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ), ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, [[ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ]], [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]], ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, [[ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]], [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰ ਦਿਆਲ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]], [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]], [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], ਰਾਏ ਨਵਾਬ ਖਾਨ, [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ|ਰਾਸ਼ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]], [[ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿਖੇ &quot;ਸਵਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਘਰ&quot; ਅਤੇ ਸਿਆਟਲ ਵਿਖੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Aspirant |first=Civil |date=2020-07-04 |title=203. Tarak Nath Das- Founder of Swadesh Sevak Home |url=https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |access-date=2022-07-05 |website=Civil Aspirant |language=en-US |archive-date=18 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518090138/https://civilaspirant.in/tarak-nath-das/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ ==
ਗ਼ਦਰ [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਤੋਂ ਬਣਿਆ [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਵਿਦਰੋਹ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਨੇ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: “ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ। ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗ਼ਦਰ। ਇਨਕਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿਚ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਲਦੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਖੂਨ ਕਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣਗੇ। ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ&quot; ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀਅਤਾਂ ==

===ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ===
[[ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸਾਹਮਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਤੀਬਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਲ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਿਆ|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/07/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%9F%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%A5%E0%A8%BE%E0%A8%AA%E0%A8%A8%E0%A8%BE/|title=ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ: ਸਥਾਪਨਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - Tribune Punjabi|last=ਚਰੰਜੀ ਲਾਲ ਕੰਗਣੀਵਾਲ|first=|date=2018-07-17|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-10-09|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਪਰ ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ’ਚੋਂ [[ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ]], [[ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ]], [[ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ]], [[ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ]], [[ਮੁਜਾਰਾ ਲਹਿਰ|ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਦੋਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|title=ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਅਤੀਤ ਤੇ ਸਮਕਾਲ|last=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|first=|date=|work=Tribuneindia News Service|access-date=2020-12-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210621093623/https://www.punjabitribuneonline.com/news/editorials/ghadr-party-past-and-contemporary-31081|archive-date=2021-06-21|dead-url=|language=en|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ, ਜੱਟ-ਸਿੱਖ, ਨਾਮਕੱਟੇ ਫੌਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸੀ।

=== ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ===
ਗ਼ਦਰੀ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਰਦੇਸੀਂ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਘੋਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚਲੇ ਨਸਲਵਾਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੂਹਰੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ‘ਹਿੰਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਪੈਸੇਫਿਕ ਕੋਸਟ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ [[‘ਗ਼ਦਰ’ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ‘ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

=== ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਧਰਨਿਰਪੱਖ ਸੀ===
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰਟੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਜੀ, ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਪੰਡਤ ਕਾਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਸਕੱਤਰ ਕਰੀਮ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਸਨ।

===ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ===
ਹੁਣ ਇਹ ਯਰਕਾਊ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਰਸਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ, ਰਜਵਾੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਧਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ|

==ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ==
ਗ਼ਦਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤ੍ਹਰਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ’ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੇਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦਲਾਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਹਿਰੂਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੇਵਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਆਸਤ ਸਿਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
==ਕਵਿਤਾ==
&lt;poem&gt;ਡੇਰਾ ਆਣ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਚ ਲਾਇਆ , ਹਰਿਦਿਆਲ ਹੋਰੀਂ ਮੇਹਰਵਾਨ ਹੋਏ 
ਪਾਜ ਖੋਲਿਆ ਕੁੱਲ ਫਰਗੀਆ ਦਾ , ਦਰਸ਼ਨ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ। 
ਅਸੀਂ ਦੇਸ ਦਾ ਛੱਡ ਖਿਆਲ ਦਿੱਤਾ , ਤਾਹੀਓ ਦੋਸਤੋ ਕੰਮ ਵੈਰਾਨ ਹੋਏ। 
ਗੋਰੇ ਗੱਲ ਕੀ ਅਸਾ ਦੇ ਹੈਨ ਅੱਗੇ , ਲੜਨ ਮਰਨ ਦੇ ਜਦੋਂ ਧਿਆਨ ਹੋਏ। 
ਚਲੋ ਦੇਸ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜੁਧ ਕਰਨੇ , ਇਹੋ ਆਖ਼ਰੀ ਬਚਨ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੋਏ। 
ਗਿੱਦੜ ਪਿਛਾਂਹ ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਸ਼ੇਰ ਅਗੇ , ਜਦੋਂ ਬਿਗਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਆਣ ਹੋਏ।&lt;/poem&gt;
( ਇਹ ਕਵਿਤਾ 10 ਮਾਰਚ 1914 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਅੰਕ ਸਫਾ 113 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ।)
==ਗ਼ਦਰੀ ਮੈਂਬਰ==
*[[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]
*[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]
*[[ਸੋਹਨ ਲਾਲ ਪਾਠਕ]]
*[[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]
*ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
*[[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]
*[[ਭਾਨ ਸਿੰਘ ਸੁਨੇਤ]]
*[[ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਘਾ]]
*[[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]
*[[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨ]]
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]]
*ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ
*ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ
*[[ਮੌਲਵੀ ਬਰਕਤਉੱਲਾ]]
*ਬਾਬਾ ਵਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ
*ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਹਿਰਾ ਸਹਿਰਾ'
*[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]]
*[[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]
*[[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]
*[[ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਖਾਨਖੋਜੇ]]
*[[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ]]
*ਵੀ ਜੀ ਪਿੰਗਲੇ
*ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ
*[[ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]]
*ਕਰੀਮ ਬਖਸ਼
*ਹਰਿਕਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾੜ
*ਮਾ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ
*[[ਬਾਬਾ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਜਲਾਲਦੀਵਾਲ]]
*ਬਾਬਾ ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ
*[[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]
*ਬਾਬਾ ਠਾਕਰ ਸਿੰਘ
*ਬਾਬਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ
*ਬਾਬਾ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
*ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬਆਣਾ
*[[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]]
*[[ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ]]
*[[ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ]]
*ਚਤਰ ਸਿਂਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਜੇਠੂਵਾਲ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸੁਆਰਥ ਤੇ ਤਿਆਗਮਈ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅਜੋਕੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ।

==ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ==
ਗ਼ਦਰੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਉਹ ਸਿੱਟੇ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕੀ ਜੋ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਵ-ਸਾਮਰਾਜੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਉਭਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ‘ਲੋਕ-ਪੱਖੀ’ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਉਂ ਖੜੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਬਕ ਨਾ ਸਿੱਖਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਗਪਗ ਅਣਹੋਂਦ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਅਜੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਮੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੰਗ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਦਲਵੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਾਡਲ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹਕੀਕੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਅੰਦੋਲਨ, ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੰਘਰਸ਼, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਆਦਿ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਦਕਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A9%87-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%9A-%E0%A8%97%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B8/|title=ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਗ਼ਦਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - Tribune Punjabi|last=ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ|first=|date=2018-10-27|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-11-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==2 ਮਾਰਚ 1915==
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੌਜੀ ਪਲਟਨਾਂ ਤੇ ਪਿਆ।ਸਤੰਬਰ 1914 ਵਿੱਚ ਜਦ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਥੇ ਆਉਂਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਉਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਤੇ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਨਾਮੀ ਪਲਟਨਾਂ ਸਨ। ਇਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ,ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟੁੱਕੜੀਆਂ, ਇਕ ਗੋਰਾ ਪਲਟਨ ਤੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੰਲਟੀਅਰ ਕੋਰ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਲਟਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਚੇਤ ਸਿੰਘ]], [[ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ]] [[ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ|ਗ਼ਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮਲਾਇਆ ਰਿਆਸਤੀ ਗਾਇਡ ਪਲਟਨ ਨੂੰ [[ਪੀਨਾਂਗ]] ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਵਾ ਲਏ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਪਲਟਨ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ 15 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1915 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦ ਅਫਸਰਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਮੇਜ ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 15 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 16 ਨੂੰ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਜਦ ਉਹ ਅਸਲਾ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਰ ਹੋਈ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ 8 ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ,9 ਫੌਜੀ,ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ 16 ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ,ਬੈਰਕ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। 17 ਫ਼ਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਜੰਗੀ ਜ਼ਹਾਜ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ 422 ਬਾਗੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇਟਿਵ ਲਾਈਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਹਵਾਲਦਾਰ ਸੁਲੈਮਾਨ, ਕਸੂਲਾ, ਰੁਕਨਦੀਨ, ਇਮਤਿਆਜ਼ ਅਲੀ, ਲਾਇਸ ਨਾਇਕ ਅਬਦੁਲ ਹਜਾਰ ਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸ਼ਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫੜੇ ਕੁਲ ਬਾਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 41 ਨੂੰ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 125 ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸ਼ਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
==ਹੋਰ ਦੇਖੋ==
#http://www.ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151025205035/http://ghadarmemorial.net/ghadarpartyhistory.htm |date=2015-10-25 }}
#http://iref.homestead.com/GadarParty.html
#http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140403100111/http://www.bhagatsinghthind.com/gadarcourage.html |date=2014-04-03 }}

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Ghadar Party|ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ}}
*[http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/gadar-party/ A Gallery on Gadar Party]
*[http://www.saadigitalarchive.org/collection/gadar-party Ghadar Party materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA)]
*[http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf Ghadar: The Indian Immigrant Outrage Against Canadian Injustices 1900 - 1918] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927182835/http://www.collectionscanada.ca/obj/s4/f2/dsk2/tape17/PQDD_0001/MQ36004.pdf |date=2007-09-27 }} by Sukhdeep Bhoi
*[http://www.lib.berkeley.edu/SSEAL/SouthAsia/gadarcol.html The Hindustan Ghadar Collection]. [[The Bancroft Library]], [[University of California, Berkeley]]
* [http://www.cgpi.org Communist Ghadar Party of India]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>hbt0oag29twlusk4mz0cxsz7x588rdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਣਜਾਰੇ (ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21810</id>
    <revision>
      <id>809609</id>
      <parentid>540910</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T16:13:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2928" sha1="1q3aw187ztfyi9icnh7ny4iwyej5ipi" xml:space="preserve">{{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਪੁਸਤਕ 
| name = '''ਵਣਜਾਰੇ (ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ)'''
| title_orig = '''Цыганы [Tsygany]'''
| translator =
| first =
| image =
| image_caption =
| author = '''[[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ]]'''
| illustrator = 
| cover_artist = 
| country = '''[[ਰੂਸ]]'''
| language ='''[[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]]'''
| series = 
| subject = 
| genre = '''[[ਲੰਮੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ]], [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]]'''
| publisher = 
| pub_date = '''1827'''
| english_pub_date =
| media_type = 
| pages = 
| isbn = 
| oclc =
| preceded_by =
| followed_by =
}}
'''ਵਣਜਾਰੇ''' ([[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]]: Цыганы) [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ [[ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ]] ਹੈ। ਇਹ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ 1824 ਵਿੱਚ [[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 1827 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;The edition used here is Pushkin, A.S. and Bondi S.M. (ed.) (1960) [http://www.rvb.ru/pushkin/01text/02poems/01poems/0789.htm ЦЫГАНЫ] in Cобрание сочинений в десяти томах (''Sobranie sochinenii A.S. Pushkina v desiasti tomakh''). Moscow.&lt;/ref&gt;
==ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ==
ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਬੇਸਾਰਾਬੀਆ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਅਤੇ ਸਜੀਵ ਵਰਣਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:&lt;ref&gt;Line numbers are as the Wikisource version of this poem: [[s:ru:Цыганы (поэма — Пушкин)|Цыганы (поэма — Пушкин)]]&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&lt;poem&gt;
&lt;small&gt;Между колесами телег,
Полузавешанных коврами,
Горит огонь; семья кругом
Готовит ужин; в чистом поле
Пасутся кони; за шатром
Ручной медведь лежит на воле.&lt;/small&gt; (ll.7–12)

ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ:
ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਥੱਕੇ ਪਹੀਆਂ ਦੇ ਗੱਭੇ
ਲਟਕਦੀਆਂ ਦੂਹਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਦਰੀਆਂ 
ਬਲਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠਾ ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ
ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ
ਸੱਜਰੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਚਰਦੇ ਘੋੜੇ
ਡੇਰੇ ਦੇ ਪਾਰ
ਸੁੱਤਾ ਬੇਕੈਦ ਇੱਕ ਸਿਧਾਇਆ ਭਾਲੂ &lt;/poem&gt;
&lt;/blockquote&gt;
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>1q3aw187ztfyi9icnh7ny4iwyej5ipi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21918</id>
    <revision>
      <id>809440</id>
      <parentid>545173</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:31:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8371" sha1="81jr5lt2ydtyztzmnjejgxm9zj3e2pc" xml:space="preserve">{{Infobox writer &lt;!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --&gt;
| name = ਸੱਯਦ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ
| image = Sajjad Zaheer.jpg
| imagesize = 
| caption = ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ
| pseudonym = 
| birth_date = {{birth date|1905|11|05|df=y}}
| birth_place = [[ਲਖਨਊ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]
| death_date = {{death date and age|1973|09|11|1905|11|05|df=y}}
| death_place = [[ਅਲਮਾ ਅੱਤਾ]], [[ਕਜਾਖਸਤਾਨ]], ਉਦੋਂ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]]
| occupation = [[ਉਰਦੂ ਕਵੀ]], [[ਲੇਖਕ]], [[ਨਾਟਕਕਾਰ]], [[ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ]]
| nationality = [[ਭਾਰਤੀ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] (ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ)
| ethnicity = 
| citizenship = 
| education = 
| alma_mater = 
| period = 
| genre = ''[[ਗਜ਼ਲ]]'', ''[[ਨਜ਼ਮ]]'', ''[[ਨਾਟਕ]]''
| subject = 
| movement =[[ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲਿਖਾਰੀ ਲਹਿਰ]]
| notableworks = ''[[ਅੰਗਾਰੇ]]'', ''[[ਲੰਦਨ ਕੀ ਏਕ ਰਾਤ]]'', ''[[ਪਿਘਲਾ ਨੀਲਮ]]''
| spouse = [[ਰਜ਼ੀਆ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ]]
| partner = 
| children = [[ਨਜਮਾ ਜ਼ਹੀਰ ਬਾਕਰ]], [[ਨਸੀਮ ਜ਼ਹੀਰ ਭਾਟੀਆ]], [[ਨਾਦਿਰਾ ਜ਼ਹੀਰ ਬੱਬਰ]], [[ਨੂਰ ਜ਼ਹੀਰ]]
| influences = 
| influenced = 
| awards = 
| signature = 
}}
'''ਸੱਯਦ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ''' (5 ਨਵੰਬਰ 1905 - 13 ਸਤੰਬਰ 1973) (ਉਰਦੂ: سید سجاد ظہیر), ਪ੍ਰ੍ਸਿੱਧ [[ਉਰਦੂ]] ਲੇਖਕ, [[ਮਾਰਕਸਵਾਦ|ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ]] ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ [[ਇਨਕਲਾਬ|ਇਨਕਲਾਬੀ]] ਆਗੂ ਸੀ।
==ਜ਼ਿੰਦਗੀ==
﻿ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ 5 ਨਵੰਬਰ 1905 ਨੂੰ ਰਿਆਸਤ ਅਵਧ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਸਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਲਖਨਊ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਵਾਲਿਦ ਦੇ ਨਕਸ਼-ਏ-ਕ਼ਦਮ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਜਾ ਕੇ [[ਆਕਸਫ਼ੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਬੈਰਿਸਟਰ ਬਣ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।

ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ, [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ|ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ) ਦੇ ਬਾਨੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਨੂੰ 1948 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ। ਦੋਨੋਂ ਰਹਿਨੁਮਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਤਹਿਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਅਤਾ ਔਰ ਜ਼ਫ਼ਰਉੱਲਾ ਪਸ਼ਨੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋਏ। ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਮਬੀਨਾ ਸਰਗ਼ਨਾ ਸਨ। 1954 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਜਮਨ-ਏ-ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਮੁਸੱਨਫ਼ੀਨ (ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸਭਾ), [[ਇਪਟਾ|ਇੰਡੀਅਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਥੀਏਟਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] (ਇਪਟਾ) ਅਤੇ ਐਫ਼ਰੋ ਏਸ਼ੀਅਨ ਰਾਇਟਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਰੂਹੇ ਰਵਾਂ ਸਨ ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਸਨ।

ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਦੀ 13 ਸਤੰਬਰ 1973 ਨੂੰ ਅਲਮਾ ਅੱਤਾ, (ਕਾਜ਼ਾਕਿਸਤਾਨ), ਜੋ ਕਿ ਉਦੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਐਫ਼ਰੋ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਇਕੱਤਰਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਇਜਲਾਸ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;http://pwa.sapfonline.org/gpage2.html&lt;/ref&gt;

==ਅੰਗਾਰੇ==
1932 ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ &quot;ਅੰਗਾਰੇ&quot; ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅਲੀ ਅਹਿਮਦ]], [[ਰਸ਼ੀਦ ਖ਼ਾਨ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲਜ਼ਫ਼ਰ]] ਅਤੇ ਸਯਦ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਦੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਨੇ ਅਹਲ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਨਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹਤ‍ਵ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸੀ। ਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਪੁਨਰਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ, ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਨਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੇ ਮਹਤ‍ਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;[http://www.hindisamay.com/contentDetail.aspx?id=2955&amp;pageno=1 आज भी सुलग रहे हैं छह दशक पुराने अंगारे]&lt;/ref&gt;

== ਪਰਵਾਰ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ==
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ [[ਰਜ਼ੀਆ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ]] ਵੀ ਉਰਦੂ ਦੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨਾਦਿਰਾ ਜ਼ਹੀਰ ਖੱਬੇ ਪੱਖ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ [[ਬਾਲੀਵੁੱਡ|ਬਾਲੀਵੁਡ]] ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਫਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰੇ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁਨ [[ਰਾਜ ਬੱਬਰ]] ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਆਰਿਆ ਬੱਬਰ ਅਤੇ ਜੂਹੀ ਬੱਬਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ। 
==ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ==

* ''ਨਾਵਲ: ਲੰਦਨ ਕੀ ਏਕ ਰਾਤ''
* ''ਰੋਸ਼ਨੀ, ਤਰੱਕੀ ਪਸੰਦ ਅਦਬ ਅਤੇ ਤਹਿਰੀਕ ਬਾਰੇ ਅਦਬੀ ਮਜ਼ਾਮੀਨ''
* ''ਜ਼ਿਕਰ ਹਾਫਿਜ, ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹਾਫਿਜ ਪਰ ਮਲਫ਼ੂਜ਼ਾਤ''
* ''ਪਿਘਲਤਾ ਨੀਲਮ, ਆਖ਼ਿਰੀ ਸ਼ੇਅਰੀ ਮਜਮੂਆ''

==ਅਨੁਵਾਦ==

* [[ਉਥੈਲੋ]]
* ਕੇਂਡਾਇਡ
* ਗੋਰਾ, ([[ਰਾਬਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ|ਟੈਗੋਰ]]) 
* [[ਪੈਗੰਬਰ (ਕਿਤਾਬ)|ਪੈਗੰਬਰ]], [[ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉਰਦੂ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ]]</text>
      <sha1>81jr5lt2ydtyztzmnjejgxm9zj3e2pc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੁਨੂੰਨ (1978 ਫ਼ਿਲਮ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22606</id>
    <revision>
      <id>809589</id>
      <parentid>532454</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:58:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4106" sha1="gly0wq4p2u089jn6a8ty1p5dfbmudca" xml:space="preserve">{{Infobox film
| name = ਜੁਨੂੰਨ
| image = Junoon_film.jpg
| image_size = 
| caption = 
| director = [[ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਲ]]
| producer = [[ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ]]
| writer = 
| narrator = 
| starring = ਜਲਾਲ ਆਗ਼ਾ, &lt;br&gt;ਨਫ਼ੀਸਾ ਅਲੀ, &lt;br&gt;[[ਟਾਮ ਏਲਟਰ]], &lt;br&gt;[[ਸ਼ਬਾਨਾ ਆਜ਼ਮੀ]], &lt;br&gt;ਬੇਂਜਾਮਿਨ ਗਿਲਾਨੀ, &lt;br&gt;ਕਰਨ ਕਪੂਰ, &lt;br&gt;ਕੁਨਾਲ ਕਪੂਰ, &lt;br&gt;[[ਸੰਜਨਾ ਕਪੂਰ]], &lt;br&gt;[[ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ]], &lt;br&gt;[[ਕੁਲਭੂਸ਼ਣ ਖਰਬੰਦਾ]], &lt;br&gt;[[ਦੀਪਤੀ ਨਵਲ]], &lt;br&gt;ਪਰਲ ਪਦਮਸੀ, &lt;br&gt;[[ਸੁਸ਼ਮਾ ਸੇਠ]], &lt;br&gt;[[ਨਸੀਰੁਦੀਨ ਸ਼ਾਹ]], &lt;br&gt;
| music = 
| cinematography = 
| editing = 
| distributor = 
| released = [[1978]]
| runtime = ਮਿੰਟ
| country = [[ਭਾਰਤ]]
| language = [[ਹਿੰਦੀ]]
| budget = 
}}
''''ਜੁਨੂੰਨ'''' [[1978]] ਦੀ ਬਣੀ [[ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, [[ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ]] ਦੀ ਬਣਾਈ [[ਹਿੰਦੀ]] [[ਇਤਿਹਾਸ|ਇਤਿਹਾਸਿਕ]] [[ਫ਼ਿਲਮ]] ਹੈ। ਇਹ [[ਰਸਕਿਨ ਬਾਂਡ]] ਦੇ ਛੋਟੇ ਨਾਵਲ &quot;[[ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਉਡਾਰੀ]]&quot; 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਸਾਉਂਡਟਰੈਕ '[[ਵਨਰਾਜ ਭਾਟੀਆ(ਸੰਗੀਤਕਾਰ)|ਵਾਨਰਾਜ ਭਾਟੀਆ]]' ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਨਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫੀ [[ਗੋਬਿੰਦ ਨਿਹਾਲਾਨੀ]] ਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Rediff&quot;&gt;{{cite web|last1=Sen|first1=Raja|title=Revisiting 1857: Benegal's Junoon|url=http://in.rediff.com/movies/2005/aug/25junoon.htm|publisher=Rediff.com|accessdate=3 September 2017|date=25 August 2005}}&lt;/ref&gt;

==ਸਿਤਾਰੇ ਕਲਾਕਾਰ==
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਤਾਰੇ-ਕਲਾਕਾਰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ 'ਚ ਹਨ-
[[ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ]], ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ [[ਜੈਨੀਫ਼ਰ ਕੇਂਡਲ]], [[ਨਫੀਸਾ ਅਲੀ]], [[ਟਾਮ ਏਲਟਰ]], [[ਸ਼ਬਾਨਾ ਆਜ਼ਮੀ]], [[ਕੁਲਭੂਸ਼ਨ ਖਰਬੰਦਾ]], [[ਨਸੀਰਉੱਦੀਨ ਸ਼ਾਹ]], [[ਦੀਪਤੀ ਨਵਲ]], [[ਸੁਸ਼ਮਾ ਸੇਠ]] ਅਤੇ ਪਰਲ ਪਦਮਸੀ ਇਸਦੀ ਕਾਸਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;TH&quot;&gt;{{cite news|last1=Lokapally|first1=Vijay|title=Blast from the Past: Junoon (1978)|url=http://www.thehindu.com/features/friday-review/blast-from-the-past-junoon-1978/article6196818.ece|accessdate=3 September 2017|work=The Hindu|date=10 July 2014}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸ਼ੀ ਅਤੇ ਜੈਨੀਫ਼ਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕਰਨ ਕਪੂਰ, ਕੁਨਾਲ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਸੰਜਨਾ ਕਪੂਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
===ਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰ===
* ਜਲਾਲ ਆਗ਼ਾ
* [[ਟਾਮ ਏਲਟਰ]]
* [[ਜੈਨੀਫ਼ਰ ਕੇਂਡਲ]]
* ਨਫ਼ੀਸਾ ਅਲੀ
* [[ਸ਼ਬਾਨਾ ਆਜ਼ਮੀ]]
* [[ਨਸੀਰੁਦੀਨ ਸ਼ਾਹ]]
* ਬੇਂਜਾਮਿਨ ਗਿਲਾਨੀ
* [[ਕੁਲਭੂਸ਼ਣ ਖਰਬੰਦਾ]]
* [[ਸੁਸ਼ਮਾ ਸੇਠ]]
* ਕੁਨਾਲ ਕਪੂਰ
* [[ਦੀਪਤੀ ਨਵਲ]]
* ਪਰਲ ਪਦਮਸੀ
* [[ਸੰਜਨਾ ਕਪੂਰ]]
* ਕਰਨ ਕਪੂਰ
* [[ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ]]

== ਫ਼ਿਲਮਫ਼ੇਅਰ ਪੁਰਸਕਾਰ==
* [[1980]] 'ਚ ਫ਼ਿਲਮਫ਼ੇਅਰ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਪੁਰਸਕਾਰ [[ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਲ|'ਸ਼ਿਆਮ ਬੇਨੇਗਲ']] ਨੂੰ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਲਈ ਮਿਲਿਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਾਲੀਵੁੱਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
&lt;references /&gt;{{ਅਧਾਰ}}</text>
      <sha1>gly0wq4p2u089jn6a8ty1p5dfbmudca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਆਕਲੈਂਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23043</id>
    <revision>
      <id>809437</id>
      <parentid>613976</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16644" sha1="8me7j0pvr6mgvfhavje2fjiv60rvqu7" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
|name = ਆਕਲੈਂਡ
|official_name =
|other_name =
|native_name = &lt;small&gt;Tāmaki Makaurau ([[ਮਾਓਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਾਓਰੀ]])&lt;/small&gt;
|nickname = City of Sails,&lt;br /&gt; SuperCity (ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਪਰੀਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ਼), &lt;br /&gt;ਰਾਣੀ ਸ਼ਹਿਰ (ਪੁਰਾਣਾ)&lt;!-- http://www.nzherald.co.nz/search/search.cfm?kw1=%22Queen%20city%22&amp;kw2=&amp;op=all&amp;searchorder=2&amp;display=20&amp;start=0&amp;thepage=1 --&gt;
|settlement_type = ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਇਲਾਕਾ &lt;!-- e.g. Town, Village, City, etc.--&gt;
|total_type = &lt;!-- to set a non-standard label for total area and population rows --&gt;
|motto =
&lt;!-- images and maps -----------&gt;
|image_skyline = AucklandMontage24032011.jpg
|imagesize =
|image_caption =
&lt;br&gt;
* ਸਿਖਰ: ਵਪਾਰਕ ਆਕਲੈਂਡ
* ਉਤਾਂਹ ਖੱਬੇ: ਪੀਹਾ
* ਹੇਠਾਂ ਖੱਬੇ: ਆਕਲੈਂਡ ਟਾਊਨ ਹਾਲ
* ਉਤਾਂਹ ਸੱਜੇ: ਆਕਲੈਂਡ ਅਜਾਇਬਘਰ
* ਵਿਚਕਾਰ ਸੱਜੇ: ਵਾਇਆਡਕਟ ਬੰਦਰਗਾਹ
* ਹੇਠਾਂ ਸੱਜੇ: ਵਾਈਤਾਕੇਰੇ ਪਹਾੜ
|image_flag =
|flag_size =
|image_seal =
|seal_size =
|image_shield =
|shield_size =
|image_blank_emblem =
|blank_emblem_type =
|blank_emblem_size =
|image_map = 
|mapsize =
|map_caption =
|image_map1 =
|mapsize1 =
|map_caption1 =
|image_dot_map =
|dot_mapsize =
|dot_map_caption =
|dot_x =|dot_y =
|pushpin_map = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|pushpin_label_position = left
|pushpin_map_caption =
|pushpin_mapsize =
&lt;!-- Location ------------------&gt;
|coordinates_region = NZ
|subdivision_type = ਦੇਸ਼
|subdivision_name = {{ਝੰਡਾ|ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
|subdivision_type1 = ਟਾਪੂ
|subdivision_name1 = [[ਉੱਤਰੀ ਟਾਪੂ]]
|subdivision_type2 = ਖੇਤਰ
|subdivision_name2 = ਆਕਲੈਂਡ
|subdivision_type3 = ਰਾਜਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਭੁਤਾ
|subdivision_name3 = ਆਕਲੈਂਡ
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
|government_footnotes =
|government_type =
|leader_title1 = ਮੇਅਰ
|leader_name1 = ਲੈਨ ਬਰਾਊਨ
|established_title = ਮਾਓਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ
|established_date = 1350 ਦੇ ਲਗਭਗ
|established_title1 = ਯੂਰਪੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ
|established_date1 = 1840
&lt;!-- Area ---------------------&gt;
|area_magnitude =
|unit_pref = &lt;!--Enter: Imperial, to display imperial before metric--&gt;
|area_footnotes =
|area_urban_km2 = 482.9
|area_metro_km2 = 559.2
|area_metro_footnotes =&lt;ref name=&quot;mrq&quot;&gt;[http://www.aucklandcouncil.govt.nz/SiteCollectionDocuments/aboutcouncil/planspoliciespublications/technicalpublications/mrq20110303.pdf Monitoring Research Quarterly], March 2011 Volume 4 Issue 1, page 4 (from the Auckland council website)&lt;/ref&gt;
|area_land_km2 = &lt;!--See table @ Template:Infobox Settlement for details on unit conversion--&gt;
|area_water_km2 =
|area_total_sq_mi =
|area_land_sq_mi =
|area_water_sq_mi =
|area_water_percent =
&lt;!-- Elevation --------------------------&gt;
|elevation_footnotes = &lt;!--for references: use&lt;ref&gt; &lt;/ref&gt; tags--&gt;
|elevation_m =
|elevation_ft =
|elevation_max_m = 196
|elevation_max_ft =
|elevation_min_m = 0
|elevation_min_ft =
&lt;!-- Population -----------------------&gt;
|population_as_of = ਜੂਨ 2012
|population_footnotes =&lt;ref name=&quot;NZ_population_data&quot;/&gt;
|population_note =
|population_urban = 1,397,300
|population_density_urban_km2 = auto
|population_metro ={{formatnum:{{NZ population data|Auckland Council|y}}|R}}
|population_density_metro_km2 = auto
|population_blank1_title = [[Demonym]]
|population_blank1 = Aucklander, [[Jafa]] (often derogatory)
&lt;!-- General information ---------------&gt;
|timezone = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਸਮਾਂ
|utc_offset = +12
|timezone_DST = NZDT
|utc_offset_DST = +13
|coor_pinpoint =&lt;ref name=&quot;coor&quot;&gt;{{Cite web| url= http://earth-info.nga.mil/gns/html/cntry_files.html| accessdate= August 2005| title= GEOnet Names Server (GNS)| archiveurl= https://web.archive.org/web/20050812023000/http://earth-info.nga.mil/gns/html/cntry_files.html| archivedate= 12 ਅਗਸਤ 2005| deadurl= no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120823004343/http://earth-info.nga.mil/gns/html/cntry_files.html |date=23 ਅਗਸਤ 2012 }}&lt;/ref&gt;
|latd=36|latm=50|lats=25.50|latNS=S
|longd=174|longm=44|longs=23.53|longEW=E
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
|blank_name = ਸਥਾਨਕ ਈਵੀ
|blank_info = ਙਾਤੀ ਵਾਤੂਆ, ਤਾਇਨੂਈ
|postal_code_type = ਡਾਕ ਕੋਡ
|postal_code = 0500-2999
|area_code = 09
|website = [http://www.aucklandcouncil.govt.nz/EN/Pages/default.aspx www.aucklandcouncil.govt.nz]
|footnotes =
}}

'''ਆਕਲੈਂਡ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਨਾਮ]]: '''Auckland''') ਇੱਕ ਮਹਾਂਨਗਰੀ ਇਲਾਕਾ ਹੈ, ਜੋ [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਹਦੀ ਅਬਾਦੀ 1,397,300 ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦਾ 32% ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ [[ਪਾਲੀਨੇਸ਼ੀਆ|ਪਾਲੀਨੇਸ਼ੀਆਈ]] ਅਬਾਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;AAAROUND&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.roughguides.com/website/travel/destination/content/?titleid=83&amp;xid=idh185804920_0099|title=Auckland and around|work=[[Rough Guides|Rough Guide]] to New Zealand, Fifth Edition|accessdate=16 February 2010|archive-date=27 ਫ਼ਰਵਰੀ 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080227085220/http://www.roughguides.com/website/travel/destination/content/?titleid=83&amp;xid=idh185804920_0099|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; [[ਮਾਓਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਾਓਰੀ ਬੋਲੀ]] ਵਿੱਚ ਆਕਲੈਂਡ ਦਾ ਨਾਂ '''ਤਾਮਕੀ ਮਕਾਉਰੂ''' ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦਾ ਲਿਪੀਅੰਤਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਆਕਰਨ ਹੈ।

ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹੌਰਾਕੀ ਖਾੜੀ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹੁਨੂਆ ਰੇਂਜਾਂ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂਕਾਊ ਬੰਦਰਗਾਹ, ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਵੈਟਾਕੇਰੇ ਰੇਂਜਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਰੇਂਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਮੀਂਹ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੈਂਡਸਕੇਪ 53 ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਆਕਲੈਂਡ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਖੇਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੱਸਾ ਤਸਮਾਨ ਸਾਗਰ 'ਤੇ ਮੈਨੂਕਾਊ ਬੰਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਸਾਗਰ 'ਤੇ ਵੈਟੇਮਾਟਾ ਬੰਦਰਗਾਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਤੰਗ ਇਸਥਮਸ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਕਲੈਂਡ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ 'ਤੇ ਇੱਕ ਬੰਦਰਗਾਹ ਹੈ।

ਆਕਲੈਂਡ ਇਸਥਮਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1350 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਇਸਦੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਾਓਰੀ ਆਬਾਦੀ 20,000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ। 1840 ਵਿੱਚ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਲੋਨੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ-ਗਵਰਨਰ, ਵਿਲੀਅਮ ਹੌਬਸਨ ਨੇ ਆਕਲੈਂਡ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ। ਨਗਾਟੀ ਵ੍ਹਟੂਆ ਓਰਾਕੇਈ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਈ ਹੌਬਸਨ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਓਰੀ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਟਕਰਾਅ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। 1865 ਵਿੱਚ, ਆਕਲੈਂਡ ਨੂੰ [[ਵੈਲਿੰਗਟਨ]] ਦੁਆਰਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੇਸਟੋਰਲ ਫਾਰਮਿੰਗ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਡੇਅਰੀ ਫਾਰਮਿੰਗ) ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ।&lt;ref&gt;Margaret McClure, Auckland region, http://www.TeAra.govt.nz/en/auckland-region {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131105032116/http://www.teara.govt.nz/en/auckland-region|date=5 November 2013}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ, ਆਕਲੈਂਡ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਪਾਰਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਰਥਿਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕ ਆਕਲੈਂਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਬਣ ਗਿਆ, 2023 ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 34.9% ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;Census 2023&quot;&gt;{{Cite web |title=Totals by topic for individuals, (RC, TALB, UR, SA3, SA2, Ward, Health), 2013, 2018, and 2023 Censuses |url=https://explore.data.stats.govt.nz/vis?fs[0]=2023%20Census%2C0%7CTotals%20by%20topic%23CAT_TOTALS_BY_TOPIC%23&amp;pg=0&amp;fc=Variable%20codes&amp;bp=true&amp;snb=9&amp;df[ds]=ds-nsiws-disseminate&amp;df[id]=CEN23_TBT_008&amp;df[ag]=STATSNZ&amp;df[vs]=1.0&amp;dq=hq011%2Bhq010%2Bhq009%2Bhq008%2Bhq007%2Bhq006%2Bhq005%2Bhq004%2Bhq003%2Bhq002%2Bhq001%2Bhq000%2Bws1%2Bsp99%2Bra80%2Bra08%2Bra07%2Bra06%2Bra05%2Bra01%2Bra04%2Bra03%2Bra02%2Bra00%2Brb1%2Bls66%2Bls03%2Bls02%2Bls05%2Bls04%2Bls01%2Beg6%2Beg5%2Beg4%2Beg3%2Beg2%2Beg1%2BbiTotal%2Bbi0%2Bbi1%2BasTotalLG%2Bas4%2Bas3%2Bas2%2Bas1%2Bws4%2Bws3%2Bws2%2Bge3%2Bge2%2Bge1%2Brc%2BasMed%2BegTotal%2BlsTotal%2BgeTotal%2BrbTotal%2BraTotal%2BhqTotal%2BibTotal%2Bibmed%2BwsTotal.1108.2013%2B2018%2B2023&amp;to[TIME]=false&amp;ly[rw]=CEN23_TBT_IND_003&amp;ly[cl]=CEN23_YEAR_001 |access-date=3 October 2024 |publisher=Stats NZ - Tatauranga Aotearoa - Aotearoa Data Explorer |at=Auckland (1108)}}&lt;/ref&gt; ਆਕਲੈਂਡ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ-ਜਨਮਿਆ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ 39% ਨਿਵਾਸੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Peacock |first=Alice |date=17 January 2016 |title=Auckland a melting pot - ranked world's fourth most cosmopolitan city |url=https://www.stuff.co.nz/auckland/75964986/auckland-a-melting-pot---ranked-worlds-fourth-most-cosmopolitan-city |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221021192405/https://www.stuff.co.nz/auckland/75964986/auckland-a-melting-pot---ranked-worlds-fourth-most-cosmopolitan-city |archive-date=21 October 2022 |access-date=31 July 2023 |website=[[Stuff (website)|Stuff]] |language=en}}&lt;/ref&gt; ਪੈਸੀਫਿਕਾ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਸਲੀ ਪੋਲੀਨੇਸ਼ੀਅਨ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;AAAROUND2&quot;&gt;{{cite web |title=Auckland and around |url=http://www.roughguides.com/website/travel/destination/content/?titleid=83&amp;xid=idh185804920_0099 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080227085220/http://www.roughguides.com/website/travel/destination/content/?titleid=83&amp;xid=idh185804920_0099 |archive-date=27 February 2008 |access-date=16 February 2010 |work=[[Rough Guides|Rough Guide]] to New Zealand, Fifth Edition}}&lt;/ref&gt;

1883 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ [[ਆਕਲੈਂਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਆਕਲੈਂਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]] ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੈਲਾਨੀ ਆਕਰਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ, ਤਿਉਹਾਰ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਲਾ, ਖੇਡ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਕਲੈਂਡ ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਅਤੇ ਆਕਲੈਂਡ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਟੋਈ ਓ ਤਾਮਾਕੀ। ਇਸਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰਬਰ ਬ੍ਰਿਜ, ਟਾਊਨ ਹਾਲ, ਫੈਰੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਅਤੇ ਸਕਾਈ ਟਾਵਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਥਮਰਿਨ ਨਾਇਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੱਖਣੀ ਗੋਲਿਸਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਇਮਾਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਕਲੈਂਡ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ 2024 ਵਿੱਚ 18.5 ਮਿਲੀਅਨ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=FY24 results: Solid performance as international airlines return to AKL |url=https://corporate.aucklandairport.co.nz/news/latest-media/news-articles/fy24-results-solid-performance-as-international-airlines-return-to-akl |access-date=2024-11-25 |website=AIACorporate |language=en}}&lt;/ref&gt; ਆਕਲੈਂਡ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ 2024 ਮਰਸਰ ਕੁਆਲਿਟੀ ਆਫ਼ ਲਿਵਿੰਗ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ [[ਦ ਇਕਨਾਮਿਸਟ]] ਦੁਆਰਾ 2024 ਦੀ ਗਲੋਬਲ ਲਿਵੇਬਿਲਟੀ ਰੈਂਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਨੌਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.eiu.com/n/vienna-secures-its-position-as-the-worlds-most-liveable-city-for-third-consecutive-year/|title=Global Liveability Index 2024|newspaper=[[The Economist]]|access-date=25 November 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.mercer.com/insights/total-rewards/talent-mobility-insights/quality-of-living-city-ranking/|title=Quality of Living City Ranking|date=2023|work=[[Mercer (consulting firm)|Mercer]]|access-date=25 Nov 2024}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]</text>
      <sha1>8me7j0pvr6mgvfhavje2fjiv60rvqu7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੋਰਿਸ ਗੋਦੂਨੋਵ (1986 ਫ਼ਿਲਮ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23091</id>
    <revision>
      <id>809584</id>
      <parentid>762569</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:52:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3301" sha1="bualoeuar4of79egntdv2yvobeee5dp" xml:space="preserve">{{Infobox film
| name = ਬੋਰਿਸ ਗੋਦੂਨੋਵ
| image =
| caption = [[ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ]] - [[ਬੋਰਿਸ ਗੋਦੂਨੋਵ]] ਵਜੋਂ 
| director = [[ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ]]
| producer =
| writer = ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ&lt;br&gt;[[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ|ਪੁਸ਼ਕਿਨ]]
| starring = ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ
| music =
| cinematography = ਵਾਦਿਮ ਯੁਸੋਵ
| editing = ਲੁਦਮਿਲਾ ਸਵਿਰਦੇਨਕੋ
| distributor =
| released = 1986 
| runtime = 141ਮਿੰਟ
| country = ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ
| language = ਰੂਸੀ
| budget =
}}

'''''&quot;ਬੋਰਿਸ ਗੋਦੂਨੋਵ&quot;''''' ([[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]]: Борис Годунов) [[ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ]] ਦੀ 1986 ਦੀ ਸੋਵੀਅਤ ਡਰਾਮਾ [[ਫਿਲਮ]] ਹੈ। ਇਹ [[ਕਾਨ ਫ਼ਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ|1986 ਕੈਨਜ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ]] ਵਿੱਚ ਭੇਜੀ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;festival-cannes.com&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/839/year/1986.html |title=Festival de Cannes: Boris Godunov |work=festival-cannes.com |access-date=2013-06-16 |archive-date=2012-10-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121002065504/http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/839/year/1986.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

==ਕਾਸਟ==
* [[ਸੇਰਗੇਈ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ]] - [[ਬੋਰਿਸ ਗੋਦੂਨੋਵ]] 
* ਅਲਿਓਨਾ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ- ਜਾਰੇਵਨਾ ਅਕਸੀਨੀਆ (ਯੇਲੇਨਾ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ ਵਜੋਂ)
* ਗੇਨਾਦੀ ਮਿਤਰੋਫਾਨੋਵ- ਯੁਰੋਦੀਵੀ (ਗੇਨਾਦੀ ਮਿਤਰੋਫਾਨੋਵ ਵਜੋਂ)
* ਵਲੇਰੀ ਸਤੋਰੋਜ਼ਿਕ - ਕੁਰਬਸਕੀ
* ਯੂਰੀ ਲਾਜ਼ਾਰੇਵ - ਗੈਬਰੀਅਲ ਪੁਸ਼ਕਿਨ
* ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਸੇਦੋਵ - ਅਫਾਨਸੀ ਮਿਖੇਲੋਵਿੱਚ ਪੁਸ਼ਕਿਨ
* ਜਾਰਜੀ ਬੁਰਕੋਵ - ਵਾਰਲਾਮ
* ਵਾਦਿਮ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੋਵ- ਮਿਸੈਲ
* ਇਰੀਨਾ ਸਕੋਬਤਸੇਵਾ - ਖੋਜ਼ੀਆਇਕਾ ਕੋਰਚਮੀ
* ਕੀਰਾ ਗੋਲੋਵਕਾ - ਮਾਮਕਾ ਅਕਸੀਨੀਆ
* ਲੁਦਮਿਲਾ ਕੋਰਸ਼ਾਕੋਵਾ- ਜਾਰਿਤਸਾ ਮਾਰੀਆ
* ਫਿਓਦਰ ਬੋਂਦਾਰਚੁਕ - ਜਾਰੇਵਿੱਚ ਫਿਓਦਰ
* ਖੇਨੇਕ ਮਾਖਾਲਿਤਸਾ - ਯੂਰੀ ਮਨਿਸ਼ੇਕ
* ਓਲਗੇਰਡ ਲੁਕਾਸ਼ੇਵਿਚ - ਨਿਕੋਲਾਈ ਚੇਰਨੀਕੋਵਸਕੀ
* ਮਾਰੀਅਨ ਜ਼ੇਦਜ਼ੇਲ - ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਿਸ਼ਨੇਵੇਤਸਕੀ (ਮਾਰੀਅਨ ਜ਼ੇਦਜ਼ੇਲ ਵਜੋਂ)
* ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੋਵੀਕੋਵ - ਸੇਮੀਓਨ ਨਿਕੀਤਿਚ ਗੋਦੂਨੋਵ

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੋਵੀਅਤ ਫਿਲਮਾਂ]]</text>
      <sha1>bualoeuar4of79egntdv2yvobeee5dp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26160</id>
    <redirect title="ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809420</id>
      <parentid>140291</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T23:41:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</comment>
      <origin>809420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26184</id>
    <revision>
      <id>809436</id>
      <parentid>544509</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5002" sha1="3tltuu9sxb75rcfgpejtvif5syqytb3" xml:space="preserve">[[File:Cairo - Islamic district - Al Azhar Mosque and University.JPG|thumb|[[ਕੈਰੋ]], [[ਮਿਸਰ]] ਵਿੱਚ ਅਲ-ਅਜ਼ਹਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ। ਫ਼ਤੀਮਿਦ ਸ਼ੀਆ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮੀ ਇਲਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।]]

{{ਅਰਬੀ ਲਿਖਤ}}

'''ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ''', [[ਇਸਲਾਮ]] ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ; [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਵਿੱਚ ਇਹਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ''{{transl|ar|ALA|ਅਹਲ ਅਸ-ਸੁਨਾਹ ਵਾ ਲ-ਜਾਮਾʻਅਹ}}'' ([[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]]: أهل السنة والجماعة ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ &quot;[[ਮੁਹੰਮਦ]] ਦੀ ਰੀਤ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਦੀ ਇੱਕਮਤ ਦੇ ਲੋਕ&quot;) ਜਾਂ ''{{transl|ar|ALA|ਅਹਲ ਅਸ-ਸੁਨਾਹ}}'' (ਅਰਬੀ: أهل السنة) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰੂਪ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;
{{cite book
 | last =
 | first = Al-Dhahabi
 | title = Gale Encyclopedia of the Mideast &amp; N. Africa
 | publisher = 
 | year =
 | url = http://www.answers.com/topic/sunni
 | quote = The largest branch in Islam, sometimes referred to as &quot;orthodox Islam&quot;; its full name is ahl al-Sunna wa aljamaʿa (the people of Sunna and consensus), and it represents about 90 percent of the world Muslim population.
 | isbn = }}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LoC&quot;&gt;{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0060) |title=Sunni and Shia Islam|publisher=[[Library of Congress Country Studies]]|accessdate=December 17, 2011}}&lt;/ref&gt; &quot;ਸੁੰਨੀ&quot; ਇਸਤਲਾਹ ''ਸੁਨਾਹ'' (ਅਰਬੀ: سنة) ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ ਜਿਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹਾਦਿਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਸਲਾਮੀ ਰਸੂਲ [[ਮੁਹੰਮਦ]] ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;merriam-webster&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/sunna |title=Sunna |quote=''the body of Islamic custom and practice based on Muhammad's words and deeds''|publisher=[[Merriam-Webster]] |accessdate=2010-12-17}}&lt;/ref&gt;

ਸੁੰਨੀ ਅਰਬੀ ਮੂਲ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ [[ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ|ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਸੁੱਨਤ ਰੀਤਿ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੀਆ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੁੰਨੀਆਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਸੁੰਨੀ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ‘ਰਾਫ਼ਜ਼ੀ’ (ਸੱਚ ਨੂੰ ਤੱਜਣ ਵਾਲਾ) ਆਖਦੇ ਹਨ। ਸੁੰਨੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸਲਾਮ ਦੇ 72 ਫ਼ਿਰਕੇ ਹਨ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਝਗੜੇ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ-ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਆ-ਸੁੰਨੀ ਅਤੇ ਕੁਰਦਾਂ ਦੀ ਤਿਕੋਣ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਆਏ ਲੋਕ ਵੀ ਫਸ ਗਏ ਹਨ। ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫ਼ਰਮਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮਦੀਨੇ (ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ) ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੱਚਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ – ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਾਵਣੁ ਮੁਸਕਲੁ। ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਧਰਮ, ਰੰਗ-ਨਸਲ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਬੁਲੰਦ ਹੈ। ਇਸ ਬੁਲੰਦੀ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣਾ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਥਾਂ ਅੱਗ ਤੋਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇਸਲਾਮ]]</text>
      <sha1>3tltuu9sxb75rcfgpejtvif5syqytb3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26333</id>
    <revision>
      <id>809462</id>
      <parentid>706607</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:42:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5204" sha1="nie78eene460yi4nwpr85fp35i36mr4" xml:space="preserve">{{Infobox person
| image = Keanu Reeves (crop and levels) (cropped).jpg
| caption =
| birth_date = {{Birth date|mf=yes|1964|09|02}}
| birth_name = ਕੀਆਨੂ ਚਾਰਲਸ ਰੀਵਸ
|alias = ਕੇ. ਸੀ. ਰੀਵਸ&lt;br&gt;ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ
| birth_place = [[ਬੈਰੂਤ]], [[ਲੈਬਨਾਨ]]
| nationality = [[ਕਨੇਡੀਅਨ ਲੋਕ|ਕਨੇਡੀਅਨ]]
| occupation = ਅਭਿਨੇਤਾ
| years_active = 1985–ਹੁਣ ਤੱਕ
}}

'''ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Keanu Charles Reeves'''; ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1964)&lt;ref&gt;{{cite news|title=Monitor|newspaper=[[Entertainment Weekly]]|date=September 6, 2013|issue=1275|page=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Keanu Reeves biography|url=http://www.keanu.org/biography.html|publisher=Biography.com|access-date=2015-12-28|archive-date=2015-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20150322154401/http://www.keanu.org/biography.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਕੈਨੇਡਾ|ਕਨੇਡੀਅਨ]] [[ਅਭਿਨੇਤਾ]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੀਡ, ਪੋਆਇੰਟ ਬ੍ਰੇਕ ਅਤੇ [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫਿਲਮ)|ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ]] ਆਦਿ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਉਹ ਐਕਸ਼ਨ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ, ਆਪਣੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਜਨਤਕ ਛਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 2020 ਵਿੱਚ, [[ਦ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ [[ਟਾਈਮ (ਮੈਗਜ਼ੀਨ)|ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।

[[ਬੇਰੂਤ|ਬੇਰੂਤ, ਲੇਬਨਾਨ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਤੇ ਟੋਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ਹੈਂਗਿਨ' ਇਨ (1984) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ [[ਯੰਗਬਲੱਡ]] (1986) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੀਚਰ-ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਰੀਵਜ਼ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ-ਗਲਪ ਕਾਮੇਡੀਜ਼ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਐਕਸੀਲੈਂਟ ਐਡਵੈਂਚਰ (1989) ਅਤੇ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਬੋਗਸ ਜਰਨੀ (1991) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫਲ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਦਿ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] (1999) ਵਿੱਚ ਨੀਓ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਸਟਾਰਡਮ ਆਇਆ; ਰੀਵਜ਼ 2003 ਦੇ ਸੀਕਵਲ ਰੀਲੋਡੇਡ ਅਤੇ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ (2005) ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ।

ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰੀਵਜ਼ ਸੰਗੀਤਕ ਬੈਂਡ ਡੌਗਸਟਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਮਵੇਅਰ ਬਿਟਵੀਨ ਦ ਪਾਵਰ ਲਾਈਨਜ਼ ਅਤੇ ਪਾਮ ਟ੍ਰੀਜ਼ (2023) ਸਮੇਤ ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹ BRZRKR ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸਲ ਕਾਮਿਕ ਕਿਤਾਬ (2021–2023) ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੇ ਕਈ ਸਪਿਨ-ਆਫ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਐਲਸਵੇਅਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ, ਰੀਵਜ਼ ਕਸਟਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ARCH ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਕੰਪਨੀ ਫਿਲਮਜ਼ ਦੀ ਸਹਿ-ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅਦਾਕਾਰ]]</text>
      <sha1>nie78eene460yi4nwpr85fp35i36mr4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809463</id>
      <parentid>809462</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:42:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਅਦਾਕਾਰ]]; added [[Category:ਅਦਾਕਾਰ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5179" sha1="9g632pyrnu87i9lwz90lp7kv6q04npe" xml:space="preserve">{{Infobox person
| image = Keanu Reeves (crop and levels) (cropped).jpg
| caption =
| birth_date = {{Birth date|mf=yes|1964|09|02}}
| birth_name = ਕੀਆਨੂ ਚਾਰਲਸ ਰੀਵਸ
|alias = ਕੇ. ਸੀ. ਰੀਵਸ&lt;br&gt;ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ
| birth_place = [[ਬੈਰੂਤ]], [[ਲੈਬਨਾਨ]]
| nationality = [[ਕਨੇਡੀਅਨ ਲੋਕ|ਕਨੇਡੀਅਨ]]
| occupation = ਅਭਿਨੇਤਾ
| years_active = 1985–ਹੁਣ ਤੱਕ
}}

'''ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Keanu Charles Reeves'''; ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1964)&lt;ref&gt;{{cite news|title=Monitor|newspaper=[[Entertainment Weekly]]|date=September 6, 2013|issue=1275|page=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Keanu Reeves biography|url=http://www.keanu.org/biography.html|publisher=Biography.com|access-date=2015-12-28|archive-date=2015-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20150322154401/http://www.keanu.org/biography.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਕੈਨੇਡਾ|ਕਨੇਡੀਅਨ]] [[ਅਭਿਨੇਤਾ]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੀਡ, ਪੋਆਇੰਟ ਬ੍ਰੇਕ ਅਤੇ [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫਿਲਮ)|ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ]] ਆਦਿ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਉਹ ਐਕਸ਼ਨ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ, ਆਪਣੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਜਨਤਕ ਛਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 2020 ਵਿੱਚ, [[ਦ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ [[ਟਾਈਮ (ਮੈਗਜ਼ੀਨ)|ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।

[[ਬੇਰੂਤ|ਬੇਰੂਤ, ਲੇਬਨਾਨ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਤੇ ਟੋਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ਹੈਂਗਿਨ' ਇਨ (1984) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ [[ਯੰਗਬਲੱਡ]] (1986) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੀਚਰ-ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਰੀਵਜ਼ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ-ਗਲਪ ਕਾਮੇਡੀਜ਼ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਐਕਸੀਲੈਂਟ ਐਡਵੈਂਚਰ (1989) ਅਤੇ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਬੋਗਸ ਜਰਨੀ (1991) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫਲ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਦਿ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] (1999) ਵਿੱਚ ਨੀਓ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਸਟਾਰਡਮ ਆਇਆ; ਰੀਵਜ਼ 2003 ਦੇ ਸੀਕਵਲ ਰੀਲੋਡੇਡ ਅਤੇ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ (2005) ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ।

ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰੀਵਜ਼ ਸੰਗੀਤਕ ਬੈਂਡ ਡੌਗਸਟਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਮਵੇਅਰ ਬਿਟਵੀਨ ਦ ਪਾਵਰ ਲਾਈਨਜ਼ ਅਤੇ ਪਾਮ ਟ੍ਰੀਜ਼ (2023) ਸਮੇਤ ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹ BRZRKR ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸਲ ਕਾਮਿਕ ਕਿਤਾਬ (2021–2023) ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੇ ਕਈ ਸਪਿਨ-ਆਫ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਐਲਸਵੇਅਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ, ਰੀਵਜ਼ ਕਸਟਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ARCH ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਕੰਪਨੀ ਫਿਲਮਜ਼ ਦੀ ਸਹਿ-ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਦਾਕਾਰ]]</text>
      <sha1>9g632pyrnu87i9lwz90lp7kv6q04npe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809464</id>
      <parentid>809463</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਅਦਾਕਾਰ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5249" sha1="ac8zuf1zv30ldzszx16up00ok3ayhug" xml:space="preserve">{{Infobox person
| image = Keanu Reeves (crop and levels) (cropped).jpg
| caption =
| birth_date = {{Birth date|mf=yes|1964|09|02}}
| birth_name = ਕੀਆਨੂ ਚਾਰਲਸ ਰੀਵਸ
|alias = ਕੇ. ਸੀ. ਰੀਵਸ&lt;br&gt;ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ
| birth_place = [[ਬੈਰੂਤ]], [[ਲੈਬਨਾਨ]]
| nationality = [[ਕਨੇਡੀਅਨ ਲੋਕ|ਕਨੇਡੀਅਨ]]
| occupation = ਅਭਿਨੇਤਾ
| years_active = 1985–ਹੁਣ ਤੱਕ
}}

'''ਕੀਆਨੂ ਰੀਵਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Keanu Charles Reeves'''; ਜਨਮ 2 ਸਤੰਬਰ 1964)&lt;ref&gt;{{cite news|title=Monitor|newspaper=[[Entertainment Weekly]]|date=September 6, 2013|issue=1275|page=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Keanu Reeves biography|url=http://www.keanu.org/biography.html|publisher=Biography.com|access-date=2015-12-28|archive-date=2015-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20150322154401/http://www.keanu.org/biography.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਕੈਨੇਡਾ|ਕਨੇਡੀਅਨ]] [[ਅਭਿਨੇਤਾ]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੀਡ, ਪੋਆਇੰਟ ਬ੍ਰੇਕ ਅਤੇ [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫਿਲਮ)|ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ]] ਆਦਿ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਉਹ ਐਕਸ਼ਨ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ, ਆਪਣੀ ਦੋਸਤਾਨਾ ਜਨਤਕ ਛਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 2020 ਵਿੱਚ, [[ਦ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ [[ਟਾਈਮ (ਮੈਗਜ਼ੀਨ)|ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ]] ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ 100 ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।

[[ਬੇਰੂਤ|ਬੇਰੂਤ, ਲੇਬਨਾਨ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਅਤੇ ਟੋਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ਹੈਂਗਿਨ' ਇਨ (1984) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ [[ਯੰਗਬਲੱਡ]] (1986) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੀਚਰ-ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਰੀਵਜ਼ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ-ਗਲਪ ਕਾਮੇਡੀਜ਼ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਐਕਸੀਲੈਂਟ ਐਡਵੈਂਚਰ (1989) ਅਤੇ ਬਿਲ ਐਂਡ ਟੇਡਜ਼ ਬੋਗਸ ਜਰਨੀ (1991) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫਲ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। [[ਦ ਮੈਟਰਿਕਸ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਦਿ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] (1999) ਵਿੱਚ ਨੀਓ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਸਟਾਰਡਮ ਆਇਆ; ਰੀਵਜ਼ 2003 ਦੇ ਸੀਕਵਲ ਰੀਲੋਡੇਡ ਅਤੇ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਨਖਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ (2005) ਵਿੱਚ ਜੌਨ ਕਾਂਸਟੈਂਟਾਈਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ।

ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਰੀਵਜ਼ ਸੰਗੀਤਕ ਬੈਂਡ ਡੌਗਸਟਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਮਵੇਅਰ ਬਿਟਵੀਨ ਦ ਪਾਵਰ ਲਾਈਨਜ਼ ਅਤੇ ਪਾਮ ਟ੍ਰੀਜ਼ (2023) ਸਮੇਤ ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹ BRZRKR ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਸਲ ਕਾਮਿਕ ਕਿਤਾਬ (2021–2023) ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੇ ਕਈ ਸਪਿਨ-ਆਫ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਐਲਸਵੇਅਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ, ਰੀਵਜ਼ ਕਸਟਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ARCH ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਦਾ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਕੰਪਨੀ ਫਿਲਮਜ਼ ਦੀ ਸਹਿ-ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਦਾਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਅਦਾਕਾਰ]]</text>
      <sha1>ac8zuf1zv30ldzszx16up00ok3ayhug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਵਣ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27346</id>
    <revision>
      <id>809503</id>
      <parentid>730548</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T08:48:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7607" sha1="njiykamj93xy4u9ieg2h7h4mm5i0o7a" xml:space="preserve">{{Infobox deity
| type = ਹਿੰਦੂ
| name = ਰਾਵਣ (ਲੰਕਾ ਦਾ ਰਾਜਾ)
| image = Ravana.jpg|thumb|200px
| caption = ਰਾਵਣ
| other_names = ਰਾਵਣਸੁਰੁ ਦਸ਼ਮੁਖਾ ਦਸ਼ਾਨਾਨਾ (ਦਸ ਸਿਰਾ)
| Language = [[ਤਾਮਿਲ]]
| father = ਵਿਸ਼ਰਾਵਾ
| mother = ਕੈਕਸੀ
| spouse = {{ubl|[[ਮੰਦੋਦਰੀ]] | [[ਧਨਯਾਮਲਨੀ]]}}
| children = {{ubl| ਇੰਦਰਜੀਤ | ਅਤੀਕਾਇ | ਅਕਸ਼ੈਕੁਮਾਰ | ਨਰਤਕਾ-ਦੇਵਾਂਤਕਾ | ਤਰਿਸ਼ਰਾ | ਪਰਾਹਸਤ}}
| siblings = {{ubl|[[ਕੁੰਭਕਰਣ]], [[ਵਿਭੀਸ਼ਣ]] (ਭਰਾ) | [[ਸ਼ਰੂਪਨਖਾ]] (ਭੈਣ) | [[ਕੁਬੇਰ]] (ਸੌਤੇਲਾ ਭਰਾ)}}
| predecessor = [[ਕੁਬੇਰ]]
| successor = [[ਵਿਭੀਸ਼ਣ]]
}}
ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ [[ਰਾਮਾਇਣ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, '''ਰਾਵਣ''' ਲੰਕਾ ਟਾਪੂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੱਖ ਖਲਨਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਕਸ਼ਸ (ਦੈਂਤ) ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Henry_p.3&quot;&gt;Justin W. Henry, ''Ravana's Kingdom: The Ramayana and Sri Lankan History from Below'', Oxford University Press, p.3&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Brown2&quot;&gt;{{cite book|author=Brown, Nathan Robert|title=The Mythology of Supernatural: The signs and symbols behind the popular TV show|url=https://books.google.com/books?id=1lR_UXIkBfgC&amp;q=ravana+rakshasa&amp;pg=PT43|date=2 August 2011|publisher=Berkley Boulevard books, Newwork|isbn=9781101517529|access-date=12 May 2020}}&lt;/ref&gt; ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ, ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਸ਼੍ਰਵ ਅਤੇ ਕੈਕਸੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=Wheeler, James Talboys|year=1869|title=The History of India from the Earliest Ages|volume=II The Rámáyana and the Vedic period|publisher=N.&amp;nbsp;Trubner &amp; Co.|page=281|url=https://books.google.com/books?id=xzAQAAAAYAAJ&amp;pg=PA281}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Brown&quot;&gt;{{cite book|author=Brown, Nathan Robert|title=The Mythology of Supernatural: The signs and symbols behind the popular TV show|url=https://books.google.com/books?id=1lR_UXIkBfgC&amp;q=ravana+rakshasa&amp;pg=PT43|date=2 August 2011|publisher=Berkley Boulevard books, Newwork|isbn=9781101517529|access-date=12 May 2020}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਰਾਮ ਦੀ ਪਤਨੀ [[ਸੀਤਾ]] ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਲੰਕਾ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਸ਼ੋਕ ਵਾਟਿਕਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਰਾਮ ਨੇ, ਵਾਨਰਾ ਰਾਜਾ ਸੁਗਰੀਵ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਾਨਰਾ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ, ਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਬਚਾਅ ਕਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਪਤਨੀ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{cite web |author=Das, Subhamoy |title=The Ramayana |url=https://www.learnreligions.com/the-ramayana-summary-by-stephen-knapp-4092441 |access-date=12 May 2020 |website=Learn Religions |quote=Summary by Stephen Knapp}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|title=Ravana|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|url=https://www.britannica.com/topic/Ravana|access-date=12 May 2020}}&lt;/ref&gt;

ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸ ਸਿਰਾਂ (ਅਵਤਾਰਾਂ) ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਬਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ [[ਦੁਸ਼ਹਿਰਾ|ਦੁਸ਼ਹਿਰੇ]] ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਮੇਘਨਾਥ ਅਤੇ ਕੁੰਭਕਰਨ ਦੇ ਬੁੱਤ ਵੀ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਪਾਤਰ]]

ਰਾਵਣ, [[ਸ਼ਿਵ]] ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ [[ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੇ ਅਸੁਰ ਰਾਜੇ, ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਇੱਕ ਸਮਰੱਥ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ [[ਵੀਣਾ]] ਅਤੇ [[ਰਾਵਣ ਹੱਥਾ]] ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਦਸ ਸਿਰ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਇੱਛਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਸ ਸਿਰ ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਚਾਰ [[ਵੇਦ]] ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਨੇ [[ਰਾਮ]] ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਰਾਮ ਦੀ ਪਤਨੀ [[ਸੀਤਾ]] ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ [[ਲਕਸ਼ਮਣ]] ਨੇ ਰਾਵਣ ਦੀ ਭੈਣ [[ਸ਼ਰੂਪਨਖਾ]] ਦਾ  ਨੱਕ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.valmikiramayan.net/utf8/aranya/sarga18/aranya_18_frame.htm |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-05-09 |archive-date=2018-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180302133155/http://valmikiramayan.net/utf8/aranya/sarga18/aranya_18_frame.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਤਾਮਿਲਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ  ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਬਾਲੀ (ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਾਵਣ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਨਿਰੁਕਤੀ==
ਰਾਵਣ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;'''ਗਰਜ&quot;'''। ਐੱਫ. ਈ. ਪਰਗਿਟਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਇਦ ਈਰਾਇਵੈਨ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕਰਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂ ਜਾਂ ਰਾਜੇ ਦਾ ਤਮਿਲ ਨਾਮ ਹੈ।&lt;ref&gt;https://www.scribd.com/doc/36055988/Early-Tamils-of-Ilangai#scribd&lt;/ref&gt;

==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery&gt;
File:ਰਾਵਣ.jpg|thumb|ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪਾਇਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੀਜਾ ਸਡ਼ਕ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਥੇ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਦੁਸਹਿਰੇ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
File:Ravanan - King of Lanka.jpg|thumb|left|ਕੋਨਸਵਰਮ ਮੰਦਿਰ, [[ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਵਿਖੇ ਰਾਵਣ ਦਾ ਬੁੱਤ
ਤਸਵੀਰ:Ravana on a brass chariot of Searsole Rajbari, West Bengal, India.jpg|thumb|left|ਰਾਵਣ ਇੱਕ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਰਥ ਉੱਤੇ, ਸੀਅਰਸੋਲ ਰਾਜਬਾੜੀ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਭਾਰਤ.
&lt;/gallery&gt;
==ਹਵਾਲੇ==</text>
      <sha1>njiykamj93xy4u9ieg2h7h4mm5i0o7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੀਤਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27574</id>
    <revision>
      <id>809504</id>
      <parentid>587786</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T08:51:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8245" sha1="qqi0nzeczm15evadiegiddjgvx05mka" xml:space="preserve">'''ਸੀਤਾ,''' [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੇ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ [[ਰਾਮ]] ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ [[ਲਕਸ਼ਮੀ]] ਦੀ ਅਵਤਾਰ ਹੈ। ਸੀਤਾ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਇਸਤਰੀ ਕਿਰਦਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਭੂਮੀ (ਧਰਤੀ) ਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਵਿਧਾ ਦੇ ਰਾਜਾ [[ਜਨਕ]] ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੁਨਯਾਨਾ ਦੀ ਗੋਦ ਤੋ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਭੈਣ [[ਉਰਮਿਲਾ]] ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਮੰਦਾਵੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੁਤਕੀਰਤੀ ਹੈ।&lt;ref&gt; Swami Parmeshwaranand (1 January 2001).( Encyclopaedic Dictionaries of Puranas)https://books.google.co.in/books?id=FdIkaccgneAC&amp;pg=PA1210&amp;redir_esc=y,Sarup &amp; Sons. pp. 1210–1220. ISBN 978-81-7625-226-3. Retrieved 31 July 2012.&lt;/ref&gt; ਸੀਤਾ ਆਪਣੇ ਸਮਰਪਣ, ਸਵੈ-ਬਲੀਦਾਨ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸੀਤਾ, ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ, [[ਅਯੁੱਧਿਆ]] ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ, [[ਰਾਮ]] ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣਦੀ ਹੈ - ਇਕ ਦੁਲਹਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਵੈਯਵਰਾ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਚੁਣਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਮ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਲਈ ਦੂਜੇ ਸਾਧਕਾਂ ਨੂੰ &quot;ਹਰਾਉਂਦਾ&quot; ਹੈ। ਸਵੈਮਵਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਲਈ ਚਲੀ ਗਈ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ [[ਲਕਸ਼ਮਣ]] ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਹ ਤਿਕੜੀ ਡੰਡਕਾ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸ ਨੂੰ [[ਲੰਕਾ]] ਦੇ ਰਾਕਸ਼ਾ ਰਾਜਾ [[ਰਾਵਣ]] ਨੇ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿਚ, ਰਾਮ ਨੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ (ਅੱਗ ਦੀ ਅਗਨੀ) ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੇ ਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ।

ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿਚ, ਮਾਇਆ ਸੀਤਾ, ਅਗਨੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਕ ਭਰਮ ਸੀਤਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਵਣ ਦੁਆਰਾ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਸੀਤਾ ਅੱਗ ਵਿਚ ਲੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਵੇਦਵਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਔਰਤ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਵਣ ਨੇ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;https://www.thehindu.com/features/friday-review/religion/the-haughty-ravana/article5897460.ece The Hindu. 10 April 2014. ISSN 0971-751X. Retrieved 2 July 2020.,&lt;/ref&gt; ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਮ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਦਾ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਆਦਮੀ ਸੀਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਰਾਮ ਨੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਵਾਲਮੀਕਿ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਸੀਤਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ, [[ਕੁਸ਼]] ਅਤੇ ਲਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਰਾਮ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਵਜੋਂ ਇਕ ਬੇਰਹਿਮ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ।

== ਜੈਨ ਸੰਸਕਰਣ ==
ਸੀਤਾ ਮਿਥਲਾਪੁਰੀ ਦੇ ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਵਿਦੇਹਾ ਦੀ ਧੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਭਰਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਭਮੰਡਲ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਦੇਵਤੇ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਰਤਨੂਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਰਤਨੂਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਵਰਧਨ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਵਾਂਗ ਪਾਲਦੇ ਹਨ। ਭਮੰਡਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭਮੰਡਲ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੀਤਾ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਹੈ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

== ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ==
=== ਵਾਲਮੀਕਿ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ===
ਸੀਤਾ ਨਾਮ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਦੇਵਤਾ ਵਾਲਮੀਕਿ ਦੀ ਰਾਮਾਇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੀਤਾ ਦੀ ਖੋਜ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜਨਕ ਹਲ ਵਾਹੁ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਨਕ ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਲ ਵਾਹੁਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਰਸਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੀਤਾ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਭਰਪੂਰਤਾ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ।

{{ਰਾਮਾਇਣ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਪਾਤਰ]]

==ਹਵਾਲੇ==</text>
      <sha1>qqi0nzeczm15evadiegiddjgvx05mka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਰਧਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27737</id>
    <revision>
      <id>809438</id>
      <parentid>541325</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:23:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="638" sha1="icheyoevp8tf3gmyaeo501ty67lsr7u" xml:space="preserve">'''{{PAGENAME}}''' ([[ਮਿਥਿਹਾਸ]] ਦਾ ਪਾਤਰ) ਇੱਕ [[ਅਸੁਰ]] ਸੀ ਜੋ ਦੰਡਕ ਨਾਮ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ [[ਸੀਤਾ]] ਦਾ ਅਪਹਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਰਾਮ]] ਅਤੇ [[ਲਕਸ਼ਮਣ]] ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਲੋਕਿਕ ਜੀਵ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਰਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੁਰ ਬਨ ਗਿਆ ਸੀ।
{{ਆਧਾਰ}}{{ਰਾਮਾਇਣ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਪਾਤਰ]]</text>
      <sha1>icheyoevp8tf3gmyaeo501ty67lsr7u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੀ. ਐਨ. ਆਰ. ਰਾਓ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27981</id>
    <revision>
      <id>809475</id>
      <parentid>762107</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:53:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4920" sha1="453pbl8ucujimqiiml0cnvrlhr33rhi" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
|name =ਸੀ. ਐਨ. ਆਰ. ਰਾਓ
|image =Chintamani Nagesa Ramachandra Rao 03650.JPG
|image_size = 220px
|birth_date = 30 ਜੂਨ 1934
|birth_place = [[ਬੰਗਲੌਰ]], [[ਭਾਰਤ]]
|residence = [[ਭਾਰਤ]]
|nationality = [[ਭਾਰਤ]]
|field = [[ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]
|alma_mater = [[ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਪੁਰਦੁਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]|work_institution = [[ਇਸਰੋ]]&lt;br /&gt;[[ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਕਾਨਪੁਰ]]&lt;br /&gt;[[ਆਈ. ਆਈ. ਐਸ]]&lt;br /&gt;[[ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਕੈਂਬਰਿਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਅਡਵਾਂਸ ਸੈਂਟੇਫਿਕ ਰੀਸਰਚ]]
|doctoral_advisor =
|known_for = ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ &lt;br /&gt;ਮਾਦਾ ਵਿਗਿਆਨ
|prizes = 
|religion = [[ਹਿੰਦੂ]]
|footnotes =
}}
'''ਪ੍ਰੋ. ਸੀ. ਐਨ. ਆਰ. ਰਾਓ''' (ਜਨਮ 30 ਜੂਨ 1934) ਦਾ ਜਨਮ [[ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਹਨੂਮੰਥਾ ਨਗੇਸਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਨਗਮਾ ਨਗੇਸਾ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦਾ ਪੁਰਾ ਨਾਮ ਚਿੰਤਾਮਨੀ ਨਗੇਸਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਰਾਓ (ਕੰਨੜਾ:ಚಿಂತಾಮಣಿ ನಾಗೇಶ ರಾಮಚಂದ್ರ ರಾವ್) ਡਾ. ਰਾਓ ਦੀ ਸਾਦੀ 1960 ਵਿੱਚ ਇਦੂਮਤੀ ਰਾਓ ਨਾਲ ਹੋਈ ਆਪ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਨ।

==ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ==
ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿਖੇ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੈਚੂਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਮੈਸੂਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੁਰਦੂਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ&lt;ref&gt;{{cite web| url=http://www.jncasr.ac.in/cnrrao/profile.html| title=Professor CNR Rao profile| publisher=Jawaharlal Nehru Centre for Advanced Scientific Research| year=2011| accessdate=16 November 2013| archive-date=1 ਸਤੰਬਰ 2015| archive-url=https://web.archive.org/web/20150901164731/http://www.jncasr.ac.in/cnrrao/profile.html| dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਤੋਂ 1958 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਡੀ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੈਸੂਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ 1963 ਵਿੱਚ ਆਈ. ਆਈ ਟੀ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ

==ਕੰਮ== 
ਆਪ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਰਸਾਇਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਸੀ. ਐਨ. ਆਰ. ਰਾਓ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ 1400 ਰਿਸਰਚ ਪੇਪਰ ਤੇ 45 ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ. ਰਾਓ ਅਜਿਹੇ ਤੀਜੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਣਗੇ ਜੋ [[ਸੀ. ਵੀ. ਰਮਨ]] ਤੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ [[ਏ.ਪੀ.ਜੇ. ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]] ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਗੇ।&lt;ref name=BR2&gt;{{cite web | url=http://pmindia.nic.in/press-details.php?nodeid=1748 | title=Bharat Ratna for Prof CNR Rao and Sachin Tendulkar | publisher=''[[Prime Minister's Office (India)]]'' | date=16 November 2013 | accessdate=16 November 2013}}&lt;/ref&gt;

==ਸਨਮਾਨ==
*ਹੁਗੇਹਸ ਸਨਮਾਨ(2000)
*ਭਾਰਤੀ ਸਾਇੰਸ ਸਨਮਾਨ (2004)
*ਰੋਇਲ ਸੁਸਾਇਟੀ(1984)
*ਅਬਦੁਲ ਸਲਾਮ ਸਨਮਾਨ(2008)
*ਦਾਨ ਡੈਵਿਡ ਸਨਮਾਨ (2005)
*ਲੇਗਿਆਨ ਸਨਮਾਨ (2005)
*[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] (1974)
*[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] (1985)
*[[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]] (2014)

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ]]</text>
      <sha1>453pbl8ucujimqiiml0cnvrlhr33rhi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28069</id>
    <revision>
      <id>809484</id>
      <parentid>580992</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:27:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6848" sha1="1pu4n8rszav5jh4fy0mm2nmwd323kyr" xml:space="preserve">{{Infobox person
|name   =ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ
|image   = Lohia-full.jpg
|image_size =
|alt   =
|caption  =
|birth_date = {{birth date|df=yes|1910|03|23}}
|birth_place = [[ਅਕਬਰਪੁਰ, ਅੰਬੇਦਕਰ ਨਗਰ|ਅਕਬਰਪੁਰ]], ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[ਭਾਰਤ]]
|death_date = {{death date and age|df=yes|1967|10|12|1910|03|23}}
|death_place = ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ
|death_cause =
|resting_place =
|resting_place_coordinates =
|nationality = ਭਾਰਤੀ
|other_names =
|known_for  = [[ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ]]
|education  = ਬੀ ਏ 
|alma_mater = [[ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
|religion  =
|spouse  =
|children  =
|parents  = ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚੰਦਾ ਦੇਵੀ
|awards  =
|signature  =
|website  =
|footnotes  =
}}
'''ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ''' {{audio|Ram manohar Lohia.ogg|ਉਚਾਰਨ}},(23 ਮਾਰਚ 1910 – 12 ਅਕਤੂਬਰ 1967) [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ|ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਰੈਡੀਕਲ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.lokniti.org/pdfs_dataunit/publications2010/on_remembering_lohia.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2013-11-25 |archive-date=2017-03-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170329082121/http://www.lokniti.org/pdfs_dataunit/publications2010/on_remembering_lohia.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
==ਜੀਵਨੀ==
===ਆਰੰਭਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ===
ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਮਾਰਚ 1910 ਨੂੰ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਫੈਜਾਬਾਦ ਜਨਪਦ ਵਿੱਚ (ਵਰਤਮਾਨ - ਅੰਬੇਦਕਰ ਨਗਰ ਜਨਪਦ) ਅਕਬਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਲੋਹੀਆ ਜੀ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਸ਼ੇਓ-ਨਰਾਇਣ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵੀ ਨੇੜੇ ਸਨ।ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 1921 ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਉਹਨਾ ਦੇ ਘਰ ਅਕਬਰਪੁਰ ਆਏ ਸਨ,ਲੋਹੀਆ ਜੀ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਿਜ 11 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਜੀ  ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਰਾਸ਼ਟਰਭਗਤ ਸਨ। ਢਾਈ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ (ਚੰਦਾ ਦੇਵੀ) ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਦੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਰਯੂਦੇਈ, (ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਨੈਣ) ਨੇ ਪਾਲਿਆ।ਚੰਦਾ ਦੇਵੀ ਪਛਮੀ ਚਮਪਾਰਨ ਦੀ ਮਾਰਵਾੜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੇ ਦੇ ਚੰਪਾਰਣ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਟੰਡਨ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਚੌਥੀ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਨਾਥ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਪਰ ਉਥੋਂ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਹ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ ਕਿਓਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਉਥੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਉਹ ਕਾਫੀ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਵਿੱਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ 1925 ਵਿੱਚ ਮਾਰਵਾੜੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ।ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਹ ਹੋਲੀ-ਹੋਲੀ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਕਬੂਲਣ ਲਗੇ।ਅਗਸਤ 1920 ਵਿੱਚ ਲੋਕਮਾਨਿਆ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਮਜਦੂਰਾਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਅੱਖੀ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।ਲੋਹੀਆ ਜੀ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ|ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਟ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ 1918 ਵਿੱਚ [[ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ|ਅਹਮਦਾਬਾਦ]] [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। 12ਵੀ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਣ ਲਈ ਲੋਹੀਆ ਜੀ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼੍ਵਵਿਦ੍ਆਲਆਂ ਵਿੱਚ 1925 ਦੇ ਸਾਲ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1927 ਨੂੰ ਉਹ ਉਚੇਰੀ ਵਿਦਿਆ ਲਈ  ਕਲਕੱਤਾ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ (ਆਨਰਜ਼)ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1929 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪੜਣ ਲਈ ਗਏ ਪਰ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਜਰਮਨ ਚਲੇ ਗਏ।ਜਰਮਨ ਵਿੱਚ ਲੋਹੀਆ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੜੇ ਤੇ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕਰਣ ਪਿਛੋਂ ਉਹਨਾ ਉਥੋਂ  ਹੀ 'ਲੂਣ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹ' ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1910]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>1pu4n8rszav5jh4fy0mm2nmwd323kyr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28123</id>
    <redirect title="ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809421</id>
      <parentid>148114</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T23:41:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</comment>
      <origin>809421</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ (ਲੇਖਕ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28267</id>
    <revision>
      <id>809417</id>
      <parentid>661498</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T19:19:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hundalsu</username>
        <id>7527</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਨਾਵਲ-ਲੜੀ */</comment>
      <origin>809417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4639" sha1="gccu1o50542uewvqoi4bfsgs0r0osm9" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name = ਜਗਦੀਸ਼ਚੰਦਰ 
| birth_date = {{Birth date|1930|11|24|df=y}}
| birth_place = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦਾ ਪਿੰਡ ਘੋੜੇ ਵਾਹਾ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ)
|death_date ={{death date|1996|04|10|1930|11|24|df=y}}
|death_place =
| occupation = {{ubl|ਨਾਵਲਕਾਰ|ਲੇਖਕ}}
| language = ਹਿੰਦੀ
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| education = ਐਮ ਏ 
| alma_mater = 
| notableworks = {{ubl|ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ|ਨਕਰਕੁੰਡ ਮੇਂ ਵਾਸ|ਜ਼ਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ|ਕਭੀ ਨ ਛੋੜੇ ਖੇਤ}}
}}
'''ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ''' (24 ਨਵੰਬਰ 1930 – 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1996) [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਉ੍ਰਦੂ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਲੇਖਕ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਪੰਜਾਬੀ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਤੇ ਨੇੜਲੀ ਝਾਤ ਪੁਆਉਂਦੇ ਨਾਵਲ ਹਨ। 
==ਜੀਵਨੀ==
ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਵੈਦ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਨਵੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਘੋੜੇ ਵਾਹਾ’ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਮੁਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਸੂਹੇ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ। ਉਥੋਂ ਹੀ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਐਮ ਏ ਕੀਤੀ।
==ਰਚਨਾਵਾਂ==
===ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲ===
*''ਯਾਦੋਂ ਕੇ ਪਹਾੜ''
*''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨ ਅਪਨਾ'' (1972)
*''ਆਧਾ ਪੁਲ''
*''ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਕਾਂਕਰ''
*''ਕਭੀ ਨ ਛੋੜੇ ਖੇਤ'' (1976)
*ਟੁੰਡਾ ਲਾਟ
*ਘਾਸ ਗੋਦਾਮ
*ਨਰਕ ਕੁੰਡ ਮੇਂ ਬਾਸ (1994)
*ਜਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ (2001) 
=== ਨਾਵਲ-ਲੜੀ===
''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ'', ''ਨਕਰਕੁੰਡ ਮੇਂ ਵਾਸ'' ਅਤੇ ''ਜ਼ਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ'' ਇੱਕੋ ਨਾਵਲ-ਲੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਪਰੰਤ ਪਹਿਲੀ ਚੁਥਾਈ ਸਦੀ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਉਲਝੀਆਂ ਤਾਣੀਆਂ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ'' ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਰਮੇਸ਼ ਕੁੰਤਲ ਮੇਘ ਨੇ ‘ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਖਿਆਰਿਆਂ’ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਤੇ ਵੀ ਐਨ ਢੁਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਹਰਿਜਨਾਂ ਦੀ ਨਰਕੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;हिंदी उपन्यासों में समाजवादी जन-चेतना-‘शब्दलोक’ अर्धवार्षिक शोध-पत्रिका के प्रथम अंक, जनवरी-जून-2011 में प्रकाशित&lt;/ref&gt;

=== '''ਅਨੁਵਾਦ:''' ===
ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਆਪਣਾ ਰੂਸੀ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਅਤੇ ਆਧਾ ਪੁਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |title=Jagdish Chandra |url=https://rajkamalprakashan.com/author/jagdish-chandra?srsltid=AfmBOorkkTLt8qfW7ycRhGkEfTNSebDx91RHj12SjhGn5tGIofunK1uE |access-date=May 30, 2025 |website=Rajkamal Parkashan}}&lt;/ref&gt;

=== ਇਨਾਮ: ===
ਸੰਨ 1981 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ (ਹਿੰਦੀ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ]]</text>
      <sha1>gccu1o50542uewvqoi4bfsgs0r0osm9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809418</id>
      <parentid>809417</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T19:22:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hundalsu</username>
        <id>7527</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਅਨੁਵਾਦ: */ an link added</comment>
      <origin>809418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4688" sha1="jtkijyn1rp5ke0bs9oegqbxo20x8gfc" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name = ਜਗਦੀਸ਼ਚੰਦਰ 
| birth_date = {{Birth date|1930|11|24|df=y}}
| birth_place = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦਾ ਪਿੰਡ ਘੋੜੇ ਵਾਹਾ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ)
|death_date ={{death date|1996|04|10|1930|11|24|df=y}}
|death_place =
| occupation = {{ubl|ਨਾਵਲਕਾਰ|ਲੇਖਕ}}
| language = ਹਿੰਦੀ
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| education = ਐਮ ਏ 
| alma_mater = 
| notableworks = {{ubl|ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ|ਨਕਰਕੁੰਡ ਮੇਂ ਵਾਸ|ਜ਼ਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ|ਕਭੀ ਨ ਛੋੜੇ ਖੇਤ}}
}}
'''ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ''' (24 ਨਵੰਬਰ 1930 – 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1996) [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਉ੍ਰਦੂ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਲੇਖਕ ਸਨ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਪੰਜਾਬੀ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਤੇ ਨੇੜਲੀ ਝਾਤ ਪੁਆਉਂਦੇ ਨਾਵਲ ਹਨ। 
==ਜੀਵਨੀ==
ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਵੈਦ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਨਵੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਘੋੜੇ ਵਾਹਾ’ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਮੁਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਸੂਹੇ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ। ਉਥੋਂ ਹੀ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਐਮ ਏ ਕੀਤੀ।
==ਰਚਨਾਵਾਂ==
===ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲ===
*''ਯਾਦੋਂ ਕੇ ਪਹਾੜ''
*''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨ ਅਪਨਾ'' (1972)
*''ਆਧਾ ਪੁਲ''
*''ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਕਾਂਕਰ''
*''ਕਭੀ ਨ ਛੋੜੇ ਖੇਤ'' (1976)
*ਟੁੰਡਾ ਲਾਟ
*ਘਾਸ ਗੋਦਾਮ
*ਨਰਕ ਕੁੰਡ ਮੇਂ ਬਾਸ (1994)
*ਜਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ (2001) 
=== ਨਾਵਲ-ਲੜੀ===
''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ'', ''ਨਕਰਕੁੰਡ ਮੇਂ ਵਾਸ'' ਅਤੇ ''ਜ਼ਮੀਨ ਅਪਨੀ ਤੋ ਥੀ'' ਇੱਕੋ ਨਾਵਲ-ਲੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਪਰੰਤ ਪਹਿਲੀ ਚੁਥਾਈ ਸਦੀ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਉਲਝੀਆਂ ਤਾਣੀਆਂ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ''ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਅਪਨਾ'' ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਰਮੇਸ਼ ਕੁੰਤਲ ਮੇਘ ਨੇ ‘ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਖਿਆਰਿਆਂ’ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਨਾਵਲ ਲੜੀ ਤੇ ਵੀ ਐਨ ਢੁਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਹਰਿਜਨਾਂ ਦੀ ਨਰਕੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;हिंदी उपन्यासों में समाजवादी जन-चेतना-‘शब्दलोक’ अर्धवार्षिक शोध-पत्रिका के प्रथम अंक, जनवरी-जून-2011 में प्रकाशित&lt;/ref&gt;

=== '''ਅਨੁਵਾਦ:''' ===
ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਧਰਤੀ ਧਨ ਨਾ ਆਪਣਾ ਰੂਸੀ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ [[iarchive:dharti-dhan-na-apna/page/3/mode/2up|ਪੰਜਾਬੀ]] ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ ਹੈ।  ਅਤੇ ਆਧਾ ਪੁਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |title=Jagdish Chandra |url=https://rajkamalprakashan.com/author/jagdish-chandra?srsltid=AfmBOorkkTLt8qfW7ycRhGkEfTNSebDx91RHj12SjhGn5tGIofunK1uE |access-date=May 30, 2025 |website=Rajkamal Parkashan}}&lt;/ref&gt;

=== ਇਨਾਮ: ===
ਸੰਨ 1981 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ (ਹਿੰਦੀ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ]]</text>
      <sha1>jtkijyn1rp5ke0bs9oegqbxo20x8gfc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਆਨੰਦਵਰਧਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28540</id>
    <revision>
      <id>809351</id>
      <parentid>616191</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:41:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11126" sha1="o7rbe2ug6nzjkcps8pkrrmqhnxiyuts" xml:space="preserve">{{Infobox philosopher
|name=ਆਨੰਦਵਰਧਨ
|image=
|birth_date= ਅੰਦਾਜ਼ਨ 820
|birth_place= [[ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਭਾਰਤ]]
|birth_name= 
|death_date= ਅੰਦਾਜ਼ਨ 890 
|death_place= [[ਭਾਰਤ]]
|influences= 
|school_tradition= ਧੁਨੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ
|honors= 
|quote=
|footnotes=
}}

'''ਆਨੰਦਵਰਧਨ''' ({{lang-sa| आनन्दवर्धन}} 820-890) [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਹਜ-ਸਾਸ਼ਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=आलोचना के सिद्धांत|last=चौहान|first=शिवदान सिंह|publisher=स्वराज प्रकाशन दिल्ली|year=2001|isbn=81-85999-35-X|location=delhi|pages=53|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਮੌਲਿਕ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਕ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਧ੍ਵਨੀਕਾਰ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਹੋਏ। ਉਹ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਸੂਤਰਬੱਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਚਾਰੀਆ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=ध्वनयालोक:|last=राय|first=डॉ. गड्गासागर|publisher=चौखम्भा संस्कृत भवन|year=|isbn=81-86937-71-4|location=वाराणसी|pages=|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਮਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ -

* ''ਵਿਸ਼ਮਬਾਣਲੀਲਾ''
* ''ਅਰਜੁਨਚਰਿਤ''
* ''ਦੇਵੀਸ਼ਤਕ''
* ''ਧੁਨਿਆਲੋਕ''
*ਤਤਵਾਲੋਕ&lt;ref&gt;{{Cite book|title=history of sanskrit poetics|year=1960|url=https://archive.org/details/dli.bengal.10689.12881|last=De|first=Sushil Kumar|publisher=FIRMA KLM PRIVATE LIMITED|isbn=|location=calcutta|pages=|quote=|via=}}&lt;/ref&gt;
== ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ==
ਆਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮਾਣ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ।ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਆਨੰਦ ਵਰਧਨ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਸਮਾਲੋਚਕ,ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸੀ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 'ਰਾਜਾਨਕ' ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 'ਨੋਣ' ਅਥਵਾ 'ਨੋਣੋਪਾਧਿਆਇ' ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ 'ਦੇਵੀਸ਼ਕਤ' ਦੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਨੋਣਸੁਤ' ਕਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ध्वन्यालोक:|last=आनन्दवर्धनाचार्य|first=आनन्दवर्धनाचार्य|publisher=चौखम्बा विद्याभवन|year=|isbn=|location=वाराणसी|pages=20|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ -

ਦੇਵਯਾ ਸਵਮੋਦ੍ਰਮਾਦਿਸ਼ਦੇਵੀਸ਼ਤਕਸਂਗਿਆ।

ਦੇਸ਼ਿਤਾਚੁਕਮਾਮਾਧਾਦਤੋ ਨੋਣਸੁਤੋ ਨੁਤਿਮ੍ ॥ ਕਾ0 ਮਾ0 ਨਵਮ: ਨਿ੍ਣਯ ਸਾ0

ਰਾਜਤਰੰਗਿਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਵੰਤੀਵਰਮਾ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ 850 ਈਸਵੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਅਵੰਤੀਵਰਮਾ ਦਾ ਸਮਾਂ 855-884 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਹਾਕਵੀ ਕਲਹਣ ‘ਰਾਜਤਰੰਗਿਣੀ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:&lt;poem&gt;ਮੁਕਤਾਕਣ: ਸ਼ਿਵਸਵਾਮੀ ਕਵਿਰਾਨੰਦਵਰਧਨ:।

ਪ੍ਰਥਾਂ ਰਤਨਾਕਰਸ਼ਚਾਗਾਤ੍ ਸਾੰਮ੍ਰਾਜਏऽਵੰਤੀਵਰਮਣ:।।&lt;/poem&gt;

== ਧੁਨੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਕ ==
ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਧੁਨੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦੇ ਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ &quot;ਜਿਥੇ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਆਪਣੇ ਆਮ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਉਤਾਂਹ ਉੱਠਕੇ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਅਨੋਖੇ ਵਿਅੰਗ ਅਰਥ ਨੂੰ ਜਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਕਾਵਿ ਧੁਨੀ ਕਾਵਿ ਹੈ।&quot; 
&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ|last=ਸ਼ਰਮਾ|first=ਪ੍ਰੋ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ|publisher=ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ|year=2017|isbn=978-81-302-0462-8|location=ਪਟਿਆਲਾ|pages=315|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦਾ 'ਧੁਨਿਆਲੋਕ' ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਕਾਵਿਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਧੁਨੀ-ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਉਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਆਨੰਦਵਰਤਨ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਸਰਵੋੱਚ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ। ਆਚਾਰੀਆ ਜਗਨਨਾਥ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ, &quot;ਧੁਨੀਕਾਰ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਿਕਾਂ ਦਾ ਮਾਰਕ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।&quot;

&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ध्वन्यालोक|last=उप्रती|first=थानेशचन्द्र|publisher=परिमल पब्लिकेशन्स|year=|isbn=|location=शक्ति नगर दिल्ली|pages=12|quote=|via=}}&lt;/ref&gt; ਆਨੰਦ ਵਰਧਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ 'ਪਾਣਿਨਿ ਮੁਨੀ' ਨੂੰ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ (ਦਰਸ਼ਨਸ਼ਾਸਤ੍ਰ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਚਾਰੀਆ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ।

==ਧ੍ਵਨਿਆਲੋਕ ==
ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਛੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧ੍ਵਨਿ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਤੱਵ ਹੈ। ਧ੍ਵਨੀਆਲੋਕ ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਅਧਾਰ ਭੂਤ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਨਾਮਾਂਤਰ ਵੀ ਹਨ- ਸਹ੍ਰਿਦਯਾਲੋਕ,ਕਾਵਯਾਲੋਕ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਧ੍ਵਨਿ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਝਾਤ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਉਦਯੋਤ੍ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿੱਚ 19,ਦੁਜੇ ਵਿੱਚ 33,ਤੀਜੇ ਵਿੱਚ 48, ਚੋਥੇ ਵਿੱਚ 17, ਕੁਲ 117 ਕਾਰਿਕਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਾਰਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਹਨ - ਵ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣ।

ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਰਚੰਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਧ੍ਵਨਿਆਲੋਕ ਵਿੱਚ ਧ੍ਵਨਿ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ ਕੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਭੁੱਤਾ ਦਰਸਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। 'ਧ੍ਵਨ' ਧਾਤੁ ਵਿੱਚ 'ਇ' ਪ੍ਰਤਯਯ ਲਗਣ ਨਾਲ 'ਧ੍ਵਨਿ' ਸ਼ਬਦ ਨਿਸੰਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਮ ਅਰਥ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਪਰ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਾਸਰਤਰਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪੰਜ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ—ਵਿਅੰਜਕ ਸ਼ਬਦ, ਵਿਅੰਜਕ ਅਰਥ, ਵਿਅੰਗ ਵਿਅੰਜਨਾ, ਵਿਆਪਾਰ, ਵਿਅੰਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਾਵਿ। ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਅਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।

ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਆ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਣੀਭੂਤ ਜਾਂ ਗੌਣ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਯਮਾਨ ਅਰਥ ਹੈ। ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਇਸ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਰਵਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਪੱਖ ਅਤੇ ਵਿਪੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਧਵਨਿਆਲੋਕ (ਪੰਜਾਬੀ ਰੁਪਾੰਤਰ)|last=ਆਨੰਦਵਰਧਨ|first=ਆਨੰਦਵਰਧਨ|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ|year=1992|isbn=|location=ਪਟਿਆਲਾ|pages=ਭੂਮਿਕਾ|quote=|via=}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>o7rbe2ug6nzjkcps8pkrrmqhnxiyuts</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29411</id>
    <revision>
      <id>809473</id>
      <parentid>613141</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:52:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1821" sha1="cy8p2xmy2fejj2cu9t95nvxydarzvzk" xml:space="preserve">'''ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ''', ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ]]: '''Time zone''') ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੇ ਜਿਸਦਾ ਕਾਨੂੰਨੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਨਕ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ ਦੀ ਹੱਦ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੱਦ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
[[File:World Time Zones Map.png|thumb|right|500px|ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ]]
ਸਾਰੇ ਸਮਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ [[ਸੰਯੋਜਤ ਵਿਆਪਕ ਸਮਾਂ]] (UTC), UTC−12:00 ਤੋਂ UTC+14:00 ਤੱਕ ਦੇ ਔਫਸੈੱਟ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਔਫਸੈੱਟ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਜ਼ੋਨ ਵਾਧੂ 30 ਜਾਂ 45 ਮਿੰਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਫਸੈੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਭਾਰਤ]], ਦੱਖਣੀ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਅਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਵਿੱਚ। ਉੱਚ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਸਾਲ ਲਈ [[ਚਾਨਣ ਬਚਾਊ ਸਮਾਂ]] ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਬਸੰਤ]] ਅਤੇ [[ਗਰਮੀ (ਰੁੱਤ)|ਗਰਮੀਆਂ]] ਦੌਰਾਨ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਜੋੜ ਕੇ।

* [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ - UTC+05:30
{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਮਾਂ]]</text>
      <sha1>cy8p2xmy2fejj2cu9t95nvxydarzvzk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫ਼ਕੀਰ ਕਾਦਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੇਦਿਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29447</id>
    <revision>
      <id>809301</id>
      <parentid>806957</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T15:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809301</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3759" sha1="7rcsjz8hwu8yhj03tel672wo6ajcznq" xml:space="preserve">{{Infobox saint
| name = ਫ਼ਕੀਰ ਕਾਦਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੇਦਿਲ
| image = Tomb of Bedil.jpeg
| imagesize = 
| alt = 
| caption = ਫ਼ਕੀਰ ਕਾਦਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੇਦਿਲ ਦਾ ਮਕਬਰਾ
| titles = '''فقير قادر بخش بيدل'''
|birth_date = 1815 (1231 ਹਿਜਰੀ)
|birth_place = [[ਰੋਹੜੀ]], [[ਸਿੰਧ]] [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]
|death_date = 15 ਜਨਵਰੀ 1873 (16 ਜ਼ੀ'ਕਾਦ 1289 ਹਿਜਰੀ)
|death_place =[[ਰੋਹੜੀ]]
| venerated_in = [[ਇਸਲਾਮ]], [[ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ]]
| influences =[[ਲਾਲ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਕਲੰਦਰ]], [[ਸ਼ਾਹ ਅਬਦੁਲ ਲਤੀਫ ਭਟਾਈ]], [[ਸਚਲ ਸਰਮਸਤ]] 
| influenced =[[Muhammad Mohsin Bekas|Bekas]], Nawab Ali Shah Sikayal, Qazi Baba, Baba Nebhraj, Paro Shah, Allah Bux Mast
| major_work =
| tradition = [[ਸ਼ਾਇਰੀ]], [[ਵਾਰਤਕ]]
}}

'''ਫ਼ਕੀਰ ਕਾਦਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੇਦਿਲ''' (1815–1873) ({{lang-sd|'''فقير قادر بخش بيدل''' }}) ਤਖੱਲਸ '''ਬੇਦਿਲ''' ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ, [[ਸੂਫ਼ੀ]] [[ਸ਼ਾਇਰ]] ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ। ਬੇਦਿਲ ਫ਼ਕੀਰ ਸਿੰਧ ਦੇ ਆਮ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਗਾਇਕ ਉਸ ਦੇ ਕਲਾਮ ਨੂੰ ਆਮ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.wichaar.com/news/248/ARTICLE/27792/2011-10-04.html |title=ਰਮਜ਼ ਵਜੂਦ ਵੰਜਾਵਣ ਦੀ: ਫ਼ਕੀਰ ਕਾਦਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੇਦਿਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਮ ਦੀ ਸੋਧ |access-date=2014-02-07 |archive-date=2013-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130910073159/http://wichaar.com/news/248/ARTICLE/27792/2011-10-04.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
ਉਹ [[ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਿੰਧੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]], [[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੰਧੀ, ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਹੈ।
==ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ==
;ਫ਼ਕੀਰ ਬੇਦਿਲ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ
;ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਪੀਰ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਮੈਂਡਾ।
;ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਹਾਦੀ ਰਹਬਰ ਮੈਂਡਾ।
;ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਹੈਦਰ ਸਫ਼ਦਰ ਮੈਂਡਾ।
;ਇਸ਼ਕ ਹੈ ਮੇਰੀ ਪੁਸ਼ਤ ਪਨਾਹ।
&lt;poem&gt;ਨਿਤ ਨਹਾਰੀਆਂ ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ਰਾਹਾਂ (ਰਹਾਉ)
ਪਾਰ ਦਰਯਾਹਾਂ ਰਾਂਝਨ ਸੁਣਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸਾਡੇ ਦੀਆਂ ਆਹਾਂ
ਰੈਨ ਅੰਧੇਰੀ ਨਦੀਆ ਡੂੰਘੀ, ਬੁਡੀਆਂ ਨੂੰ ਡੇਵੇ ਬਾਂਹਾਂ
ਦਰਦ ਮਾਹੀ ਦੇ ਦਿਲੜੀ ਨੀਤੀ, ਵਿਸਰ ਗਿਆ ਸਭ ਵਾਹਾਂ
ਪਾਰ ਅਰਸ਼ ਲੰਗ ਪੋਂਦੀਆਂ ਬੇਦਿਲ, ਦਰਦ ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਧਾਹਾਂ&lt;/poem&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੰਧੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]</text>
      <sha1>7rcsjz8hwu8yhj03tel672wo6ajcznq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ੌਕਤ ਸਿਦੀਕੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29563</id>
    <revision>
      <id>809592</id>
      <parentid>679305</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1815" sha1="3edaxqodaht7y3iczaygrbv8uh20cri" xml:space="preserve">'''ਸ਼ੌਕਤ ਸਿਦੀਕੀ''' (20 ਮਾਰਚ 1923 – 18 ਦਸੰਬਰ 2006&lt;ref&gt;[http://www.dawn.com/news/224071/writer-shaukat-siddiqui-passes-away Writer Shaukat Siddiqui passes away]&lt;/ref&gt;) [[ਉਰਦੂ]] ਦੇ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਨਾਵਲਕਾਰ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਨ।

==ਜੀਵਨ ਵੇਰਵੇ==
[[ਲਖਨਊ]] ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ 1946 ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ. ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ 1950 ਵਿੱਚ ਕਰਾਚੀ ਆ ਗਏ। ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ 1952 ਵਿੱਚ ਸੁਰਈਆ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਉਰਦੂ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਸਪਤਾਹਿਕ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਾਬਸਤਾ ਰਹੇ।

==ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ==
===ਨਾਵਲ===
* ''ਖ਼ੁਦਾ ਕੀ ਬਸਤੀ''
* ''ਕਮੀਨਗਾਹ'' (1956)
*''ਜੰਗਲੂਸ'' (1988) 
*''ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ'' (1990)
===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ===
*''ਤੀਸਰਾ ਆਦਮੀ'' (1952)
*''ਅੰਧੇਰੇ ਦਰ ਅੰਧੇਰੇ'' (1955)
*''ਰਾਤੋਂ ਕਾ ਸ਼ਹਰ'' (1956) 
* ''ਕੀਮੀਆਗਰ'' (1984)

== ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀ ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=ixmCacmywdw Geschicht iwwer säi Patios]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉਰਦੂ ਨਾਵਲਕਾਰ]]</text>
      <sha1>3edaxqodaht7y3iczaygrbv8uh20cri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29700</id>
    <revision>
      <id>809353</id>
      <parentid>636299</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:43:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5016" sha1="3mk9xgsev51wscn48jgh7a73jppfx4s" xml:space="preserve">{{Expert needed|ਵਿਸ਼ਾ ਮਾਹਿਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ}}

'''ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ''' ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਖੇਡਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਤੱਕ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਣ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸ਼ੋਂਕ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕਠੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਖੇਡਾਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਬੋਧਿਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸਚਿਤ ਖੇਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਮਰ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਖਰਤਾ ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੰਡਿਆ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕੋਮਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਖੇਡ ਸਮਗਰੀ ਵਿੱਚ ਸੋਟੀ,ਪੱਥਰ, ਰੱਸਾ, ਡੰਡਾ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਲੱਕੜ ਦਾ ਕੋਈ ਟੁੱਕੜਾ, ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਕਾਗਜ਼ ਆਦਿ ਚੀਜਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਮਨਪ੍ਰਚਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਖੇਡਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸੇਸ਼ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤੇ ਲਈ ਸੀਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਘੱਟ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਕਾਰਨ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ, ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਜਾਂ ਕਾਰਜ ਦੀ ਵਖਰਤਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | title=ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ | publisher=ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ | date=2010-2012 | accessdate=21 ਅਪਰੈਲ 2016 | author=ਡਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਡਾ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ | pages=76-77}}&lt;/ref&gt;।

 ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਹਨ:-

==ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ==

*[[ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ]]
*[[ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ]]
*[[ਖਿੱਦੋ ਖੂੰਡੀ]]
*[[ਕਾਵਾਂ ਘੋੜੀ]]
*[[ਸ਼ੱਕਰ ਭਿੱਜੀ]]
*[[ਕੜਕਾਲ੍ਹਾ ਲੱਕੜ]]
*[[ਬੰਟੇ(ਗੋਲੀਆਂ)]]
*[[ਪਿੱਠੂ]]
*[[ਡੰਡਾ ਡੁੱਕ]]
*[[ਢੱਕੁੱਲੀ]]

==ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂਖੇਡਾਂ==

*[[ਗੀਟੇ(ਰੋੜੇ)]]
*[[ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲੇ]]
*[[ਪੀਚੋ ਬੱਕਰੀ]]
*[[ਥਾਲ]]
*[[ਪੰਘੂੜਾ]]

==ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ==

*[[ਵੰਝੂ]]
*[[ਕਾਲਾ ਕੁੱਜਾ ਫੂਕਦਾ]]
*[[ਲੁਕਣ ਮੀਚੀ]]
*[[ਲੱਕੜ ਲੋਹਾ]]
*[[ਊਚ ਨੀਚ]]
*[[ਚੋਰ ਸ਼ਿਪਾਹੀ]]
*[[ਕਲੀ ਜੋਟਾ (ਲੋਕ-ਖੇਡ)|ਕਲੀ ਜੋਟਾ]]
*[[ਪੇਲ ਚੋਟ]]
*[[ਖਾਨ ਘੋੜੀ]]
*[[ਰੱਬ ਦੀ ਖੁੱਤੀ]]
*[[ਰਾਜੇ ਦੀ ਬੱਕਰੀ]]

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>3mk9xgsev51wscn48jgh7a73jppfx4s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30753</id>
    <revision>
      <id>809449</id>
      <parentid>538638</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:51:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]] ਨੂੰ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>538638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1627" sha1="qiev0llihjur2xvw0bqjo5x8402kefh" xml:space="preserve">{{ Infobox Film
 | name = ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ
 | image =Baiju-Bawra.jpg
 | image_size = 200 px
 | caption = ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦਾ ਪੋਸਟਰ
 | director = [[ਵਿਜੈ ਭੱਟ]]
 | producer = ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਿਕਚਰਸ
 | writer = ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਠਾਕੁਰ (ਕਹਾਣੀ) &lt;br&gt;ਆਰ ਐਸ ਚੌਧਰੀ (ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਸੰਸਕਰਣ ਅਤੇ ਪਟਕਥਾ) &lt;br&gt;ਜਿਆ ਸਰਹੱਦੀ (ਸੰਵਾਦ) 
 | dialogue = [[ਜਿਆ ਸਰਹੱਦੀ]]
 | starring = [[ਭਾਰਤ ਭੂਸ਼ਣ]], &lt;br&gt;[[ਮੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ]]
 | music = [[ਨੌਸ਼ਾਦ]] (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)&lt;br&gt; [[ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੂੰਨੀ]] (ਗੀਤਕਾਰ) 
 | cinematography = [[ਵੀ ਐਨ ਰੇੱਡੀ]]
 | editing = [[ਪ੍ਰਤਾਪ ਦਵੇ]]
 | distributor = 
 | released =[[1952]]
 | runtime = 165 ਮਿੰਟ
 | country = [[ਭਾਰਤ]]
 | award = 
 | language = [[ਹਿੰਦੀ]]
 | budget = 
 }}
'''''ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ''''' 1952 ਦੀ ਇੱਕ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ [[ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ]] ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਿਰਦੇਸਨ [[ਵਿਜੇ ਭੱਟ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ [[ਭਰਤ ਭੂਸ਼ਨ]] ਅਤੇ [[ਮੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ]] ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਤਾਰੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Sixty Years of Baiju Bawra|url=http://www.openthemagazine.com/article/cinema/sixty-years-of-baiju-bawra}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]</text>
      <sha1>qiev0llihjur2xvw0bqjo5x8402kefh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭੁਨਰਹੇੜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30933</id>
    <revision>
      <id>809435</id>
      <parentid>764814</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:13:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="401" sha1="47o2o3he8nndbh8rxggdgsev2h4cnvo" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''ਭੁਨਰਹੇੜੀ''', ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਟਿਆਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਤਹਿਸੀਲ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।

{{PunjabIN-geo-stub}}</text>
      <sha1>47o2o3he8nndbh8rxggdgsev2h4cnvo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>31484</id>
    <revision>
      <id>809470</id>
      <parentid>160062</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:49:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>160062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0" xml:space="preserve">{{ਚਰਚਾ ਸਿਰਲੇਖ}}</text>
      <sha1>mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>32792</id>
    <revision>
      <id>809598</id>
      <parentid>161370</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:15:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>161370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0" xml:space="preserve">{{ਚਰਚਾ ਸਿਰਲੇਖ}}</text>
      <sha1>mawijv26ieo8194pfbm9olgeisbu5g0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਤਿਅਜੀਤ ਰੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37443</id>
    <redirect title="ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809422</id>
      <parentid>166326</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T23:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</comment>
      <origin>809422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37445</id>
    <redirect title="ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809423</id>
      <parentid>166331</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T23:41:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</comment>
      <origin>809423</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38521</id>
    <revision>
      <id>809485</id>
      <parentid>537970</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:28:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3960" sha1="r2rf5238y5xnrcn095ip77yym8pywij" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name = ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
| official_name = 
| native_name = 
| native_name_lang = 
| settlement_type = [[Districts of Pakistan|District]]
| image_skyline = 
| imagesize = 
| image_alt = 
| image_caption = 
| image_map = Pakistan - Punjab - Bahawalpur.svg
| mapsize = 200px
| map_alt = 
| map_caption = Location of Bahawalpur District (highlighted in red) within Punjab.
| latd = |latm = |lats = |latNS = 
| longd = |longm = |longs = |longEW = 
| coordinates_type = 
| coordinates_display = 
| coordinates_display = ਦੇਸ਼ 
| subdivision_name = ਪਾਕਿਸਤਾਨ
| subdivision_type1 = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇ|ਸੂਬੇ]]
| subdivision_name1 = ਪੰਜਾਬ
| subdivision_type2 = ਰਾਜਧਾਨੀ
| subdivision_name2 = [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]]
| area_total_km2 = 24830
| population_as_of = 1998
| population_total = 2433091
| population_density_km2 = 
| timezone1 = [[Time in Pakistan|PST]]
| utc_offset1 = +5
| established_title = ਸਥਾਪਨਾ 
| established_date = 
| leader_title = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕੋਆਰਡੀਨੇਸ਼ਨ ਅਫਸਰ
| leader_name = Imran Sikandar
| leader_title1 =ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰ
| leader_name1 = Sohail Habib
| blank_name_sec1 = ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕੌਂਸਲ 
| blank_info_sec1 = 
| blank1_name_sec1 = ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
| blank1_info_sec1 = 5
| demographics1_title1 =ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ 
| demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]], ਅਤੇ [[ਉਰਦੂ]]
| website = www.bahawalpur.gov.pk
}}

'''ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ''' ([[ਉਰਦੂ]]: ضلع بہاول پور) [[ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)|ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। 1998 ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦੀ ਅਬਾਦੀ 2,433,091 ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 27.01% ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;[http://www.urckarachi.org/Population%20Table-5.htm Urban Resource Centre] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060513113007/http://www.urckarachi.org/Population%20Table-5.htm |date=2006-05-13 }}&lt;/ref&gt; ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ 24,830 ਕਿਲੋਮੀਟਰ² ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਲਗਭਗ ਦੋ-ਤਿਹਾਈ ਹਿੱਸਾ (16,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ²)

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਇਹ ਥਾਂ ਪਹਿਲੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਉਥੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ। 1748 ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਬਹਾਵਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਪਹਾਵਲਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਚ ਇਥੋਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਗਿਆ ਤੇ ਇੰਜ ਇਥੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਨਾ ਚੱਲ ਸਕਿਆ। 1857 ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲੇ ਸਨ। ਬਹਾਵਲ ਪੁਰ ਪਰ ਤਾਂਵੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਅੰਗ ਰਿਹਾ ਤੇ 14 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਗਿਆ।

ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਇਰਾਕ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਵੇ ਇਥੇ ਆਏ ਸਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]</text>
      <sha1>r2rf5238y5xnrcn095ip77yym8pywij</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦਾ ਅੰਗ-ਨਿਖੇੜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39069</id>
    <revision>
      <id>809480</id>
      <parentid>384258</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1096" sha1="hgwlh0h9qdvh301ijznfssb0r2hpgh8" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''[[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]] ਦਾ ਅੰਗ-ਨਿਖੇੜ''' 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੇ ਟਾਕਰੇ ਅਤੇ ਤਰਥੱਲੀਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚਲੇ ਸਿਆਸੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਮਗਰੋਂ ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸੰਘੀ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਸੰਘਟਕ ਗਣਰਾਜੀ ਦੇਸ਼ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਅਣ-ਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੇ ਕੌੜੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਨਸਲੀ ਯੂਗੋਸਲਾਵ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਸਰ [[ਬੋਸਨੀਆ ਅਤੇ ਹਰਜ਼ੇਗੋਵੀਨਾ|ਬੋਸਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਕ੍ਰੋਏਸ਼ੀਆ]] ਉੱਤੇ ਪਿਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}</text>
      <sha1>hgwlh0h9qdvh301ijznfssb0r2hpgh8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39670</id>
    <revision>
      <id>809406</id>
      <parentid>781145</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T11:18:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Д.Ильин</username>
        <id>50462</id>
      </contributor>
      <origin>809406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32632" sha1="gmc3ygfs6b28oiy7l4cqj1wo4ydoe2q" xml:space="preserve">[[Image:Benzyl acetate - functional groups and moieties.svg|thumb|150px|[[ਬੈਨਜ਼ਾਈਲ ਐਸੀਟੇਟ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਸਟਰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ (ਸੂਹੇ ਰੰਗ 'ਚ), ਇੱਕ ਐਸੀਟਾਈਲ ਅੱਧ (ਹਰੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੈਨਜ਼ੀਲਾਕਸੀ ਅੱਧ (ਸੰਤਰੀ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੰਡਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।]]

[[ਕਾਰਬਨੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ '''ਬਿਰਤੀਮੂਲਕ ਸਮੂਹ''' (ਹੋਰ ਨਾਂ '''ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ''' ਅਤੇ '''ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਸਮੂਹ''' ਹਨ) [[ਅਣੂ]]ਆਂ ਵਿਚਲੇ [[ਪਰਮਾਣੂ]]ਆਂ ਜਾਂ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਖ਼ਾਸ ਝੁੰਡਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਅਣੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ [[ਰਸਾਇਣਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ]] ਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਲਈ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਰਸਾਇਣਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਜਿਸ ਅਣੂ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਦਾ ਅਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ।&lt;ref&gt;[[Compendium of Chemical Terminology]] (IUPAC &quot;Gold Book&quot;) http://goldbook.iupac.org/F02555.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{JerryMarch}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਉਹਦੀ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਨੇੜਲੇ ਹੋਰ ਬਿਰਤੀਮੂਲਕ ਸਮੂਹ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ।

== ਆਮ ਬਿਰਤੀਮੂਲਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰਨੀ ==
ਹੇਠਾਂ ਆਮ ਬਿਰਤੀਮੂਲਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਫ਼ਾਰਮੂਲਿਆਂ ਵਿੱਚ R ਅਤੇ R' ਚਿੰਨ, ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਨਾਲ਼ ਲੱਗੀ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੰਬਾਈ ਵਾਲੀ [[ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ]] ਦੀ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀ ਲੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਝੁੰਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

=== ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ===

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:550px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਅਲਕੇਨ]]|| [[ਅਲਕੇਨ|ਅਲਕਾਈਲ]]
| R(CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;)&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H
| [[Image:Alkyl-(general)-skeletal.svg|75px|ਅਲਕਾਈਲ]]
| R|| -ਏਨ
| [[Image:Ethane-2D.png|75px|ਮੀਥੇਨ]]&lt;br&gt;[[ਈਥੇਨ]]
|-
| [[ਅਲਕੀਨ]]|| [[ਅਲਕੀਨ|ਅਲਕੀਨਾਈਲ]]
| R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;C=CR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:Alkene-2D-skeletal.svg|75px|Alkene]]
| ਅਲਕੀਨਾਈਲ-|| -ਈਨ
| [[Image:Ethylene.svg|75px|ethylene]]&lt;br&gt;[[ਐਥਲੀਨ]]&lt;br/&gt;''(ਈਥੀਨ)''
|-
| [[ਅਲਕਾਈਨ]]|| [[ਅਲਕਾਈਨ|ਅਲਕੀਨਾਈਲ]]
| RC≡CR'
| [[Image:Alkyne general.svg|100px|Alkyne]]
| ਅਲਕੀਨਾਈਲ-|| -ਆਈਨ
| [[Image:Acetylene-2D.svg|100px|acetylene]]&lt;br&gt;[[ਐਸਿਟਲੀਨ]]&lt;br/&gt;''(ਈਥਾਈਨ)''
|-
|-
| [[ਬੈਨਜ਼ੀਨ|ਬੈਨਜ਼ੀਨ ਉਤਪਤ]]
| [[ਫ਼ਿਨਾਈਲ]]
| RC&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;br /&gt;RPh
| [[Image:Phenyl-group.svg|75px|Phenyl]]
| ਫ਼ਿਨਾਈਲ-|| -ਬੈਨਜ਼ੀਨ
| [[Image:Cumene-skeletal.svg|45px|Cumene]]&lt;br /&gt;[[ਕਿਊਮੀਨ]]&lt;br/&gt;''(2-ਫ਼ਿਨਾਈਲਪ੍ਰੋਪੇਨ)''
|-
| [[ਟੌਲਵੀਨ|ਟੌਲਵੀਨ ਉਤਪਤ]]
| [[ਬੈਨਜ਼ਾਈਲ]]
| RCH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;&lt;br /&gt;RBn
| [[Image:Benzyl-group.svg|75px|Benzyl]]
| ਬੈਨਜ਼ਾਈਲ-
| 1-(''substituent'')ਟੌਲਵੀਨ
| [[Image:Benzyl-bromide-skeletal.svg|75px|Benzyl bromide]]&lt;br /&gt;[[ਬੈਨਜ਼ਾਈਲ ਬਰੋਮਾਈਡ]]&lt;br /&gt;''(α-ਬਰੋਮੋਟੌਲਵੀਨ)''
|-
|}
There are also a large number of branched or ring alkanes that have specific names, e.g., [[tert-butyl]], [[bornyl]], [[cyclohexyl]], etc.

Hydrocarbons may form charged structures: positively charged [[carbocation]]s or negative [[carbanion]]s. Carbocations are often named ''-um''. Examples are [[tropylium]] and [[triphenylmethyl]] cations and the [[cyclopentadienyl]] anion.

=== ਹੈਲੋਜਨਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ ===
Haloalkanes are a class of molecule that is defined by a carbon–[[halogen]] bond. This bond can be relatively weak (in the case of an iodoalkane) or quite stable (as in the case of a fluoroalkane). In general, with the exception of [[Fluorination|fluorinated]] compounds, haloalkanes readily undergo [[nucleophilic substitution]] reactions or [[elimination reaction]]s. The substitution on the carbon, the acidity of an adjacent proton, the solvent conditions, etc. all can influence the outcome of the reactivity.

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:550px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਹੈਲੋਅਲਕੇਨ]]|| [[ਹੈਲੋਜਨ|ਹੈਲੋ]]
| RX
| [[Image:Halide-group.svg|50px|Halide group]]
| halo-|| alkyl '''halide'''
| [[Image:Chloroethane-skeletal.png|75px|Chloroethane]]&lt;br&gt;[[ਕਲੋਰੋਈਥੇਨ]]&lt;br&gt;''(ਇਥਾਈਲ ਕਲੋਰਾਈਡ)''
|-
| [[ਫ਼ਲੋਰੋਅਲਕੇਨ]]|| [[ਫ਼ਲੋਰੀਨ|ਫ਼ਲੋਰੋ]]
| RF
| [[Image:Fluoro-group.svg|50px|Fluoro group]]
| fluoro-|| alkyl '''fluoride'''
| [[Image:Fluoromethane.svg|75px|Fluoromethane]]&lt;br&gt;[[ਫ਼ਲੋਰੋਮੀਥੇਨ]]&lt;br&gt;''(ਮਿਥਾਈਲ ਫ਼ਲੋਰਾਈਡ)''
|-
| [[ਕਲੋਰੋਅਲਕੇਨ]]|| [[ਕਲੋਰੀਨ|ਕਲੋਰੋ]]
| RCl
| [[Image:Chloro-group.svg|50px|Chloro group]]
| chloro-|| alkyl '''chloride'''
| [[Image:Chloromethane.svg|75px|Chloromethane]]&lt;br&gt;[[ਕਲੋਰੋਮੀਥੇਨ]]&lt;br&gt;''(ਮਿਥਾਈਲ ਕਲੋਰਾਈਡ)''
|-
| [[ਬਰੋਮੋਅਲਕੇਨ]]|| [[ਬਰੋਮੀਨ|ਬਰੋਮੋ]]
| RBr
| [[Image:Bromo-group.svg|50px|Bromo group]]
| bromo-|| alkyl '''bromide'''
| [[Image:Methyl bromide.svg|75px|Bromomethane]]&lt;br&gt;[[ਬਰੋਮੋਮੀਥੇਨ]]&lt;br&gt;''(ਮਿਥਾਈਲ ਬਰੋਮਾਈਡ)''
|-
| [[ਆਇਡੋਅਲਕੇਨ]]|| [[ਆਇਓਡੀਨ|ਆਇਡੋ]]
| RI
| [[Image:Alkyl iodide.svg|50px|Iodo group]]
| iodo-|| alkyl '''iodide'''
| [[Image:Iodomethane.svg|75px|Iodomethane]]&lt;br&gt;[[ਆਇਡੋਮੀਥੇਨ]]&lt;br&gt;''(ਮਿਥਾਈਲ ਆਇਓਡਾਈਡ)''
|-
|}

=== ਆਕਸੀਜਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ ===
Compounds that contain C-O bonds each possess differing reactivity based upon the location and [[orbital hybridisation|hybridization]] of the C-O bond, owing to the electron-withdrawing effect of sp-hybridized oxygen (carbonyl groups) and the donating effects of sp&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-hybridized oxygen (alcohol groups).
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:300px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਅਲਕੋਹਲ]]|| [[ਹਾਈਡਰਾਕਸਿਲ]]
| ROH
| [[Image:Hydroxy-group-bw.svg|60px|Hydroxyl]]
| hydroxy-|| '''-ol'''
| [[Image:Methanol-2D.png|70px|methanol]]&lt;br&gt;[[ਮੀਥਨੋਲ]]
|-
| [[ਕੀਟੋਨ]]|| [[ਕਾਰਬੋਨਿਲ]]
| RCOR'
| [[File:Ketone-group-2D-skeletal.svg|Ketone|75px]]
| -oyl- (-COR')&lt;br&gt;or&lt;br&gt;oxo- (=O)|| '''-ਓਨ'''
| [[Image:Butanone-structure-skeletal.png|75px|Butanone]]&lt;br /&gt;[[ਬਿਊਟਨੋਨ]]&lt;br&gt;''(ਮਿਥਾਈਲ ਇਥਾਈਲ ਕੀਟੋਨ)''
|-
| [[ਐਲਡੀਹਾਈਡ]]|| [[ਐਲਡੀਹਾਈਡ]]
| RCHO
| [[Image:Skeletal formula of an aldehyde group.svg|75px|Aldehyde]]
| formyl- (-COH)&lt;br&gt;or&lt;br&gt;oxo- (=O)|| '''-ਅਲ'''
| [[Image:Acetaldehyde-skeletal.svg|75px|acetaldehyde]]&lt;br&gt;[[ਐਸੀਟਲਡੀਹਾਈਡ]]&lt;br/&gt;''(ਈਥੇਨਲ)''
|-
| [[ਅਸਾਈਲ ਹੇਲਾਈਡ]]|| ਹੈਲੋਫ਼ੋਰਮਾਈਲ
| RCOX
| [[Image:Acyl-halide-skeletal2D.svg|75px|Acyl halide]]
| ਕਾਰਬੋਨੋਫ਼ਲੋਰੀਡੌਇਲ-&lt;br/&gt;ਕਾਰਬੋਨੋਕਲੋਰੀਡੌਇਲ-&lt;br/&gt;ਕਾਰਬੋਨੋਬਰੋਮੀਡੌਇਲ-&lt;br/&gt;ਕਾਰਬੋਨੋਆਇਡੋਡੌਇਲ-|| -ਔਇਲ '''ਹੇਲਾਈਡ'''
| [[Image:Acetyl-chloride.svg|75px|Acetyl chloride]]&lt;br /&gt;[[ਐਸੀਟਾਈਲ ਕਲੋਰਾਈਡ]]&lt;br/&gt;''(ਈਥੇਨੌਇਲ ਕਲੋਰਾਈਡ)''
|-
|[[ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਐਸਟਰ|ਕਾਰਬੋਨੇਟ]]
| [[ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਐਸਟਰ]]
| ROCOOR
| [[Image:Carbonate-group-skeletal.svg|75px|Carbonate]]
| (ਅਲਕੌਕਸੀਕਾਰਬੋਨਿਲ)ਆਕਸੀ-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਕਾਰਬੋਨੇਟ'''
| [[Image:Triphosgene-skeletal.png|90px|triphosgene]]&lt;br&gt;[[ਟਰਾਈਫ਼ੌਸਜੀਨ]]&lt;br/&gt;''(ਬਿਸ(ਟਰਾਈਕਲੋਰੋਮਿਥਾਈਲ) ਕਾਰਬੋਨੇਟ)''
|-
| [[ਕਾਰਬੌਕਸਿਲੀ ਤਿਜ਼ਾਬ|ਕਰਬਾਕਸੀਲੇਟ]]
| [[ਕਾਰਬੌਕਸੀਲੇਟ]]|| RCOO&lt;sup&gt;−&lt;/sup&gt;
| [[Image:Carboxylate-resonance-hybrid.svg|60px|Carboxylate]]&lt;br&gt;
[[Image:Carboxylate-canonical-forms.svg|75px|Carboxylate]]
| carboxy-|| -ਓਏਟ
| [[Image:Sodium-acetate-2D-skeletal.png|75px|Sodium acetate]]&lt;br /&gt;[[ਸੋਡੀਅਮ ਐਸੀਟੇਟ]]&lt;br /&gt;''(ਸੋਡੀਅਮ ਈਥੈਨੋਏਟ)''
|-
| [[ਕਾਰਬੌਕਸਿਲੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]
| [[ਕਾਰਬੌਕਸਿਲ]]|| RCOOH
| [[Image:Carboxylic-acid-skeletal.svg|75px|Carboxylic acid]]
| carboxy-|| -oic '''acid'''
| [[Image:Acetic-acid-2D-skeletal.svg|75px|Acetic acid]]&lt;br /&gt;[[ਐਸਟਿਕ ਤਿਜ਼ਾਬ]]&lt;br /&gt;''(ਈਥੈਨੋਇਕ ਤਿਜ਼ਾਬ)''
|-
| [[ਐਸਟਰ]]|| [[ਐਸਟਰ]]
| RCOOR'
| [[Image:Ester-skeletal.svg|Ester|75px]]
| alkanoyloxy-&lt;br&gt;or&lt;br&gt;alkoxycarbonyl|| ਅਲਕਾਈਲ ਅਲਕੈਨ'''ਓਏਟ'''
| [[Image:Ethyl butyrate.png|75px|Ethyl butyrate]]&lt;br&gt;[[ਇਥਾਈਲ ਬਿਊਟਰੇਟ]]&lt;br&gt;''(ਇਥਾਈਲ ਬਿਊਟੈਨੋਏਟ)''
|-
| [[ਮਿਥੌਕਸੀ]]|| [[ਮਿਥੌਕਸੀ]]
| ROCH3
| [[Image:Methoxy group.svg|75px|Methoxy]]
| ਮਿਥੌਕਸੀ-
|
|
|-
| [[ਕਾਰਬਨੀ ਪਰਾਕਸਾਈਡ|ਹਾਈਡਰੋਪਰਾਕਸਾਈਡ]]
| [[ਕਾਰਬਨੀ ਪਰਾਕਸਾਈਡ|ਹਾਈਡਰੋਪਰਾਕਸੀ]]
| ROOH
| [[Image:Hydroperoxide-group-2D.svg|75px|Hydroperoxy]]
| hydroperoxy-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਹਾਈਡਰੋਪਰਾਕਸਾਈਡ'''
| [[Image:Methyl-ethyl-ketone-peroxide-2D-skeletal.png|75px|Methyl ethyl ketone peroxide]]&lt;br /&gt;[[ਮਿਥਾਈਲ ਇਥਾਈਲ ਕੀਟੋਨ ਪਰਾਕਸਾਈਡ]]
|-
| [[ਕਾਰਬਨੀ ਪਰਾਕਸਾਈਡ|ਪਰਾਕਸਾਈਡ]]
| [[ਕਾਰਬਨੀ ਪਰਾਕਸਾਈਡ|ਪਰਾਕਸੀ]]
| ROOR
| [[Image:Peroxy-group.svg|75px|Peroxy]]
| ਪਰਆਕਸੀ-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਪਰਾਕਸਾਈਡ'''
| [[Image:Di-tert-butyl peroxide.svg|75px|Di-tert-butyl peroxide]]&lt;br /&gt;[[ਡਾਈ-ਟਰਟ-ਬਿਊਟਾਈਲ ਪਰਾਕਸਾਈਡ]]
|-
| [[ਈਥਰ]]|| [[ਈਥਰ]]
| ROR'
| [[Image:Ether-(general).svg|75px|Ether]]
| ਅਲਕਾਕਸੀ-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਈਥਰ'''
| [[Image:Diethyl ether chemical structure.svg|75px|Diethyl ether]]&lt;br&gt;[[ਡਾਈਇਥਾਈਲ ਈਥਰ]]&lt;br&gt;''(ਇਥਾਕਸੀਈਥੇਨ)''
|-
| [[ਹੈਮੀਐਸੀਟਲ]]|| [[ਹੈਮੀਐਸੀਟਲ]]
| RCH(OR')(OH)
| [[Image:Hemiacetal general.svg|75px|Hemiacetal]]
| ਅਲਕਾਕਸੀ -ਓਲ
| -ਅਲ ਅਲਕਾਈਲ '''ਹੈਮੀਐਸੀਟਲ'''
| 
|-
| [[ਹੈਮੀਕੀਟਲ]]|| [[ਹੈਮੀਕੀਟਲ]]
| RC(ORʺ)(OH)R'
| [[File:Hemiketal-2D-skeletal.png|75px|Hemiketal]]
| ਅਲਕਾਕਸੀ -ਓਲ
| -ਓਨ ਅਲਕਾਈਲ '''ਹੈਮੀਕੀਟਲ'''
| 
|-
| [[ਐਸੀਟਲ]]|| [[ਐਸੀਟਲ]]
| RCH(OR')(OR&quot;)
| [[Image:Generic Acetal.png|75px|Acetal]]
| ਡਾਈਅਲਕਾਕਸੀ-
| -ਅਲ ਡਾਈਅਲਕਾਈਲ '''ਐਸੀਟਲ'''
| 
|-
| [[ਕੀਟਲ]] (ਜਾਂ [[ਐਸੀਟਲ]])|| [[ਕੀਟਲ]] (ਜਾਂ [[ਐਸੀਟਲ]])
| {{nowrap|RC(OR&amp;#x02BA;)(OR&amp;#x2034;)R'}}
| [[File:Ketal-2D-skeletal.png|75px|Ketal]]
| ਡਾਈਅਲਕਾਕਸੀ-
| -ਵਨ ਡਾਈਅਲਕਾਈਲ '''ਕੀਟਲ'''
| 
|-
| [[ਆਰਥੋਐਸਟਰ]]|| [[ਆਰਥੋਐਸਟਰ]]
| {{nowrap|RC(OR')(OR&amp;#x02BA;)(OR&amp;#x2034;)}}
| [[File:Orthoester general structure.svg|75px|Orthoester]]
| ਟਰਾਈਅਲਕਾਕਸੀ-
| 
| 
|-
| [[ਹੈਟਰੋਸਾਈਕਲ]]|| [[ਮੈਥਲੀਨਡਾਈਆਕਸੀ]]
| {{nowrap|PhOCOPh}}
| [[File:Methylenedioxy skeletal.svg|75px|Methylenedioxy chemical structure.]]
| ਮੈਥਲੀਨਡਾਈਆਕਸੀ-
| -ਡਾਈਆਕਸੋਲ
| [[File:1,3-Benzodioxole.png|75px]]&lt;br&gt;[[1,3-ਬੈਨਜ਼ੋਡਾਈਆਕਸੋਲ|1,2-ਮੈਥਲੀਨਡਾਈਆਕਸੀਬੈਨਜ਼ੀਨ]]&lt;br/&gt;''(1,3-ਬੈਨਜ਼ੋਡਾਈਆਕਸੋਲ)''
|-
| [[ਆਰਥੋਕਾਰਬੋਨੇਟ ਐਸਟਰ]]|| [[ਆਰਥੋਕਾਰਬੋਨੇਟ ਐਸਟਰ]]
| {{nowrap|C(OR)(OR')(OR&amp;#x02BA;)(OR&amp;#x2033;)}}
| 
| ਟੈਟਰਾਅਲਕਾਕਸੀ-
| ''ਟੈਟਰਾਅਲਕਾਈਲ'' '''ਆਰਥੋਕਾਰਬੋਨੇਟ'''
| 
|}

=== ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ ===
Compounds that contain nitrogen in this category may contain C-O bonds, such as in the case of [[amide]]s.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:700px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਅਮਾਈਡ]]|| [[ਕਾਰਬਾਕਸੇਮਾਈਡ]]
| RCONR&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:Amide-(tertiary)-skeletal.svg|75px|Amide]]
| carboxamido-&lt;br&gt;or&lt;br&gt;carbamoyl-|| -ਅਮਾਈਡ
| [[Image:Acetamide skeletal.svg|75px|acetamide]]&lt;br&gt;[[ਐਸੀਟਾਮਾਈਡ]]&lt;br/&gt;''(ਈਥੇਨਅਮਾਈਡ)''
|-
| rowspan=&quot;4&quot;| [[ਅਮੀਨ]]
| [[ਅਮੀਨ|ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਮੀਨ]]
| RNH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:1°-amino-group.png|75px|Primary amine]]
| ਅਮੀਨੋ-|| -ਅਮੀਨ
| [[Image:Methylamine-2D.png|75px|methylamine]]&lt;br&gt;[[ਮਿਥਾਈਲਅਮੀਨ]]&lt;br/&gt;''(ਮੀਥੇਨਅਮੀਨ)''
|-
| [[ਅਮੀਨ|ਸੈਕੰਡਰੀ ਅਮੀਨ]]
| R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NH
| [[Image:Amine-(secondary).png|75px|Secondary amine]]
| ਅਮੀਨੋ-|| -ਅਮੀਨ
| [[Image:Dimethylamine-2D.png|75px|dimethylamine]]&lt;br&gt;[[ਡਾਈਮਿਥਾਈਲਅਮੀਨ]]
|-
| [[ਅਮੀਨ|ਟਰਸ਼ਰੀ ਅਮੀਨ]]
| R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;N
| [[Image:Amine-(tertiary).png|75px|Tertiary amine]]
| ਅਮੀਨੋ-|| -ਅਮੀਨ
| [[Image:Trimethylamine chemical structure.png|75px|trimethylamine]]&lt;br&gt;[[ਟਰਾਈਮਿਥਾਈਲਅਮੀਨ]]
|-
| [[ਕੁਆਟਰਨਰੀ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਟਾਇਨ|4° ਅਮੋਨੀਅਮ ਆਇਨ]]
| R&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;N&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;
| [[Image:Quaternary-ammonium-cation.svg|75px|Quaternary ammonium cation]]
| ਅਮੋਨੀਓ-|| -ਅਮੋਨੀਅਮ
| [[Image:Choline-skeletal.svg|150px|choline]]&lt;br&gt;[[ਕੋਲੀਨ]]
|-
|rowspan=&quot;4&quot;| [[ਇਮੀਨ]]
| [[ਇਮੀਨ|ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਕੀਟੀਮੀਨ]]
| RC(=NH)R'
| [[Image:Imine-(primary)-skeletal.svg|75px|Imine]]
| ਇਮੀਨੋ-|| -ਇਮੀਨ
| 
|-
| [[ਇਮੀਨ|ਸੈਕੰਡਰੀ ਕੀਟੀਮੀਨ]]
| RC(=NR'')R'
| [[Image:Imine-(secondary)-skeletal.svg|75px|Imine]]
| ਇਮੀਨੋ-|| -ਇਮੀਨ
| 
|-
| [[ਇਮੀਨ|ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਐਲਡਿਮੀਨ]]
| RC(=NH)H
| [[Image:Aldimine-(primary)-skeletal.svg|75px|Imine]]
| ਇਮੀਨੋ-|| -ਇਮੀਨ
| [[Image:Ethanimine skeletal.svg|150px|Ethanimine]]&lt;br&gt;[[ਈਥੇਨਿਮੀਨ]]
|-
| [[ਇਮੀਨ|ਸੈਕੰਡਰੀ ਐਲਡਿਮੀਨ]]
| RC(=NR')H
| [[Image:Aldimine-(secondary)-skeletal.svg|75px|Imine]]
| ਇਮੀਨੋ-|| -ਇਮੀਨ
| 
|-
| [[ਇਮਾਈਡ]]|| [[ਇਮਾਈਡ]]
| (RCO)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;NR'
| [[Image:Imide-group.svg|75px|Imide]]
| ਇਮਾਈਡੋ-
| -ਇਮਾਈਡ
| [[Image:Succinimide.svg|75px|Succinimide]]&lt;br&gt;[[ਸਕਸਿਨੀਮਾਈਡ]]&lt;br&gt;(ਪੀਰੋਲਿਡੀਨ-2,5-ਡਾਈਓਨ)
|-
| [[ਅਜ਼ਾਈਡ]]
| [[ਅਜ਼ਾਈਡ]]
| RN&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| [[Image:Azide-2D.svg|75px|Organoazide]]
| ਅਜ਼ਾਈਡੋ-|| ਅਲਕਾਈਲ '''ਅਜ਼ਾਈਡ'''
| [[Image:Phenyl azide-chemical.png|75px|Phenyl azide]]&lt;br/&gt;[[ਫ਼ਿਨਾਈਲ ਅਜ਼ਾਈਡ]]&lt;br/&gt;(ਅਜ਼ੀਡੋਬੈਨਜ਼ੀਨ)
|-
| [[ਐਜ਼ੋ ਯੋਗ]]
| [[ਐਜ਼ੋ ਯੋਗ|ਐਜ਼ੋ&lt;br /&gt;(ਡਾਈਇਮਾਈਡ)]]
| RN&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;R'
| [[Image:Azo-group.svg|75px|Azo.pngl]]
| ਐਜ਼ੋ-|| -ਡਾਇਆਜ਼ੀਨ
| [[Image:Methyl-orange-skeletal.png|150px|Methyl orange]]&lt;br/&gt;[[ਮਿਥਾਈਲ ਔਰਿੰਜ]]&lt;br/&gt;(p-ਡਾਈਮਿਥਾਈਲਅਮੀਨੋ-ਐਜ਼ੋਬੈਨਜ਼ੀਨਸਲਫ਼ੋਨਿਕ ਤਿਜ਼ਾਬ)
|- 
| rowspan=2|[[ਸਾਇਆਨੇਟ]]
| [[ਸਾਇਆਨੇਟ]]|| ROCN
| [[Image:Cyanate-group.svg|75px|Cyanate]]
| ਸਾਇਆਨੇਟੋ-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਸਾਇਆਨੇਟ'''
|[[Image:Methyl cyanate.svg|75px|Methyl cyanate]]&lt;br&gt;[[ਮਿਥਾਈਲ ਸਾਇਆਨੇਟ]]
|-
| [[ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟ]]|| RNCO
| [[Image:Isocyanate-group.svg|75px|Isocyanate]]
| ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟੋ-
| ਅਲਕਾਈਲ '''ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟ'''
| [[Image:Methyl-isocyanate.svg|75px|Methyl isocyanate]]&lt;br&gt;[[ਮਿਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਇਆਨੇਟ]]
|-
| [[ਨਾਈਟਰੇਟ]]|| [[ਨਾਈਟਰੇਟ]]
| RONO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:Nitrate-group-2D.svg|75px|Nitrate]]
| ਨਾਈਟਰਾਕਸੀ-|| 
ਅਲਕਾਈਲ '''ਨਾਈਟਰੇਟ'''
| [[Image:Amyl nitrate.svg|150px|Amyl nitrate]]&lt;br/&gt;[[ਅਮਾਈਲ ਨਾਈਟਰੇਟ]]&lt;br&gt;''(1-ਨਾਈਟਰਾਕਸੀਪੈਂਟੇਨ)''
|-
| rowspan=2|[[ਨਾਈਟਰਾਈਲ]] 
| [[ਨਾਈਟਰਾਈਲ]]
| RCN
| [[Image:Nitril (vzorec).svg|75px|Nitrile]]
| ਸਾਇਨੋ-
| ਅਲਕੇਨ'''ਨਾਈਟਰਾਈਲ'''&lt;br&gt;alkyl '''ਸਾਇਆਨਾਈਡ'''
| [[Image:Benzonitrile structure.png|75px|Benzonitrile]]&lt;br /&gt;[[ਬੈਨਜ਼ੋਨਾਈਟਰਾਈਲ]]&lt;br&gt;''(ਫ਼ਿਨਾਈਲ ਸਾਇਆਨਾਈਡ)''
|-
| [[ਆਈਸੋਨਾਈਟਰਾਈਲ]]|| RNC
| [[Image:Isocyanide-2D.png|75px|Isocyanide]]
| ਆਈਸੋਸਾਇਨੋ-
| ਅਲਕੇਨ'''ਆਈਸੋਨਾਈਟਰਾਈਲ'''&lt;br&gt;ਅਲਕਾਈਲ '''ਆਈਸੋਸਾਇਆਨਾਈਡ'''
| [[Image:Methyl isocyanide.svg|90px|Methyl isocyanide]]&lt;br /&gt;[[ਮਿਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਇਆਨਾਈਡ]]
|-
| [[ਨਾਈਟਰਾਈਟ]]|| [[ਨਾਈਟਰਾਈਟ|ਨਾਈਟਰੋਸਾਕਸੀ]]
| RONO
| [[Image:Nitrite-group-2D.svg|75px|Nitrite]]
| ਨਾਈਟਰੋਸਾਕਸੀ-||
ਅਲਕਾਈਲ '''ਨਾਈਟਰਾਈਟ'''
| [[Image:Amyl nitrite.svg|150px|Amyl nitrite]]&lt;br/&gt;[[ਆਈਸੋਅਮਾਈਲ ਨਾਈਟਰਾਈਟ]]&lt;br&gt;''(3-ਮਿਥਾਈਲ-1-ਨਾਈਟਰੋਸਾਕਸੀਬਿਊਟੇਨ)''
|-
| [[ਨਾਈਟਰੋ ਯੋਗ]]
| [[ਨਾਈਟਰੋ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ|ਨਾਈਟਰੋ]]
| RNO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:Nitro-group.svg|75px|Nitro]]
| ਨਾਈਟਰੋ-|| 
| [[Image:Nitromethane2.png|75px|Nitromethane]]&lt;br /&gt;[[ਨਾਈਟਰੋਮੀਥੇਨ]]
|-
| [[ਨਾਈਟਰੋਸੋ|ਨਾਈਟਰੋਸੋ ਯੋਗ]]
| [[ਨਾਈਟਰੋਸੋ]]|| RNO
| [[Image:Nitroso-compound-2D.svg|75px|Nitroso]]
| ਨਾਈਟਰੋਸੋ- (ਨਾਈਟਰੋਸਿਲ-)|| 
| [[Image:Nitrosobenzene.png|75px|Nitrosobenzene]]&lt;br /&gt;[[ਨਾਈਟਰੋਸੋਬੈਨਜ਼ੀਨ]]
|-
| [[ਪਿਰੀਡੀਨ|ਪਿਰੀਡੀਨ ਉਤਪਤ]]
| [[ਪਿਰੀਡੀਨ|ਪਿਰੀਡਾਈਲ]]
| RC&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;N
| 
[[Image:4-pyridyl.svg|75px|4-pyridyl group]]&lt;br&gt;
[[Image:3-pyridyl.svg|75px|3-pyridyl group]]&lt;br&gt;
[[Image:2-pyridyl.svg|75px|2-pyridyl group]]&lt;br&gt;
| 
4-ਪਿਰੀਡਾਈਲ&lt;br&gt;(ਪਿਰੀਡਿਨ-4-ਆਇਲ)

3-ਪਿਰੀਡਾਈਲ&lt;br&gt;(ਪਿਰੀਡਿਨ-3-ਆਇਲ)

2-ਪਿਰੀਡਾਈਲ&lt;br&gt;(ਪਿਰੀਡਿਨ-2-ਆਇਲ)
| -ਪਿਰੀਡੀਨ
| [[Image:Nicotine skeletal.svg|75px|Nicotine]]&lt;br /&gt;[[ਨਿਕੋਟੀਨ]]
|-
|}

===ਗੰਧਕ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ===
Compounds that contain sulfur exhibit unique chemistry due to their ability to form more bonds than oxygen, their lighter analogue on the periodic table. Substitutive nomenclature (marked as prefix in table) is preferred over functional class nomenclature (marked as suffix in table) for sulfides, disulfides, sulfoxides and sulfones.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:800px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਥਾਈਓਲ]]
| [[ਥਾਈਓਲ|ਸਲਫ਼ਹਾਈਡਰਾਈਲ]]
| RSH
| [[Image:Thiol-group.svg|75px|Sulfhydryl]]
| ਸਲਫ਼ਾਨਿਲ-&lt;br&gt;(-SH)
| -'''ਥਾਈਓਲ'''
| [[Image:Ethanethiol-skeletal.png|75px|Ethanethiol]]&lt;br /&gt;[[ਈਥੇਨੀਥਾਈਓਲ]]
|-
| [[ਸਲਫ਼ਾਈਡ]]&lt;br/&gt;([[ਥਾਇਓਈਥਰ]])
| [[ਸਲਫ਼ਾਈਡ]]
| RSR'
| [[Image:Sulfide-group-2D.svg|75px|Sulfide group]]
| ''ਬਦਲ'' ਸਲਫ਼ਾਨਾਈਲ-&lt;br&gt;(-SR')
| di(''ਬਦਲ'') '''ਸਲਫ਼ਾਈਡ'''
|&lt;br&gt;[[Image:Dimethyl sulfide structure.svg|130px|Dimethyl sulfide]]&lt;br&gt;&lt;br /&gt;[[(ਮਿਥਾਈਲਸਲਫ਼ਾਨਾਈਲ)ਮੀਥੇਨ]] (ਅਗੇਤਰ) or&lt;br/&gt;[[ਡਾਈਮਿਥਾਈਲ ਸਲਫ਼ਾਈਡ]] (ਪਿਛੇਤਰ)
|-
| [[ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਈਡ ਜੋੜ|ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਈਡ]]|| [[ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਈਡ]]
| RSSR'
| [[Image:Disulfide general formula.svg|75px|Disulfide]] 
| ''ਬਦਲ'' ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਨਾਈਲ-&lt;br&gt;(-SSR')
| di(''ਬਦਲ'') '''ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਈਡ'''
|&lt;br/&gt;[[Image:Dimethyl disulfide.PNG|130px|Dimethyl disulfide]]&lt;br&gt;&lt;br&gt;[[(ਮਿਥਾਈਲਡਾਈਸਲਫ਼ਾਨਾਈਲ)ਮੀਥੇਨ]] (ਅਗੇਤਰ) or&lt;br&gt;[[ਡਾਈਮਿਥਾਈਲ ਡਾਈਸਲਫ਼ਾਈਡ]] (ਪਿਛੇਤਰ)
|-
| [[ਸਲਫ਼ਾਕਸਾਈਡ]]
| [[ਸਲਫ਼ਾਕਸਾਈਡ|ਸਲਫ਼ੀਨਾਈਲ]]
| RSOR'
| [[Image:Sulfoxide-2D.svg|75px|Sulfinyl group]]
| -ਸਲਫ਼ੀਨਾਈਲ-&lt;br&gt;(-SOR')
| di(''ਬਦਲ'') '''ਸਲਫ਼ਾਕਸਾਈਡ'''
| [[Image:Dimethylsulfoxid.svg|130px|DMSO]]&lt;br /&gt;[[(ਮੀਥੇਨਸਲਫ਼ੀਨਾਈਲ)ਮੀਥੇਨ]] (ਅਗੇਤਰ) or&lt;br&gt;[[Dimethyl ਸਲਫ਼ਾਕਸਾਈਡ]] (ਪਿਛੇਤਰ)
|-
| [[ਸਲਫ਼ੋਨ]]
| [[ਸਲਫ਼ੋਨ|ਸਲਫ਼ੋਨਾਈਲ]]
| RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;R'
| [[Image:Sulfone-2D.svg|75px|Sulfonyl group]]
| -ਸਲਫ਼ੋਨਾਈਲ-&lt;br&gt;(-SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;R')
| di(''ਬਦਲ'') '''ਸਲਫ਼ੋਨ'''
| [[Image:DMSO2.svg|75px|Dimethyl sulfone]]&lt;br/&gt;[[(ਮੀਥੇਨਸਲਫ਼ੋਨਾਈਲ)ਮੀਥੇਨ]] (ਅਗੇਤਰ) or&lt;br&gt;[[ਡਾਈਮਿਥਾਈਲ ਸਲਫ਼ੋਨ]] (ਪਿਛੇਤਰ)
|-
| [[ਸਲਫ਼ੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]|| ਸਲਫ਼ੀਨੋ
| RSO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H
| [[Image:Sulfinic-acid-2D.svg|75px]]
| ਸਲਫ਼ੀਨੋ-&lt;br&gt;(-SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H)
| -'''ਸਲਫ਼ੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ'''
| [[Image:Hypotaurine.svg|75px|Hypotaurine]]&lt;br /&gt;[[2-ਅਮੀਨੋਈਥੇਨਸਲਫ਼ੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]
|-
| [[ਸਲਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]|| ਸਲਫ਼ੋ
| RSO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H
| [[Image:Sulfonic-acid.svg|75px|Sulfonyl group]]
| ਸਲਫ਼ੋ-&lt;br&gt;(-SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H)
| -'''ਸਲਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ'''
| [[Image:Benzenesulfonic-acid-2D-skeletal.png|75px|Benzenesulfonic acid]]&lt;br /&gt;[[ਬੈਨਜ਼ੀਨ ਸਲਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]
|-
| rowspan=2|[[ਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ]] 
| [[ਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ]]|| RSCN
| [[Image:Thiocyanate-group.svg|75px|Thiocyanate]]
| ਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟੋ-&lt;br&gt;(-SCN)
| ''ਬਦਲ'' '''ਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ'''
| [[Image:Phenyl thiocyanate.svg|100px|Phenyl thiocyanate]]&lt;br /&gt;[[ਫ਼ਿਨਾਈਲ ਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ]]
|-
| [[ਆਈਸੋਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ]]|| RNCS
| [[Image:Isothiocyanate-group.svg|75px|Isothiocyanate]]
| ਆਈਸੋਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟੋ-&lt;br&gt;(-NCS)
| ''ਬਦਲ'' '''ਆਈਸੋਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ'''
| [[Image:Allyl-isothiocyanate-2D-skeletal.png|100px|Allyl isothiocyanate]]&lt;br /&gt;[[ਅਲਾਈਲ ਆਈਸੋਥਾਇਓਸਾਇਆਨੇਟ]]
|-
| [[ਥਾਈਓਨ]]
| [[ਕਾਰਬੋਨੋਥਾਈਆਇਲ]]
| RCSR'
| [[Image:Thioketone-skeletal.svg|60px|Thione]]
| -ਥਾਈਆਇਲ-&lt;br/&gt;(-CSR')&lt;br/&gt;or&lt;br/&gt;ਸਲਫ਼ਾਨਾਇਲੀਡੀਨ-&lt;br&gt;(=S)
| -'''ਥਾਈਓਨ'''
| [[Image:Thiobenzophenone-2D-skeletal.png|75px|Diphenylmethanethione]]&lt;br /&gt;[[ਡਾਈਫ਼ਿਨਾਈਲਮੀਥੇਨਥਾਈਓਨ]]&lt;br/&gt;([[ਥਾਇਓਬੈਨਜ਼ੋਫ਼ਿਨੋਨ]])
|-
| [[ਥਾਇਅਲ]]
| [[ਕਾਰਬੋਨੋਥਾਈਆਇਲ]]
| RCSH
| [[Image:Thial-skeletal.svg|60px|Thial]]
| ਮੀਥੇਨਥਾਈਆਇਲ-&lt;br/&gt;(-CSH)&lt;br/&gt;or&lt;br/&gt;ਸਲਫ਼ਾਨਾਇਲੀਡੀਨ-&lt;br&gt;(=S)
| -'''ਥਾਇਅਲ'''
| 
|}

===ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਸ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ===
Compounds that contain phosphorus exhibit unique chemistry due to their ability to form more bonds than nitrogen, their lighter analogues on the periodic table.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;background: #ffffff; text-align: center;width:800px&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]]
! ਸਮੂਹ
! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ
! ਅਗੇਤਰ
! ਪਿਛੇਤਰ
! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਫ਼ਾਸਫ਼ੀਨ]]&lt;br&gt;([[ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਨ]])|| ਫ਼ਾਸਫ਼ੀਨੋ
| R&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;P
| [[Image:Phosphine-general.svg|75px|A tertiary phosphine]]
| ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਨਾਇਲ-|| -ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਨ
| [[Image:Methylpropylphosphane-skeletal.svg|75px|Methylpropylphosphane]]&lt;br /&gt;ਮਿਥਾਈਲਪ੍ਰੋਪਾਈਲਫ਼ਾਸਫ਼ੇਨ
|-
| [[ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]] 
| ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੋ
| RP(=O)(OH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| [[Image:Phosphonic-acid.svg|75px|Phosphono group]]
| ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੋ-
| ''ਬਦਲ'' '''ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ'''
| [[Image:Benzylphosphonic-acid-2D-skeletal.png|75px|Benzylphosphonic acid]]&lt;br /&gt;ਬੈਨਜ਼ਾਈਲਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ
|-
| rowspan=2| [[ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ]] 
| rowspan=2| ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ
| rowspan=2| ROP(=O)(OH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| rowspan=2| [[Image:Phosphate-group.svg|75px|Phosphate group]]
| rowspan=2| ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੋਆਕਸੀ-&lt;br&gt;or&lt;br&gt;''O''-ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੋ- (ਫ਼ਾਸਫ਼ੋ-)
| rowspan=2| ''ਬਦਲ'' '''ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ'''
| [[Image:G3P-2D-skeletal.png|75px|Glyceraldehyde 3-phosphate]]&lt;br /&gt;[[ਗਲਿਸਰਰੈਲਡੀਹਾਈਡ 3-ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ|ਗਲਿਸਰੈਲਡੀਹਾਈਡ 3-ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ]] (ਪਿਛੇਤਰ)
|-
| [[Image:Phosphocholine.png|75px|Phosphocholine]]&lt;br /&gt;''O''-ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਨੋਕੋਲੀਨ (ਅਗੇਤਰ)&lt;br&gt;([[ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਕੋਲੀਨ]])
|-
| rowspan=2|[[ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਡਾਈਐਸਟਰ ਜੋੜ|ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਡਾਈਐਸਟਰ]]
| rowspan=2|[[ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ]]
| rowspan=2|HOPO(OR)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| rowspan=2|[[Image:Phosphodiester-group.svg|75px|Phosphodiester]]
| rowspan=2|&lt;small&gt;[(ਅਲਕਾਕਸੀ)ਹਾਈਡਰਾਕਸੀਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਾਇਲ]ਆਕਸੀ-&lt;br&gt;or&lt;br&gt;''O''-[(ਅਲਕਾਕਸੀ)ਹਾਈਡਰਾਕਸੀਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਾਇਲ]-&lt;/small&gt;
| rowspan=2|ਡਾਈ(''ਬਦਲ'') ਹਾਈਡਰੋਜਨ '''ਫ਼ਾਸਫ਼ੇਟ'''&lt;br&gt;or&lt;br&gt;ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰੀ ਤਿਜ਼ਾਬ ਡਾਈ(''ਬਦਲ'') '''ਐਸਟਰ'''
| [[ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ.]]
|-
| &lt;small&gt;''O''‑[(2‑ਗੁਆਨੀਡੀਨੋਇਥਾਕਸੀ)ਹਾਈਡਰਾਕਸੀਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਾਇਲ]‑{{Smallcaps|l}}‑ਸਿਰੀਨ&lt;/small&gt; (ਅਗੇਤਰ)&lt;br&gt;([[ਲੌਂਬਰੀਸੀਨ]])
|}

===ਬੋਰਾਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੂਹ===
Compounds containing boron exhibit unique chemistry due to their having partially filled octets and therefore acting as [[Lewis acid]]s.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[ਰਸਾਇਣਕ ਟੋਲੀ]] !! ਸਮੂਹ !! ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ !! ਬਣਤਰੀ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ !! ਅਗੇਤਰ !! ਪਿਛੇਤਰ !! ਮਿਸਾਲ
|-
| [[ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]|| ਬੋਰਾਨੋ|| RB(OH)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;|| [[Image:Boronic-acid-2D.svg|70px]]|| ਬੋਰਾਨੋ-|| ''ਬਦਲ'' '''ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ'''|| [[Image:Bortezomib.svg|175px|Bortezomib]] &lt;br /&gt;[[ਬੋਰਟੇਜ਼ੋਮਿਬ]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([(1R)-3-ਮਿਥਾਈਲ-1-({(2S)-3-ਫ਼ਿਨਾਈਲ-2-[(ਪਿਰਾਜ਼ੀਨ-2-ਆਇਲਕਾਰਬੋਨਾਇਲ)ਅਮੀਨੋ]ਪ੍ਰੋਪਾਨਾਇਲ}ਅਮੀਨੋ)ਬਿਊਟਾਈਲ]ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ)&lt;/small&gt;
|-
| [[ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ#ਬੋਰਾਨੀ ਐਸਟਰ|ਬੋਰੋਨੀ ਐਸਟਰ]]|| Boronate|| RB(OR)&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;|| [[Image:Boronate-ester-2D.svg|70px]]|| O-[ਬਿਸ(ਅਲਕਾਕਸੀ)ਅਲਕਾਈਲਬੋਰਾਨਾਇਲ]-|| ''ਬਦਲ'' '''ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ''' ਡਾਈ(''ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਡਾਈਐਸਟਰ'') '''ਐਸਟਰ'''|| 
|-
| [[ਬੋਰੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ]]|| ਬੋਰੀਨੋ|| R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BOH|| [[Image:Borinic-acid-2D.svg|70px]]|| ਹਾਈਡਰਾਕਸੀਬੋਰੀਨੋ-|| ਡਾਈ(''ਬਦਲ'') '''ਬੋਰੀਨਿਕ ਤਿਜ਼ਾਬ'''|| 
|-
| [[ਬੋਰਾਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ#ਬੋਰੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਐਸਟਰ|ਬੋਰੀਨੀ ਐਸਟਰ]]|| Borinate|| R&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;BOR|| [[Image:Borinate-ester-2D.svg|70px]]|| O-[ਅਲਕਾਕਸੀਡਾਈਅਲਕਾਈਲਬੋਰੋਨਾਇਲ]-|| ਡਾਈ(''ਬਦਲ'') '''ਬੋਰੀਨੀ ਤਿਜ਼ਾਬ''' ''ਬਦਲ'' '''ਐਸਟਰ'''|| 
|}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
* [http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/ ਆਈਯੂਪੈਕ ਨੀਲੀ ਕਿਤਾਬ (ਕਾਰਬਨੀ ਨਾਮਕਰਨ)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110608140820/http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/ |date=2011-06-08 }}
* [http://www.iupac.org/reports/provisional/abstract04/RB-prs310804/TableVII-3.04.pdf ਆਈਯੂਪੈਕ ਲੀਗੰਡਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਰੂਪ] (ਪੀ.ਡੀ.ਐੱਫ਼.)
* [http://www.iucr.org/__data/iucr/cifdic_html/1/cif_core.dic/Ichemical_formula_moiety.html _chemical_formula_moiety in CIF dictionary]
* [http://www.organic-reaction.com/organic-synthesis/functional-group-synthesis/ ਬਿਰਤੀਮੂਲਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120907042512/http://www.organic-reaction.com/organic-synthesis/functional-group-synthesis/ |date=2012-09-07 }} organic-reaction.com ਤੋਂ

{{ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ}}
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਮੂਹ]]</text>
      <sha1>gmc3ygfs6b28oiy7l4cqj1wo4ydoe2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40079</id>
    <revision>
      <id>809554</id>
      <parentid>578687</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:46:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਧਰਮਰਾਜ]] ਨੂੰ [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>578687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1746" sha1="gszps7u42fqn6wxjrff6ha6wavwcvd1" xml:space="preserve">{{ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ}}
'''ਧਰਮਰਾਜ''' ਜਾਂ '''ਦੀਨੀ ਹਕੂਮਤ''' (ਹੋਰ ਨਾਂ '''ਧਰਮਤੰਤਰ''', '''ਈਸ਼ਵਰਤੰਤਰ''' ਹਨ) ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਹਦੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਟੋਲੀ ਦੀ ਮੱਤ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦਿਆਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theocracy|title=Theocracy; Dictionary – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary |publisher=Merriam-webster.com |date=2007-04-25 |accessdate=2009-08-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |title=&quot;Theocracy - The rule of law is derived from religious doctrine and its decrees are absolute. This type of government is evidenced by a strict Islamic state (a rule of law under the religious code of the Islamic religion).&quot; |access-date=2014-05-20 |archive-date=2012-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120425013732/http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.reasoned.org/glossary.htm &quot;theocracy - Rule by religion. A government that is based on theistic beliefs. Iran is a theocracy. As well was ancient India, in some forms of Hinduism.&quot;]&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ]]</text>
      <sha1>gszps7u42fqn6wxjrff6ha6wavwcvd1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809556</id>
      <parentid>809554</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2300" sha1="i0j2e18qv7c93exom9qn4k7c94wzgfe" xml:space="preserve">[[File:Augusto_come_giove,_00-50_dc_circa.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Augusto_come_giove,_00-50_dc_circa.JPG|thumb|'''ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ''' ਔਗਸਟਸ ਜੁਪੀਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਦੰਡ ਅਤੇ ਚੱਕਰ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ (ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਧ)]]
{{ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ}}
'''ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ''' ਜਾਂ '''ਦੀਨੀ ਹਕੂਮਤ''' (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: '''Theocracy'''; ਹੋਰ ਨਾਂ '''ਧਰਮਤੰਤਰ''', '''ਈਸ਼ਵਰਤੰਤਰ''') [[ਸਰਕਾਰ]] ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਹਦੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਟੋਲੀ ਦੀ ਮੱਤ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theocracy|title=Theocracy; Dictionary – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary |publisher=Merriam-webster.com |date=2007-04-25 |accessdate=2009-08-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |title=&quot;Theocracy - The rule of law is derived from religious doctrine and its decrees are absolute. This type of government is evidenced by a strict Islamic state (a rule of law under the religious code of the Islamic religion).&quot; |access-date=2014-05-20 |archive-date=2012-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120425013732/http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.reasoned.org/glossary.htm &quot;theocracy - Rule by religion. A government that is based on theistic beliefs. Iran is a theocracy. As well was ancient India, in some forms of Hinduism.&quot;]&lt;/ref&gt; ਇਹ [[ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ]]</text>
      <sha1>i0j2e18qv7c93exom9qn4k7c94wzgfe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809559</id>
      <parentid>809556</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:59:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2342" sha1="4l9xfrk157d36i8s14idbwsxi3ur094" xml:space="preserve">[[File:Augusto_come_giove,_00-50_dc_circa.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Augusto_come_giove,_00-50_dc_circa.JPG|thumb|'''ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ''' ਔਗਸਟਸ ਜੁਪੀਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਰਾਜਦੰਡ ਅਤੇ ਚੱਕਰ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ (ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਧ)]]
{{ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ}}
'''ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ''' ਜਾਂ '''ਦੀਨੀ ਹਕੂਮਤ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Theocracy'''; ਹੋਰ ਨਾਂ '''ਧਰਮਤੰਤਰ''', '''ਈਸ਼ਵਰਤੰਤਰ''') [[ਸਰਕਾਰ]] ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਹਾਕਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਹਦੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਧਰਮ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਟੋਲੀ ਦੀ ਮੱਤ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theocracy|title=Theocracy; Dictionary – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary |publisher=Merriam-webster.com |date=2007-04-25 |accessdate=2009-08-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |title=&quot;Theocracy - The rule of law is derived from religious doctrine and its decrees are absolute. This type of government is evidenced by a strict Islamic state (a rule of law under the religious code of the Islamic religion).&quot; |access-date=2014-05-20 |archive-date=2012-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120425013732/http://www.ethosofliberty.com/deliquo.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.reasoned.org/glossary.htm &quot;theocracy - Rule by religion. A government that is based on theistic beliefs. Iran is a theocracy. As well was ancient India, in some forms of Hinduism.&quot;]&lt;/ref&gt; ਇਹ [[ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ]] ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ]]</text>
      <sha1>4l9xfrk157d36i8s14idbwsxi3ur094</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਧਰਮਤੰਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40080</id>
    <redirect title="ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ" />
    <revision>
      <id>809647</id>
      <parentid>180124</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T12:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਧਰਮਰਾਜ]] to [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]]</comment>
      <origin>809647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]]</text>
      <sha1>hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੀਨੀ ਹਕੂਮਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40081</id>
    <redirect title="ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ" />
    <revision>
      <id>809648</id>
      <parentid>180126</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T12:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਧਰਮਰਾਜ]] to [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]]</comment>
      <origin>809648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]]</text>
      <sha1>hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਜ਼ਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40994</id>
    <revision>
      <id>809477</id>
      <parentid>287763</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:00:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3911" sha1="7unuba5zml9iqdae7zuqmlwxmwtnz4v" xml:space="preserve">'''ਸਜ਼ਾ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Punishment''') ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂ [[ਕਾਨੂੰਨ]] ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ। ਸਜ਼ਾ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਣਚਾਹੇ ਜਾਂ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਥੋਪਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਅਥਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{Citation |last=Edwards |first=Jonathan |title=The salvation of all men strictly examined: and the endless punishment of those who die impenitent : argued and defended against the objections and reasonings of the late Rev. Doctor Chauncy, of Boston; in his book entitled &quot;The Salvation of all Men,&quot; &amp;c |date=1824 |pages=157 |publisher=C. Ewer and T. Bedlington, 1824}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Bingham|first=Joseph|date=1712|title=Volume 1 of A Scholastical History Of The Practice of the Church In Reference to the Administration of Baptism By Laymen|journal=A Scholastical History of the Practice of the Church in Reference to the Administration of Baptism by Laymen|publisher=Knaplock, 1712|volume=1|pages=25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Grotius|first=Hugo|date=1715|title=H. Grotius of the Rights of War and Peace: In Three Volumes: in which are Explain'd the Laws and Claims of Nature and Nations, and the Principal Points that Relate Either to Publick Government, Or the Conduct of Private Life: Together with the Author's Own Notes: Done Into English..., Volume 2|journal=H. Grotius of the Rights of War and Peace: In Three Volumes: In Which Are Explain'd the Laws and Claims of Nature and Nations, and the Principal Points That Relate Either to Publick Government, or the Conduct of Private Life: Together with the Author's Own Notes: Done into English by Several Hands: With the Addition of the Author's Life by the Translators: Dedicated to His Royal Highness the Prince of Wales, Hugo Grotius|publisher=D. Brown..., T. Ward..., and W. Meares, 1715|volume=2|pages=524}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Casper|first=Johann Ludwig|date=1864|title=A Handbook of the practice of forensic medicine v. 3 1864|journal=A Handbook of the Practice of Forensic Medicine|publisher=New Sydenham Society|volume=3|pages=2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=J|first=Lubbock|date=1882|title=The origin of civilisation and the primitive condition of man: Mental and social condition of savages (4th ed.).|chapter=Laws|chapter-url=https://doi.org/10.1037/13470-010|pages=443–480|doi=10.1037/13470-010}}&lt;/ref&gt; - ਬਾਲ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ - ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਣਚਾਹੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Lee Hansen|first=Marcus|date=1918|title=Old Fort Snelling, 1819-1858|journal=Mid-America Series|publisher=State Historical Society of Iowa, 1918|pages=124}}&lt;/ref&gt; ਇਹ [[ਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਲਾਗੂ ਕਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਜ਼ਾ [[ਜੁਰਮਾਨਾ|ਜਰਮਾਨੇ]], ਦੰਡ ਅਤੇ [[ਕੈਦੀ|ਕੈਦ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Is restorative justice punishment&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Gade|first1=Christian B. N.|year=2020|title=Is restorative justice punishment?|journal=Conflict Resolution Quarterly|volume=38|issue=3|pages=127–155|doi=10.1002/crq.21293|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਾਨੂੰਨ]]</text>
      <sha1>7unuba5zml9iqdae7zuqmlwxmwtnz4v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਸ਼ਹਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41201</id>
    <revision>
      <id>809311</id>
      <parentid>590109</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T16:38:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>809311</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5284" sha1="96hkl7i9zqrnu7gd5vayhpv8e5srt9e" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
 |official_name = ਮਸ਼ਹਦ
 |native_name = {{lang|fa|مشهد}}
 |nickname = 
 |former_name = ਸਨਬਦ (ਪਿੰਡ) - ਤੂਸ ਵੀ (ਸ਼ਹਿਰ)
 |motto = ਸੁਰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ (ਸ਼ਹਿਰ-ਏ ਬਹਿਸ਼ਤ)
 {{multiple image
|perrow = 1/2/2/1
|border = infobox
|total_width = 300
|image1 = Aerial View of Koohsangi street, Mashhad, Iran.png
|caption1 = Koohsangi Street in Mashhad
|image2 = Tomb-of-Ferdowsi آرامگاه-فردوسی Davoud-Davoudi 1.jpg
|caption2 = [[Tomb of Ferdowsi]]
|image3 = Mooze Naderi.jpg
|caption3 = [[Tomb of Nader Shah]]
|image4 = LostFile JPG 258848138.jpg
|caption4 = [[Haruniyeh Dome]]
|image5 = مسجد گوهرشاد از بست شیخ طوسی - panoramio.jpg
|caption5 = [[Goharshad Mosque]]
|image6 = ImamReza(A).jpg
|caption6 = [[Imam Reza shrine]]
}}
 |image_flag = 
 |image_seal = Mashhad government logo.svg
 |image_map =
 |mapsize =
 |map_caption = Mašhade moqadas
 |latd = 36 |latm=18 |lats= |latNS = N
 |longd = 59 |longm=36 |longs= |longEW = E
 |coordinates_display = inline
 |pushpin_map = ਇਰਾਨ &lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 |pushpin_label_position = bottom &lt;!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none --&gt;
 |pushpin_map_caption = [[ਇਰਾਨ]] ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹਦ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ
 |pushpin_mapsize =
 |coordinates_region = IR
 |subdivision_type = ਦੇਸ਼
 |subdivision_name = {{ਝੰਡਾ|ਇਰਾਨ}}
 |subdivision_type1 = [[ਇਰਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇ|ਸੂਬਾ]]
 |subdivision_name1 = [[ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬਾ|ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ]]
 |subdivision_type2 = ਕਾਊਂਟੀ
 |subdivision_name2 = ਮਸ਼ਹਦ
 |subdivision_type3 = [[ਬਖ਼ਸ਼]]
 |subdivision_name3 = ਕੇਂਦਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
 |leader_title = ਸ਼ਹਿਰਦਾਰ
 |leader_name = ਸੌਲਤ ਮੁਰਤਜ਼ਵੀ
 |established_title = ਮਸ਼ਹਦ-ਸਨਬਦ-ਤੂਸ
 |established_date = 818 ਈਸਵੀ
 |area_magnitude =
 |area_total_km2 = 850
 |area_total_sq_mi
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Local Government Profile|url=http://www.unisdr.org/campaign/resilientcities/cities/view/1062|publisher=United Nations Office for Disaster Risk Reduction|accessdate=4 February 2014|archive-date=22 ਫ਼ਰਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222003048/http://www.unisdr.org/campaign/resilientcities/cities/view/1062|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; |area_land_km2 =
 |area_land_sq_mi =
 |area_water_km2 =
 |area_water_sq_mi =
 |area_water_percent =
 |area_urban_km2 =
 |area_urban_sq_mi =
 |area_metro_km2 = 3946
 |area_metro_sq_mi =
 |population_total = 3,069,941 (ਮਹਾਂਨਗਰੀ)&lt;br/&gt;2,772,287 (ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ)&lt;br/&gt;(2011 ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ)&lt;ref name=&quot;amar.org.ir&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2014-07-14 |archive-date=2012-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121113212929/http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
 |population_as_of = 2010
 |population_blank1_title = ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਅਬਾਦੀ ਦਰਜਾ
 |population_blank1 = ਦੂਜਾ
 |population_note = ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ 2 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀ&lt;ref name=&quot;Imam Reza&quot;&gt;{{cite web
| url = http://www.sacredsites.com/middle_east/iran/mashad.htm
| title = Sacred Sites: Mashhad, Iran
| accessdate = 2006-03-13
| last =
| first =
| date =
| publisher = sacredsites.com
}}&lt;/ref&gt;
 |population_metro =
 |population_urban =
 |population_density_km2 =
 |population_density_sq_mi =
 |population_demonym = ਮਸ਼ਹਦੀ, ਮਸ਼ਦੀ, ਮਸ਼ਾਦੀ (ਗੈਰ-ਰਸਮੀ)
 |timezone = [[ਇਰਾਨ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IRST]]
 |utc_offset = +03:30
 |timezone_DST = [[ਇਰਾਨ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IRDT]]
 |utc_offset_DST = +04:30
 |elevation_m = 985
 |elevation_ft =
 |website = [http://www.mashhad.ir/ www.mashhad.ir]
 |footnotes =
}}
'''ਮਸ਼ਹਦ''' ({{lang-fa|مشهد}} ; {{audio|Fa-ir-mashhad_(1).ogg|listen}}) [[ਇਰਾਨ]] ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ [[ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬਾ|ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬੇ]] ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ [[ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਕੋਲ਼ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹਦੀ ਅਬਾਦੀ 2,772,287 ਸੀ।&lt;ref name=&quot;amar.org.ir&quot;/&gt; ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ [[ਰੇਸ਼ਮ ਸੜਕ]] ਉਤਲਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਨਖ਼ਲਿਸਤਾਨ ਸੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਕਾਮਨਜ਼|Mashhad|ਮਸ਼ਹਦ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]</text>
      <sha1>96hkl7i9zqrnu7gd5vayhpv8e5srt9e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809313</id>
      <parentid>809311</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T16:44:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Charan Gill</username>
        <id>4603</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>809313</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5414" sha1="rbuabc19zqdjikx7o7r0uof2zm0rl5i" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
 |official_name = ਮਸ਼ਹਦ
 |native_name = {{lang|fa|مشهد}}
 |nickname = 
 |former_name = ਸਨਬਦ (ਪਿੰਡ) - ਤੂਸ ਵੀ (ਸ਼ਹਿਰ)
 |motto = ਸੁਰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ (ਸ਼ਹਿਰ-ਏ ਬਹਿਸ਼ਤ)
 {{multiple image
|perrow = 1/2/2/1
|border = infobox
|total_width = 300
|image1 = Aerial View of Koohsangi street, Mashhad, Iran.png
|caption1 =ਮਸ਼ਹਦ ਦੀ ਕੋਹਸੰਗੀ ਸਟਰੀਟ
|image2 = Tomb-of-Ferdowsi آرامگاه-فردوسی Davoud-Davoudi 1.jpg
|caption2 = [[ਫ਼ਰਦੌਸੀ ਦਾ ਮਕਬਰਾ]]
|image3 = Mooze Naderi.jpg
|caption3 = [[ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ]]
|image4 = LostFile JPG 258848138.jpg
|caption4 = [[Haruniyeh Dome]]
|image5 = مسجد گوهرشاد از بست شیخ طوسی - panoramio.jpg
|caption5 = [[ਗੌਹਰਸ਼ਦ ਮਸਜਿਦ]]
|image6 = ImamReza(A).jpg
|caption6 = [[ਇਮਾਮ ਰਜ਼ਾ ਹਰਮ]]
}}
 |image_flag = 
 |image_seal = Mashhad government logo.svg
 |image_map =
 |mapsize =
 |map_caption = Mašhade moqadas
 |latd = 36 |latm=18 |lats= |latNS = N
 |longd = 59 |longm=36 |longs= |longEW = E
 |coordinates_display = inline
 |pushpin_map = ਇਰਾਨ &lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 |pushpin_label_position = bottom &lt;!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none --&gt;
 |pushpin_map_caption = [[ਇਰਾਨ]] ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹਦ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ
 |pushpin_mapsize =
 |coordinates_region = IR
 |subdivision_type = ਦੇਸ਼
 |subdivision_name = {{ਝੰਡਾ|ਇਰਾਨ}}
 |subdivision_type1 = [[ਇਰਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇ|ਸੂਬਾ]]
 |subdivision_name1 = [[ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬਾ|ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ]]
 |subdivision_type2 = ਕਾਊਂਟੀ
 |subdivision_name2 = ਮਸ਼ਹਦ
 |subdivision_type3 = [[ਬਖ਼ਸ਼]]
 |subdivision_name3 = ਕੇਂਦਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ
 |leader_title = ਸ਼ਹਿਰਦਾਰ
 |leader_name = ਸੌਲਤ ਮੁਰਤਜ਼ਵੀ
 |established_title = ਮਸ਼ਹਦ-ਸਨਬਦ-ਤੂਸ
 |established_date = 818 ਈਸਵੀ
 |area_magnitude =
 |area_total_km2 = 850
 |area_total_sq_mi
&lt;ref&gt;{{cite web|title=Local Government Profile|url=http://www.unisdr.org/campaign/resilientcities/cities/view/1062|publisher=United Nations Office for Disaster Risk Reduction|accessdate=4 February 2014|archive-date=22 ਫ਼ਰਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222003048/http://www.unisdr.org/campaign/resilientcities/cities/view/1062|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; |area_land_km2 =
 |area_land_sq_mi =
 |area_water_km2 =
 |area_water_sq_mi =
 |area_water_percent =
 |area_urban_km2 =
 |area_urban_sq_mi =
 |area_metro_km2 = 3946
 |area_metro_sq_mi =
 |population_total = 3,069,941 (ਮਹਾਂਨਗਰੀ)&lt;br/&gt;2,772,287 (ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਪਣੀ)&lt;br/&gt;(2011 ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ)&lt;ref name=&quot;amar.org.ir&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2014-07-14 |archive-date=2012-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121113212929/http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
 |population_as_of = 2010
 |population_blank1_title = ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਅਬਾਦੀ ਦਰਜਾ
 |population_blank1 = ਦੂਜਾ
 |population_note = ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ 2 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀ&lt;ref name=&quot;Imam Reza&quot;&gt;{{cite web
| url = http://www.sacredsites.com/middle_east/iran/mashad.htm
| title = Sacred Sites: Mashhad, Iran
| accessdate = 2006-03-13
| last =
| first =
| date =
| publisher = sacredsites.com
}}&lt;/ref&gt;
 |population_metro =
 |population_urban =
 |population_density_km2 =
 |population_density_sq_mi =
 |population_demonym = ਮਸ਼ਹਦੀ, ਮਸ਼ਦੀ, ਮਸ਼ਾਦੀ (ਗੈਰ-ਰਸਮੀ)
 |timezone = [[ਇਰਾਨ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IRST]]
 |utc_offset = +03:30
 |timezone_DST = [[ਇਰਾਨ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IRDT]]
 |utc_offset_DST = +04:30
 |elevation_m = 985
 |elevation_ft =
 |website = [http://www.mashhad.ir/ www.mashhad.ir]
 |footnotes =
}}
'''ਮਸ਼ਹਦ''' ({{lang-fa|مشهد}} ; {{audio|Fa-ir-mashhad_(1).ogg|listen}}) [[ਇਰਾਨ]] ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ [[ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬਾ|ਰਜ਼ਵੀ ਖ਼ੁਰਾਸਾਨ ਸੂਬੇ]] ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ [[ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਕੋਲ਼ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹਦੀ ਅਬਾਦੀ 2,772,287 ਸੀ।&lt;ref name=&quot;amar.org.ir&quot;/&gt; ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ [[ਰੇਸ਼ਮ ਸੜਕ]] ਉਤਲਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਨਖ਼ਲਿਸਤਾਨ ਸੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਕਾਮਨਜ਼|Mashhad|ਮਸ਼ਹਦ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ]]</text>
      <sha1>rbuabc19zqdjikx7o7r0uof2zm0rl5i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੇਨਜ਼ੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47482</id>
    <revision>
      <id>809533</id>
      <parentid>466985</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:46:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809533</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1954" sha1="okgo4zcdogy9vlsx00q1bsgvju6d4bt" xml:space="preserve">'''ਕੇਨਜ਼ੀਅਨ ਇਕਨਾਮਿਕਸ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Keynesian economics'''; ਕੇਨਜ਼ੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ) ਇੱਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ ਕਿ ਅਲਪ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਮੰਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਕੁੱਲ ਮੰਗ (ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ 'ਚ ਕੁੱਲ ਖਰਚ) ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਲ ਮੰਗ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ; ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਤਪਾਦਨ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਅਤੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਅਣਕਿਆਸਿਆ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;econlib&quot;&gt;{{cite encyclopedia |last1=Blinder |first1=Alan S. |authorlink1= Alan Blinder |editor= [[David R. Henderson]] (ed.) |encyclopedia=[[Concise Encyclopedia of Economics]] |title=Keynesian Economics |url=http://www.econlib.org/library/Enc/KeynesianEconomics.html |year=2008 |edition= 2nd |publisher=[[Library of Economics and Liberty]] |location=Indianapolis |isbn=978-0865976658 |oclc=237794267}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2014/09/basics.htm।MF Back to Basics: What।s Keynesian Economics?]&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ ==

* [[:en:Keynesian_economics|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਕਿਪੀਡਿਆ ਉੱਪਰ ਕੇਨਜ਼ੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ]]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ]]</text>
      <sha1>okgo4zcdogy9vlsx00q1bsgvju6d4bt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਾਰਲ ਲੀਨੀਅਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50496</id>
    <revision>
      <id>809488</id>
      <parentid>528874</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:33:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809488</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5313" sha1="r2ldkvscid3k2av13brwhytm9wxaq9t" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ (Carl Linnaeus)
| image             = Carl von Linné.jpg
| image_size        = 240px
| alt               = ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ 'ਤੇ ਲਿਨੀਅਸ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿਸਦੇ ਉੱਪਰ ਸੱਜੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ &quot;ਲਿਨ&quot; ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
| caption           = ''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿਨੀ'', ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਰੋਸਲਿਨ, 1775।&lt;br /&gt;Oil painting in the portrait collection at &lt;br /&gt;Gripsholm Castle
| birth_date        = {{Birth date|df=yes|1707|5|23}}&lt;ref group=note name=birthdate&gt;Carl Linnaeus was born in 1707 on 13 May ([[Swedish calendar|Swedish Style]]) or 23 May according to the modern calendar. According to the Julian calendar he was born 12 May. (Blunt 2004, p. 12)&lt;/ref&gt;
| birth_place       = ਰਾਸ਼ੁਲਟ, ਸਵੀਡਨ
| death_date        = {{Death date and age|df=yes|1778|1|10|1707|5|23}}
| death_place       = 
| residence         = 
| citizenship       = 
| nationality       = [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਲੋਕ|ਸਵੀਡਿਸ਼]]
| ethnicity         = 
| religion          = 
| fields            = [[ਬਾਟਨੀ]] &lt;br /&gt; [[ਬਾਇਓਲੋਜੀ]] &lt;br /&gt; [[ਜ਼ੂਆਲੋਜੀ]]
| workplaces        = 
| alma_mater        = [[ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]]&lt;br /&gt;University of Harderwijk
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = 
| doctoral_students = 
| notable_students  = 
| known_for         = ਟੈਸੋਨੋਮੀ&lt;br /&gt;ਇਕਾਲੋਜੀ&lt;br /&gt;[[ਬਾਟਨੀ]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| influences        = 
| influenced        = 
| awards            = 
| signature         = Linne autograph.png.svg
| signature_alt     = 
| footnotes         = 
}}

'''ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Carl Linnaeus''';&lt;ref&gt;[http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/linnaeus &quot;Linnaeus&quot;] entry in ''[[Collins English Dictionary]]'', HarperCollins Publishers, 1998.&lt;/ref&gt; 23 ਮਈ 1707 – 10 ਜਨਵਰੀ 1778), ਸਵੀਡਿਸ਼ ਨੋਬਲਿਟੀ ਅਨੁਸਾਰ '''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿੰਨ''' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;small&gt;({{Audio|sv-Carl_von_Linné.ogg|listen}})&lt;/small&gt;,&lt;ref name=&quot;Blunt171&quot;&gt;[[#Blunt|Blunt (2004)]], p. 171.&lt;/ref&gt; [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਵੀਡਿਸ਼]] [[ਜੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨ|ਜੰਤੂਵਿਗਿਆਨੀ]], ਡਾਕਟਰ, ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦੋਨਾਵੀਂ ਜੀਵ ਨਾਮਕਰਨ ਸਕੀਮ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ।

ਲਿਨਾਓਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦੱਖਣ ਸਵੀਡਨ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਸਮਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉਸ ਦੇ ਵਡਾਰੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਡਾਰੂ ਸਕੈਂਡਿਨੇਵਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪਿਤ੍ਰਨਾਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਲੱਗੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ‘ਲਿੰਡੇਨ’ ਦਰਖਤ ਦੇ ਲੈਟਿਨ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਲਿਨਾਓਸ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ। 1717 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਵੈਕਸਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ 1724 ਵਿੱਚ ਜਿਮਨੇਜੀਅਮ ਸਧਾਰਨ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। [[ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਮਕਾਮੀ ਚਿਕਿਤਸਕ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਕਿ ਇਸ ਬਾਲਕ ਵਿੱਚ ਉਕਤ ਵਿਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਤੇ ਕਾਰਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਭੇਜਿਆ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਜੀਵਵਿਗਿਆਨ ਫੁਲਵਾੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਧਾਰਿਆ। ਤਦ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਪਸਾਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਵੀਡਿਸ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1707]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1778]]</text>
      <sha1>r2ldkvscid3k2av13brwhytm9wxaq9t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809489</id>
      <parentid>809488</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:34:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4973" sha1="0kyubnhdma5redsqlcg4am214j8w81n" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ (Carl Linnaeus)
| image             = Carl von Linné.jpg
| image_size        = 240px
| alt               = ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ 'ਤੇ ਲਿਨੀਅਸ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿਸਦੇ ਉੱਪਰ ਸੱਜੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ &quot;ਲਿਨ&quot; ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
| caption           = ''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿਨੀ'', ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਰੋਸਲਿਨ, 1775।&lt;br /&gt;Oil painting in the portrait collection at &lt;br /&gt;Gripsholm Castle
| birth_date        = {{Birth date|df=yes|1707|5|23}}&lt;ref group=note name=birthdate&gt;Carl Linnaeus was born in 1707 on 13 May ([[Swedish calendar|Swedish Style]]) or 23 May according to the modern calendar. According to the Julian calendar he was born 12 May. (Blunt 2004, p. 12)&lt;/ref&gt;
| birth_place       = ਰਾਸ਼ੁਲਟ, ਸਵੀਡਨ
| death_date        = {{Death date and age|df=yes|1778|1|10|1707|5|23}}
| nationality       = [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਲੋਕ|ਸਵੀਡਿਸ਼]]
| ethnicity         = 
| religion          = 
| fields            = [[ਬਾਟਨੀ]] &lt;br /&gt; [[ਬਾਇਓਲੋਜੀ]] &lt;br /&gt; [[ਜ਼ੂਆਲੋਜੀ]]
| workplaces        = 
| alma_mater        = [[ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]]&lt;br /&gt;University of Harderwijk
| known_for         = ਟੈਸੋਨੋਮੀ &lt;br /&gt;ਇਕਾਲੋਜੀ&lt;br /&gt;[[ਬਾਟਨੀ]]
| signature         = Linne autograph.png.svg

}}

'''ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Carl Linnaeus''';&lt;ref&gt;[http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/linnaeus &quot;Linnaeus&quot;] entry in ''[[Collins English Dictionary]]'', HarperCollins Publishers, 1998.&lt;/ref&gt; 23 ਮਈ 1707 – 10 ਜਨਵਰੀ 1778), ਸਵੀਡਿਸ਼ ਨੋਬਲਿਟੀ ਅਨੁਸਾਰ '''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿੰਨ''' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;small&gt;({{Audio|sv-Carl_von_Linné.ogg|listen}})&lt;/small&gt;,&lt;ref name=&quot;Blunt171&quot;&gt;[[#Blunt|Blunt (2004)]], p. 171.&lt;/ref&gt; [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਵੀਡਿਸ਼]] [[ਜੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨ|ਜੰਤੂਵਿਗਿਆਨੀ]], ਡਾਕਟਰ, ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦੋਨਾਵੀਂ ਜੀਵ ਨਾਮਕਰਨ ਸਕੀਮ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ।

ਲਿਨਾਓਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦੱਖਣ ਸਵੀਡਨ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਸਮਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉਸ ਦੇ ਵਡਾਰੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਡਾਰੂ ਸਕੈਂਡਿਨੇਵਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪਿਤ੍ਰਨਾਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਲੱਗੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ‘ਲਿੰਡੇਨ’ ਦਰਖਤ ਦੇ ਲੈਟਿਨ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਲਿਨਾਓਸ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ। 1717 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਵੈਕਸਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ 1724 ਵਿੱਚ ਜਿਮਨੇਜੀਅਮ ਸਧਾਰਨ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। [[ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਮਕਾਮੀ ਚਿਕਿਤਸਕ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਕਿ ਇਸ ਬਾਲਕ ਵਿੱਚ ਉਕਤ ਵਿਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਤੇ ਕਾਰਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਭੇਜਿਆ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਜੀਵਵਿਗਿਆਨ ਫੁਲਵਾੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਧਾਰਿਆ। ਤਦ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਪਸਾਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ।

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਵੀਡਿਸ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1707]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1778]]</text>
      <sha1>0kyubnhdma5redsqlcg4am214j8w81n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809490</id>
      <parentid>809489</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:35:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4668" sha1="hjlh4b85bvjvefmq26pk45o8ajclcbv" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ (Carl Linnaeus)
| image             = Carl von Linné.jpg
| image_size        = 240px
| alt               = ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ 'ਤੇ ਲਿਨੀਅਸ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿਸਦੇ ਉੱਪਰ ਸੱਜੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ &quot;ਲਿਨ&quot; ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
| caption           = ''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿਨੀ'', ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਰੋਸਲਿਨ, 1775
| birth_date        = {{Birth date|df=yes|1707|5|23}}
| birth_place       = ਰਾਸ਼ੁਲਟ, ਸਵੀਡਨ
| death_date        = {{Death date and age|df=yes|1778|1|10|1707|5|23}}
| nationality       = [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਲੋਕ|ਸਵੀਡਿਸ਼]]
| ethnicity         = 
| religion          = 
| fields            = [[ਬਾਟਨੀ]] &lt;br /&gt; [[ਬਾਇਓਲੋਜੀ]] &lt;br /&gt; [[ਜ਼ੂਆਲੋਜੀ]]
| workplaces        = 
| alma_mater        = [[ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]&lt;br /&gt;[[ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ]]&lt;br /&gt;University of Harderwijk
| known_for         = ਟੈਸੋਨੋਮੀ &lt;br /&gt;ਇਕਾਲੋਜੀ&lt;br /&gt;[[ਬਾਟਨੀ]]
| signature         = Linne autograph.png.svg

}}

'''ਕਾਰੋਲਸ ਲਿਨਾਉਸ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Carl Linnaeus''';&lt;ref&gt;[http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/linnaeus &quot;Linnaeus&quot;] entry in ''[[Collins English Dictionary]]'', HarperCollins Publishers, 1998.&lt;/ref&gt; 23 ਮਈ 1707 – 10 ਜਨਵਰੀ 1778), ਸਵੀਡਿਸ਼ ਨੋਬਲਿਟੀ ਅਨੁਸਾਰ '''ਕਾਰਲ ਵਾਨ ਲਿੰਨ''' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;small&gt;({{Audio|sv-Carl_von_Linné.ogg|listen}})&lt;/small&gt;,&lt;ref name=&quot;Blunt171&quot;&gt;[[#Blunt|Blunt (2004)]], p. 171.&lt;/ref&gt; [[ਸਵੀਡਿਸ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਵੀਡਿਸ਼]] [[ਜੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨ|ਜੰਤੂਵਿਗਿਆਨੀ]], ਡਾਕਟਰ, ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦੋਨਾਵੀਂ ਜੀਵ ਨਾਮਕਰਨ ਸਕੀਮ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ।

ਲਿਨਾਓਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦੱਖਣ ਸਵੀਡਨ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਸਮਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉਸ ਦੇ ਵਡਾਰੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਡਾਰੂ ਸਕੈਂਡਿਨੇਵਿਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪਿਤ੍ਰਨਾਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਫ਼ਾਰਮ ਤੇ ਲੱਗੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ‘ਲਿੰਡੇਨ’ ਦਰਖਤ ਦੇ ਲੈਟਿਨ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਾਮ ਲਿਨਾਓਸ ਅਪਨਾਇਆ ਸੀ। 1717 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਵੈਕਸਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਰੰਭਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ 1724 ਵਿੱਚ ਜਿਮਨੇਜੀਅਮ ਸਧਾਰਨ ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। [[ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਮਕਾਮੀ ਚਿਕਿਤਸਕ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਕਿ ਇਸ ਬਾਲਕ ਵਿੱਚ ਉਕਤ ਵਿਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਤੇ ਕਾਰਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁੰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਭੇਜਿਆ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਜੀਵਵਿਗਿਆਨ ਫੁਲਵਾੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਧਾਰਿਆ। ਤਦ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਸਾਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਪਸਾਲਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਕੀਤਾ।

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਵੀਡਿਸ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1707]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1778]]</text>
      <sha1>hjlh4b85bvjvefmq26pk45o8ajclcbv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਫ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50611</id>
    <revision>
      <id>809412</id>
      <parentid>539068</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T17:15:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <comment>unreferenced template</comment>
      <origin>809412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1309" sha1="gz3au9h9sbdqg16kjiecgktgwo2d7ir" xml:space="preserve">{{stack|
[[File:Steam phase eruption of Castle Geyser.jpg|thumb|300px|[[ਯੈਲੋਸਟੋਨ ਪਾਰਕ]] ਵਿੱਚ [[ਕਾਸਲ ਗੀਜ਼ਰ]] 'ਚੋਂ ਫੁੱਟ ਕੇ ਨਿੱਕਲਦੀ ਹੋਈ ਭਾਫ਼ ਅਤੇ ਤੱਤਾ ਪਾਣੀ]]
}}{{Unreferenced|date=ਮਈ 2025}}
'''ਭਾਫ਼''' ਜਾਂ '''ਹਵਾੜ੍ਹ''' [[ਪਾਣੀ]] ਦੇ ਉਸ ਗੈਸੀ ਰੂਪ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਤਕਨੀਕੀ ਇਸਤਲਾਹ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਬਲਣ ਉੱਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਭਾਫ਼ ਅਡਿੱਠ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਪਰ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਪ੍ਰਤੱਖ [[ਧੁੰਦ]] ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਦੇ [[ਕੋਹਰੇ]] ਲਈ ਵੀ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵਾਸਪਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ ਉੱਤੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।

{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੈਸਾਂ]]</text>
      <sha1>gz3au9h9sbdqg16kjiecgktgwo2d7ir</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਾਂਤਾ ਆਨਾ ਗਿਰਜਾਘਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51093</id>
    <revision>
      <id>809441</id>
      <parentid>543323</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:32:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2381" sha1="2rrho1gnf4fqemgq8gpc6skbt5gumkk" xml:space="preserve">{{Infobox Historic Site
| name = Church of Santa Ana
| native_name = Iglesia de Santa Ana
| native_language = Spanish
| image = Santa Anna, claustre (IV).jpg
| caption = 
| locmapin = Spain
| latitude = 41.38591
| longitude = 2.171409
| location = [[Barcelona]], [[Spain]]
| area = 
| built = 
| architect = 
| architecture = 
| governing_body = 
| designation1 = Spain
| designation1_offname = Iglesia de Santa Ana
| designation1_type = Non-movable
| designation1_criteria = Monument
| designation1_date = 1881&lt;ref name=&quot;bic&quot; /&gt;
| designation1_number = RI-51-0000029
}}

'''ਸਾਂਤਾ ਆਨਾ ਗਿਰਜਾਘਰ''' ([[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]]: ''Iglesia de Santa Ana'') [[ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ]], [[ਸਪੇਨ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 1881 ਏ. ਵਿੱਚ ਬਿਏਨ ਦੇ ਇੰਤਰੇਸ ਕੁਲਤੂਰਲ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;bic&quot;&gt;{{Bien de Interés Cultural}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://books.google.co.in/books?id=g_7pLuUELZUC&amp;pg=PA51&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Spain By Zoran Pavlovic, Reuel R. Hanks, Charles F. Gritzner]
* [http://books.google.co.in/books?id=yZ05AAAAcAAJ&amp;pg=PA525&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Some Account of Gothic Architecture in SpainBy George Edmund Street]
* [http://books.google.co.in/books?id=nK0YSgAACAAJ&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y Romanesque Churches of Spain: A Traveller's Guide Including the Earlier Churches of AD 600-1000 Giles de la Mare, 2010 - Architecture, Romanesque - 390 pages]
* [http://books.google.co.in/books?id=7GL8A9vsp2wC&amp;pg=PA123&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false A Hand-Book for Travellers in Spain, and Readers at Home: Describing the ...By Richard Ford]
* [http://books.google.co.in/books?id=GeMY4BGzNiMC&amp;pg=PA95&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false The Rough Guide to Spain]

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਪੇਨ ਦੇ ਗਿਰਜਾਘਰ]]</text>
      <sha1>2rrho1gnf4fqemgq8gpc6skbt5gumkk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809442</id>
      <parentid>809441</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:33:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2457" sha1="jppgwkttyoezm2gjuxbdvaa34p4tbwb" xml:space="preserve">{{Infobox Historic Site
| name = ਸਾਂਤਾ ਅਨਾ ਦਾ ਚਰਚ
| native_name = Iglesia de Santa Ana
| native_language = ਸਪੈਨਿਸ਼
| image = Santa Anna, claustre (IV).jpg
| caption = 
| locmapin = ਸਪੇਨ
| latitude = 41.38591
| longitude = 2.171409
| location = [[ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ]], [[ਸਪੇਨ]]
| area = 
| built = 
| architect = 
| architecture = 
| governing_body = 
| designation1 = [[ਸਪੇਨ]]
| designation1_offname = Iglesia de Santa Ana
| designation1_type = 
| designation1_criteria = ਸਮਾਰਕ
| designation1_date = 1881&lt;ref name=&quot;bic&quot; /&gt;
| designation1_number = RI-51-0000029
}}

'''ਸਾਂਤਾ ਆਨਾ ਗਿਰਜਾਘਰ''' ([[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]]: ''Iglesia de Santa Ana'') [[ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ]], [[ਸਪੇਨ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 1881 ਏ. ਵਿੱਚ ਬਿਏਨ ਦੇ ਇੰਤਰੇਸ ਕੁਲਤੂਰਲ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;bic&quot;&gt;{{Bien de Interés Cultural}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://books.google.co.in/books?id=g_7pLuUELZUC&amp;pg=PA51&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Spain By Zoran Pavlovic, Reuel R. Hanks, Charles F. Gritzner]
* [http://books.google.co.in/books?id=yZ05AAAAcAAJ&amp;pg=PA525&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Some Account of Gothic Architecture in SpainBy George Edmund Street]
* [http://books.google.co.in/books?id=nK0YSgAACAAJ&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y Romanesque Churches of Spain: A Traveller's Guide Including the Earlier Churches of AD 600-1000 Giles de la Mare, 2010 - Architecture, Romanesque - 390 pages]
* [http://books.google.co.in/books?id=7GL8A9vsp2wC&amp;pg=PA123&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false A Hand-Book for Travellers in Spain, and Readers at Home: Describing the ...By Richard Ford]
* [http://books.google.co.in/books?id=GeMY4BGzNiMC&amp;pg=PA95&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false The Rough Guide to Spain]

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਪੇਨ ਦੇ ਗਿਰਜਾਘਰ]]</text>
      <sha1>jppgwkttyoezm2gjuxbdvaa34p4tbwb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809443</id>
      <parentid>809442</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:34:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2443" sha1="7q71wt5n47ncqydj0cul53fzp0sgtcv" xml:space="preserve">{{Infobox Historic Site
| name = ਸਾਂਤਾ ਅਨਾ ਦਾ ਚਰਚ
| native_name = Iglesia de Santa Ana
| native_language = Spanish
| image = Santa Anna, claustre (IV).jpg
| caption = 
| locmapin = ਸਪੇਨ
| latitude = 41.38591
| longitude = 2.171409
| location = [[ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ]], [[ਸਪੇਨ]]
| area = 
| built = 
| architect = 
| architecture = 
| governing_body = 
| designation1 = [[ਸਪੇਨ]]
| designation1_offname = Iglesia de Santa Ana
| designation1_type = 
| designation1_criteria = ਸਮਾਰਕ
| designation1_date = 1881&lt;ref name=&quot;bic&quot; /&gt;
| designation1_number = RI-51-0000029
}}

'''ਸਾਂਤਾ ਆਨਾ ਗਿਰਜਾਘਰ''' ([[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]]: ''Iglesia de Santa Ana'') [[ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ]], [[ਸਪੇਨ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ 1881 ਏ. ਵਿੱਚ ਬਿਏਨ ਦੇ ਇੰਤਰੇਸ ਕੁਲਤੂਰਲ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;bic&quot;&gt;{{Bien de Interés Cultural}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://books.google.co.in/books?id=g_7pLuUELZUC&amp;pg=PA51&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Spain By Zoran Pavlovic, Reuel R. Hanks, Charles F. Gritzner]
* [http://books.google.co.in/books?id=yZ05AAAAcAAJ&amp;pg=PA525&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Some Account of Gothic Architecture in SpainBy George Edmund Street]
* [http://books.google.co.in/books?id=nK0YSgAACAAJ&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y Romanesque Churches of Spain: A Traveller's Guide Including the Earlier Churches of AD 600-1000 Giles de la Mare, 2010 - Architecture, Romanesque - 390 pages]
* [http://books.google.co.in/books?id=7GL8A9vsp2wC&amp;pg=PA123&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false A Hand-Book for Travellers in Spain, and Readers at Home: Describing the ...By Richard Ford]
* [http://books.google.co.in/books?id=GeMY4BGzNiMC&amp;pg=PA95&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false The Rough Guide to Spain]

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਪੇਨ ਦੇ ਗਿਰਜਾਘਰ]]</text>
      <sha1>7q71wt5n47ncqydj0cul53fzp0sgtcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਮਾਦਰੀਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51246</id>
    <revision>
      <id>809564</id>
      <parentid>526953</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:15:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5586" sha1="94ltddgalbmt94zt2ooqkwl1agpi1vu" xml:space="preserve">{{Infobox museum
| name = ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ 
| native_name = Museo de Historia
| native_name_lang = es
| image = Museo de Historia de Madrid (España) 03.jpg
| imagesize = 300
| caption = ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ
| alt = 
| map_type = 
| map_relief = 
| map_size = 
| map_caption = 
| map_dot_label = 
| latitude = 
| longitude = 
| lat_deg = 
| lat_min = 
| lat_sec = 
| lat_dir = 
| lon_deg = 
| lon_min = 
| lon_sec = 
| lon_dir = 
| coordinates_type = 
| coordinates_region = 
| coordinates_format = 
| coordinates_display = 
| coordinates = 
| established = 1673 (ਰਿਆਲ ਓਸਪਿਸਿਓ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ) &lt;br /&gt; ਉਦਘਾਟਨ 10 ਜੂਨ 1929
| dissolved = &lt;!-- {{End date|YYYY|MM|DD|df=y}} --&gt;
| location = 
| type = 
| accreditation = 
| key_holdings = 
| collections = 
| collection_size = 
| visitors = 
| founder = 
| director = 
| president = 
| curator = 
| owner =
| publictransit = 
| car_park = 
| parking =
| network = 
| website = [http://www.munimadrid.es/museodehistoria www.munimadrid.es/museodehistoria]
| embedded =
}}
'''ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ''' ([[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]]: ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ) [[ਸਪੇਨ]] ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਮਾਦਰੀਦ]] ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਰਿਆਲ ਓਸਪਿਸਿਓ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 1673 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਪੇਦਰੋ ਦੇ ਰੀਵੇਰਾ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 1673 ਵਿੱਚ ਰਿਆਲ ਓਸਪਿਸਿਓ ਦੇ ਆਵੇ ਮਾਰੀਆ ਈ ਸਾਨ ਫੇਰਨਾਨਦੋ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।

1919 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਰਿਆਲ ਆਕਾਦਮੀ ਦੇ ਬੈਲਾਸ ਆਰਤੇਸ ਦੇ ਸਾਨ ਫੇਰਨਾਨਦੋ ਅਤੇ ਸੋਸੀਏਦਾਦ ਏਸਪਾਨੀਓਲਾ ਦੇ ਆਮੀਗੋਸ ਦੇਲ ਆਰਤੇਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਜੋਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ-ਕਲਾਤਮਿਕ ਯਾਦਗਾਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਗੈਲਰੀ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
File:La_Puerta_de_Alcalá_vista_desde_la_Cibeles_(Museo_del_Prado).jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:La_Puerta_de_Alcal%C3%A1_vista_desde_la_Cibeles_(Museo_del_Prado).jpg|Ginés Andrés de Aguirre ਦੁਆਰਾ La Puerta de Alcalá vista desde La Cibeles (1785),
File:Figuras_del_pesebre_napolitano,_del_siglo_XVIII,_del_Museo_de_Historia_de_Madrid.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Figuras_del_pesebre_napolitano,_del_siglo_XVIII,_del_Museo_de_Historia_de_Madrid.JPG|18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਬੈਰੋਕ ਮੂਰਤੀਆਂ।
File:Corte-plaza_mayor.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Corte-plaza_mayor.jpg|ਜੁਆਨ ਡੇ ਲਾ ਕੋਰਟੇ ਦੁਆਰਾ ਫਿਏਸਟਾਸ ਐਨ ਲਾ ਪਲਾਜ਼ਾ ਮੇਅਰ ਡੀ ਮੈਡ੍ਰਿਡ।
File:Alegoría_de_la_Villa_de_Madrid_por_Goya.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alegor%C3%ADa_de_la_Villa_de_Madrid_por_Goya.jpg|ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਡੀ ਗੋਆ ਦੁਆਰਾ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੂਪਕ, 1810
File:Casa_de_la_Quinta_de_Goya,_o_Quinta_del_Sordo,_desde_atrás,_en_el_Modelo_de_Madrid_de_1828-1830.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Casa_de_la_Quinta_de_Goya,_o_Quinta_del_Sordo,_desde_atr%C3%A1s,_en_el_Modelo_de_Madrid_de_1828-1830.JPG|ਉਹ ਘਰ ਜਿੱਥੇ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਡੀ ਗੋਆ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ।
&lt;/gallery&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਸਰੋਤ ==
{{commonscat}}
*[http://www.juntadeandalucia.es/cultura/iaph/html/portal/com/bin/portal/Tematicas/Intervencion/IntervencionesPHA/Actuaciones/SanTelmo.html/1140425738134_informe_valores_patrimoniales_san_telmo.pdf Informe sobre los valores patrimoniales del Palacio de San Telmo de Sevilla]
* [http://books.google.co.in/books?id=g_7pLuUELZUC&amp;pg=PA51&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Spain By Zoran Pavlovic, Reuel R. Hanks, Charles F. Gritzner]
* [http://books.google.co.in/books?id=yZ05AAAAcAAJ&amp;pg=PA525&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=E4tOVNOxCIPu8gXh7IC4Bw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false Some Account of Gothic Architecture in SpainBy George Edmund Street]
* [http://books.google.co.in/books?id=nK0YSgAACAAJ&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y Romanesque Churches of Spain: A Traveller's Guide Including the Earlier Churches of AD 600-1000 Giles de la Mare, 2010 - Architecture, Romanesque - 390 pages]
* [http://books.google.co.in/books?id=7GL8A9vsp2wC&amp;pg=PA123&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false A Hand-Book for Travellers in Spain, and Readers at Home: Describing the ...By Richard Ford]
* [http://books.google.co.in/books?id=GeMY4BGzNiMC&amp;pg=PA95&amp;dq=churches+in+spain&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=8YtOVNPTH8HamAWL9ICIBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=churches%20in%20spain&amp;f=false The Rough Guide to Spain]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਪੇਨ ਦੇ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ]]</text>
      <sha1>94ltddgalbmt94zt2ooqkwl1agpi1vu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51843</id>
    <revision>
      <id>809461</id>
      <parentid>774231</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:24:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13349" sha1="a8w77ylx7rec5zxmkr4wmgfhavao052" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name     = ਦੇਹਰਾਦੂਨ 
| native_name    = 
| native_name_lang  = 
| other_name    = 
| nickname    = 
| settlement_type   = [[Districts of Uttarakhand|District]]
| image_skyline   = Dehradun India 2006-4.JPG
| image_alt    = 
| image_caption   = ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ
| pushpin_map    = India Uttarakhand
| pushpin_label_position = right
| pushpin_map_alt   = 
| pushpin_map_caption  = Location in Uttarakhand, India
| latd     = 30.33
| latm     = 
| lats     = 
| latNS     = N
| longd     = 78.06
| longm     = 
| longs     = 
| longEW     = E
| coordinates_display  = inline,title
| subdivision_type  = ਦੇਸ਼
| subdivision_name  = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1  = [[States and territories of India|State]]
| subdivision_name1  = [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]]
| subdivision_type2  = Division
| subdivision_name2  = [[Garhwal division|ਗਰ੍ਹ੍ਵਾਲ]]
| established_title  = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date  = 
| founder     = 
| named_for    = 
| seat_type    = Headquarters
| seat     = [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]]
| government_type   = 
| governing_body   = 
| unit_pref    = Metric
| area_footnotes   = 
| area_rank    = 
| area_total_km2   = 300
| elevation_footnotes  = 
| elevation_m    = 
| population_total  = 1,698,560
| population_as_of  = 2011
| population_rank   = 
| population_density_km2 = 550
| population_demonym  = 
| population_footnotes = 
| demographics_type1  = Languages
| demographics1_title1 = Official
| demographics1_info1  = [[Hindi language|ਹਿੰਦੀ]]
| timezone1    = [[Indian Standard Time|IST]]
| utc_offset1    = +5:30
| postal_code_type  = &lt;!-- [[Postal Index Number|PIN]] --&gt;
| postal_code    = 
| registration_plate  = 
| website     = {{URL|dehradun.nic.in}}
| footnotes    = 
}}

'''ਦੇਹਰਾਦੂਨ''', ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਸ ਜਿੱਲੇ ਵਿੱਚ 6 ਤਹਿਸੀਲਾਂ, 6 ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਬਲਾਕ, 17 ਸ਼ਹਿਰ,764 ਆਬਾਦ ਪਿੰਡ ਤੇ 18 ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੋਂ 230 ਕਿ.ਲੋ. ਦੂਰ ਸਥਿੱਤ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰਭੂਰ ਇਹ ਨਗਰ ਅਨੇਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤੇਲ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਯੋਗ, ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡਿਆ, ਭਾਰਤੀ ਪੇਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਸੰਸਥਾਨ ਵਰਗੇ ਸ਼ਿਖਾਂ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਲਾਨੀ ਸਥਲ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿੱਚ ਵਣ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਸੰਸਥਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਲਿਟਰੀ ਕਾਲਜ, ਇੰਡਿਅਨ ਮਿਲਿਟਰੀ ਅਕੇਡਿਮੀ ਵਰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ ਹਨ। ਉਰੇ ਬਾਸਮਤੀ ਚੌਲ, ਚਾਹ ਤੇ ਲੀਚੀ ਦੇ ਬਾਗ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਹੋਰ ਹਨ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੰਨ।&lt;ref name=&quot;districtcensus&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.census2011.co.in/district.php | title = District Census 2011 | accessdate = 2011-09-30 | year = 2011 | publisher = Census2011.co.in}}&lt;/ref&gt;

==ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ==

ਭਾਰਤ ਦੇ 2011 ਦੇ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਆਰਜ਼ੀ ਅੰਕੜੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜਿੱਲੇ ਦੀ ਅਬਾਧੀ 16,98,560 ਦੇ ਹੈ ਜੋ ਕੀ ਹਰਿਦ੍ਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚੋ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।ਜਿੱਲੇ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 963 ਦੀ ਔਸੱਤ ਵਿਚੋਂ 902 ਹੈ। ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਘਣਤਾ 550 ਹੈ ਤੇ ਰਾਜ ਔਸੱਤ 189 ਹੈ। ਸਾਖਰਤਾ ਦੀ ਦਰ 85.24% ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/prov_data_products_utt.html | title = Provisional Population Totals and data products - Census 2011 : Uttarakhand | publisher = Census of India | accessdate = 2011-05-30}}
&lt;/ref&gt;

==ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ==

[[Image:Tara statue Great Stupa Dehra Dun.jpg|right|250px|thumb|तारा की प्रतिमा और स्तूप]]

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਗਰ੍ਹ੍ਵਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਣ ਉਰੇ ਦੀ ਸਥਾਨੀ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਗਰ੍ਹ੍ਵਾਲੀ ਉਰੇ ਬੋਲਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਚੋਣ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਰੇ ਮਿਲ ਜੁਲਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੰਨ। ਉਰੇ ਸਿਖਿਆ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਸਹੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਸੰਚਾਰ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਕਾਰਣ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਬਲੂ ਬਸਾਂ ਉਰੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਆਵਾਜਾਈ ਹਨ।

==ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ==

ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਨਗਰ ਦਾ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਥੇ ਦੀ [[ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ]] $1800 ਹੈ ਜੋ ਕੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ $800 ਦੀ ਔਸੱਤ ਆਮਦਨ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ।

==ਆਵਾਜਾਈ==

=== ਪੰਜ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ===

* ਰਾਏਵਾਲਾ (ਪਹਿਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ)
* ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ (ਗੜ੍ਹਵਾਲਾਂ ਦਾ ਗੇਟਵੇ)
* ਡੋਈਵਾਲਾ (ਗੋਰਖਾ ਲੜਾਕੂ ਸ਼ਹੀਦ ਦੁਰਗਾ ਮੱਲਾ ਦੀ ਮਾਤ ਭੂਮੀ)
* ਹਰਾਵਾਲਾ (ਕੋਨਾ ਜੰਗਲ)
* ਦੇਹਰਾਦੂਨ (ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ)

=== ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ===

* ਜੌਲੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ (ਤਿੰਨ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼, ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ)

=== ਰਾਹ ਸੰਚਾਰ ===
ਉਤਰਾਖੰਡ ਪਰਿਵਾਹਨ (ਸਰਕਾਰੀ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ)

ਕਾਰ ਨਿੱਜੀ ਦੂਰ ਆਵਾਜਾਈ

ਟੈਂਪੋ/ਆਟੋਰਿਕਸ਼ਾ ਸਥਾਨਕ ਆਵਾਜਾਈ

=== ਸੈਲਾਨੀ ਸਥਾਨ ===

* ਹਰਿਦੁਆਰ
* ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼
* ਦੇਹਰਾਦੂਨ

=== ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ===

* ਹਿੰਦੀ
* ਉਰਦੂ
* ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ
* ਕੁਮਾਉਨੀ
* ਪੰਜਾਬੀ
* ਗੋਰਖਾਲੀ
* ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ

==ਸਿੱਖਿਆ==

'''ਵਿਸ਼ਵਵਿਧਾਲੇ'''

* ਉਤਰਾਖੰਡ ਟੈਕਨੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ (ਸਰਕਾਰੀ)
* ਐਚ.ਐਨ.ਬੀ. ਗੜਵਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, (ਸਰਕਾਰੀ)
* ਦੂਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਸਰਕਾਰੀ)
* ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਯੁੱਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਨਿੱਜੀ)
* ਇਕਫਾਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਨਿੱਜੀ)
* ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਅਧਿਐਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਨਿੱਜੀ)
* ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਯੂਆਈਟੀ, ਯੂਆਈਐਮ, ਐਲਸੀਡੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ) (ਨਿੱਜੀ)
* ਆਈਐਮਐਸ ਯੂਨੀਸਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਨਿੱਜੀ)

'''ਕਾਲਜ'''

* ਸਾਈ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੈਰਾ ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਅਲਾਈਡ ਸਾਇੰਸਜ਼, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ
* ਬੀਐਫਆਈਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ
* ਡੌਲਫਿਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਬਾਇਓ-ਮੈਡੀਕਲ ਐਂਡ ਨੈਚੁਰਲ ਸਾਇੰਸਜ਼
* ਲਾਅ ਕਾਲਜ ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਡੀ.ਏ.ਵੀ.(ਪੀ.ਜੀ.) ਕਾਲਜ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਸਟੱਡੀਜ਼, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਡੀਬੀਆਈਟੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
* ਦੂਨ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਕੂਲ
* ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ
* ਡੀਬੀਐਸ ਕਾਲਜ
* ਐਮਕੇਪੀ ਕਾਲਜ
* ਆਈਟੀਐਮ ਕਾਲਜ
* ਤੁਲਾਜ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ

'''ਸਕੂਲ'''

* ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਕੈਂਬਰਿਜ ਸਕੂਲ
* ਕੈਂਬਰੀਅਨ ਹਾਲ
* ਗਾਂਧੀ ਇੰਟਰਮੀਡੀਏਟ ਕਾਲਜ
* ਦੂਨ ਸਕੂਲ
* ਵੈਲਹੈਮਜ਼ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ
* ਵੈਲਹੈਮਜ਼ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ
* ਸੇਂਟ ਜੋਸਫ਼ ਅਕੈਡਮੀ
* ਸੇਂਟ ਮੈਰੀਜ਼ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ
* ਸਮਰ ਵੈਲੀ ਸਕੂਲ
* ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਕਾਲਜ
* ਆਰੀਅਨ ਸਕੂਲ
* ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਦਿਆਲਿਆ(ਆਂ)
* ਕਾਸੀਗਾ ਸਕੂਲ
* ਸਕਾਲਰਜ਼ ਹੋਮ
* ਬ੍ਰਾਈਟਲੈਂਡਜ਼ ਸਕੂਲ
* ਕਾਨਵੈਂਟ ਆਫ਼ ਜੀਸਸ ਐਂਡ ਮੈਰੀ
* ਸੇਲਾਕੁਈ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ
* ਕਾਰਮਨ ਸਕੂਲ
* ਦੂਨ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਸਕੂਲ
* ਦੂਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ
* ਯੂਨੀਸਨ ਵਰਲਡ ਸਕੂਲ
* ਏਸ਼ੀਅਨ ਸਕੂਲ
* ਈਕੋਲ ਗਲੋਬਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ
* ਜਸਵੰਤ ਮਾਡਰਨ ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ
* ਕਾਰਮਨ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਡੇ ਸਕੂਲ

==ਗੇਲੇਰੀ==

&lt;gallery&gt;
Image:Great stupa in Mindroling.jpg|ਮਾਈਂਡਰੋਲਿੰਗ ਸਟੂਪਾ
Image:Tara statue Great Stupa Dehra Dun.jpg|ਤਾਰਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਸਤੂਪ
Image:Forest Research Institute, Dehradun.jpg|ਜੰਗਲਾਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ
Image:Fri.jpg|ਜੰਗਲਾਤ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ
Image:Osho Institute, Dehradun.jpg|ਓਸ਼ੋ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
Image:Dehradun India 2006-2.JPG|ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਭੀੜ-ਭੜੱਕਾ
Image:BuddhaStatueDehradun.jpg|ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੂਰਤੀ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ
Image:Dehradun_Night_View.jpg|ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਤੋਂ ਮਸੂਰੀ 
&lt;/gallery&gt;

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
*[http://www.indiamapatlas.com/uttarakhand/district/dehradun-map.html Dehradun District Map] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160307060929/http://indiamapatlas.com/uttarakhand/district/dehradun-map.html |date=2016-03-07 }}
*[http://www.mussoorietourism.in/ Mussoorie Tourism -: The Queen Of Hill Stations - Detailed Information] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120915112156/http://www.mussoorietourism.in/ |date=2012-09-15 }}
* {{Official website|http://dehradun.nic.in/}}
* [http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/pager.html?objectid=DS405.1.I34_V11_216.gif Dehra Dun District, Imperial Gazetteer of India, v. 11, p. 210., 1909]
{{Geographic location
|Centre = Dehradun district
|North  = 
|Northeast = [[Uttarkashi district]]
|East  = [[Tehri Garhwal district]]
|Southeast = [[Pauri Garhwal district]]
|South  = [[Haridwar district]]
|Southwest = [[Saharanpur district]], [[Uttar Pradesh]]
|West  = [[Sirmaur district]], [[Himachal Pradesh]]
|Northwest = [[Shimla district]], [[Himachal Pradesh]]
}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਅਧਾਰ}}

{{DEFAULTSORT:Dehradun District}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Districts of Uttarakhand]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Dehradun district| ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Districts in India]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਜਿਲਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿੱਲੇ]]</text>
      <sha1>a8w77ylx7rec5zxmkr4wmgfhavao052</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>52952</id>
    <revision>
      <id>809372</id>
      <parentid>213543</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:16:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ </comment>
      <origin>213543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6" xml:space="preserve">{{talkheader}}</text>
      <sha1>hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53260</id>
    <revision>
      <id>809327</id>
      <parentid>776084</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:35:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="118611" sha1="gttic1y58n97cokf1r18eu692bqutvi" xml:space="preserve">{{seeintro|M-ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ}}
{{String theory}}
[[File:String theory.svg|right|thumb|250px|ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ ਦੇ ਪੱਧਰ: &lt;br /&gt;੧. ਵੱਡਾ ਪੱਧਰ: ਮਾਦਾ &lt;br /&gt;੨. ਅਣੂ ਪੱਧਰ &lt;br /&gt;੩. ਪਰਮਾਣੂ ਪੱਧਰ: ਪ੍ਰੋਟਾਨ, ਨਿਊਟਰਾਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟਰਾਨ &lt;br /&gt;੪. ਉੱਪ-ਪਰਮਾਣੂ ਪੱਧਰ: ਇਲੈਕਟਰਾਨ &lt;br /&gt;੫. ਉੱਪ-ਪਰਮਾਣੂ ਪੱਧਰ: ਕੁਆਰਕ &lt;br /&gt;੬. ਡੋਰ-ਪੱਧਰ]]

[[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ, '''ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ''' (ਜਾਂ '''ਡੋਰੀ ਸਿਧਾਂਤ''') ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਢਾਂਚਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀਕਲ ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ 1-ਪਸਾਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ (ਡੋਰੀਆਂ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਦੇਖੇ ਗਏ [[ਮੁੱਢਲਾ ਕਣ|ਮੁੱਢਲੇ ਕਣਾਂ]] ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ‘ਕੁਆਂਟਮ ਹਾਲਤਾਂ’ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਰਟੀਕਲ ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ [[ਮਿਆਰੀ ਨਮੂਨਾ|ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ]] ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ [[ਗੁਰੂਤਾ ਖਿੱਚ]] ਨਾਲ ਵੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਮੁੱਢਲੇ ਕਣ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਗਣਿਤਿਕ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਕਣ ਭੌਤਿਕੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਰੋਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ,  ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਹੁਣ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ  ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਇਸਨੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੈਵਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਈ ਹੈ।
     
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੋਸੋਨਿਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਬੋਸੋਨ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬੇਸ਼ਕ ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਬੋਸੋਨ ਅਤੇ ਫਰਮੀਔਨ ਕਣਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ (supersymmetry) ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਸਥਾਨਿਕ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸਦਾ ਗਣਿਤ ਸਥਿਰ ਰਹੇ| ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਤੋਂ ਬਣੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਭੌਤਿਕੀ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਵਾਧੂ ਅਯਾਮ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮਤਾ ਦੇ ਦਰਜੇ ਤੱਕ ਸੁੰਗੜੇ (compactified) ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
     
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1960ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤਵਰ ਕੇਂਦਰੀ ਬਲ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੜੀ ਗਈ ਜਿਸਤੋਂ ਬਾਦ ਕੁਆਂਟਮ ਕਰੋਮੋਡਇਨੈਮਿਕਸ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ| ਫਲਸਰੂਪ, ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸਟ੍ਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਭੌਤਿਕੀ ਥਿਊਰੀ ਲਈ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਹ ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੂਤਾਕਰਸ਼ਨ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। 1990ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ  ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ 5 ਸਥਿਰ ਰੂਪ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿ ਇਹ 5 ਥਿਊਰੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ 11-ਅਯਾਮੀ M-ਥਿਊਰੀ ਬਣੀ ਜਿਸਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ 5 ਕਿਸਮਾਂ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ।
   
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੌਤਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ (ਜਿਵੇਂ, ਸਟੀਫਨ ਹਾਕਿੰਗ, ਐਡਵਰਡ ਵਿੱਟਨ, ਅਤੇ ਜੁਆਨ ਮਾਲਡਸੀਨਾ) ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਨ ਵੱਲ ਕਦਮ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟਿਵਿਟੀ ਦੇ ਸਥਾਈ ਮੇਲ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੀਆਂ ਆਮ  ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਹੋਲੋਗਰਾਫਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਟੀਫਨ ਹਾਕਿੰਗ ਮੁਤਾਬਕ, ‘M- ਥਿਊਰੀ ਹੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੈ।” ਹੋਰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ , ਜਿਵੇਂ ਰਿਚਰਡ ਫੇਨਮੇਨ, ਰੋਜਰ ਪੈਨਰੋਸ, ਸ਼ੇਲਡਨ ਲੀ ਗਲਾਸ਼ੋ, ਨੇ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਊਰਜਾ ਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਦੀ ਕਥਾ ਨਹੀਂ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਫਲ ਹੈ।
 
== ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਤੱਤ-ਨਿਖੇੜ ==     
[[Image:Open and closed strings.svg|right|thumb|alt=A wavy open segment and closed loop of string.|ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖੁੱਲੇ ਅਤੇ ਬੰਦ [[ਸਟਰਿੰਗ]] ਹਨ ]]

ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀਕਲ ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ ਨਾਮਕ 1-ਅਯਾਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਸਟਰਿੰਗ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੰਪਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਟਰਿੰਦਾਂ ਦੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ , ਹਰੇਕ ਕੰਪਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੱਖਰੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੂੰਜ, ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ  ਦੇ ਕਣ ਨੂੰ ਰਚਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਟਰਿੰਗ ਡਾਇਨੈਮਿਕਸ ਨਾਲ ਨਾਪੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜੁੜਨਾ ਕਣਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਣਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦੇ ਕੰਪਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਇੱਕ ਗਿਟਾਰ ਦੀ ਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਇਸ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ, ਵੱਖਰੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵੱਖਰੇ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।
   
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਕੰਪਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਸਬੰਧ ਇੱਕ ਪੁੰਜਹੀਣ, ਸਪਿਨ-2 ਕਣ ਨਾਲ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਣ ਗਰੈਵੀਟੋਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ  ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਬਲ ਨੂੰ ਸਵਾਰੀ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਰੂਤਾਕਰਸ਼ਨ ਦਾ ਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਕਿਉਂਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਗਣਿਤਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਥਿਊਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਸ ਗਰੈਵੀਟੋਨ ਕਣ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੈਵਟੀ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਹੈ।    
      
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਦੋਹੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੁੱਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਅੰਤਿਮਬਿੰਦੂ (ਸਿਰੇ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਯਾਨਿ ਕਿ ਬੰਦ ਸਿਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗ ਜਰਾ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਾਓ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਣ ਰਚਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, ਸਾਰੀਆਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਗਰੈਵੀਟੋਨ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਖੁੱਲੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਹੀ ਫੋਟੋਨ ਨਾਮਕ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਖੁੱਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਦੋਹੇ ਸਿਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਲ ਕੇ ਜੁੜ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਤੇ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਪਲੈਂਕ ਲੰਬਾਈ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ, ਬੋਸੋਨਿਕ ਸਟਰਿੰਗ, ਨੇ ਸਿਰਫ ਬੋਸੋਨ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਹੀ ਸਹੋਯੋਗ ਕੀਤਾ| ਇਹ ਮਾਡਲ, ਘੱਟ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤੇ, ਇੱਕ ਕੁਆਂਟਮ ਗਰੈਵਟੀ ਥਿਊਰੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੇਜ਼ ਬੋਸੋਨ ਜਿਵੇਂ ਫੋਟੌਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ (ਜੇਕਰ ਖੁੱਲੇ ਸਿਰੇ ਵਾਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਏ ਜਾਣ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ, ਇਸ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਅਥਿਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਕਰਦਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ(ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ)| ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਣਾਂ ਦਾ ਰੰਗ-ਪੱਟਾ (ਸਪੈਕਟਰਮ) ਸਿਰਫ ਬੋਸਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਣ ਜਿਵੇਂ ਫੋਟੀਨ , ਵਤੀਰੇ ਦੇ ਖਾਸ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਹੈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਬੋਸਨ ਰਿਸਾਓ ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਕਣ ਹਨ, ਪਰ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਫਰਮੀਔਨਜ਼ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ  ਫਰਮੀਔਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਨੇ ਸੁਪਰਸਮਿਟਰੀ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਬੋਸੌਨਾਂ ਅਤੇ  ਫਰਮੀਔਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਗਣਿਤਿਕ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਫਰਮਿਔਨ ਕੰਪਨਾ ਸਮੇਤ ਵਾਲੀ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਸਾਰੀਆ M-ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
      
ਕਿਉਂਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਰੈਵਟੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਕਈ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਥਿਊਰੀ ਆਫ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।  ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਤਾਜਾ ਖੋਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਅਜਿਹੀ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੈ ਜੋ ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਖਾਵੇ, ਛੋਟੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਾਰਕ ਮੈਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਮੁਦਰਾਸਫੀਰਤੀ (cosmic inflation) ਲਈ ਤਰੀਫ ਦੇ ਕਾਬਲ ਤੰਤਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਵੇ| ਇਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਗਿਆਤ ਹੈ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੱਲ ਹੈ, ਨਾ ਇਹ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
  
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਚੁਨੌਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਥਿਊਰੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀਦਾਇਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੀ| ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦੇ ਖਿੰਡਾਓ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਗੜਬੜੀ ਸਿਧਾਂਤ (perturbation theory) ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਰਤ ਕੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ  ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਅਗਿਆਤ ਹੈ ਕਿ ਬਗੈਰ ਗੜਬੜੀ ਨਾਲ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ| ਇਹ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ  ਕੀ  ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਟਰਿੰਗ ‘vacuum state’ (ਪੁਲਾੜ ਅਵਸਥਾ ) ਚੁਣਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਬਣਤਰ ਹੈ।

== ਸਟਰਿੰਗ (ਡੋਰੀ) ==
[[Image:World lines and world sheet.svg|left|thumb|250px|Interaction in the quantum world: ਸਬਐਟਮਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ: ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਬਿੰਦੂ-ਵਰਗੇ ਸਬਐਟਮਿਕ ਕਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਜਾਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਾਈ ਸੰਸਾਰ ਸ਼ੀਟ]]
      
ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੇ ਕਣ ਦੀ ਗਤੀ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗਰਾਫ ਤੇ ਇਸਦਾ ਸਥਾਨ ਵਕਤ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਤੀਜਨ ਤਸਵੀਰ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦ ਕਣ ਦੀ ਸੰਸਾਰ-ਰੇਖਾ ਦਰਸਾਏਗੀ| ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਰਾਬਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਵਕਤ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ, ਜੋ ਅਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਰੇਖਾ ਵਾਂਗ ਦਿਸਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ 2-ਪਸਾਰੀ ਸਤਿਹ ਝਾੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਵਰਲਡਸ਼ੀਟ (ਸੰਸਾਰੀ ਚਾਦਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਟਰਿੰਗ ਹਾਲਤਾਂ (ਫੋਟੋਨ ਜਾਂ ਗਰੈਵੀਟੋਨ ਵਰਗੇ ਵੱਖਰੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਰਚਦੇ ਹੋਏ) ਇਸ ਸਤਹਿ ਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਦੇ ਹਨ।
     
ਇੱਕ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਲੂਪ ਵਾਂਗ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਸਦੀ ਵਰਲਡਸ਼ੀਟ ਪਾਈਪ ਵਾਂਗ ਦਿਸੇਗੀ|  ਇੱਕ ਖੁੱਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਦੋ ਸਿਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ ਵਾਂਗ ਦਿਸੇਗਾ, ਇਸਲਈ ਇਸਦੀ ਵਰਲਡਸ਼ੀਟ ਇੱਕ ਪੱਟੀ ਵਰਗੀ ਦਿਸੇਗੀ| ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਗਣਿਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰਾਈਮਨ ਤਲ (Riemann surfaces) ਹਨ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪਾਈਪ ਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ| 
      
ਸਟਰਿੰਗ ਜੁੜ ਅਤੇ ਟੁੱਟ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਡਲਸ਼ੀਟ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਸਥਿਤੀ (topology) ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, ਜੇ ਇੱਕ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ  ਇਸਦੀ ਸੰਸਾਰਸ਼ੀਟ ਇੱਕ ਪਾਈਪ ਦੋ ਪਾਈਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਗੁਲੇਲ ਵਾਂਗ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਸਥਾਨ ਪੈਂਟਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇੱਕ ਬੰਦ ਰਿੰਗ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜੁੜਦੇ ਹਨ, ਫੇਰ ਇਸਦੀ ਸੰਸਾਰਸ਼ੀਟ ਇੱਕ ਪਾਈਪ ਦੀ ਤਰਾਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁੱਲੇ ਸਿਰੇ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਫੇਰ ਜੁੜ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਉਹੀ ਰਿੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਦਾ ਰਿੰਗ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਅੱਧਾ ਚੱਕਰ ਹਾਸ਼ੀਏ (torus) ਵਾਂਗ ਦਿਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਪਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਇੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸਟਰਿੰਗ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ)| ਇੱਕ ਖੁੱਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਉਸਦੀ ਵਰਲਡਸ਼ੀਟ  ਇੰਝ ਦਿਸ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ  ਅੰਗੂਠੀ(annulus) ਦੋ ਪੱਟੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 

ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕਣ ਦੀ ਉਦ ਸੰਭਾਵਨਾ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਕੁੱਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵ ਅਯਾਮ (probability amplitudes) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਅਯਾਮ ਇੱਕ ਕਣ ਦੀ ਸੰਸਾਰ ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਭਵ ਸੰਸਾਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਰਸਤਾ ਏਕੀਕਰਨ (path integration) ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਟਰਿੰਗ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਅੰਤਮ ਸਟਰਿੰਗ ਬਣਤਰ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਸੰਸਾਰਸ਼ੀਟਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਨਾਲ, ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਬਿੰਦੂ-ਕਣਾਂ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਦੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਖੇਤਰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨੰਬੂ-ਗੋਟੋ ਕਾਰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪੌਲੀਜੋਵ ਕਾਰਜ (Nambu-Goto action or Polyakov action) ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

== ਬਰੇਨ (Branes) ==
 [[File:D3-brane et D2-brane.PNG|thumb|left|alt=A pair of surfaces joined by wavy line segments.|ਡੀ-ਬਰੇਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜੋੜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਖੁੱਲੇ ਸਟਰਿੰਗ]]
 
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਜੁਲਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਸੁਪਰਗਰੈਵਿਟੀ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਬਰੇਨ ਭੌਤਿਕੀ ਵਸਤੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ  ਬਿੰਦੂ ਕਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਅਯਾਮਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀਕਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਕਣ 0 ਅਯਾਮ ਵਾਲੇ ਬਰੇਨ ਵਾਂਗ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ 1 ਅਯਾਮੀ ਬਰੇਨ ਦੀ ਤਰਾਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉੱਚ ਅਯਾਮਾਂ ਵਾਲੇ ਬਰੇਨ ਸੋਚਣੇ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹਨ।   ਅਯਾਮ (dimension) pਵਿੱਚ  ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ p-branes ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਰੇਨ ਸ਼ਬਦ ‘ਮੈਂਬਰੇਨ’ (membrane) ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 2ਅਯਾਮੀ ਬਰੇਨ| 

ਬਰੇਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਚਾਰਜ| ਇੱਕ ਪੀ-ਬਰੇਨ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ  (p+1)ਅਯਾਮੀ ਘਣਫਲ (volume) ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸ ਬਰੇਨ ਦਾ ਸੰਸਾਰ-ਘਣਫਲ (worldvolume) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਕਸਰ ਬਿਜਲਈ-ਚੁੰਬਕਤਾ (ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਜ਼ਮ) ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ (analogous) ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟਡੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਬਰੇਨ ਦੇ ਵਰਲਡ-ਵੌਲੀਊਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।  
      
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, D-branes ਇੱਕ ਬਰੇਨਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ  ਜੋ ਉਸੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਖੁੱਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਖੁੱਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ,ਇਸਦੇ ਸਿਰੇ ਇੱਕ ਡੀ-ਬਰੇਨ ਵਿੱਚ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਡੀ ਅੱਖਰ ਇਸ ਸੱਚ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਇੱਕ ਗਣਿਤਿਕ ਸ਼ਰਤ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਤ (Dirichlet boundary condition) ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ| ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਸਟਡੀ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ AdS/CFT correspondence(?)| ਜਿਸਨੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ।
   
ਬਰੇਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਟਡੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਾਨ ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਰੇਖਾਗਣਿਤ   (homological mirror symmetry and noncommutative geometry) ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਬਰੇਨ ਕੁੱਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕੈਲਬੀ-ਯੂ (Calabi-Yau) ਦੇ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਢੇਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੀ ਗਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਜਾਂ ਨਾਲੀ (Fukaya) ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ |

=== ਡੀ-ਬਰੇਨ (D-branes) ===     
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਡੀ-ਬਰੇਨ ਵਧਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੱਕ ਜਾ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨਾਲ ਇੱਕ ਖੁੱਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਮੁੱਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਡਾਈ, ਲੀਗ ਅਤੇ ਪੌਲਚਿੰਸਕੀ ਨੇ ਖੋਜੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਹੋਰਵਾਨਾ ਦੁਆਰਾ 1989 ਵਿੱਚ ਇੱਕਲੇ ਨੇ ਹੀ ਖੋਜੇ ਸਨ।  1995 ਵਿੱਚ, ਪੌਲਚਿੰਸਕੀ ਨੇ ਡੀ ਬਰੇਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਰਗਰੈਵਿਟੀ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਕਾਲੇ- ਪੀ-ਬਰੇਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਛਾਣਿਆ| ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਖੋਜ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਦੂਜੀ ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੋਲੋਗਰਾਫਿਕ ਤੇ ਐੱਮ ਥਿਊਰੀ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ| 
    
ਡੀ-ਬਰੇਨ  ਅਪਣੇ ਖਾਸ ਅਯਾਮਾਂ ਨਾਲ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਡੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਨੰਬਰ ਨਾਲ ਦਰਸਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  ਇੱਕ D0-brane ਸਿੰਗਲ ਬਿੰਦੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, D1-brane  ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ D-string ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ,ਇਸੇ ਤਰਾਂ D2-brane ਇੱਕ ਸਤਹਿ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ D25-brane ਬੋਸੋਨਿਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਅਯਾਮ ਹੈ। ਸੀਮਤ ਕਾਰਜਹੀਣ ਝੂਠੇ ਬਰੇਨ D(-1)-branes ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

==== ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਿਛੋਕੜ ====     
ਸਟ੍ਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਖੁੱਲੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਨੀਊਮਾਨ ਹੱਦ ਸ਼ਰਤ (Neumann boundary condition) ਦੀਆਂ , ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਵਕਤ ਮੁਕਤ ਸਿਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੋ ਹੱਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਰੂਰ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ| ਜਾਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਤ (Dirichlet boundary conditions) ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਸਿਰੇ ਬੰਨ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਦਾ ਹਰੇਕ ਹੁਕਮ-ਅੰਕ (coordinate) ਜਰੂਰ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਸ਼ਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਿਕਸ ਹੱਦ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਸਟਰਿੰਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੋਹੇ ਸਿਰੇ NN, DD, ND ਅਤੇ DN ਹੱਦ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹੋਣ| ਜੇ p ਸਥਾਨਕ ਅਯਾਮ ਨਿਉਮਨ ਹੱਦ ਸ਼ਰਤ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਫੇਰ ਉਹ ਸਟਰਿੰਗ  ਪੀ-ਅਯਾਮੀ ਹਾਈਪਰ ਸਤਹਿ (p-dimensional hyperplane)  ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਨਿਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਈਪਰ ਸਤਹਿ Dp-brane ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਵਰਣ ਹੈ। 
     
ਬੇਸ਼ਕ 0 ਬੰਨ ਦੀ ਹੱਦ ਠੋਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਵੀ ਖੁੱਲੇ ਸਿਰੇ ਵਾਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਜੋ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡੀ-ਵਰੇਨ ਤੱਕ ਮੁੱਕ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਿਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੇ ਉਤਰਾਅ ਚੜਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਡੀ-ਬਰੇਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ N D ਬਰੇਨ ਲੱਗਭੱਗ ਮੁਨਾਸਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦੇ ਰੰਗਪਟ ਸਪੈਕਟਰਮ ਦੀ ਖਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਵਰਲਡ-ਵੌਲੀਅਮਾਂ ਦੀ ਨੌਨ-ਅਬੇਲੀਅਨ ਗੇਜ ਥਿਊਰੀ (ਲਾਪਤਾ ਨਾਪ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਰੇਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਆਡੇ ਅਯਾਮ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਵਸਥਾ ਇੱਕ  ਡਬਲ ਸ਼ਰਤ ਗਰਭ-ਅਯਾਮ  (N*N) ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਗਰਭ ਅਯਾਮ ਸੁੰਨ (commute) ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਰਨੀਕਰਨ (diagonalized )ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਖੁਦ ਅਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਈਗਨਵੈਲੀਊ (eigenvalues) ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ N D ਬਰੇਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਾਫ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਬਰੇਨ ਸਥਾਈ ਰੇਖਗਣਿਤ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਰਤਾਓ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮਾਇਆ (Myers) ਪ੍ਰਭਾਵ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ Dp-branes ਦਾ ਇੱਕ ਇਕੱਠ ਫੈਲ ਕੇ D(p+2)-brane ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
    
ਸੰਘਣੀ ਊਰਜਾਹੀਣਤਾ (ਟੈਕੱਨ) (Tachyon condensation) ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਿਸਟਮ ਲਗਾਤਾਰ ਕਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਅਪਣੀ ਊਰਜਾ ਘਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅੰਤ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਭਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਸਿਸਟਮ ਸੰਘਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸ਼ੋਕ ਸੇਨ ਨੇ ਤਰਕ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ Type IIB string theory ਵਿੱਚ, ਟੈਕੱਨ ਕੰਡਨਸੇਸ਼ਨ ( ਨੀਵੀਊ ਸ਼ਵਾਰਜ਼ 3- ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ)  D9 ਅਤੇ anti D9-branes ਦੇ ਇੱਕ ਢੇਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਨਚਾਹੀ D-brane ਬਣਤਰ ਪ੍ਰਾਪਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਐਡਵਰਡ ਵਿੱਟਨ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੇ-ਥਿਊਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਬੱਧ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ|  ਟੈੱਕਨ ਕਨਡਸੇਸ਼ਨ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ੁੱਧ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਟੈਕੱਨ ਦੀ ਝਿੱਲੀ-ਬੰਦ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ|

== ਦੋਹਰੇ ਗੁਣ ==   
[[File:StringTheoryDualities.svg|right|thumb|alt=A diagram indicating the relationships between M-theory and the five superstring theories.|250px|ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਡਿਊਲਟੀਆਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ. Yellow arrows indicate [[S-duality]]. Blue arrows indicate [[T-duality]].]]

{{main|S-ਡਿਊਲਿਟੀ|T-ਡਿਊਲਿਟੀ}}
 
ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਦੋਹਰਾ ਗੁਣ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਭੌਤਿਕੀ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੰਨਬਿੰਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਦੋ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋਹਰੇ ਗੁਣ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀ ਥਿਊਰੀ ਵਾਂਗ ਦਿਸਣ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਦੋਵੇਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀ ਹੇਠਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਡਬਲ ਗੁਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੋ ਥਿਊਰੀਆਂ ਅਲੱਗ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਤੇ ਇੱਕੋ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਗਣਿਤਿਕ ਵਿਵਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
      
ਥਿਊਰੀ ਔਫ ਐਵਰੀਥਿੰਗ ਦੇ ਇੱਕ ਸਹਿਭਾਗੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਭੌਤਿਕੀ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦੋਗਲੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ  ਥਿਊਰੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ  ਇੱਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

== S-, T-, ਅਤੇ U-ਦੋਹਰਾਪਣ ==      
ਇਹ ਸਟਰਿੰਗ  ਥਿਊਰੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਉਹ ਦੋਹਰੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੱਖਰੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਛੋਟੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ,  ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਬੰਨ ਤਾਕਤਾਂ,  ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਲ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫਿਜਿਕਸ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ  ਇੱਕ ਭੌਤਿਕੀ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਸਟਰਿੰਗ ਵਿਸ਼ਾਲ/ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਸੂਖਮ/ਕਮਜੋਰ ਦਰਮਿਆਨ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਨੇਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ,  ਅਤੇ ਇਵੇਂ ਇਹਨਾਂ 5 ਵੱਖਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। T-duality ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਸੂਖਮ ਦੂਰੀਆਂ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ S-duality ਤਾਕਤਵਰ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਬੰਨ ਨੂੰ ਦੇ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। U-duality ਇਹਨਾਂ ਦੋਵੇਂ T-duality ਅਤੇ S-duality ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। 

== M-ਥਿਊਰੀ ==
M-ਥਿਊਰੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਿਊਰੀ ਹੈ ਜੋ ਸੁੱਪਰਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਥਿਰ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਇੱਕ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1995 ਦੇ ਬਸੰਤ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ  ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਐਡਵਰਡ ਵਿੱਟਨ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਵਿੱਟਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਨੇ ਦੂਜੀ ਸੁੱਪਰਸਟਰਿੰਗ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਉਤੇਜਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । 

1990 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਟਰਿੰਗ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 5 ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਹਨ: type I, type IIA, type IIB, ਅਤੇ ਹੀਟਰੋਟਿਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ (SO(32) ਅਤੇ E8×E8) ਹਨ। ਸੋਚ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ 5 ਉਮੀਦਵਾਰ  ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਥਿਊਰੀਔਫਐਵਰਿਥਿੰਗ ਹੈ,  ਅਤੇ ਉਹ ਥਿਊਰੀ ਇੱਕ ਉਹ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਨਿਮਰ-ਊਰਜਾ-ਹੱਦ, 10 ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਯਾਮਾਂ ਜੋ 4 ਤੱਕ ਸੁੰਗੇੜੇ ਗਏ ਹਨ, ਸਾਡੇ ਦੇਖੇ ਗਏ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਗਲਤ ਸੀ ਤੇ 5- ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਦੋਹਰੇ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੁਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ 5 ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੂਲ M-theory ਦੀਆਂ ਸਪੈਸ਼ਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹਨ।

=== ਸਪੇਸ ਸਮਾਂ ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ===

==== ਕਿਸਮ – Bosonic====

*  ਅਯਾਮ- 26 
* ਵਿਵਰਣ -ਸਿਰਫ bosons, ਕੋਈ fermions ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ ਬਲਾਂ ਤੱਕ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਖੁੱਲੇ ਤੇ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ; 
* ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ : ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਣ ਜਿਸਨੂੰ, tachyon, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਅਸਥਿਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

==== ਕਿਸਮ-I ====

* ਅਯਾਮ- 10 
* ਵਿਵਰਣ- ਬਲਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ Supersymmetry, ਖੁੱਲੇ ਤੇ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ; 
* ਕੋਈ ਟੈੱਕਨ ਨਹੀਂ ; 
* ਸਮੂਹ ਸਮਰੂਪਤਾ SO(32) ਹੈ।

==== ਕਿਸਮ-IIA ====

* ਅਯਾਮ- 10 
* ਵਿਵਰਣ- ਬਲਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰ ਸਮਰੂਪਤਾ, ਸਿਰਫ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਹੀ D-branes ਨਾਲ ਬੰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; 
* ਕੋਈ ਟੈੱਕਨ ਨਹੀਂ; ਪੁੰਜਹੀਣ fermions ਅਪਣੇ ਅਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ|

==== ਕਿਸਮ- IIB ====

* ਅਯਾਮ- 10 
* ਵਿਵਰਣ- ਬਲਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ , ਸਿਰਫ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਹੀ D-branes ਨਾਲ ਬੰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; 
* ਕੋਈ ਟੈੱਕਨ ਨਹੀਂ; 
* ਪੁੰਜਹੀਣ fermions ਅਪਣੇ ਅਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

==== ਕਿਸਮ- HO====

* ਅਯਾਮ-10 
* ਵਿਵਰਣ- ਬਲਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ, ਸਿਰਫ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਹੀ D-branes ਨਾਲ ਬੰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; 
* ਕੋਈ ਟੈੱਕਨ ਨਹੀਂ; 
* heterotic, ਯਾਨਿ ਕਿ ਸੱਜੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਟਰਿੰਗ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; 
* ਸਮੂਹ ਸਮਰੂਪਤਾ SO(32) ਹੈ।

==== ਕਿਸਮ- HE ====
 
* ਅਯਾਮ- 10 
* ਵਿਵਰਣ- ਬਲਾਂ ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ, ਸਿਰਫ ਬੰਦ ਸਟਰਿੰਗ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; 
* ਕੋਈ ਟੈੱਕਨ ਨਹੀਂ; heterotic, 
* ਯਾਨਿ ਕਿ ਸੱਜੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਟਰਿੰਗ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; 
* ਸਮੂਹ ਸਮਰੂਪਤਾ E8×E8 ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਥਿਊਰੀ ==

ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਨੰਬਰਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਆਂਕੜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਲੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਭੌਤਿਕੀ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸੂਤਰੀਕਰਨ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਮੈਟ੍ਰੀਸੀਜ਼ ਦੇ ਸੈੱਟ ਦੇ ਵਰਤਾੌ ਨੂੰ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਅੰਦਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। 
	
ਇੱਕ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਟੌਮ ਬੈੰਕਸ, ਵਿੱਲੀ ਫਿਸ਼ਲਰ, ਸਟੀਫਨ ਸ਼ੇਂਕਰ, ਅਤੇ [[ਲੀਓਨਾਰਡ ਸਸਕਿੰਡ]] 1997 ਵਿੱਚ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤਾ BFSS ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਇਹ ਥਿਊਰੀ 9 ਵੱਡੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਪਣੇ ਅਸਲੀ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ, ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ, ਇਸ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਦੀ ਨਿਮਰ ਊਰਜਾ ਹੱਦ 11-ਅਯਾਮੀ ਸੁੱਪਰ ਗਰੈਵਿਟੀ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਮਿਣਤੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਕਿ BFSS ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਇੰਨਿਬਿੰਨ M-ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੈ। BFSS ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਇਸਤਰਾਂ M-ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਸਹੀ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸੂਤਰੀਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੂਲ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਰਲ ਸੈਟਿੰਗ ਵਿੱਚ M-ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਾਂਚਣ ਲਈ ਇੱਕ ਔਜ਼ਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

M-ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸੂਤਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ [[ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ]] ਅਤੇ ਨੌਨਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਜੀਓਮੈਟਰੀ ਨਾਮਕ ਗਣਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਦਰਮਿਆਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਸਧਾਰਨ ਜੀਓਮੈਟਰੀ (ਰੇਖਾਗਣਿਤ) ਦੀ ਇੱਕ ਜਨਰਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੌਨ-ਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਅਲਜਬਰੇ ਤੋਂ ਔਜ਼ਾਰ ਵਰਤ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਰੇਖਾਗਣਿਤਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ  ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । 1998 ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ, ਅਲੇਨ ਕੋਨੇਸ, ਮਾਈਕਲ ਆਰ. ਡਗਲਸ, ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਸ਼ਵਾਰਜ਼ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪਹਿਲੂ ਇੱਕ ਨੌਨ-ਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਪੈਸ਼ਲ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭੌਤਿਕੀ ਥਿਊਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਨੂੰ ਨੌਨਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਜੀਓਮੈਟਰੀ (ਰੇਖਾਗਣਿਤ) ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮਾਡਲਾਂ ਅਤੇ M-ਥਿਊਰੀ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੌਨਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਜੀਓਮੈਟਰੀ (ਰੇਖਾਗਣਿਤ) ਨਾਲ ਵੀ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ । ਇਸਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨੌਨਕਮਿਊਟੇਟਿਵ ਜੀਓਮੈਟਰੀ (ਰੇਖਾਗਣਿਤ) ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਭੌਤਿਕੀ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ।

== ਵਾਧੂ ਅਯਾਮ ==
=== ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ === 
[[File:Compactification example.svg|right|thumb|alt=A tubular surface and corresponding one-dimensional curve.|An example of [[compactification (physics)|compactification]]: ਜਿਆਦਾ ਦੂਰੀ ਤੋਂ, ਇੱਕ ਚੱਕਰੀ ਅਯਾਮ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਦੋ-ਅਯਾਮੀ ਸਤਹਿ ਇੱਕ ਅਯਾਮੀ ਲਗਦੀ ਹੈ]]
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਮਨਮੋਹਕ ਗੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਧੂ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਸੇ ਨਿਰੰਤਰ ਸਥਿਰ ਮਾਪਦੰਡ ਨਾਲ ਫਿਕਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ, ਇੱਕ ਚਿਰਸਥਾਈ ਕੁਆਂਟਮ ਥਿਊਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਕਰੀਟੀਕਲ(ਨਾਜੁਕ) ਅਯਾਮ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ  ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ, ਗੈਸ ਤੇ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲਾ ਗੁਣ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਦੇ 26 ਅਯਾਮ ਬੋਸਨੋਕ ਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਅਤੇ 10 ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਹੋਣੇ ਜਰੂਰੀ ਹਨ। ਇਹ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਖੇਤਰ ਥਿਊਰੀ (conformal field theory) ਵਾਲੀ ਵਰਲਡਸ਼ੀਟ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿਰੋਧੀ-ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਜੋਕੀ ਸਮਝ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਰਾ ਗੰਭੀਰ ਰਸਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੌਖੇ ਰਸਤੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਹੱਲ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵੈਰਾਈਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ  ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਅਯਾਮ ਗਤੀਸ਼ੀਲ  ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ(ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ)| ਇਹ ਅਯਾਮ ‘ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਚਾਰਜ’ ਦੇ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵੱਖਰੇ ਮੁੱਲ ਹਨ, ਕਮਜੋਰ ਸ਼ਾਸਨ-ਪਲਟ ਮੋੜ (curved regimes) ਵਿੱਚ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਅਜਾਦੀ  ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ।  
     
ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਥਿਊਰੀ 11 ਅਯਾਮੀ  M-theory ਹੈ, ਜੋ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਦੇ 11 ਅਯਾਮ ਮੰਗਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ 3 ਸਥਾਨਿਕ ਅਯਾਮਾਂ ਅਤੇ 4 ਵਕਤ ਦੇ ਅਯਾਮ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ। 1980 ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਖਾਸ ਕੇਸ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ 11ਵਾਂ ਅਯਾਮ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ 10ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।  ਪਰ ਫੇਰ ਥਿਊਰੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ 4 ਦਿਸਣਯੋਗ ਅਯਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ 10 ਪੱਧਰੀ ਸਪੇਸ ਦੇ ਅਯਾਮਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,  ਅਤੇ  ਜਿਹੇ ਕੇਸ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੁੱਝ ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅੰਕ ਨਾਲੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੰਬਰ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਫਿਕਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ: ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਜਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਸੋਚੇ ਗਏ ਹਨ।  
     
ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਜ਼ਮ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਜਾਂ  ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੀ  ਰਿਲੇਟਿਵਿਟੂ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ:  ਇਹ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਚਾਹੇ ਅਯਾਮ ਭਰਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨੰਬਰ ਫਿਕਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ (ਸੰਭਾਵਨਾ, ਤਨਾਓ, ਸਥਾਨਿਕ, ਕਾਰਜਯੋਗਤਾ) ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ  ਭਵਿੱਖਤ  ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵੱਖਰੇ ਨੰਬਰ ਲਈ ਨਾਪ-ਅਸ਼ੁਧੱਤਾ gauge anomaly  ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ  ਇਸ ਅਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗਤੀ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਪੁਟੈਂਸਲ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ, ‘ਨਾਜੁਕ ਅਯਾਮਾਂ’ ਵਿੱਚ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ  ਊਰਜਾ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂ ਪੱਧਰੇ ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਹੱਲ ਸੰਭਵ ਹਨ।
      
ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਵਧੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ  ਸ਼ਾਮਲ ਫੋਟੋਨ (ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਬਲ ਨੂੰ ਸਵਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਣ ਜੋ ਨਾ-ਤੋੜੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਗੇਜ ਸਮਿੱਟਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ) ਜਰੂਰ ਪੁੰਜਹੀਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।  ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੁਆਰਾ ਭਵਿੱਖਤ ਕੀਤਾ ਫੋਟੋਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਫੋਟੋਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਇਹ ਊਰਜਾ ਕੈਸੀਮਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Casimir effect) ਯੋਗਾਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੁਆਂਟਮ  ਉਤਰਅ-ਚੜਾਓ ਤੋਂ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ| ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਅਕਾਰ  ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੰਬਰ ਲਈ ਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸੰਭਵ ਉਤਰਾਅ ਚੜਾਓ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।  ਇਸਲਈ, ਪੱਧਰੇ (ਫਲੈਟ)ਅਯਾਮ ਵਿੱਚ ਫੋਟੋਨ ਪੁੰਜਹੀਣ ਹੋਵੇਗਾ- ਤੇ  ਥਿਊਰੀ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਿਰਫ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਲਈ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ| ਜਦੋਂ ਕੈਲਕੁਲੇਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਜੁਕ ਅਯਾਮ ਅਵਸਥਾ 4 ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ (3 ਸਪੇਸ ਦੇ ਅਯਾਮ+1 ਵਕਤ ਦਾ ਅਯਾਮ)| X-ਦਾ ਉਪ ਸਮੂਹ ਫੋਟੋਨ ਦੀਆਂ ਰੇਖਿਕ ਅਯਾਮ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਂ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਬੋਸੋਨਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਫਲੈਟ ਸਪੇਸ ਸਟਰਿੰਗ  ਥਿਊਰੀਆਂ 26-ਅਯਾਮੀ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੁਪਰਸਟਰਿੰਗ ਤੇ ਐੱਮ-ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਲਈ 10 ਜਾਂ 11 ਅਯਾਮ ਹੀ ਪੱਧਰੇ ਹੱਲਾਂ ਲਈ ਰੱਖੇ ਹਨ। 
     
ਬੋਸਨੋਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 26ਅਯਾਮ ਪੌਲੀਕੋਵ ਸਮੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ। 4 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਅਯਾਮਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ 4 ਅਯਾਮੀ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸੁੰਗੇੜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।  

=== ਸੂਖਮ ਸੁੰਗੜੇ ਪਸਾਰ === 
==== ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਓ ਮੈਨੀਫੋਲਡ  ====     
[[Image:Calabi yau.jpg|left|thumb|alt=Visualization of a complex mathematical surface with many convolutions and self intersections.|ਇੱਕ ਕੁਇੰਟਿਕ ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਓ ਮੈਨੀਫੋਲਡ ਦਾ ਕਾਟ-ਹਿੱਸਾ(ਕਰੌਸ ਸੈਕਸ਼ਨ)]]
ਇਸ ਸਪਸ਼ਟ ਅੰਤਰਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ 2 ਤਰੀਕੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਵਾਧੂ ਅਯਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਬਣਾਉਣਾ; 6 ਜਾਂ 7 ਵਾਧੂ ਅਯਾਮ ਇੰਨੇ ਸੂਖਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ|  
     
ਸੁਪਰਸਮਿੱਟਰੀ ਦਾ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੈਣ ਲਈ, ਇਹ ਸੁੰਗੜੀ ਹੋਈ ਸੂਖਮ ਸਪੇਸ ਜਰੂਰ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਪੈਸ਼ਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਲੋਨੋਮੀ (holonomy) ( ਗੋਲੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਰਸਤੇ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਬਲ ਦੀ ਸਮਾਂਤਰ ਸਵਾਰੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ)ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ 6ਅਯਾਮੀ ਬਹੁ-ਪਰਤ ਜਰੂਰ ਹੀ SU(3) ਬਣਤਰ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ SU(3)  ਹੋਲੋਮੋਨੀ ਦਾ ਸਪੈਸ਼ਲ ਕੇਸ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰੋੜੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ (torsionless), ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕੈਲਬੀ- ਯਾਊ ਬਹੁਪਰਤ Calabi–Yau ਸਪੇਸ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਇੱਕ 7 ਅਯਾਮੀ ਬਹੁਤ-ਪਰਤ ਜਰੂਰ ਹੀ G2 ਬਣਤਰ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ , ਜਿਸ ਨਾਲ  ਉਹ G2 holonomy ਨਾਲ ਫੇਰ ਤੋਂ ਸਰਲ  ਸਪੈਸ਼ਲ ਕੇਸ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਪੇਸਾਂ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ  ਸਟਡੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਹੋ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ  4-ਅਯਾਮੀ ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਅੰਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਲਈ ਸੁਪਰਸਮਿਟਰੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਲਈ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ| 
      
ਬਹੁ-ਅਯਾਮੀ ਸਪੇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਗੀਚੇ ਦੇ ਰਬੜ ਦੇ ਪਾਈਪ ਦੀ ਇੰਨਬਿੰਨ ਸਟੈਂਡਰਡ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਾਈਪ ਜਰੂਰੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ 1 ਅਯਾਮੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਚਮੁੱਚ,  ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ ਜੋ ਇੰਨੀ ਛੋਟੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ| ਅਜਿਹੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਤੇ , ਗੇਂਦ ਇੱਕ ਅਯਾਮ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕੇਗੀ; ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੇਂਦਾਂ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ, ਜਰੂਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਗਤੀ ਸਿਰਫ 1 ਅਯਾਮੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਯਾਨਿ ਕਿ, ਪਾਈਪ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗੀ| ਫੇਰ ਵੀ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਪਾਈਪ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਖੋਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਦੂਜਾ ਅਯਾਮ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਦਾ ਘੇਰਾ(ਗੋਲਾਈ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਫੇਰ,  ਇਸਦੇ  ਅੰਦਰ ਤੁਰਦਾ ਇੱਕ ਕੀੜਾ 2 ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇਗਾ (ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਦਰ ਉਡਦੀ ਇੱਕ ਮੱਖੀ 3 ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇਗੀ)| ਇਹ ਵਾਧੂ ਅਯਾਮ ਦੀ &quot;extra dimension&quot; ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪਾਈਪ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਹੀ ਦੇਖੀ ਜਾਣ ਜੋਗੀ ਹੋਵੇਗੀ,  ਜਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਇਨਸਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ| ਇਸੇ ਤਰਾਂ, ਵਾਧੂ ਸੂਖਮ ਅਯਾਮ ਸਿਰਫ ਛੋਟੀਆਂ ਸੂਖਮ ਦੂਰੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਅਜਿਹੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈਆਂ wavelengths ( ਸੂਖਮ ਸੁੰਗੜੇ ਅਯਾਮ ਦੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਵੇਵਲੈਂਥਾਂ ਨਾਲ) ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਤੱਕ ਜਰੂਰੀ ਸੂਖਮ ਹੋਣ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ  ਉੱਚ  ਉਰਜਾਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਬਰੇਨ ਸੰਸਾਰ ਕਥਾ  ===      
ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ 3+1 ਅਯਾਮੀ ਉਪ-ਸਪੇਸ (3 ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਦੇ ਅਯਾਮ+1 ਵਕਤ ਦਾ ਅਯਾਮ) ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਏ ਹਾਂ| ਸੁਆਰ ਕੇ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਯਾਂਗ-ਮਿੱਲਜ਼ ਗੇਜ (Yang–Mills gauge) ਫੀਲਡਾਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜੇ ਸਬ-ਸਪੇਸਸਮਾਂ ( ਉੱਪ ਸਪੇਸ ਟਾਈਮ) ਜਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਟ ਹੋਵੇ| ਇਹ ਸਪੈਸ਼ਲ ਸੈੱਟ ਕਲਾਬੀ-ਯੂ n-folds ਵਿੱਚ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਤੋੜਮਰੋੜ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵਾਲੀਆਂ ਸਬਸਪੇਸਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ,  ਜੋ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦੀ ਝੁਰੜੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਧੀਆ ਕੰਚ ਦੀ ਤਰੇੜ ਵਾਂਗ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਗਵਾਂਢ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਪੈਸ਼ਲ ਸਬਸਪੇਸ ਦੇ ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸਪੇਸ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ, ਰੰਡਲ ਤੇ ਸੁੰਦਰਮ ਦੇ ਕੰਮ ਤੱਕ ਇਹ ਅਗਿਆਤ ਸੀ ਕਿ ਗਰੈਵਟੀ ਵੀ ਸਬਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੁਜੀਸ਼ਨ-ਬੱਧ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।  ਇਸਦੇ  ਨਾਲ ਹੀ, ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਿਥ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਸਤਰ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ 3+1-ਅਯਾਮੀ ਚਾਦਰ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ- ਅਜਿਹੇ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਲਾਬੀ-ਯੂ ਸੁੰਗੇੜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਬਸਪੇਸਸਮੇ D-ਬਰੇਨ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਮਾਡਲ ਬਰੇਨ ਸੰਸਾਰ ਸਮਾਨ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਜਨ| ਜਿਸਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ अम्कऋ अंक आदि के टम का विवरण (ਅਰੰਭਿਕ ਅੰਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਵਰਣ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਰੇਨ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। अम्कऋ ਅੰਰਭ ਦੇ ਅਵਾਜ਼ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 
 
=== ਲੁਕੇ ਅਯਾਮਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ===  
ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ, ਛੁਪੇ ਅਯਾਮ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦੀ ਗਰੈਵਟੀ ਹੋਰ ਗੈਰ-ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਬਲਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲਈ-ਚੁੰਬਕਤਾ| ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਕਲੂਜਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕੰਮ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ 5 ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ  ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ- ਚੁੰਬਕਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ, ਕਲਾਬੀ-ਯੂ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ, ਸੂਖਮ ਅਯਾਮਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਬਲ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਜੋਰਦਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ 4-ਅਯਾਮੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਸਟਰਿੰਗਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਬਲ ਕਿਵੇਂ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਫੇਰ ਵੀ, ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ  ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹਨਾਂ  ਵਾਧੂ ਅਯਾਮਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਗਰੈਵਟੀ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਟੈਸਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਛੁਪੇ ਅਯਾਮਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ੁੱਧ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਟੈਸਟਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੂਖਮ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ  ਉੱਪਰਲੀ ਹੱਦ ਹੀ ਬੰਨੀ ਹੈ।

== ਪਰਖ-ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ==
    
ਬੇਸ਼ਕ ਤਾਜਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕੰਮ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਪਾਰਟੀਕਲ ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ ਵਾਸਤਿਬਿਕ ਮਾਡਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਫੇਰ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਮਾਡਲਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਹਤੱਵਪੂਰਨ ਪਲੈਂਕ ਲੈਂਥ ਦਾ ਸੂਖਮ ਅਕਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਟਰਿੰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਇੱਕ ਸਟਰਿੰਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਕਾਰ, ਜਿੱਥੇ ਸਟਰਿੰਗ ਕਣਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ)| ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸਲਾ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਖਾਲੀਪਣ ਹੈ, ਜੋ ਜਰੂਰ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੱਗਭੱਗ ਹਰੇਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਨੀਵੀਆਂ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ।

== ਸਟਰਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨਿਕਸ (String harmonics) ==
     
ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਾਲਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸਟਰਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨਿਕਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ। ਜਰੂਰਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉੱਚ ਉਰਜਾਵਾਂ ਤੇ, ਕਣਾਂ ਦਾ ਸਟਰਿੰਗ ਵਰਗਾ ਸੁਭਾਅ ਸਪਸ਼ੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਦੇ ਉੱਚ ਆਵਰਤੀ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨਿਕਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ, ਸਾਰੇ ਕਣਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ  ਨਕਲਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਊਰਜਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਸਟਰਿੰਗ ਮਾਡਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਪਲੈਂਕ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਨਵੀਨ ਪਾਰਟੀਕਲ ਐਕਸੀਲੇਟਰ, LHC ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤੋਂ 1014 ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਨੇੜੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀਕਲ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਨਾਲ ਇਸ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਪਰਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੇਰ ਵੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਾਧੂ ਅਯਾਮਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ LHC ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਇਸਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

== ਫੀਨੋਮੀਨੌਲੌਜੀ ==


ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਯੋਗ ਵਿਚਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੰਸਾਰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਡਲ ਰਚਣ ਲਈ ਢਾਂਚਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਕਲ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫੀਨੋਮੀਨੌਲੌਜੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਓਹ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋ ਜਿਆਦਾ ਸੰਖੇਪ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਮਾਡਲ ਰਚਦੇ ਹਨ । ਸਟਰਿੰਗ ਫੀਨੋਮੀਨੌਲੌਜੀ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਵਾਸਤਵਿਕ ਮਾਡਲ ਰਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਕੁੱਝ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਗਣਿਤਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਾਰਣ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਇਹਨਾਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤਿ ਉੱਚ ਊਰਜਾਵਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਸਬੂਤ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸਪਸ਼ੱਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਸਕੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਮਾਡਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਡਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਵਰਣ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁਢਲਾ ਵਿਵਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਏਕੀਕਰਨ ਪ੍ਰਤਿ ਇਹਨਾਂ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਖੋਜ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।  


== ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ (Cosmology)==    

ਅੱਜਕੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਕ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੌਜੇਟਿਵ ਵੈਕੱਮ ਊਰਜਾ (ਵਾਸਤਵਿਕ ਕਣਾਂ ਦੇ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਜੁੜ ਕੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਊਰਜਾ) ਹੈ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ  ਚਿਰਸਥਾਈ ਫੈਲਾਓ ਨਾਮਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਹੀ, ਥਿਊਰੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਾ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ, ਇਹ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਵੈਕੱਮ ਊਰਜਾ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਦੀ ਨਿਊਕਲੀਏਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਲੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।  ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸਾਡਾ ਸਥਾਨਿਕ ਖੇਤਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਬੁਲਬਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਾਂ| ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਥਾਨਿਕ ਗੋਲਾਈ ਜੋ ਇੱਕ ਪਰਖਯੋਗ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਨੈਗੇਟਿਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ, ਬੁਲਬੁਲੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੁੱਖ ਵੈਕੱਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਟਕਰਾਓ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਦਿਸਣਯੋਗ ਨੋਸ਼ਾਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਵੀ,  ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੇਗਾ ਜੇਕਰ ਸਥਾਨਿਕ ਗੋਲਾਈ ਬਹੁਤ ਸੂਖਮ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਟਕਰਾਓ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣਗੇ|
      
ਕੁੱਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਫੈਲਾਓ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਮੁਢਲੇ ਸਟਰਿੰਗ ਖਗੋਲਿਕ ਅਨੁਪਾਤਾਂ ਤੱਕ ਖਿੱਚੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਸਟਰਿੰਗ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਰੂਤਾਕਰਸ਼ਣ ਲੈਂਸਿੰਗ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ|( ਗਰੂਤਾਕੇਸ਼ਣ ਲੈਂਸਿੰਗ= ਦੂਰ ਦੇ ਸੋਮੇ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਵਿਚਕਾਰ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ)| ਫੇਰ ਵੀ, ਕੁੱਝ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਵੀ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਸਟਰਿੰਗ ਫੀਲਡ ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਸਥਾਨਿਕ (topological) ਨੁਕਸਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

== ਸੁੱਪਰ ਸਮਰੂਪਤਾ (Supersymmetry) ==
     
ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ ਵੀ  ਸੰਯੋਗਵਸ਼ ਗਵਾਹ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸਥਾਈ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀਆਂ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪ ਹਨ। ਫੇਰ ਵੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਾਡਰਨ ਕੋਲਾਈਡਰ LHC ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਆਯੋਗ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤੇ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਨਾ ਕਰੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਊਰਜਾ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪਤਾ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਐਕਸਲਰੇਟਰ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ  ਉੱਪਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

== AdS/CFT ਮੇਲ ==
  
anti-de Sitter/conformal field theory (AdS/CFT) ਮੇਲ ਇੱਕ ਸਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕੁੱਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਜਿਆਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਜਾਂ ਐੱਮ-ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ  ਇੱਕ anti-de Sitter ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਦੇਖਣਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੀ ਸਮੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਸਪੇਸਸਮੇਂ ਦਾ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਸੈੱਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਸਪੇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੱਦ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। AdS/CFT ਮੇਲ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਲਈ ਇਸ ਹੱਦ ਨੂੰ ਸਪੇਸ ਸਮਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਰੂਕਾਰਸ਼ਨ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ ਹੋਵੇ|

== ਮੇਲ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ==
    
AdS/CFT ਮੇਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਦਾਹਰਨ ਮੁਤਾਬਿਕ Type IIB ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ AdS5 × S5 ਦੀ ਪੈਦਾਵਰ ਤੇ 4-ਅਯਾਮੀ ਅਨੁਰੂਪ ਹੱਦ ਤੇ N = 4 super Yang–Mills ਥਿਊਰੀ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਲ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ AdS4 × S7 ਉੱਤੇ ਐੱਮ-ਥਿਊਰੀ 3-ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ABJM superconformal ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਅਜੇ  ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਨੁਭਵ ਅਨੁਸਾਰ AdS7 × S4 ਉੱਤੇ  ਐੱਮ-ਥਿਊਰੀ 6-ਅਯਾਮਾਂ ਵਿੱਚ (2,0)-ਥਿਊਰੀ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

== ਕੁਆਂਟਮ ਕਰੋਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ==

ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਸਧਾਰਨ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, AdS/CFT ਮੇਲ ਨੂੰ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਔਜਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਇਸ ਮੇਲ ਨੂੰ ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਰਟੀਕਲ ਐਕਸੀਲੇਟਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਅਜੀਬ ਅਵਸਥਾ ਹੈ।

ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਕੁਆਂਟਮ ਕਰੋਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਰਾਹੀਂ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਤਾਕਤਵਰ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਬਲ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਥਿਊਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੀ| ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ  ਇਸਲਈ AdS/CFT ਮੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਲ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੁਪਰਸਮਰੂਪ ਗੇਜ਼ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ N = 4 super Yang–Mills theory ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਕਰੋਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਲਈ ਲੱਗਭੱਗ ਚੰਗੀ ਸਮਾਨਤਾ ਮੋਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਸਤਰਾਂ ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ  ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਿਆਦਾ ਅਸਾਨ ਹਨ। ਇਹ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ, ਸਿਧਾਂਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕੁਆਰਕ-ਗਲੂਔਨ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦਾ ਕੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਦਲਦਲਪੁਣਾ (shear viscosity) ਮਿਣਿਆ ਹੈ। 2008 ਵਿੱਚ, ਬਰੁੱਕਹੈਵਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ (Brookhaven National Laboratory) ਵਿੱਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਭਾਰੀ ਆਇਔਨ ਕੋਲਾਈਡਰ (Relativistic Heavy Ion Collider) ਤੇ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਸਾਬਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

== ਸੰਘਣੇ ਪਦਾਰਥ ਵਾਲੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ==
   
ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸੰਘਣੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਸੰਘਣੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਮਝਣੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਨ, ਅਤੇ AdS/CFT ਮੇਲ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਅਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਸੁਪਰਫਲੱਡ ਦੀ ਇੱਕ ਇਨਸੁਲੇਟਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕਾਫੀ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਹੈ।

== ਗਣਿਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ==
   
ਸਿਧਾਂਤਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਸੁੱਧ-ਗਣਿਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਂਗ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਕੋਲ ਫਿਲਹਾਲ ਕਠੋਰ ਗਣਿਤਿਕ ਬਣਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਕਲਪ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਜਾ ਸਕਣ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਜੋ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਅਕਸਰ ਦਿਸਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਗਣਿਤਿਕ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਣ ਲਈ ਭੌਤਿਕੀ ਸਹਿਜ-ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਗਾਈਡ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰਾਂ, ਸਟ੍ਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੋਮੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

== ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ (Mirror symmetry) ==
[[File:Clebsch Cubic.png|thumb|right|alt=A complex mathematical surface in three dimensions.|ਕਲੈਬਸ਼ ਕਿਊਬ ਅਲਜਬਰਿਕ ਵੈਰਾਇਟੀ ਨਾਮਕ ਰੇਖਾਗਣਿਤਕ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ | ਗਣਨਾਸੂਚਕ ਰੇਖਾਗਣਿਤ ਦਾ ਕਲਾਸੀਕਲ ਨਤੀਜਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਤਹਿ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੰਨਬਿੰਨ 27 ਸਿੱਧੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਹਨ]]  
 
ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ ਦੀ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਥਾਨਿਕ ਅਯਾਮਾਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਊ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ ਨਾਮਕ ਗਣਿਤਿਕ ਚੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (encoded)| ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ, ਤੇ ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਰਾਹੀਂ ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 1980ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਫਿਜਿਕਲ ਮਾਡਲ ਲਈ, ਸਬੰਧਿਤ ਨਿਰਾਲੀ ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਊ ਬਹੁ-ਪਰਤ ਬਣਾਉਣੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਸਗੋਂ, ਇਹ ਵੀ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦੋ ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਊ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ  ਇੱਜੋ ਫਿਜਿਕਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਦੀਆਂ ਦਰਪਣ ਕਿਹਾ ਗਿਆ| ਵਿਭਿੰਨ ਕਾਲਾਬਿ-ਯਾਊ ਬਹੁ-ਪਰਤਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਇਸ ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ ਸਬੰਧ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗਣਿਤਿਕ ਲੜੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਸੂਚਕ ਅਲਜਬਰਿਕ ਰੇਖਾਗਣਿਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮਦੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜਕੱਲ ਗਣਿਤਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਜੇ ਵੀ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ ਦੀ ਗਣਿਤਿਕ ਸਮਝ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।

==ਸ਼ਿਖਰ ਅਪਰੇਟਰ ਬੀਜਗਣਿਤ (Vertex operator algebras) ==
    
ਦਰਪਣ ਸਮਰੂਪਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਖਰ ਅਪਰੇਟਰ ਬੀਜਗਣਿਤ (Vertex operator algebras) ਦੀ ਥਿਊਰੀ  ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਸਟਰਿੰਗ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ 1992 ਵਿੱਚ ਰਿਚਰਡ ਬੋਰਚਰਡਜ਼ ਦੁਆਰਾ monstrous moonshine ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਰਤੇ ਗਏ ਜੋ monster group (ਗਰੁੱਪ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇੱਕ ਬਣਤਰ)ਤੇ modular functions (ਨੰਬਰ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੀ।

== ਹਵਾਲੇ ==
===ਨੋਟਸ===
{{notelist}}

===ਹੋਰ ਹਵਾਲੇ===
{{reflist|30em}}

===ਸੰਦਰਭ ਗ੍ਰੰਥ ਸੂਚੀ===

{{refbegin|30em}}

* {{cite book |editor1-first=Paul |editor1-last=Aspinwall |editor2-first=Tom |editor2-last=Bridgeland |editor3-first=Alastair |editor3-last=Craw |editor4-first=Michael |editor4-last=Douglas |editor5-first=Mark |editor5-last=Gross |editor6-first=Anton |editor6-last=Kapustin |editor7-first=Gregory |editor7-last=Moore |editor8-first=Graeme |editor8-last=Segal |editor9-first=Balázs |editor9-last=Szendröi |editor10-first=P.M.H. |editor10-last=Wilson |title=Dirichlet Branes and Mirror Symmetry |year=2009 |publisher=American Mathematical Society | isbn=978-0-8218-3848-8}}
* {{cite journal |last1=Banks |first1=Tom |last2=Fischler |first2=Willy |last3=Schenker |first3=Stephen |last4=Susskind |first4=Leonard |date=1997 |title=M theory as a matrix model: A conjecture |journal=Physical Review D |volume=55 |issue=8 |doi=10.1103/physrevd.55.5112 |pages=5112–5128|bibcode=1997PhRvD..55.5112B |arxiv = hep-th/9610043 }}
* {{cite book |last1=Becker |first1=Katrin |last2=Becker |first2=Melanie |last3=Schwarz |first3=John |title=String theory and M-theory: A modern introduction |date=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-86069-7}}
* {{cite journal |last1=Bekenstein |first1=Jacob |year=1973 |title=Black holes and entropy |journal=Physical Review D |volume=7 |issue=8 |doi=10.1103/PhysRevD.7.2333 |pages=2333–2346 |bibcode = 1973PhRvD...7.2333B }}
* {{cite journal |last1=Bergshoeff |first1=Eric |last2=Sezgin |first2=Ergin |last3=Townsend |first3=Paul |date=1987 |title=Supermembranes and eleven-dimensional supergravity |journal=Physics Letters B |volume=189 |issue=1 |pages=75–78 |bibcode = 1987PhLB..189...75B |doi = 10.1016/0370-2693(87)91272-X }}
* {{cite journal |last1=Borcherds |first1=Richard |title=Monstrous moonshine and Lie superalgebras |year=1992 |journal=Inventiones Mathematicae |volume=109 |issue=1 |pages=405–444|bibcode = 1992InMat.109..405B |doi = 10.1007/BF01232032 }}
* {{cite journal |last=Candelas |first=Philip |last2=de la Ossa |first2=Xenia |last3=Green |first3=Paul |last4=Parks |first4=Linda |year=1991 |title=A pair of Calabi–Yau manifolds as an exactly soluble superconformal field theory |journal=Nuclear Physics B |volume=359 |issue=1 |pages=21–74 |doi=10.1016/0550-3213(91)90292-6 |bibcode = 1991NuPhB.359...21C }}
* {{cite journal |last1=Candelas |first1=Philip |last2=Horowitz |first2=Gary |last3=Strominger |first3= Andrew |last4=Witten |first4=Edward |date=1985 |title=Vacuum configurations for superstrings |journal=Nuclear Physics B |volume=258 |issue= |pages=46–74|bibcode = 1985NuPhB.258...46C |doi=10.1016/0550-3213(85)90602-9 }}
* {{cite journal |last1=Castro |first1=Alejandra |last2=Maloney |first2=Alexander |last3=Strominger |first3=Andrew |year=2010 |title=Hidden conformal symmetry of the Kerr black hole |journal=Physical Review D |volume=82 |issue=2 |doi=10.1103/PhysRevD.82.024008 |arxiv = 1004.0996 |bibcode = 2010PhRvD..82b4008C }}
* {{cite arXiv |last1=Cheng |first1=Miranda |last2=Duncan |first2=John |last3=Harvey |first3=Jeffrey |date=2013 |title=Umbral Moonshine |eprint=1204.2779 }}
* {{cite book |last=Connes |first=Alain |date=1994 |title=Noncommutative Geometry |url=https://archive.org/details/noncommutativege0000conn |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-185860-5}}
* {{cite journal |last1=Connes |first1=Alain |last2=Douglas |first2=Michael |last3=Schwarz |first3=Albert |date=1998 |title=Noncommutative geometry and matrix theory |journal=Journal of High Energy Physics |volume=19981 |issue=2 |pages=003 | doi = 10.1088/1126-6708/1998/02/003 |bibcode=1998JHEP...02..003C |arxiv = hep-th/9711162 }}
* {{cite journal |last1=Conway |first1=John |last2=Norton |first2=Simon |title=Monstrous moonshine |year=1979 |journal=Bull. London Math. Soc. |volume=11 |issue=3 |pages=308–339 |doi=10.1112/blms/11.3.308}}
* {{cite journal |last1=Cremmer |first1=Eugene |last2=Julia |first2=Bernard |last3=Scherk |first3=Joel |date=1978 |title=Supergravity theory in eleven dimensions |journal=Physics Letters B |volume=76 |issue=4 |pages=409–412 |bibcode = 1978PhLB...76..409C |doi = 10.1016/0370-2693(78)90894-8 }}
* {{cite journal |last1=de Haro |first1=Sebastian |last2=Dieks |first2=Dennis |last3='t Hooft |first3=Gerard |last4=Verlinde |first4=Erik |year=2013 |title=Forty Years of String Theory Reflecting on the Foundations |journal=Foundations of Physics |volume=43 |issue=1 |pages=1–7 |bibcode=2013FoPh...43....1D |doi=10.1007/s10701-012-9691-3}}
* {{cite book |editor1-first=Pierre |editor1-last=Deligne |editor2-first=Pavel |editor2-last=Etingof |editor3-first=Daniel |editor3-last=Freed |editor4-first=Lisa |editor4-last=Jeffery |editor5-first=David |editor5-last=Kazhdan |editor6-first=John |editor6-last=Morgan |editor7-first=David |editor7-last=Morrison |editor8-first=Edward |editor8-last=Witten |title=Quantum Fields and Strings: A Course for Mathematicians |volume=1 |year=1999 |publisher=American Mathematical Society |isbn=978-0821820124}}
* {{cite journal |last1=Duff |first1=Michael |date=1996 |title=M-theory (the theory formerly known as strings) |journal=International Journal of Modern Physics A |volume=11 |issue=32 |pages=6523–41 |bibcode=1996IJMPA..11.5623D |doi=10.1142/S0217751X96002583 |arxiv = hep-th/9608117 }}
* {{cite journal |last1=Duff |first1=Michael |date=1998 |title=The theory formerly known as strings |url=https://archive.org/details/sim_scientific-american_1998-02_278_2/page/64 |journal=Scientific American |volume=278 |issue=2 |pages=64–9 |doi=10.1038/scientificamerican0298-64}}
* {{cite journal |last1=Duff |first1=Michael |last2=Howe |first2=Paul |last3=Inami |first3=Takeo |last4=Stelle |first4=Kellogg |date=1987 |title=Superstrings in {{math|''D''{{=}}10}} from supermembranes in {{math|''D''{{=}}11}} |journal=Nuclear Physics B |volume=191 |issue=1 |pages=70–74 |doi=10.1016/0370-2693(87)91323-2|bibcode=1987PhLB..191...70D }}
* {{cite book |last1=Dummit |first1=David |last2=Foote |first2=Richard |title=Abstract Algebra |date=2004 |publisher=Wiley |isbn=978-0-471-43334-7}}
* {{cite arXiv |last1=Duncan |first1=John |last2=Griffin |first2=Michael |last3=Ono |first3=Ken |date=2015 |title=Proof of the Umbral Moonshine Conjecture |eprint=1503.01472 }}
* {{cite journal |last1=Eguchi |first1=Tohru |last2=Ooguri |first2=Hirosi |last3=Tachikawa |first3=Yuji |title=Notes on the K3 surface and the Mathieu group {{math|''M''&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt;}} | doi=10.1080/10586458.2011.544585 |year=2011 |journal=Experimental Mathematics |volume=20 |issue=1 |pages=91–96}}
* {{cite book |last1=Frenkel |first1=Igor |last2=Lepowsky |first2=James |last3=Meurman |first3=Arne |title=Vertex Operator Algebras and the Monster |series=Pure and Applied Mathematics |volume=134 |year=1988 |publisher=Academic Press |isbn= 0-12-267065-5}}
* {{cite book |last1=Gannon |first1=Terry |title=Moonshine Beyond the Monster: The Bridge Connecting Algebra, Modular Forms, and Physics |year=2006 |url=https://archive.org/details/moonshinebeyondm0000gann |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite journal |last1=Givental |first1=Alexander |year=1996 |title=Equivariant Gromov-Witten invariants |journal=International Mathematics Research Notices |volume=1996 |issue=13 |pages=613–663 |doi=10.1155/S1073792896000414}}
* {{cite journal |last1=Givental |first1=Alexander |year=1998 |title=A mirror theorem for toric complete intersections |journal=Topological field theory, primitive forms and related topics |pages=141–175 |doi=10.1007/978-1-4612-0705-4_5|isbn=978-1-4612-6874-1 }}
* {{cite journal | last1=Gubser| first1=Steven| last2=Klebanov| first2=Igor| last3=Polyakov| first3=Alexander | title=Gauge theory correlators from non-critical string theory | url=https://archive.org/details/sim_physics-letters-b_1998-05-28_428_1-2/page/n114| journal=Physics Letters B | volume=428 | year=1998 | pages=105–114 | arxiv=hep-th/9802109|bibcode = 1998PhLB..428..105G |doi = 10.1016/S0370-2693(98)00377-3 }}
* {{cite journal |last1=Guica |first1=Monica |last2=Hartman |first2=Thomas |last3=Song |first3=Wei |last4=Strominger |first4=Andrew |year=2009 |title=The Kerr/CFT Correspondence |journal=Physical Review D |volume=80 |issue=12 |doi=10.1103/PhysRevD.80.124008 |arxiv = 0809.4266 |bibcode = 2009PhRvD..80l4008G }}
* {{cite journal |last1=Hawking |first1=Stephen |year=1975 |title=Particle creation by black holes |url=https://archive.org/details/sim_communications-in-mathematical-physics_1975_43_3/page/199 |journal=Communications in Mathematical Physics |volume=43 |issue=3 |pages=199–220 |bibcode = 1975CMaPh..43..199H |doi = 10.1007/BF02345020 }}
* {{cite journal |last1=Hawking |first1=Stephen |year=2005 |title=Information loss in black holes |journal=Physical Review D |volume=72 |issue=8 |doi=10.1103/PhysRevD.72.084013 |arxiv = hep-th/0507171 |bibcode = 2005PhRvD..72h4013H }}
* {{cite journal |last1=Hořava |first1=Petr |last2=Witten |first2=Edward |date=1996 |title=Heterotic and Type I string dynamics from eleven dimensions
 |journal=Nuclear Physics B |volume=460 |issue=3 |pages=506–524 |arxiv = hep-th/9510209 |bibcode = 1996NuPhB.460..506H |doi = 10.1016/0550-3213(95)00621-4 }}

* {{cite book |editor1-first=Kentaro |editor1-last=Hori |editor2-first=Sheldon |editor2-last=Katz |editor3-first=Albrecht |editor3-last=Klemm |editor4-first=Rahul |editor4-last=Pandharipande |editor5-first=Richard |editor5-last=Thomas |editor6-first=Cumrun |editor6-last=Vafa |editor7-first=Ravi |editor7-last=Vakil |editor8-first=Eric |editor8-last=Zaslow |title=Mirror Symmetry |year=2003 |publisher=American Mathematical Society |url=http://math.stanford.edu/~vakil/files/mirrorfinal.pdf |isbn=0-8218-2955-6 |access-date=2016-02-28 |archive-date=2006-09-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060919020706/http://math.stanford.edu/~vakil/files/mirrorfinal.pdf |dead-url=yes }}
* {{cite journal |last1=Hull |first1=Chris |last2=Townsend |first2=Paul |date=1995 |title=Unity of superstring dualities |journal=Nuclear Physics B |volume=4381 |issue=1 |pages=109–137 |arxiv = hep-th/9410167 |bibcode=1995NuPhB.438..109H |doi=10.1016/0550-3213(94)00559-W }}
* {{cite journal |last1=Kapustin |first1=Anton |last2=Witten |first2=Edward |title=Electric-magnetic duality and the geometric Langlands program |journal=Communications in Number Theory and Physics |volume=1 |issue=1 |pages=1–236 |date=2007 |doi=10.4310/cntp.2007.v1.n1.a1|arxiv = hep-th/0604151 |bibcode = 2007CNTP....1....1K }}
* {{cite web |last=Klarreich |first=Erica |title=Mathematicians chase moonshine's shadow |url=https://www.quantamagazine.org/20150312-mathematicians-chase-moonshines-shadow/ |website=Quanta Magazine |accessdate=March 2015}}
* {{cite journal| last1=Klebanov| first1=Igor| last2=Maldacena| first2=Juan| title=Solving Quantum Field Theories via Curved Spacetimes| journal=[[Physics Today]]| date=2009| url=http://www.sns.ias.edu/~malda/Published.pdf| format=PDF| accessdate=May 2013| pages=28–33| doi=10.1063/1.3074260| volume=62| bibcode=2009PhT....62a..28K| archive-date=2013-07-02| archive-url=https://web.archive.org/web/20130702011201/http://www.sns.ias.edu/~malda/Published.pdf| dead-url=yes}}
* {{cite journal |last1=Kontsevich |first1=Maxim |year=1995 |title=Homological algebra of mirror symmetry |journal=Proceedings of the International Congress of Mathematicians |pages=120–139|bibcode=1994alg.geom.11018K |arxiv=alg-geom/9411018 }}
* {{cite journal | last1 = Kovtun | first1 = P. K. | last2 = Son | first2 = Dam T. | last3 = Starinets | first3 = A. O. | title = Viscosity in strongly interacting quantum field theories from black hole physics | journal = Physical Review Letters | volume = 94 | issue = 11 | year = 2001 | bibcode = 2005PhRvL..94k1601K | pages = 111601 | doi = 10.1103/PhysRevLett.94.111601 | pmid = 15903845|arxiv = hep-th/0405231 }}
* {{cite journal |last1=Lian |first1=Bong |last2=Liu |first2=Kefeng |last3=Yau |first3=Shing-Tung |year=1997 |title=Mirror principle, I |journal=Asian Journal of Math |volume=1 |pages=729–763|bibcode=1997alg.geom.12011L |arxiv=alg-geom/9712011 }}
* {{cite journal |last1=Lian |first1=Bong |last2=Liu |first2=Kefeng |last3=Yau |first3=Shing-Tung |year=1999a |title=Mirror principle, II |journal=Asian Journal of Math |volume=3 |pages=109–146|bibcode=1999math......5006L |arxiv=math/9905006 }}
* {{cite journal |last1=Lian |first1=Bong |last2=Liu |first2=Kefeng |last3=Yau |first3=Shing-Tung |year=1999b |title=Mirror principle, III |journal=Asian Journal of Math |volume=3 |pages=771–800|bibcode=1999math.....12038L |arxiv=math/9912038 }}
* {{cite journal |last1=Lian |first1=Bong |last2=Liu |first2=Kefeng |last3=Yau |first3=Shing-Tung |year=2000 |title=Mirror principle, IV |journal=Surveys in Differential Geometry |pages=475–496|bibcode=2000math......7104L |arxiv=math/0007104 |doi=10.4310/sdg.2002.v7.n1.a15 |volume=7}}
* {{cite journal | last1 = Luzum | first1 = Matthew | last2 = Romatschke | first2 = Paul | title = Conformal relativistic viscous hydrodynamics: Applications to RHIC results at {{math|{{radical|''s''&lt;sub&gt;''NN''&lt;/sub&gt;}}{{=}}200}} GeV | journal = Physical Review C | volume = 78 | issue = 3 | year = 2008|arxiv=0804.4015|doi=10.1103/PhysRevC.78.034915}}
* {{cite journal | last1=Maldacena| first1=Juan | title=The Large {{math|''N''}} limit of superconformal field theories and supergravity | journal=Advances in Theoretical and Mathematical Physics | volume=2 | date=1998 | pages=231–252 | arxiv=hep-th/9711200|bibcode = 1998AdTMP...2..231M | doi=10.1063/1.59653 }}
* {{cite journal |title=The Illusion of Gravity |last=Maldacena |first=Juan |date=2005 |journal=Scientific American |url=http://www.sns.ias.edu/~malda/sciam-maldacena-3a.pdf |accessdate=July 2013 |bibcode=2005SciAm.293e..56M |volume=293 |pages=56–63 |doi=10.1038/scientificamerican1105-56 |issue=5 |pmid=16318027 |archive-date=2013-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131110061237/http://www.sns.ias.edu/~malda/sciam-maldacena-3a.pdf |dead-url=yes }}
* {{cite journal |last1=Maldacena |first1=Juan |last2=Strominger |first2=Andrew |last3=Witten |first3=Edward |date=1997 |title=Black hole entropy in M-theory |journal=Journal of High Energy Physics |volume=1997 |issue=12 |doi=10.1088/1126-6708/1997/12/002}}
* {{cite journal | last1 = Merali | first1 = Zeeya | title = Collaborative physics: string theory finds a bench mate | journal = Nature | volume = 478 | pages = 302–304 | year = 2011 | doi = 10.1038/478302a | pmid = 22012369 | issue = 7369|bibcode = 2011Natur.478..302M }}
* {{cite journal| author=Moore, Gregory | title=What is&amp;nbsp;... a Brane?| journal=Notices of the AMS| date=2005 | url=http://www.ams.org/notices/200502/what-is.pdf |format=PDF| accessdate=June 2013 |page=214|  volume=52}}
* {{cite journal |last1=Nahm |first1=Walter |date=1978 |title=Supersymmetries and their representations |journal=Nuclear Physics B |volume=135 |issue=1 |pages=149–166 |bibcode = 1978NuPhB.135..149N |doi = 10.1016/0550-3213(78)90218-3 }}
* {{cite journal |last1=Nekrasov |first1=Nikita |last2=Schwarz |first2=Albert |date=1998 |title=Instantons on noncommutative {{math|'''R'''&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;}} and (2,0) superconformal six dimensional theory |url=https://archive.org/details/sim_communications-in-mathematical-physics_1998_198_3/page/689 |journal=Communications in Mathematical Physics |volume=198 |issue=3 |pages=689–703 |doi=10.1007/s002200050490|bibcode=1998CMaPh.198..689N |arxiv = hep-th/9802068 }}
* {{cite journal |last1=Ooguri |first1=Hirosi |last2=Strominger |first2=Andrew |last3=Vafa |first3=Cumrun |date=2004 |title=Black hole attractors and the topological string |journal=Physical Review D |volume=70 |issue=10 |doi=10.1103/physrevd.70.106007}}
* {{cite journal |last1=Polchinski |first1=Joseph |title=All Strung Out? |journal=American Scientist |date=2007 |url=http://www.americanscientist.org/bookshelf/pub/all-strung-out |accessdate=April 2015 |archive-date=2017-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170407020113/http://www.americanscientist.org/bookshelf/pub/all-strung-out |url-status=dead }}
* {{Cite book| first = Roger | last = Penrose | year = 2005 | title = The Road to Reality: A Complete Guide to the Laws of the Universe | url = https://archive.org/details/roadtorealitycom00penr_0 | publisher = Knopf | isbn = 0-679-45443-8 }}
* {{cite journal |last1=Randall |first1=Lisa |last2=Sundrum |first2=Raman |date=1999 |title=An alternative to compactification |journal=Physical Review Letters |volume=83 |issue=23 |pages=4690–4693 |doi=10.1103/PhysRevLett.83.4690 |arxiv=hep-th/9906064 |bibcode = 1999PhRvL..83.4690R }}
* {{cite journal | last1 = Sachdev | first1 = Subir | title = Strange and stringy | journal = Scientific American | volume = 308 | issue = 44 | year = 2013|doi=10.1038/scientificamerican0113-44 | pages = 44–51|bibcode = 2012SciAm.308a..44S }}
* {{cite journal |last1=Seiberg |first1=Nathan |last2=Witten |first2=Edward |date=1999 |title=String Theory and Noncommutative Geometry |journal=Journal of High Energy Physics |volume=1999 | doi = 10.1088/1126-6708/1999/09/032 | page=032 | issue = 9 |bibcode=1999JHEP...09..032S |arxiv = hep-th/9908142 }}
* {{cite journal |last1=Sen |first1=Ashoke |date=1994a |title=Strong-weak coupling duality in four-dimensional string theory |journal=International Journal of Modern Physics A |volume=9 |issue=21 |pages=3707–3750 |bibcode=1994IJMPA...9.3707S |doi=10.1142/S0217751X94001497 |arxiv = hep-th/9402002 }}
* {{cite journal |last1=Sen |first1=Ashoke |date=1994b |title=Dyon-monopole bound states, self-dual harmonic forms on the multi-monopole moduli space, and {{math|''SL''(2,'''Z''')}} invariance in string theory |journal=Physics Letters B |volume=329 |issue=2 |pages=217–221 |doi=10.1016/0370-2693(94)90763-3|arxiv = hep-th/9402032 |bibcode = 1994PhLB..329..217S }}
* {{Cite book| first = Lee | last = Smolin | year = 2006 | title = The Trouble with Physics: The Rise of String Theory, the Fall of a Science, and What Comes Next | url = https://archive.org/details/troublewithphysi0000smol_l5h1 | publisher = Houghton Mifflin Co. | location = New York | isbn = 0-618-55105-0 }}
* {{cite journal |last1=Strominger |first1=Andrew |date=1998 |title=Black hole entropy from near-horizon microstates |journal=Journal of High Energy Physics |volume=1998 |issue=2 |doi=10.1088/1126-6708/1998/02/009|arxiv = hep-th/9712251 |bibcode = 1998JHEP...02..009S |pages=009}}
* {{cite journal |last1=Strominger |first1=Andrew |last2=Vafa |first2=Cumrun |date=1996 |title=Microscopic origin of the Bekenstein–Hawking entropy |journal=Physics Letters B |volume=379 |issue=1 |pages=99–104 |arxiv = hep-th/9601029 |bibcode = 1996PhLB..379...99S |doi = 10.1016/0370-2693(96)00345-0 }}
* {{cite journal |last1=Strominger |first1=Andrew |last2=Yau |first2=Shing-Tung |last3=Zaslow |first3=Eric |year=1996 |title=Mirror symmetry is T-duality |journal=Nuclear Physics B |volume=479 |issue=1 |pages=243–259|arxiv = hep-th/9606040 |bibcode = 1996NuPhB.479..243S |doi = 10.1016/0550-3213(96)00434-8 }}
* {{cite book |last1=Susskind |first1=Leonard |title=The Cosmic Landscape: String Theory and the Illusion of Intelligent Design |date=2005 |publisher=Back Bay Books |isbn=978-0316013338}}
*{{cite book |last1=Susskind |first1=Leonard |title=The Black Hole War: My Battle with Stephen Hawking to Make the World Safe for Quantum Mechanics |url=https://archive.org/details/blackholewarmyba0000suss |year=2008 |publisher=Little, Brown and Company |isbn=978-0-316-01641-4 }}
* {{cite book |last1=Wald |first1=Robert |title=General Relativity |url=https://archive.org/details/generalrelativit0000wald |date=1984 |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-87033-5 }}
* {{cite book |last1=Weinberg |first1=Steven |title=Anthropic bound on the cosmological constant |date=1987 |publisher=Physical Review Letters |volume=59 |issue=22 |pages=2607 }}
* {{cite journal |last1=Witten |first1=Edward |date=1995 |title=String theory dynamics in various dimensions |journal=Nuclear Physics B |volume=443 |issue=1 |pages=85–126 |doi=10.1016/0550-3213(95)00158-O|arxiv = hep-th/9503124 |bibcode = 1995NuPhB.443...85W }}
* {{cite journal | last1=Witten| first1=Edward | title=Anti-de Sitter space and holography | journal=Advances in Theoretical and Mathematical Physics | volume=2 | year=1998 | pages=253–291 | arxiv=hep-th/9802150|bibcode = 1998AdTMP...2..253W }}
* {{cite arXiv | last1=Witten| first1=Edward | title=Three-dimensional gravity revisited | year=2007 |eprint=0706.3359 |class=hep-th }}
* {{cite book |last= Woit |first= Peter |title= Not Even Wrong: The Failure of String Theory and the Search for Unity in Physical Law |url= https://archive.org/details/notevenwrongfail00woit |publisher= Basic Books |date= 2006 |page= [https://archive.org/details/notevenwrongfail00woit/page/105 105] |isbn= 0-465-09275-6}}
* {{Cite book| first1 = Shing-Tung | last1 = Yau | first2 = Steve | last2 = Nadis | year = 2010 | title = The Shape of Inner Space: String Theory and the Geometry of the Universe's Hidden Dimensions | url = https://archive.org/details/shapeofinnerspac0000yaus | publisher = Basic Books | isbn = 978-0-465-02023-2 }}
* {{cite book |last=Zee |first=Anthony |title=Quantum Field Theory in a Nutshell|url=https://archive.org/details/isbn_9780691140346 |edition= 2nd  |date=2010 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-14034-6 }}
* {{cite book |last1=Zwiebach |first1=Barton |title=A First Course in String Theory |url=https://archive.org/details/firstcourseinstr0002edzwie |date=2009 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-88032-9}}

{{refend}}

==ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਪੜਾਈ ==
=== ਲੋਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ===
====ਸਰਵ ਸਧਾਰਨ====
* {{Cite book| first = Brian | last = Greene | year = 2003 | title = [[The Elegant Universe: Superstrings, Hidden Dimensions, and the Quest for the Ultimate Theory]] | publisher = W.W. Norton &amp; Company | location = New York | isbn = 0-393-05858-1 }}
* {{Cite book| first = Brian | last = Greene | year = 2004 | title = [[The Fabric of the Cosmos: Space, Time, and the Texture of Reality]] | publisher = Alfred A. Knopf | location = New York | isbn = 0-375-41288-3 }}

==== ਅਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ====
* {{Cite book| first = Roger | last = Penrose | year = 2005 | title = [[The Road to Reality: A Complete Guide to the Laws of the Universe]] | publisher = Knopf | isbn = 0-679-45443-8 }}
* {{Cite book| first = Lee | last = Smolin | year = 2006 | title = [[The Trouble with Physics: The Rise of String Theory, the Fall of a Science, and What Comes Next]] | publisher = Houghton Mifflin Co. | location = New York | isbn = 0-618-55105-0 }}
* {{Cite book| first = Peter | last = Woit | year = 2006 | title = Not Even Wrong: The Failure of String Theory And the Search for Unity in Physical Law | url = https://archive.org/details/notevenwrongfail00woit | publisher = New York: Basic Books | location = London: Jonathan Cape &amp; | isbn = 978-0-465-09275-8 &lt;!-- both are correct --&gt;}}

=== ਪੁਸਤਕਾਂ ===
==== ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ====
* {{cite book |last1=Becker |first1=Katrin |last2=Becker |first2=Melanie |last3=Schwarz |first3=John |title=String Theory and M-theory: A Modern Introduction |date=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-86069-7}}
* {{cite book |last1=Green |first1=Michael |last2=Schwarz |first2=John |last3=Witten |first3=Edward |title=Superstring theory. Vol. 1: Introduction |publisher=Cambridge University Press |date=2012 |isbn=978-1107029118 }}
* {{cite book |last1=Green |first1=Michael |last2=Schwarz |first2=John |last3=Witten |first3=Edward |title=Superstring theory. Vol. 2: Loop amplitudes, anomalies and phenomenology |publisher=Cambridge University Press |date=2012 |isbn=978-1107029132 }}
* {{cite book |last1=Polchinski |first1=Joseph |year=1998 |title=String Theory Vol. 1: An Introduction to the Bosonic String |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-63303-6}}
* {{cite book |last=Polchinski |first=Joseph |year=1998 |title=String Theory Vol. 2: Superstring Theory and Beyond |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-63304-4}}
* {{cite book |last1=Zwiebach |first1=Barton |title=A First Course in String Theory |url=https://archive.org/details/firstcourseinstr0002edzwie |date=2009 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-88032-9}}

==== ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ====
* {{cite book |editor1-first=Pierre |editor1-last=Deligne |editor2-first=Pavel |editor2-last=Etingof |editor3-first=Daniel |editor3-last=Freed |editor4-first=Lisa |editor4-last=Jeffery |editor5-first=David |editor5-last=Kazhdan |editor6-first=John |editor6-last=Morgan |editor7-first=David |editor7-last=Morrison |editor8-first=Edward |editor8-last=Witten |title=Quantum Fields and Strings: A Course for Mathematicians, Vol. 2 |year=1999 |publisher=American Mathematical Society |isbn=978-0821819883}}


[[Category:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>gttic1y58n97cokf1r18eu692bqutvi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਲ-ਜਾਸੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54357</id>
    <revision>
      <id>809593</id>
      <parentid>714272</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:06:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1476" sha1="tlkiogjhbfl352tm049is5x9df5jn89" xml:space="preserve">{{infobox surah
| number = 45
| number-3 = 045
| name =ਸੂਰਤ ਅਲ-ਜਾਸੀਆ
| name-ar = سورة الجاثية
| name-en = 
| prev_sura = ਸੂਰਤ ਅਲ-ਦੁਖਾਨ
| next_sura = ਸੂਰਤ ਅਲ-ਅਹਕਾਫ਼
| classification = ਮੱਕਾ
| othernames-ar = &lt;!-- alternate Arabic names --&gt;
| othernames = ਗੋਡੇ ਟੇਕਣਾ, ਝੁਕਣਾ, ਗੋਡੇ ਟੇਕਣਾ
| juz = 25
| rukus = 4
| verses = 37
| words = 488
| letters = 2014
| muqattaat = &lt;!-- only if applicable --&gt;
| sajdahs = &lt;!-- only if applicable --&gt;
| audio = &lt;!-- optional, if exists --&gt;
}}
'''﻿ਸੂਰਤ ਅਲ-ਜਾਸੀਆ''' ([[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]]: سورة الجاثية) [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦੀ 45 ਵੀਂ ਸੂਰਤ ਜੋ 25 ਵੇਂ ਪਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ 4 ਰੁਕੂ ਅਤੇ 37 ਆਇਤਾਂ ਹਨ।

==ਨਾਮ==
ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਆਇਤ 28 ਦੇ ਫ਼ਿਕਰੇ ਵ ਤਰਾਈ ਕਲ ਅਮੀਆ ਜਾਸੀਆ ਤੋਂ ਮਾਖ਼ੁਜ਼ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਉਹ ਸੂਰਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਫ਼ਜ਼ ਜਾਸੀਆ ਆਇਆ ਹੈ।
==ਨਜ਼ੂਲ ਦਾ ਸਮਾਂ==
ਇਸ ਸੂਰਤ ਦਾ ਨਜ਼ੂਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਅਤਬਿਰ ਰਵਾਇਤ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੁਰਆਨ]]</text>
      <sha1>tlkiogjhbfl352tm049is5x9df5jn89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਤੁੱਲ ਗਵਾਂਡੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54669</id>
    <revision>
      <id>809411</id>
      <parentid>651864</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T17:14:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>809411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3344" sha1="s4al3ikjykblq4mq9te5ryiieom5xs0" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
|name =ਅਤੁੱਲ ਗਵਾਂਡੇ 
|image =
|birth_date = {{birth date and age|1965|11|5}}
|birth_place = [[ਬਰੁਕਲਿਨ]], [[ਨਿਊਯਾਰਕ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]]
|death_date = 
|death_place = 
|residence = [[ਯੁਨਾਈਟਿਡ ਸਟੇਟਸ]]
|citizenship = 
|nationality = ਅਮਰੀਕੀ
|field = {{Plainlist|
* [[ਪੱਤਰਕਾਰੀ]]
* [[ਪਬਲਿਕ ਸਿਹਤ]]
* [[ਸਰਜਰੀ]]}}
|alma_mater = {{Plainlist|
* [[ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] (ਬੀਐਸ)
* [[ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] (ਐਮਏ)
* [[ਹਾਰਵਰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਕੂਲ]] (ਐਮਡੀ)
* [[ਹਾਰਵਰਡ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ]] (ਐਮਪੀਐਚ)}}
|doctoral_advisor = 
|predoctoral_advisor = 
|doctoral_students = 
|influences = 
|influenced = 
|prizes = {{Plainlist|
* [[Rhodes Scholarship]]
* [[MacArthur Fellows Program|MacArthur Fellow]] (2006)
* [[Reith Lectures]] (2014)&lt;ref name=reith/&gt;}}
|religion = 
|footnotes = 
|signature =
| website = {{Plainlist|
* {{URL|http://atulgawande.com}}
* {{URL|http://www.hsph.harvard.edu/atul-gawande}}}}
}}
'''ਅਤੁੱਲ ਗਵਾਂਡੇ''' ਹਾਰਵਰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਰਜਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਾਮਚੀਨ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ। ਬੀਬੀਸੀ ਰੀਥ ਲੇਕਚਰਸ ਦੇ ਤਹਿਤ 2014 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ “ਚਿਕਿਤਸਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ” (ਫਿਊਚਰ ਆਫ ਮੈਡੀਸਿਨ) ਬਾਰੇ [[ਬੋਸਟਨ]], [[ਲੰਡਨ]], [[ਏਡਿਨਬਰੋ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ।&lt;ref name=&quot;reith&quot;&gt;[http://www.bbc.co.uk/programmes/articles/6F2X8TpsxrJpnsq82hggHW/dr-atul-gawande-2014-reith-lectures Dr Atul Gawande - 2014 Reith Lectures.] [[BBC Radio 4]]. Retrieved October 18, 2014.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bbc.co.uk/programmes/b04bsgvm Why Do Doctors Fail?The Reith Lectures, Dr Atul Gawande: The Future of Medicine Episode 1 of 4], BBC&lt;/ref&gt;

ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਅਤੁੱਲ ਗਵਾਂਡੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ [[ਇਲਾਹਾਬਾਦ]] ਤੋਂ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਅਤੁੱਲ ਗਵਾਂਡੇ ਸਿਰਫ 26 ਸਾਲ ਦਾ ਸਨ, ਤਦ ਉਸ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ ਦੇ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵੀ ਰਹੇ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1965]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]]</text>
      <sha1>s4al3ikjykblq4mq9te5ryiieom5xs0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲੋਹਕਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55179</id>
    <revision>
      <id>809478</id>
      <parentid>705938</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:14:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="245" sha1="ci48mrp9z4zxelnhn9fzlxb255mqy7u" xml:space="preserve">[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
{{Delete|ਇਹ ਲੇਖ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।}}</text>
      <sha1>ci48mrp9z4zxelnhn9fzlxb255mqy7u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55180</id>
    <revision>
      <id>809479</id>
      <parentid>756391</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8617" sha1="8ki9m7g69nk5ltcc1ruygc97g76uyk0" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = [[File:Entrance of Govt. Senior Secondary School Khuian Sarwar (Fazilka).jpg|thumb|Entrance of Govt. Senior Secondary School Khuian Sarwar (Fazilka)]]
| image_alt                       = 
| image_caption                   = 
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|30.111930|N|74.067593|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਦੇਸ਼
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 199
| population_total                = 6.221
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਤੇ [[ਬਾਗੜੀ]] 
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 152128
| area_code_type  = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:61/ PB:22
| area_code       = 01634******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਅਬੋਹਰ]]
}}
'''ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ''' ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਲਾਕ ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲ [[ਅਬੋਹਰ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ।&lt;ref&gt;http://pbplanning.gov.in/districts/Khuain-Sarwar.pdf&lt;/ref&gt;

==ਇਤਿਹਾਸ==
ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਿੰਡ ਭਾਰਤ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚਲੀ ਸਾਰੀ ਆਬਾਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਆਈ ਹੈ।
[[File:Entrance of Govt. Senior Secondary School Khuian Sarwar (Fazilka).jpg|thumb|Entrance of Govt. Senior Secondary School Khuian Sarwar (Fazilka)]]
[[File:Entrance of Govt. Primary School Khuian Sarwar (Fazilka).jpg|thumb|Entrance of Govt. Primary School Khuian Sarwar (Fazilka)]]

==ਬੋਲੀ==
ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਉਰਦੂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਮਾਲੂਮਾਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਆਂਡੀ ਪਿੰਡ ਬਿਸ਼ਨੋਈਆਂ ਅਤੇ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ [[ਬਾਗੜੀ]] ਬੋਲੀ ਵੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ==
ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ [[ਕੰਬੋਜ]] ਜਾਤੀ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਹਾਜਨ ਅਤੇ [[ਰਾਅ ਸਿੱਖ]] ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}}

==ਬੈਂਕ==
ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 5 ਬੈਂਕ ਹਨ:

#ਸਟੇਟ‬ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ
#ਪੰਜਾਬ‬ ਨੈੱਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ
#ਐੱਚ‬.ਡੀ.ਐੱਫ਼.ਸੀ ਬੈਂਕ
#ਓਰੇਏਂਟਿਡ‬ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਕਾਮਰਸ
#ਸਹਿਕਾਰੀ‬ ਬੈਂਕ&lt;ref&gt;banksifsccode.com/oriental-bank-of...ifsc.../khuian-sarwar-branch/&lt;/ref&gt;

==ਸਕੂਲ==
ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ 5 ਸਕੂਲ ਹਨ:

#ਸਰਕਾਰੀ‬ ਸੀਨੀਅਰ ਸੰਕੈਂਡਰੀ ਸਕੂਲ 
#ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ 
#ਨੇਹਾ‬ ਨਿਊ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ 
#ਰੂਪਿੰਦਰਾ‬ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ
#ਸ਼ਹੀਦ‬ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਮੇਮੋਰੀਕਲ ਸਕੂਲ&lt;ref&gt;http://www.latlong.net/.../shaheed-udham-singh-memorial-school-khuian-sarwar-{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} punjab-india-13994.html&lt;/ref&gt;

==ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ==
#ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ‬ ਸੰਗਤਸਰ ਸਾਹਿਬ
#ਪੁਰਾਣਾ‬ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ 
#ਡੇਰਾ‬ ਬਾਬਾ ਭੁੱਮਣ ਸ਼ਾਹ ਜੀ
#ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਵਡਭਾਗ ਸਿੰਘ ਜੀ 
#ਸ੍ਰੀ‬ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਦਿਰ 
#ਸਮਾਧ‬ ਪੀਰ ਪੂਨਣ ਜੀ&lt;ref&gt;http://www.distancebetweencities.co.in/khuian-sarwar...india.../photos{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ==

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 3 ਡਿਸਪੈਂਸਰੀਆਂ ਹਨ।
#ਸਰਕਾਰੀ‬ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ
#ਸ਼ਰਮਾਂ‬ ਹਸਤਪਤਾਲ
#‎ਪਸ਼ੂ‬ ਹਸਤਪਤਾਲ

==ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਤੇ==
ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ 75 ਫ਼ੀਸਦੀ ਜਮੀਨ ਵਿੱਚ ਬਾਗ਼ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੇ ਲੋਕ ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਜਨ ਲੋਕ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੂਈਆਂ ਸਰਵਰ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਕਿਨੂੰਆਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।

==ਆਵਾਜਾਈ ਸਹੂਲਤਾਂ==
ਪਿੰਡ ਜੀ.ਟੀ ਰੋਡ ਤੇ ਹੈ ਅਤੇ ਅਬੋਹਰ ਤੋਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਰੋੜ (NH15) ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੋ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਹੀ ਪੰਜਕੋਸੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ।

==ਨੇੜਲੇ ਸਥਾਨ==

ਇਸ‬ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਬੁੱਢਤੀਰਥ ਸਾਹਿਬ ਹਰੀਪੁਰਾ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਮੱਸਿਆਂ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ‎ਇੱਥੋ‬ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਹੀ ਪਿੰਡ [[ਪੰਜਕੋਸੀ]] ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ [[ਬਲਰਾਮ ਜਾਖੜ]] ਅਤੇ [[ਸੁਨੀਲ ਜਾਖੜ]] ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}


[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>8ki9m7g69nk5ltcc1ruygc97g76uyk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਵਨ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੂਚਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57204</id>
    <revision>
      <id>809375</id>
      <parentid>278985</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3909" sha1="jc2l6f58d0hxraj00fk4ugixzlf9tmm" xml:space="preserve">'''ਜੀਵਨ ਦੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੂਚਕ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਅਨੁਵਾਦ: '''Physical Quality of Life Index''') ਗੈਰ-ਆਰਥਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਯਤਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1979 ਵਿੱਚ ਮੌਰਿਸ ਡੀ ਮੌਰਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਗੈਰ ਆਰਥਿਕ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜੀਵਨ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੂਚਕ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;Morris, MD (1980). &quot;The Physical Quality of Life Index (PQLI).&quot;. Development digest 18 (1): 95–109. PMID 12261723&lt;/ref&gt; 

ਇਹ ਮੁੱਲ ਤਿੰਨ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਔਸਤ ਹੈ: 

# ਮੁੱਢਲੀ [[ਸਾਖਰਤਾ]] ਦਰ, 
# ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ, 
# ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਵਨਾ, 

ਇਹ ਸਾਰੇ 1 ਤੋਂ 100 ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਭਾਰ ਹਨ।

ਇਹਨਾਂ ਸੂਚਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਘਟਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਜੀਵਨ ਆਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮੁਢਲੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦੀ ਦਰ ਵਧਣ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬੇਹਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਣਨਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਗੁਣਵੱਤਾ ਉੱਪਰ ਧਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੂਚਕਾਂ ਮੁਢਲੀ ਸਾਖਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਗਣਨਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

# ਸਾਖਰ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੱਭੋ (ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ)।
# ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ ਲੱਭੋ। (1000 ਜਨਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ) ਸੂਚੀਬੱਧ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ = (166 - ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ) × 0.625
# ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਵਨਾ ਲੱਭੋ। ਸੂਚੀਬੱਧ ਜੀਵਨ ਉਮੀਦ = (ਜੀਵਨ ਸੰਭਾਵਨਾ - 42) × 2.7
# ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰੋ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ, ਸੂਚੀਬੱਧ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ ਅਤੇ ਸੂਚੀਬੱਧ ਜੀਵਨ ਉਮੀਦ ਦੇ ਔਸਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਦਾ ਮੁੱਲ 0-100 ਵਿਚਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ 0 ਨਿਊਨਤਮ ਅਤੇ 100 ਅਧਿਕਤਮ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚਕ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸੂਚਕ ਬਹੁਤਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ [[ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਸੂਚਕ]] ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}</text>
      <sha1>jc2l6f58d0hxraj00fk4ugixzlf9tmm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਰਚਰਨ ਗਰੇਵਾਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59521</id>
    <revision>
      <id>809526</id>
      <parentid>677157</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:21:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809526</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5205" sha1="jqp8ub6q0pvjpn8vt9u2k7sded4gxl4" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist
| name                = ਹਰਚਰਨ ਗਰੇਵਾਲ
| image               = 
| image_size          = 
| landscape           = &lt;!-- yes, if wide image, otherwise leave blank --&gt;
| alt                 = 
| caption             = 
| background          = solo_singer
| birth_name          = ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ
| native_name         = ਹਰਚਰਨ ਗਰੇਵਾਲ
| native_name_lang    = pa
| alias               = 
| birth_date          = &lt;span class=bday&gt;1934/35&lt;/span&gt;&lt;ref name=&quot;jg&quot;/&gt;
| birth_place         = ਜੋਧਾਂ ਮਨਸੂਰਾਂ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲਾ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]]
| origin              = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]]
| death_date          = {{death date and age| 1990|05|06|1935|01|01|df=y}}
| death_place         = ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ
| genre               = [[ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ|ਲੋਕ-ਗੀਤ]], [[ਦੋਗਾਣੇ]] 
| occupation          = ਗਾਇਕ
| instrument          = 
| years_active        = ਅਣਜਾਣ–1990
| label               = [[ਸਾਰੇਗਾਮਾ|ਐੱਚ.ਐੱਮ.ਵੀ.]]
| associated_acts     = 
| website             = &lt;!-- {{URL| example.com}} --&gt;
| notable_instruments = 
}}

'''ਹਰਚਰਨ ਗਰੇਵਾਲ''' (1934/35–[[6 ਮਈ]] [[1990]]) ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਗਾਇਕ]] ਸੀ।&lt;ref name=&quot;jg&quot;&gt;{{cite book |last= ਗਿੱਲ |first= ਜਗਤਾਰ |date= |title= ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕੀ ਦੇ ਧਰੂ ਤਾਰੇ |trans-title= |url= |language= |location= |publisher= |isbn= |access-date= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ti&quot;&gt;{{cite news | url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111201/ttlife1.htm | title=A VOICE that was... | date=1 ਦਿਸੰਬਰ 2012 | agency=[[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] | accessdate=5 ਮਈ 2015 | author=ਸਿੰਘ, ਜੈਸਮੀਨ | location=[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lfm&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.last.fm/music/Harcharan+Grewal |title= Harcharan Grewal |publisher= [[ਲਾਸਟ.ਐੱਫ਼ਐੱਮ]] |date= |accessdate=5 ਮਈ 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਆਪਣੇ ਸੋਲੋ ਅਤੇ ਦੋਗਾਣਿਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਤੋਤਾ ਪੀ ਗਿਆ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਾਲੀ'', ਅਤੇ ਦੋਗਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਗਾਏ ''ਮੈਂ ਵੀ ਜੱਟ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ'', ''ਲੱਕ ਹਿੱਲੇ ਮਜਾਜਣ ਜਾਂਦੀ ਦਾ'', ''ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦੀ'', ''ਬੋਤਾ ਹੌਲ਼ੀ ਤੋਰ ਮਿੱਤਰਾ'', ਸੀਮਾ ਨਾਲ਼ ਗਾਇਆ ''ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਤੇ'' ਅਤੇ [[ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ]] ਨਾਲ਼ ਗਾਇਆ ''ਊੜਾ ਆੜਾ ਈੜੀ'' ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ''ਲੱਕ ਹਿੱਲੇ ਮਜਾਜਣ ਜਾਂਦੀ ਦਾ'' [[ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਗੀਤ [[1968]] ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਇਆ। [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]], [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਸੀਮਾ]] ਅਤੇ ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸਨੇ [[ਸ੍ਵਰਨ ਲਤਾ]] ਅਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਰਾਜਨ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਗਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਗਾਇਕ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਸਾਜ਼ਿੰਦਿਆਂ ਵਜੋਂ ਗਰੇਵਾਲ ਨਾਲ਼ ਸਟੇਜਾਂ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ]] ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

== ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਗਾਇਕੀ ==
ਗਰੇਵਾਲ ਦਾ ਜਨਮ 1934/35 ਵਿੱਚ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜੋਧਾਂ ਮਨਸੂਰਾਂ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। 1947 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦੇ ਵਡੇਰੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਵਸੇ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਜੋਧਾਂ ਮਨਸੂਰਾਂ ਰੱਖ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;jg&quot;/&gt;

ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਵੇਲ਼ੇ ਵੀ ਕਦੇ ਗਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ [[ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ]] ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਸੁਣ ਕੇ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜਸਵੰਤ ਭੰਵਰਾ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਇਸਨੇ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਗਾਇਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਸੀਮਾ, ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ, ਸਵਰਨ ਲਤਾ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਦੋਗਾਣੇ ਵੀ ਗਾਏ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ]]</text>
      <sha1>jqp8ub6q0pvjpn8vt9u2k7sded4gxl4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੋਮਪਾਲ ਹੀਰਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59922</id>
    <revision>
      <id>809357</id>
      <parentid>803991</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:51:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10061" sha1="fcickd8lja6f60n1rgvknnrzgf8hzvg" xml:space="preserve">'''ਡਾ.ਸੋਮਪਾਲ ਹੀਰਾ''' ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਨਾਟਕਕਾਰ]], [[ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ|ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]] , ਰੰਗਕਰਮੀ ਅਤੇ ਕਾਲਜ [[ਅਧਿਆਪਕ]] ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗਮੰਚੀ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਰਜਣਾ ਆਰਟ ਗਰੁੱਪ, ਰਾਏਕੋਟ ਹੈ। ਉਹ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗੁਰਦੀਪ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨਾਟ ਘਰ, ਰਾਏਕੋਟ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਟ ਘਰ ਵਿੱਚ 2,000 ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-%E0%A8%B0%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%9A-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A8%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A9%80-1715693 |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2023-01-09 |archive-date=2023-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230109003754/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-%E0%A8%B0%E0%A9%B0%E0%A8%97%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%9A-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A8%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A9%80-1715693 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
==ਨਾਟਕ== 

*ਦਾਸਤਾਨ-ਏ-ਦਿਲ   (ਸੋਲੋ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ 1999)
* ਲੱਜਾ (ਸੋਲੋ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ 2000)
* ਤਵਾਰੀਖ-ਏ-ਅਮਨ (ਸੋਲੋ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ 2004)
* ਸਾਡੀ ਕਿਹੜੀ ਧਰਤ ਵੇ ਲੋਕਾ (ਸੋਲੋ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ 2011)
* ਇਕ ਰੰਗਕਰਮੀ ਦੀ ਡਾਇਰੀ (ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2001)
* ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਬਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦੀ (ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2005)
* ਅਗਨ ਕਥਾ (ਦੋ ਕਲਾਕਾਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 2003)
* ਕਲਾ ਬਨਾਮ ਰੋਟੀ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2005)
* ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਤੋਂ ਸਾਬਰਮਤੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਤੱਕ(ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2003)
* ਪਿਆਸੇ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾ ਦੇ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2005)
* ਅਸਲੀ ਹੀਰੇ ਕੌਣ(ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2006)
*  ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਖਿੜਕੀ(ਮਿੰਨੀ ਨਾਟਕ 2005)
*  ਤੇ ਰੋਮ ਜਲਦਾ ਰਿਹਾ (ਪੂਰਾ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ2006)
*  ਤ੍ਰਿਸਕਾਰੀਆ ਧੀਆਂ (ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 2003)
*  ਇਕ ਸੀ ਹੀਰ (ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਨਾਟਕ 2006)
*  ਸਾਕਾ 47 (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1992)
*  ਵਿਆਹ ਦਾ ਭੂਤ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1995)
*  ਅੱਜ ਦੀ ਔਰਤ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1994)
*  ਤਬਾਦਲਾ  (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1997)
*  ਡਾਇਰੈਕਟਰ ( ਹਾਸ ਰਸ ਨਾਟਕ 1992)
*  ਸੱਚ ਦਾ ਕਤਲ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1995)
*  ਸੰਘਰਸ਼ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤੱਕ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 1997)
*  ਜੁਗਨੂੰ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ  1994)
*  ਚੁਰਾਸੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ 1997)
*  ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪੰਨਾ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ 1998 )
*  ਨਾ ਮਾਰੋ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਬਾਲ ਨਾਟਕ2004)
*  ਜੀਵਨ, ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੇ ਮਹਿਕ (ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ2013)
*  ਕਥਾ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਕੁੱਖਾਂ ਦੀ (ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ2011)
*  ਜੁੱਤੀ ਤੰਤਰ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2007)
*  ਮੈਂ ਬਣਾਂਗਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 2007)
*  ਜਦੋ ਅਸੀਂ ਆਵਾਂਗੇ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ2016 )
*  ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ(  ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਬਾਲ ਨਾਟਕ 2016)
*  ਵੀ ਵਿੱਲ ਨੈਵਰ ਵਿਜ਼ਟ ਇੰਡੀਆ 
*  ਪਾਰੋ ਜੋ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਲਘੂ ਨਾਟਕ  2017)
*  ਤੰਗਲੀ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2018)
*  ਇਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2018 )
*  ਪਰਾਲੀ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗੀਤ ਨਾਟਕ 2019 )
*  ਕੱਲ੍ਹ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਬੰਦ ਰਹੇ ਗਾ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ 2018) 
*  ਮਿੱਟੀ ਜੱਲ੍ਹਿਆਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ (  ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗੀਤ ਨਾਟਕ 2019)
*  ਵੈਣ ਜੋ ਗੀਤ ਬਣੇ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗੀਤ ਨਾਟਕ )
*  ਸਹਿਕਦੀ ਰਾਤ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਗੀਤ ਨਾਟਕ )
*  ਕਰੋਨਾ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 2019)
*  ਇਹ ਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਨਹੀਂ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ  2019)
*  ਗਲੋਡਸ ਕੀ ਹੈ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ 2017)
*  ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ 2019)
*  ਗੋਦੀ ਮੀਡੀਆ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ  ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2021)
*  ਹੈਲੋ!ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੁੱਲਾ ਬੋਲਦਾਂ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੂਰਾ ਤੇ ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2019 )
*  ਹਾਂ ਮੈਂ ਅੰਦੋਲਨਜੀਵੀ ਹਾਂ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2021 )
*  ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2021 
*  ਸੰਵਿਧਾਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2021 )
*  ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਘੋਟਣਾ ( ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਲਘੂ ਨਾਟਕ 2021 )
* ਵੰਗਾਰ ਦੱਧਾਹੂਰ ਦੀ (ਅਣਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ 2022)
* ਭਾਸ਼ਾ ਵਹਿੰਦਾ ਦਰਿਆ 
* ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ 
* ਸੂਰਜ ਕਦੇ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ 
* ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗਿਲ (ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ )
* ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਰੁਲ਼ਦੇ ਨੇ  ਰੋਟੀ ਲਈ (ਗੀਤ ਨਾਟਕ )

==ਪੁਸਤਕਾਂ==
* ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼( ਨਾਟ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 2003) ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਈ ਸੀ ਨੰਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ
* ਸੋਲੋ ਨਾਟਕ ਸੋਮਪਾਲ ਹੀਰਾ ਦੇ( ਨਾਟ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 2006)
* 'ਤੇ ਰੋਮ ਜਲ਼ਦਾ ਰਿਹਾ (ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ 2006)
* ਕਥਾ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਕੁੱਖਾਂ ਦੀ(ਪੂਰਾ ਨਾਟਕ 2011)
* ਰੰਗ ਰੰਗ ਦੇ ਨਾਟਕ ( ਨਾਟ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 2013)
* ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਰੰਗਮੰਚ ਤੱਕ (ਸੰਪਾਦਕ 2016)
* ਆਤਮਜੀਤ, ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ ਤੇ ਸਵਰਾਬੀਰ ਦੀਆਂ ਰੰਗਮੰਚੀ ਜੁਗਤਾਂ (ਆਲੋਚਨਾ 2023)

==ਇੱਕ ਪਾਤਰੀ ਨਾਟਕ== 
* ਦਾਸਤਾਨ-ਏ-ਦਿਲ   (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
*  ਲੱਜਾ (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਇਕ ਰੰਗਕਰਮੀ ਦੀ ਡਾਇਰੀ (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਤਵਾਰੀਖ -ਏ- ਅਮਨ ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਬਨਾਮ ਸ਼ਹੀਦੀ ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
*  ਸਾਡੀ ਕਿਹੜੀ ਧਰਤ ਵੇ ਲੋਕਾ (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਗੋਦੀ ਮੀਡੀਆ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਹਾਂ ਮੈੰ ਅੰਦੋਲਨਜੀਵੀ ਹਾਂ (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਸੰਵਿਧਾਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ)
* ਵੰਗਾਰ ਦੱਧਾਹੂਰ ਦੀ ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
* ਦੁੱਲਾ( ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
*  ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗਿਲ (ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
*  ਭਾਸ਼ਾ ਵਹਿੰਦਾ ਦਰਿਆ(ਇਕ ਕਲਾਕਾਰੀ ਨਾਟਕ )
*  ਛੱਲਾ (ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ ਦੇ ਪੂਰੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਸੋਲੋ ਰੂਪ )

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|}}

{{ਅਧਾਰ|}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੰਗਕਰਮੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਾਟਕਕਾਰ]]</text>
      <sha1>fcickd8lja6f60n1rgvknnrzgf8hzvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਹਾਂਗੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63456</id>
    <revision>
      <id>809325</id>
      <parentid>806418</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:21:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 2 books for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111337" sha1="ac077vk84geor857n2jinwjwkznd0sr" xml:space="preserve">{{Infobox royalty
| name         = ਜਹਾਂਗੀਰ ਪਹਿਲਾ
| title        = ਪਾਦਸ਼ਾਹ &lt;br&gt;ਅਲ-ਸੁਲਤਾਨ ਅਲ-ਆਜ਼ਮ
| image        = Indian - Single Leaf of a Portrait of the Emperor Jahangir - Walters W705 - Detail.jpg
| caption      = ਚੌਥੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ
| succession   = [[File:Flag of the Mughal Empire.svg|border|22x20px]] ਚੌਥਾ [[ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ]]
| reign        = 3 ਨਵੰਬਰ 1605 – 28 ਅਕਤੂਬਰ 1627
| coronation   = 24 ਨਵੰਬਰ 1605
| predecessor  = [[ਅਕਬਰ]]
| successor    = ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਮਿਰਜ਼ਾ (''ਹਕੀਕੀ'') &lt;br&gt; [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ]]
| birth_name   = ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸਲੀਮ
| birth_date   = {{birth date|1569|8|30|df=y}}
| birth_place  = [[ਫ਼ਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] ([[ਭਾਰਤ]])&lt;ref&gt;Henry Beveridge, ''Akbarnama of Abu'l Fazl Volume II'' (1907), p. 503&lt;/ref&gt;
| death_date   = {{death date and age|1627|10|28|1569|8|30|df=yes}}
| death_place  = [[ਭਿੰਬੇਰ]], [[ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਅਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]])
| burial_place = [[ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ]], [[ਲਹੌਰ]]
| spouse       = {{Unbulleted list|
{{marriage|[[ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ (ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ)|ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ]]|13 February 1585|16 May 1604|end= {{Abbr|ਮੌ.|ਮੌਤ}}}}&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Emperor of India|first=Jahangir|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|publisher=Washington, D. C.: Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution; New York: Oxford University Press|year=1999|isbn=9780195127188|pages=12|translator-last=Thackston|translator-first=W. M.}}&lt;/ref&gt;
|{{marriage|[[ਜਗਤ ਗੋਸੈਨ|ਬਿਲਕੀਸ ਮਕਾਨੀ]]|21 September 1586|8 April 1619|end= {{Abbr|ਮੌ.|ਮੌਤ}}}}&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Trimizi|first=S. A. I.|title=Mughal Documents|publisher=Manohar|year=1989|pages=31}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Sarkar|first=Jadunath|title=Mughal Administration|url=https://archive.org/details/dli.ministry.04529|publisher=M. C. Sarkar|year=1952|pages=[https://archive.org/details/dli.ministry.04529/page/156 156]–57}}&lt;/ref&gt;
|{{marriage|[[ਖਾਸ ਮਹਿਲ]]|1596}}&lt;ref name=Q&gt;{{cite book|first=Sir William|last=Foster|title=Early travels in India, 1583-1619|url=https://archive.org/details/earlytravelsinin0000fost|publisher=AMS Press|year=1975|pages=[https://archive.org/details/earlytravelsinin0000fost/page/100 100]–101|isbn=978-0-404-54825-4}}&lt;/ref&gt;
|[[ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਹਕੀਮ]] ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ&lt;ref name=Q/&gt;
|{{marriage|[[ਸਾਲਿਹਾ ਬਾਨੂ ਬੇਗਮ]]|1608|1620|end= {{Abbr|ਮੌ.|ਮੌਤ}}}}&lt;ref name=Q/&gt;
|{{marriage|[[ਨੂਰ ਜਹਾਂ]]|1611}}&lt;ref name=Q/&gt;}}
| spouses      = {{ubl
|{{Marriage|[[ਸਾਹਿਬ ਜਮਾਲ]]|1586|1599|end= {{Abbr|ਮੌ.|ਮੌਤ}}}}
|{{marriage|[[ਮਲਿਕਾ ਜਹਾਂ]]|1587}}
|{{marriage|[[ਨੂਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ (ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਪਤਨੀ)|ਨੂਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ]]|1592}}
}}
| spouse-type  = ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ
| spouses-type = ਪਤਨੀਆਂ &lt;br&gt;[[#ਵਿਆਹ|''ਹੋਰ...'']]
| issue        = {{Plainlist|
*[[ਸੁਲਤਾਨ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ]]
*[[ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ]]
*[[ਪਰਵਿਜ਼ ਮਿਰਜ਼ਾ]]
*[[ਬਹਾਰ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ]]
*[[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ]]
*[[ਲੁਜ਼ਤ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ]]
*[[ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਮਿਰਜ਼ਾ]]
}}
| issue-link   = #ਵਾਰਸ
| issue-pipe   = ਹੋਰ...
| full name    = ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸਲੀਮ
| era dates    = [[16ਵੀਂ ਸਦੀ|16ਵੀਂ]] &amp; [[17ਵੀਂ ਸਦੀ|17ਵੀਂ ਸਦੀ]]
| regnal name  = ਜਹਾਂਗੀਰ
| posthumous name = ਜੰਨਤ ਮਕਾਨੀ ({{lit|ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ}})
| house        = [[ਤੈਮੂਰ ਵੰਸ਼|ਤੈਮੂਰ ਦਾ ਘਰ]]
| father       = [[ਅਕਬਰ]]
| mother       = [[ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ]]
| signature    = Persian 47 Wellcome L0050349.jpg
| signature_type = [[ਮੋਹਰ (ਚਿੰਨ੍ਹ)|ਸ਼ਾਹੀ ਮੋਹਰ]]
| religion     = [[ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ]]&lt;ref&gt;Andrew J. Newman, ''Twelver Shiism: Unity and Diversity in the Life of Islam 632 to 1722'' (Edinburgh University Press, 2013), online version: p. 48: &quot;Jahangir [was] ... a Sunni.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;John F. Richards, ''The Mughal Empire'' (Cambridge University Press, 1995), p. 103&lt;/ref&gt; {{small|([[ਹਨਾਫੀ]])}}
| dynasty      = [[ਮੁਗ਼ਲ ਵੰਸ਼]]
}}

'''ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸਲੀਮ'''&lt;ref name=Singh14&gt;{{cite book |editor-last1=Singh |editor-first1=Pashaura |editor1-link=Pashaura Singh (Sikh scholar) |editor-last2=Fenech |editor-first2=Louis E. |title=The Oxford handbook of Sikh studies |year=2014 |publisher=Oxford University Press |page=647 |isbn=978-0-19-969930-8}}&lt;/ref&gt; (30 ਅਗਸਤ 1569 – 28 ਅਕਤੂਬਰ 1627), ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਨਾਮ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ({{Lang-fa|{{nq|جهانگیر}}}}, {{IPA-fa|d͡ʒahɑːn'giːr}}; {{lit|ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ}}),&lt;ref name=Brit&gt;{{cite web  |url=https://www.britannica.com/biography/Jahangir |title=Jahāngīr |website=Encyclopædia Britannica |access-date=2 June 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180724183907/https://www.britannica.com/biography/Jahangir |archive-date=24 July 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; ਚੌਥਾ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1605 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1627 ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸਲੀਮ ਚਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ==
[[File:Birth of jahangir.jpg|thumb|ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਲੀਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ।]]
ਪ੍ਰਿੰਸ ਸਲੀਮ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਰਾਣੀ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;farishta&quot; &gt;{{cite book|last1=Hindu Shah|first1=Muhammad Qasim|title=Gulshan-I-Ibrahimi|page=223}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸਦਾ ਜਨਮ 30 ਅਗਸਤ 1569 ਨੂੰ ਫਤਿਹਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=tuzk-e-jahangiri&gt;{{cite book |url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D11001080%26ct%3D0 |title=The Tūzuk-i-Jahangīrī Or Memoirs Of Jahāngīr |author=Jahangir |translator1=Alexander Rogers |translator2=Henry Beveridge |access-date=19 November 2017 |page=1 |publisher=Royal Asiatic Society |date=1909–1914 |location=London |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305012916/http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D11001080%26ct%3D0 |archive-date=5 March 2016 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸਨ, ਹਸਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਹੁਸੈਨ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਜੋ ਕਿ 1564 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਜੁੜਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ, ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Lal |first=Muni |year=1980 |title=Akbar |url=https://archive.org/details/Akbar/page/n142/mode/1up |publisher=Vikas Publishing House |page=133 |isbn=978-0-7069-1076-6}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Foreign Department Of India |url=http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.35314 |title=References In The Press To The Visit Of Their Royal Highnesses, The Prince And Princess Of Wales To India, 1905-06 |date=1905 |pages=421}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Havell |first=E. B. (Ernest Binfield) |url=http://archive.org/details/historyofaryanru00have |title=The history of Aryan rule in India from the earliest times to the death of Akbar |date=1918 |publisher=New York, Frederick A. Stokes company |others=The Library of Congress |pages=469}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Havell EB |url=http://archive.org/details/pli.kerala.rare.9313 |title=A Handbook to Agra and the Taj Sikandra, Fatehpur-Sikri and the Neighbourhood. |date=1912 |publisher=Longmans, Green &amp; Co, London |others=Kerala State Library |pages=107}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Schimmel |first=Annemarie |url=https://www.worldcat.org/oclc/61751123 |title=The empire of the great Mughals: history, art and culture |date=2004 |others=Corinne Attwood, Burzine K. Waghmar, Francis Robinson |isbn=1-86189-185-7 |location=London |pages=35 |oclc=61751123}}&lt;/ref&gt; ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬੱਚੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਗਏ ਸਨ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਾਰਸ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite book|last=Thompson|first=Della|title=The 9th edition of the concise oxford Dictionary of English|year=1995|volume=7|publisher=Oxford University Press}}&lt;/ref&gt;

ਜਦੋਂ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਹਿੰਦੂ ਪਤਨੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ੇਖ ਸਲੀਮ ਚਿਸਤੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀਕਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਇੱਕ ਆਦੇਸ਼ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਹਿਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤ ਮਰੀਅਮ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਸਥਾਪਿਤ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੌਰਾਨ ਅਕਬਰ ਖੁਦ ਸੀਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਸਮਾਂ ਸੀਕਰੀ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Ahmed|first1=Nizamuddin|title=Tabaqat-i-Akbari|date=1599|page=144}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਆਪਣੀ ਕੈਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੇਖ ਸਲੀਮ ਦੇ ਨਿਮਰ ਨਿਵਾਸ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਿੰਸ ਸਲੀਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ੇਖ ਸਲੀਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=tuzk-e-jahangiri /&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Eraly|first=Abraham|author-link=Abraham Eraly|title=Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals|url=https://books.google.com/books?id=04ellRQx4nMC&amp;pg=PA171|year=2000|publisher=Penguin Books India|isbn=978-0-14-100143-2|page=171}}&lt;/ref&gt; ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰਸ ਦੀ ਖਬਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ, ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਦਾਵਤ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੁੱਚੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਡਮੁੱਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸੀਕਰੀ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੀਕਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿਤਾ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਾ ਦੇਖਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋਤਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਇਸਲਈ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਤੋਂ 41 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਸੀਕਰੀ ਗਿਆ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਪਾਲਕ ਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਸਲੀਮ ਚਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਾਲਕ ਭਰਾ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਕੋਕਾ (ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਖ ਕੁੱਬੂ), ਚਿਸ਼ਤੀ ਦਾ ਪੋਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|title = The Tūzuk-i-Jahāngīrī or Memoirs of Jahāngīr, Volume 2|year=1909|publisher=Royal Asiatic Society, London|page=62|editor-first=Alexander|editor-last=Rogers|editor-first2= Henry|editor-last2=Beveridge}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last=Jahangir, Emperor of Hindustan |date=1999 |title=The Jahangirnama: Memoirs of Jahangir, Emperor of India |translator-last=Thackston |translator-first=Wheeler M. |translator-link=Wheeler Thackston |publisher=Oxford University Press |page=65 |isbn=978-0-19-512718-8 |quote=Qutbuddin Khan Koka's mother passed away. She had given me milk in my mother's stead—indeed, she was kinder than a mother—and I had been raised from infancy in her care. I took one of the legs of her bier on my own shoulder and carried it a bit of the way. I was so grieved and depressed that I lost my appetite for several days and did not change my clothes.}}&lt;/ref&gt;

ਸਲੀਮ ਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ, ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਸਤਾਦ ਕੁਤੁਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਟਿਊਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਣਨੀਤਕ ਤਰਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਮਾ, ਭਗਵੰਤ ਦਾਸ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯੁੱਧ ਰਣਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਸਨ।{{Citation needed|date=September 2022}} ਸਲੀਮ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰਵ-ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ, ਤੁਰਕੀ, ਮੁਗਲ ਪੂਰਵਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ &quot;ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ&quot; ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Asher|first=Catherine B.|url=http://dx.doi.org/10.1017/chol9780521267281|title=Architecture of Mughal India|date=1992-09-24|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-26728-1|pages=99|doi=10.1017/chol9780521267281 }}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜ ==
&lt;!--- Due to the size of the infobox this image distorts the layout.
[[File:8 Abu'l Hasan. Celebrations at the accession of Jahangir. Jahangirnama. St. Petersburg Album. ca. 1615-18, Institute of Oriental Studies, St. Petersburg..jpg|thumb|Celebrations at the accession of Jahangir in 1600, when [[Akbar]] was away from the capital on an expedition, Salim organised a coup and declared himself emperor. Akbar had to hastily return to [[Agra]] and restore order.|upright]]
[[File:سکه_جهانگیرشاه_هند.jpg|thumb|Commemorative Coin of Jahangir for 6th year of rule; with [[Lion and Sun]] symbol and Legends in [[Persian language|Persian]]. 1611]]
---&gt;

ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅੱਠ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਵੀਰਵਾਰ, 3 ਨਵੰਬਰ 1605 ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਸਲੀਮ ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗਾਜ਼ੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 36 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ 22-ਸਾਲ ਦਾ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਜਹਾਂਗੀਰ, ਜਲਦੀ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਵਾਰਸ ਬਣਨ ਲਈ ਅਕਬਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। 1606 ਵਿਚ ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪਣੇ ਤੀਜੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਰਮ (ਰਾਜਸੀ ਨਾਮ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ) ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ, ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.brown.edu/Departments/Portuguese_Brazilian_Studies/ejph/html/issue6/html/flores_main.html |title=The Internationalization of Portuguese Historiography |website=brown.edu |access-date=23 October 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170514034521/http://www.brown.edu/Departments/Portuguese_Brazilian_Studies/ejph/html/issue6/html/flores_main.html |archive-date=14 May 2017 |url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 1616 ਵਿਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਰਮ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਨਗਰ, ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book |last=Lal |first=Ruby |title=Empress - The astonishing reign of Nur Jahan |url=https://archive.org/details/empressastonishi0000lalr |publisher=W. W. Norton &amp; Company |year=2018 |isbn=9780393239348 |edition=1st |location=United States of America |pages=[https://archive.org/details/empressastonishi0000lalr/page/126 126], 191}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਦੋਂ ਫਰਵਰੀ 1621 ਵਿੱਚ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ, ਲਾਡਲੀ ਬੇਗਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਖੁਰਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸੌਤੇਲੀ ਮਾਂ ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਦੱਖਣ ਦੇ ਰੁੱਖੇ ਇਲਾਕਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਖੁਰਰਮ ਨੇ 1622 ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੁਰਰਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਗੱਦੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।&lt;ref name=&quot;Findly1993&quot;&gt;{{cite book |author=Ellison Banks Findly |title=Nur Jahan: Empress of Mughal India |url={{Google books|ugxFjVDk3I8C|page=PA171|keywords=|text=|plainurl=yes}} |date= 1993 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-536060-8 |pages=170–172}}&lt;/ref&gt; 

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਸਫਾਵਿਦ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਾਹ ਅੱਬਾਸ ਨੇ 1622 ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਧਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਬਾਬਰ ਦੇ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਸਫਾਵਿਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਦੀ ਤਜਰਬੇਕਾਰਤਾ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਅਫਗਾਨ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੰਧਾਰ ਸਫਾਵਿਡਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਮਾਰਚ 1623 ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਹਾਬਤ ਖਾਨ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਖੁਰਮ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਖੁਰਰਮ ਉੱਤੇ ਮਹਾਬਤ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਕਤੂਬਰ 1625 ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Brit&quot; /&gt;

=== ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਬੰਧ ===
&lt;!--- Due to the size of the infobox this image distorts the layout.
[[File:Shah ʿAbbas I receiving Khan ʿÁlam, ambassador from Jahángír in 1617.jpg|thumb|Shah Abbas I receiving Khan Alam, ambassador from Jahangir in 1617]]
---&gt;
ਉਸਨੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਕਿੰਗ ਜੇਮਸ ਨੂੰ ਸਰ ਥਾਮਸ ਰੋ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਆਗਰਾ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਦੂਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;Anarchy&quot;&gt;
{{cite book
 |last1=Dalrymple |first1=Willian
 |title=The Anarchy: The Relentless Rise of the East India Company
 |url=https://archive.org/details/anarchyrelentles0000dalr |date=2019 |publisher=Bloomsbury |location=London
 |isbn=978-1-4088-6437-1
 |pages=[https://archive.org/details/anarchyrelentles0000dalr/page/15 15]–19 |edition=1}}
&lt;/ref&gt; ਰੋ ਨੇ 1619 ਤੱਕ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ &quot;ਰੈੱਡ ਵਾਈਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਕਸੇ&quot; ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚਿਆ: 16- ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ &quot;ਬੀਅਰ ਕੀ ਸੀ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ?&quot;।&lt;ref name=&quot;Anarchy&quot;/&gt;{{rp|17}}

ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਤੁਰੰਤ ਨਤੀਜਾ ਸੂਰਤ ਵਿਖੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਲਈ ਇਜਾਜ਼ਤ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਵਪਾਰਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, &quot;ਰੋ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੁਗਲ-ਕੰਪਨੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ EIC ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੁਗਲ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਵੇਗਾ&quot;।&lt;ref name=&quot;Anarchy&quot;/&gt;{{rp|19}}

ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੋ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਸਾਲੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕੀਮਤੀ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਡਾਇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੋ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੱਖ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=Roe&gt;
{{cite book
 |last1=Roe |first1=Sir Thomas
 |editor1-last=Foster |editor1-first=W
 |title=The Embassy of Sir Thomas Roe to the Court of the Great Mughal
 |date=1899 |publisher=Humphrey Milford |location=London |edition=Rev. 1926
 | url=https://archive.org/details/embassysirthoma03roegoog}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Anarchy&quot;/&gt;{{rp|19}}

ਸੰਨ 1623 ਵਿਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਹਵੀਲਦਾਰ ਖਾਨ ਆਲਮ ਨੂੰ 800 ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਨਾਲ ਸਜਾਏ ਦਸ ਹਾਉਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸ ਦੇ ਅੱਬਾਸ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਫਾਵਿਦ ਪਰਸ਼ੀਆ ਭੇਜਿਆ। ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ।{{citation needed|date=January 2016}} ਖਾਨ ਆਲਮ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਫਾਵਿਦ ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਖਾਨੇਟਾਂ ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਅਤੇ ਮੀਰ ਸ਼ਿਕਾਰ (ਹੰਟ ਮਾਸਟਰਾਂ) ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ।{{citation needed|date=January 2016}}

1626 ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਾਵਿਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਓਟੋਮਾਨ, ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਉਜ਼ਬੇਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਠਜੋੜ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਓਟੋਮਨ ਸੁਲਤਾਨ, ਮੁਰਾਦ ਚੌਥੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖਿਆ। 1627 ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।

== ਵਿਆਹ ==
ਸਲੀਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਉਸਦੇ ਮਾਮੇ ਰਾਜਾ ਭਗਵੰਤ ਦਾਸ, ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਕੋਮਲ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |last=Rahman |first=Munibur |encyclopedia=Encyclopédie de l'Islam |title=Salīm, Muḥammad Ḳulī |publisher=BRILL |doi=10.1163/9789004206106_eifo_sim_6549}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ, 1585 ਵਿੱਚ, ਉਸਦਾ ਮਨਸਬ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਵਧਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|first=ʽAbd al-Qadir|last=Badayuni|title=Muntakhab-ut-Tawarikh|volume=II|page=358}}&lt;/ref&gt; ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਸ ਸਲੀਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵੀਂ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|first=Nizamuddin|last=Ahmad|title=Tabaqat-i-Akbari|page=599|volume=2}}&lt;/ref&gt; ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਵਿਚ ਅਬੁਲ ਫਜ਼ਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਕੱਦ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|last=Fazl|first=Abul|title=Ain-I-Akbari|year=1590|volume=3|pages=677–678}}&lt;/ref&gt;

ਮਾਨ ਬਾਈ ਨਾਲ ਵਿਆਹ 24 ਫਰਵਰੀ 1585 ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਕਸਬੇ ਆਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਦਾ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਮੇਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮਾਰੋਹ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੁਲਹਨ ਦੀ ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਸਲੀਮ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਉਸਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਲਗਾਵ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਨੋਟ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=Beveridge1909&gt;{{cite book|title = The Tūzuk-i-Jahāngīrī or Memoirs of Jahāngīr, Volume 2|year=1909|publisher=Royal Asiatic Society, London|editor-first=Alexander|editor-last=Rogers|editor-first2= Henry|editor-last2=Beveridge|page=13}}&lt;/ref&gt; ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Emperor of India|first=Jahangir|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|publisher=Washington, D. C.: Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution; New York: Oxford University Press|year=1999|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/51/mode/1up?q=Shah+begum|isbn=9780195127188|pages=51|translator-last=Thackston|translator-first=W. M.}}&lt;/ref&gt;

[[File:Manohar. Emperor Jahangir Weighs Prince Khurram. Page from Tuzuk-i Jahangiri. 1610-1615, British Museum, London.jpg|thumb|left|ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਕਲਾਕਾਰ ਮਨੋਹਰ (1615) ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਰਮ (ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ) ਨੂੰ ਤੋਲਦੇ ਹੋਏ।]]

ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ, ਮਾਨਵਤੀ ਬਾਈ ਸੀ, ਜੋ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਰਾਜਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ 11 ਜਨਵਰੀ 1586 ਨੂੰ ਲਾੜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Dimensions of Indian Womanhood, Volume 3|year=1993|pages=338}}&lt;/ref&gt; ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਜਗਤ ਗੋਸਾਈਂ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਖੁਰਮ, ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਗੱਦੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੀ।

26 ਜੂਨ 1586 ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਾਜਾ ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Fazl|first=Abul|title=The Akbarnama|publisher=ASIATIC SOCIETY OF BENGAL|volume=III|location=Calcutta|pages=748|translator-last=Beveridge|translator-first=Henry}}&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ 1586 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਅਬੂ ਸਈਦ ਖਾਨ ਚਗਤਾਈ ਦੀ ਧੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। 1586 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਕੋਕਾ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ, ਹੇਰਾਤ ਦੇ ਖਵਾਜਾ ਹਸਨ ਦੀ ਧੀ ਸਾਹਿਬ-ਏ-ਜਮਾਲ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।

1587 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਲਿਕਾ ਜਹਾਂ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਰਾਜਾ ਦਰਿਆ ਮਲਭਾਸ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।

ਅਕਤੂਬਰ 1590 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸੰਜਰ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੀ ਧੀ ਜ਼ੋਹਰਾ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਮਰਤਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕੇਸ਼ੋ ਦਾਸ ਰਾਠੌਰ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਕਰਮਸੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Mertiyo Rathors of Merta, Rajasthan Vol II|pages=361}}&lt;/ref&gt; 11 ਜਨਵਰੀ 1592 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਗੁਲ ਖਾਤੂਨ ਨਾਲ ਅਲੀ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਵਲ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1592 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਹੁਸੈਨ ਚੱਕ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਜਨਵਰੀ/ਮਾਰਚ 1593 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇਬਰਾਹਿਮ ਹੁਸੈਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ, ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ, ਗੁਲਰੁਖ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਸਤੰਬਰ 1593 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਖਾਨਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਅਲੀ ਖਾਨ ਫਾਰੂਕੀ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਬਲੂਚ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।

28 ਜੂਨ 1596 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਕਾਬਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜ਼ੈਨ ਖਾਨ ਕੋਕਾ ਦੀ ਧੀ ਖਾਸ ਮਹਿਲ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਇੱਕੋ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਪਰ ਸਲੀਮ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ, ਅਕਬਰ ਨੇ ਇਸ ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ।

1608 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰ, ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਦੀ ਧੀ ਸਲੀਹਾ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਦਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਖਿਤਾਬ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
[[File:Mogul- Jahangir - Münzkabinett, Berlin - 5549603.jpg|thumb|ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ]]
17 ਜੂਨ 1608 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਅੰਬਰ ਦੇ ਯੁਵਰਾਜ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧੀ ਕੋਕਾ ਕੁਮਾਰੀ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮਾਂ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। 11 ਜਨਵਰੀ 1610 ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਾਮ ਚੰਦ ਬੁੰਦੇਲਾ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Emperor of Hindustan|first=Jahangir|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/104/mode/2up?q=Shahryar|title=The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India|publisher=Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution &amp; Oxford University Press|year=1999|location=Washington, D. C. &amp; New York|pages=104|isbn=978-0-19-512718-8 |translator-last=Thackston|translator-first=Wheeler Mclntosh}}&lt;/ref&gt;

ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ, ਉਸਨੇ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਹਕੀਮ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Nicoll|first=Fergus|title=Shah-Jahan: The Rise and Fall of the Mughal Emperor|quote=In fact, official records indicate that Khurram's father had at least twelve more wives, including the (unnamed) daughters of Mirza Muhammad Hakim.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|first=Sir William|last=Foster|title=Early travels in India, 1583-1619|url=https://archive.org/details/earlytravelsinin0000fost|publisher=AMS Press|year=1975|pages=[https://archive.org/details/earlytravelsinin0000fost/page/100 100]–101|isbn=978-0-404-54825-4}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ 25 ਮਈ 1611 ਨੂੰ ਮੇਹਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ (ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਨੂਰਜਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਅਫਗਾਨ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸੀ। ਮੇਹਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦੀਦਾ ਪਤਨੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਚੁਸਤ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਨੂਰ ਜਹਾਂ ('ਵਰਲਡ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ') ਦੇ ਖਿਤਾਬ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ ਨੂਰ ਮਹਿਲ ('ਮਹਿਲ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ') ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1620 ਵਿੱਚ ਸਲੀਹਾ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਪਦਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1627 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਿੰਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਸਮਾਰਕ ਬਣਾਉਣ ਤੱਕ ਸੀ।

== ਜਿੱਤਾਂ ==
[[File:Mogul- Jahangir - Münzkabinett, Berlin - 5549249.jpg|thumb|ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਸਿੱਕਾ]]
ਸਾਲ 1594 ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ, ਆਸਫ ਖਾਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜਾਫਰ ਬੇਗ ਅਤੇ ਅਬੂਲ-ਫਜ਼ਲ ਇਬਨ ਮੁਬਾਰਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਨਾਲ ਬੁੰਦੇਲਾ ਦੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਿਓ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਰਛਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਭਿਆਨਕ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰ 12,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੰਦੇਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਿਓ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਿਓ ਨੇ 5000 ਬੁੰਦੇਲਾ ਪੈਦਲ ਅਤੇ 1000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਭਗੌੜਾ ਰਿਹਾ। ਜੇਤੂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ, 26 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਓਰਛਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੁਗਲ ਗੜ੍ਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।

[[File:Jahangir hunting with a falcon..jpg|thumb|left|ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਬਾਜ਼ ਨਾਲ ਜਹਾਂਗੀਰ]]

ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਫਿਰ ਅਲੀ ਕੁਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੋਚ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਰਾਇਣ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਫਿਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਜ਼ੀਰ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਥਰੋਕੋਠਾ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਗੜੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

1613 ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕੋਲੀਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜੋ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬਦਨਾਮ ਲੁਟੇਰੇ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਕੋਲੀ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਵੱਲ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਅਜਿਹੇ ਕੋਲੀ ਮੁਖੀਆਂ ਦੇ 169 ਮੁਖੀ 'ਬੋਲੋਡੋ' ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੂਰੁੱਲਾ ਇਬਰਾਹਿਮ ਦੁਆਰਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Hanif |first=N. |url=https://books.google.com/books?id=CXH4RHYwkEsC |title=Islamic Concept of Crime and Justice: Political justice and crime |publisher=Sarup &amp; Sons |year=1999 |isbn=978-81-7625-063-4 |location=[[New Delhi]], [[India]] |pages=73–74 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Herbert |first=Sir Thomas |url=https://books.google.com/books?id=46NMAQAAMAAJ |title=Sir Thomas Herbert, Bart: Travels in Africa, Persia, and Asia the Great : Some Years Travels Into Africa and Asia the Great, Especially Describing the Famous Empires of Persia and Hindustan, as Also Divers Other Kingdoms in the Oriental Indies, 1627-30, the 1677 Version |publisher=ACMRS (Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies) |year=2012 |isbn=978-0-86698-475-1 |location=New Delhi, India |pages=180 |language=en}}&lt;/ref&gt;

1613 ਵਿੱਚ, ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਜਹਾਜ਼ ਰਹੀਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ 100,000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਸੂਰਤ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜੋ ਸਾਲਾਨਾ ਹੱਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮੱਕਾ ਅਤੇ ਮਦੀਨਾ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਹੀਮੀ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਮਰੀਅਮ-ਉਜ਼-ਜ਼ਮਾਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪਤਨੀ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;farishta&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |author=Sekhara Bandyopadhyaya |year=2004 |title=From Plassey to Partition: A History of Modern India |publisher=Orient Blackswan |page=37 |isbn=978-81-250-2596-2}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ 'ਮੱਲਿਕਾ-ਏ-ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ' (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਣੀ) ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਹੀਮੀ ਲਾਲ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਾਰਤੀ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ &quot;ਮਹਾਨ ਤੀਰਥ ਜਹਾਜ਼&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰੌਲਾ ਅਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੀ। ਗੁੱਸਾ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਖੁਦ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦਮਨ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਰੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ; ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਚਰਚਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜੋ ਜੇਸੁਇਟਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦੌਲਤ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਬਸਤੀੀਕਰਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਮੇਵਾੜ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਦੀ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ।

1608 ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਬਾਰੋ-ਭੁਯਾਨ ਸੰਘ ਦੇ ਮਸਨਾਦ-ਏ-ਆਲਾ, ਬਾਗੀ ਮੂਸਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਖਾਨ I ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ,&lt;ref&gt;{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/Bangladesh_and_Pakistan_Flirting_with_Fa/IDBdEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=isa+khan+dynasty+bengal&amp;pg=PA12&amp;printsec=frontcover |title= Bangladesh and Pakistan Flirting with Failure in South Asia|date= 2022 |author= Pawan singh  |publisher= gaurav book center |page= 21 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=bpedia&gt;{{cite Banglapedia|article=Musa Khan|author=Muazzam Hussain Khan}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|pages=12|title=400 years of Dhaka|first=M A Hannan|last=Feroz|publisher=Ittyadi|year=2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sen2&quot;&gt;{{Cite book |last=Sen |first=Sailendra |title=A Textbook of Medieval Indian History |publisher=Primus Books |year=2013 |isbn=978-9-38060-734-4 |pages=165}}&lt;/ref&gt; ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ 1615 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਮੁਗ਼ਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਏ ਸਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ 1620 ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ &quot;ਚੰਬਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਹਾਨ ਸੀ।&quot; ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਵੀ 1620 ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਮੌਤ ==
[[File:Tomb of Jahangir and gardens 3.jpg|thumb|250px|ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ]]

ਅਫੀਮ ਅਤੇ ਵਾਈਨ ਦਾ ਜੀਵਨ ਭਰ ਉਪਭੋਗਤਾ, ਜਹਾਂਗੀਰ 1620 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗਿਆ ਪਰ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਢ ਕਾਰਨ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ 29 ਅਕਤੂਬਰ 1627 ਨੂੰ ਭਿੰਬਰ ਨੇੜੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;Allan 1934 p. 398&quot;&gt;{{cite book |last1=Allan |first1=J. |last2=Haig |first2=Sir T. Wolsely |last3=Dodwell |first3=H. H. |editor-last=Dodwell |editor-first=H. H. |editor-link=H. H. Dodwell |year=1934 |title=The Cambridge Shorter History of India |url=https://books.google.com/books?id=9_48AAAAIAAJ&amp;pg=PA398 |publisher=Cambridge University Press |page=398}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਅੰਤੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਭਿੰਬਰ ਨੇੜੇ ਬਾਗਸਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਾਲਕੀ ਰਾਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪਨਗਰ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਕਬਰਾ ਅੱਜ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਲਾਨੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਸਥਾਨ ਹੈ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੰਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਨੂਰਜਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ, ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਅਬੂ-ਉਲ-ਹਸਨ ਅਸਫ਼ ਖਾਨ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਰਮ ਨਾਲ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਪੱਤਰ-ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨੂਰਜਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਅਬੂਲ ਹਸਨ ਨੇ ਦਾਵਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਦਰੇ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਰਵਰੀ 1628 ਵਿਚ ਆਗਰਾ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ, ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਰਮ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਅਤੇ ਡਾਵਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ (ਸ਼ਿਹਾਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖੁਰਰਮ) ਦਾ ਰਾਜਕੀ ਨਾਂ ਰੱਖ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Lal |first=Ruby |title=Empress - The Astonishing Reign of Nur Jahan |url=https://archive.org/details/empressastonishi0000lalr |publisher=W. W. Norton &amp; Company |year=2018 |isbn=9780393239348 |edition=1st |location=New York |pages=[https://archive.org/details/empressastonishi0000lalr/page/214 214]–216}}&lt;/ref&gt;

== ਵਾਰਸ ==
ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ:
* [[ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ]] (16 ਅਗਸਤ 1587 – 26 ਜਨਵਰੀ 1622) — ਅੰਬਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਗਵੰਤ ਦਾਸ ਦੀ ਧੀ ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।
* [[ਪਰਵਿਜ਼ ਮਿਰਜ਼ਾ]] (31 ਅਕਤੂਬਰ 1589 – 28 ਅਕਤੂਬਰ 1626)  — ਖਵਾਜਾ ਹਸਨ ਦੀ ਧੀ ਸਾਹਿਬ ਜਮਾਲ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।
* ਮੁਹੰਮਦ ਖੁਰਰਮ (5 ਜਨਵਰੀ 1592  – 22 ਜਨਵਰੀ 1666) — ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਬਿਲਕੀਸ ਮਕਾਨੀ ਨਾਲ।
* ਜਹਾਂਦਰ ਮਿਰਜ਼ਾ (ਜਨਮ {{Circa|1605}}) — with a concubine.
* [[ਸ਼ਹਿਰਯਾਰ ਮਿਰਜ਼ਾ]] (16 ਜਨਵਰੀ 1605 – 23 ਜਨਵਰੀ 1628) — ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਬਿਲਕੀਸ ਮਕਾਨੀ ਨਾਲ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਸਨ:
* [[ਸੁਲਤਾਨ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ]] (25 ਅਪ੍ਰੈਲ 1586 – 5 ਸਤੰਬਰ 1646) — ਅੰਬਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭਗਵੰਤ ਦਾਸ ਦੀ ਧੀ ਸ਼ਾਹ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=746}}&lt;/ref&gt;
* ਇਫਤ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ (ਜਨਮ 6 ਅਪ੍ਰੈਲ 1589) — ਕਾਸ਼ਘਰ ਦੇ ਸੈਦ ਖਾਨ ਜਗਤਾਈ ਦੀ ਧੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=816}}&lt;/ref&gt;
* ਦੌਲਤ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ (ਜਨਮ 24 ਦਸੰਬਰ 1589) — ਰਾਜਾ ਦਰਿਆ ਮਲਭਾਸ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Fazl|first=Abul|title=Akbarnama|publisher=ASIATIC SOCIETY OF BENGAL|volume=III|pages=866}}&lt;/ref&gt;
* [[ਬਹਾਰ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ]] (9 ਅਕਤੂਬਰ 1590 – 8 ਸਤੰਬਰ 1653) — ਮਰਤੀਆ ਦੇ ਕੇਸ਼ਵ ਦਾਸ ਰਾਠੌਰ ਦੀ ਧੀ ਕਰਮਸੀ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=880}}&lt;/ref&gt;
* ਬੇਗਮ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ (ਜਨਮ 9 ਅਕਤੂਬਰ 1590) — ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਬਿਲਕੀਸ ਮਕਾਨੀ ਨਾਲ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ (ਜਨਮ 21 ਜਨਵਰੀ 1591) — ਖਵਾਜਾ ਹਸਨ ਦੀ ਧੀ ਸਾਹਿਬ ਜਮਾਲ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Fazl|first=Abul|title=Akbarnama Vol. III|pages=883|quote=On this day also Sultan Parviz had a sister born.}}&lt;/ref&gt;
* ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ(ਜਨਮ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1594) — ਖਵਾਜਾ ਹਸਨ ਦੀ ਧੀ ਸਾਹਿਬ ਜਮਾਲ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Fazl|first=Abul|title=Akbarnama Vol. III|quote=On the 21st, after the passing of 8 hours and 28 minutes, a sister to Sulān Parvīz was born. It is the rule that H.M. promptly gives names to the children and grandchildren. Though the inner servants expressed a wish that he would do this, he did not accept the proposition. Suddenly that newly-born one descended into non-existence, and H.M.'s knowledge of hidden things was anew displayed!}}&lt;/ref&gt;
* ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ (ਜਨਮ ਜਨਵਰੀ 1595) — ਅਬਦੁੱਲਾ ਖਾਨ ਬਲੂਚ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=1015}}&lt;/ref&gt;
* ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ (ਜਨਮ 28 ਅਗਸਤ 1595) — ਇਬਰਾਹਿਮ ਹੁਸੈਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂਰ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=1031}}&lt;/ref&gt;
* [[ਲੁਜ਼ਤ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ]] (ਜਨਮ 23 ਸਤੰਬਰ 1597) — ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਬਿਲਕੀਸ ਮਕਾਨੀ ਨਾਲ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Akbarnama Of Abul Fazl; Volume III|pages=1094}}&lt;/ref&gt;

== ਧਰਮ ==
[[File:Jahangir with sufi.jpg|thumb|upright=0.7| 1620 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ, ਓਟੋਮੈਨ ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜੇਮਸ ਪਹਿਲੇ (ਡੀ. 1625) ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਤਸਵੀਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ: &quot;ਭਾਵੇਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸ਼ਾਹ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਹਨ, ਉਹ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਟਿਕਾਉਂਦਾ ਹੈ।&quot;]]
ਸਰ ਥਾਮਸ ਰੋ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਦੂਤ ਸੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧ 1617 ਵਿਚ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਜਦੋਂ ਰੋ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, &quot;ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਮੀਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਿਆਂ ਕਰਾਂਗੇ। &quot;. ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨੇ ਸਾਲ 1618 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਫਰਮਾਨ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ।

[[File:Portrait of Emperor Jahangir Praying.jpg|thumb|upright|ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਦੁਆ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਚਿੱਤਰ]]

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਰੋ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਸਤਿਕ ਲੇਬਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹੋਰ ਲੋਕ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਸੁੰਨੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਰੋ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, &quot;ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ [ਪੈਗੰਬਰ] ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਿੰਨਾ ਮਹਾਨ ਪੈਗੰਬਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ... ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੇਲੇ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਚਾਪਲੂਸੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ।&quot;{{citation needed|date=January 2017}} ਇਸ ਸਮੇਂ, ਇਹਨਾਂ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜਦੂਤ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰੋ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਰੋਅ ਦੇ ਗਲੇ ਦੁਆਲੇ &quot;ਤਾਰ ਦੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਚੇਨ 'ਤੇ ਲਟਕਦੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ&quot; ਲਟਕਾਈ। ਰੋ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ &quot;ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਹਿਸਾਨ ਸਮਝਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਜੋ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ (ਜੋ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਛੇ ਪੈਨਸ ਜਿੰਨਾ ਵੱਡੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਗਮੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।&quot;&lt;ref&gt;
{{cite book
 |last1=Roe |first1=Sir Thomas
 |editor1-last=Foster |editor1-first=W
 |title=The Embassy of Sir Thomas Roe to the Court of the Great Mughal
 |date=1899 |publisher=Humphrey Milford |location=London |edition=Rev. 1926}}
&lt;/ref&gt;{{rp|214–15}}

ਜੇ ਰੋ ਨੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਘਪਲੇਬਾਜ਼ੀ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਆਈ. ਅਜਿਹੇ ਚੇਲੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੁਲੀਨ ਸਮੂਹ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਚੇਲੇ ਬਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰੋਅ ਦੁਆਰਾ 'ਨਾਸਤਿਕ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਅਸਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਿਆ। ਰੋ ਨੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਕਿ ਸਮਰਾਟ ਜਾਂ ਤਾਂ &quot;ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸੰਭਵ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੁਣਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇੰਨਾ ਘੱਟ ਧਰਮ ਹੈ, ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&quot;{{citation needed|date=January 2017}}

ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਬਹੁ-ਇਕਬਾਲੀਆ ਰਾਜ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਲਈ ਰਾਜਤੰਤਰ 'ਤੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਡਾ.{{citation needed|date=September 2020}} ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ &quot;ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ 'ਉਲਾਮਾ' ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲਗਾਉਣ।&quot; ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੱਟੜ ਸੁੰਨੀ ਆਸਵੰਦ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸੀ. ਅਬੂਲ ਫਜ਼ਲ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਖ ਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਉਸ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਅਤੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਰਈਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮੂਹ ਨੇ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਮੀਰ ਬਖਸ਼ੀ ਵਰਗੇ ਰਈਸ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |url= https://www.google.ca/books/edition/History_of_India_and_Pakistan/OgpuAAAAMAAJ?hl=en&amp;gbpv=0&amp;bsq=highest%20post%20in%20mughal%20government%20is%20mir%20bakhshi |title= History of India and Pakistan: pt. 1. Great Mughals |page= 342 |author= Muhammad Tariq Awan |publisher= University of Michigan |date= 1994 |isbn= 9789690100344 }}&lt;/ref&gt;

ਸਭ ਤੋਂ ਬਦਨਾਮ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸਰੋ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Wynbrandt |first=James |date=2009 |title=A Brief History of Pakistan |url={{Google books|xQGwgJnCPZgC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |publisher=Infobase Publishing |pages=83–84 |isbn=978-0-8160-6184-6}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੀ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ &quot;ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਣਜਾਣ ਅਤੇ ਮੂਰਖ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਢੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ। .. ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਬਾਗੀ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਮਿਰਜ਼ਾ ਲਈ ਉਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੂੰ ਨਾਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ: &quot;ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਅਰਥ ਕੰਮ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਆਇਆ। ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ।&quot;&lt;ref&gt;Goel, The Story of Islamic Imperialism in India, 59.&lt;/ref&gt;

ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਜੈਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਤਾਉਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, “ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੀਓਰਸ [ਜੈਨਾਂ] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੇ ਕਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਲਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਝੂਠੇ ਦੇਵਤੇ ਰੱਖ ਲਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਲੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;Shourie et al., Hindu Temples, 272.&lt;/ref&gt;

ਖੁਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੇਵਤੇ ਵਰਗੇ ਸੂਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਾਫੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। &quot;ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਬੇਕਾਰ ਧਰਮ ਇਹ ਹੈ,&quot; ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜੋਗੀ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।&lt;ref&gt;Shourie et al., Hindu Temples, 266.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tuzuk-i-Jahangiri, translated into English by Alexander Rogers, first published 1909-1914, New Delhi Reprint, 1978, Vol. I, pp. 254-55&lt;/ref&gt;

ਰਿਚਰਡ ਐਮ ਈਟਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਜਾਰੀ ਕਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ। ਉਸਨੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਮੁਗਲ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਸਥਿਰਤਾ, ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਲੀਆ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਜਾ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤਬਦੀਲੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Ashraf |first=Ajaz |title='We will never know the number of temples desecrated through India's history': Richard Eaton |url=http://scroll.in/article/769463/we-will-never-know-the-number-of-temples-desecrated-through-indias-history-richard-eaton |access-date=2022-05-17 |website=Scroll.in |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੰਨਿਆਸੀ ਜਾਦਰੂਪ ਗੋਸਾਈਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤਪੱਸਵੀ ਨੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਪੱਸਿਆ ਜੀਵਨ ਕਾਰਨ ਉਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Tuzuk-i-Jahangiri: Memoirs of Jahangir(Complete)|publisher=Library of Alexandria|pages=403–404}}&lt;/ref&gt; ਡਾ: ਫੈਜ਼ਾਨ ਮੁਸਤਫਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜੈਨ ਪਰਯੂਸ਼ਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ 12 ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਜੈਨ ਪਰਜਾ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news |date=2021-09-26|title=Mohan Bhagwat is right: British are to blame for India's Hindu-Muslim division|url=https://indianexpress.com/article/opinion/columns/rss-mohan-bhagwat-hindu-muslim-divide-british-7532872/|access-date=2021-10-19|work=The Indian Express|language=en}}&lt;/ref&gt;

ਮੁਕਰਾਬ ਖਾਨ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ &quot;ਇੱਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਪਰਦਾ (ਟੇਪੇਸਟ੍ਰੀ) ਭੇਜਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਿੱਚ ਫਰੈਂਕ [ਯੂਰਪੀਅਨ] ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।&quot; ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਹਾਲ &quot;ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਕ੍ਰੀਨਾਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।&quot; ਈਸਾਈ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਤੁਜ਼ੁਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਨੌਕਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਖ਼ਰੀ ਸੀਨ ਵਿੱਚ &quot;ਇੱਕ ਦਰੱਖਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ (ਹਜ਼ਰਤ) ਯਿਸੂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਯਿਸੂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਯਿਸੂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਖੜੇ ਹਨ। &quot; ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਗੁਲਾਮ ਦਾ ਕੰਮ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਬੇਵਰਿਜ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਜਿੱਥੋਂ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ੈਲੀ ਮੁਗਲ ਕਲਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗੁਲਾਮ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਜੋਂ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।

== ਕਲਾ ==
[[File:Jahangir inscription on the Allahabad pillar of Ashoka.jpg|thumb|ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਥੰਮ੍ਹ ਉੱਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ।&lt;ref name=&quot;RT&quot;&gt;Description and recent photograph in {{cite web |last1=Thapar |first1=Romila |title=India and the World as Viewed from a Pillar of Ashoka Maurya |url=https://guftugu.in/2018/06/pillar-of-ashokamaurya-romila-thapar/ |date=13 June 2018}}&lt;/ref&gt;]]
ਜਹਾਂਗੀਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨਾਲ ਮੋਹਿਤ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ, ਜਹਾਂਗੀਰਨਾਮਾ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਵਰਣਨ, ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਮਨਸੂਰ ਵਰਗੇ ਦਰਬਾਰੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣਗੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Cleveland Beach|first=Milo|title=Mughal and Rajput Painting|url=https://archive.org/details/mughalrajputpain0000beac|publisher=Cambridge University Press|year=1992|location=Cambridge|pages=[https://archive.org/details/mughalrajputpain0000beac/page/n141 90]}}&lt;/ref&gt; ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, 1619 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਡਰ ਵਿੱਚ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਕਲਮ ਪਾ ਦਿੱਤੀ: “ਮੈਂ ਇਸ ਪੰਛੀ ਦੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਇਸ 'ਤੇ ਕਾਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖੰਭਾਂ, ਪਿੱਠ ਅਤੇ ਪਾਸਿਆਂ 'ਤੇ ਹਰ ਖੰਭ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ, &quot;ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਹੁਕਮ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਤਾਦ ਮਨਸੂਰ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Jahangir|title=The Jahangirnama: Memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|publisher=Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery in Association with Oxford University Press|year=1999|location=New York|pages=[https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha/page/314 314]|isbn=978-0-19-512718-8 |translator-last=Thackston|translator-first=W.M.}}&lt;/ref&gt; ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਸਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਐਲਬਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਕਈ ਵਾਰ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਰਗੇ ਥੀਮ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Cleveland Beach|first=Milo|title=Mughal and Rajput Painting|url=https://archive.org/details/mughalrajputpain0000beac|publisher=Cambridge University Press|year=1992|location=Cambridge|pages=[https://archive.org/details/mughalrajputpain0000beac/page/n133 82]}}&lt;/ref&gt;

ਜਹਾਂਗੀਰ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੋਰਟਰੇਟ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ: {{blockquote|text=...ਪੇਂਟਿੰਗ ਲਈ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੇਰਾ ਅਭਿਆਸ ਅਜਿਹੇ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮਰੇ ਹੋਏ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜਾਂ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਨਾਮ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾਂ, ਮੈਂ ਇਸ ਪਲ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ 'ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੋਰਟਰੇਟ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਚਿਹਰਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਮਾਸਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੋਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਚਿਹਰਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਅੱਖ ਅਤੇ ਭਰਵੱਟੇ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸਲੀ ਚਿਹਰਾ ਕਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੇ ਅੱਖ ਅਤੇ ਭਰਵੱਟੇ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।}}

[[File:Jahangirs huqqa close national museum india.JPG|thumb|ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਜੇਡ ਹੁੱਕਾ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]]

ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ। ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨੌਬਤ ਖਾਨ ਦੀ ਉਸਤਾਦ ਮਨਸੂਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪੇਂਟਿੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਜਵਾਈ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਮਿਤੀ ਅਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਹੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਟੁਕੜੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।

ਡਬਲਯੂ. ਐੱਮ. ਥੈਕਸਟਨ ਦੇ ਜਹਾਂਗੀਰਨਾਮੇ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਮਿਲੋ ਕਲੀਵਲੈਂਡ ਬੀਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਥਿਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਜੋ &quot;ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਤਸ਼ਾਹ&quot;।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Jahangir|title=The Jahangirnama: Memoirs of Jahangir, Emperor of India|url=https://archive.org/details/jahangirnamamemo00jaha|publisher=Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery in Association with Oxford University Press|year=1999|location=New York|pages=vii|isbn=978-0-19-512718-8 |translator-last=Thackston|translator-first=W.M.}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਲਾਸਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ, ਹਰੇ ਭਰੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ, ਉਹ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਜਦੋਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਰਹੀਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਬਾਘ ਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Verma|first=Som Prakash|title=Mughal Painter of Flora and Fauna: Ustād Manṣūr|publisher=Abhinav Publications|year=1999|location=New Delhi|pages=25}}&lt;/ref&gt;

ਜੈਸੂਇਟਸ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਉੱਕਰੀ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਗਲ &quot;ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕਗਾਰ 'ਤੇ ਸਨ&quot;, ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਜੋ ਬਹੁਤ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਕਬਰ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਈਕੋਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸ ਲਈ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਕਲਾ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦੇ ਮਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉਦਾਹਰਨ ਸਰ ਥਾਮਸ ਰੋ ਦੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਪੀ ਕਰਕੇ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਫਿਰ ਰੋ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸਲੀ ਨੂੰ ਚੁਣੇ, ਇੱਕ ਕਾਰਨਾਮਾ ਸਰ ਥਾਮਸ ਰੋ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ।{{citation needed|date=June 2017}}

ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ। ਲੰਡਨ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ 74 ਚਿੱਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਪੋਰਟਰੇਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਕਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਚਿਹਰੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਸਿਰ ਸਮੇਤ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਹਨ।
&lt;ref&gt;{{cite book
 |last1=Losty |first=J.P.
 |title=The Carpet at the Window: a European Motif in the Mughal Jharokha Portrait |publisher=Mapin Publishing
 |location=Ahmedabad|date=2013|pages=52–64
 |editor1-last=Sharma |editor1-first=M
 |editor2-last=Kaimal |editor2-first=P
 |series=Indian Painting: Themes, History and Interpretations; Essays in Honour of B.N. Goswamy}}&lt;/ref&gt;

== ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਦਵਾਈ == 
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਜਨ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ। ਆਪਣੇ ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਬਾਰਾਂ ਆਦੇਸ਼ ਪਾਸ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 2 ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਪੰਜਵੇਂ ਹੁਕਮ ਨੇ ਰਾਈਸ-ਸਪਿਰਿਟ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਦਸਵਾਂ ਹੁਕਮ ਉਸ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਫਤ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Chattopadhyay_1995&quot;&gt;{{cite journal | vauthors = Chattopadhyay A | title = Jahangir's interest in public health and medicine | journal = Bull Indian Inst Hist Med Hyderabad | pages = 170–182 | date = 1995| volume = 25 | issue = 1–2 | pmid = 11618835 | doi = }}&lt;/ref&gt;

== ਆਲੋਚਨਾ ==
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਅਸਮਰੱਥ ਸ਼ਾਸਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Lach |first1=Donald F. |last2=Kley |first2=Edwin J. Van |title=Asia in the Making of Europe Vol. III, Bk. 2: A Century of Advance, South Asia |date=1998 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |isbn=978-0-226-46767-2 |page=629 |edition=Pbk.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Flores |first1=Jorge |title=The Mughal Padshah: A Jesuit Treatise on Emperor Jahangir's Court and Household |date=2015 |publisher=Brill|isbn=978-9004307537 |page=9 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Schimmel |first1=Annemarie |author-link=Annemarie Schimmel |editor-last=Waghmar |editor-first=Burzine K. |translator-last=Attwood |translator-first=Corinne |title=The empire of the Great Mughals : history, art and culture |date=2005 |publisher=Sang-E-Meel Pub. |location=Lahore |isbn=978-1-86189-185-3 |page=[https://archive.org/details/empireofgreatmug00anne/page/45 45] |edition=Revised |url-access=registration |url=https://archive.org/details/empireofgreatmug00anne/page/45 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Hansen |first1=Valerie |last2=Curtis |first2=Ken |title=Voyages in World History, Volume 1 to 1600 |date=2013 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-1-285-41512-3 |page=446 |language=en}}&lt;/ref&gt; ਪੂਰਬੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈਨਰੀ ਬੇਵਰਿਜ (ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ) ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਕਲੌਡੀਅਸ ਨਾਲ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ &quot;ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਦਮੀ ਸਨ... ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤ ਥਾਵਾਂ' ਤੇ... [ਅਤੇ] ਜਹਾਂਗੀਰ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ... [ਉਹ] [ਇੱਕ] ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly pg 311&quot;&gt;{{cite book |last1=Findly |first1=Ellison Banks |title=Nur Jahan, empress of Mughal India |url=https://archive.org/details/nurjahanempressm00find |url-access=limited |date=1993 |publisher=Oxford University Press |location=New York |isbn=978-0-19-536060-8 |page=[https://archive.org/details/nurjahanempressm00find/page/n323 311]}}&lt;/ref&gt; ਅੱਗੇ ਉਹ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ, &quot;ਉਸਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਕੰਧਾਰ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਗੁਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ, ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਆਲਸ, ਇੱਕ ਫਾਇਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਜੋਂ ਕਸੂਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਯੋਗ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Beveridge|first1=Henry|title=Tuzuk-i-Jahangiri |publisher=Royal Asiatic Society, London |volume=II |page=6(preface)|url=https://indianculture.gov.in/rarebooks/tuzuk-l-jahangiri-or-memoris-jahangir-thirteenth-beginning-nineteenth-year-his-reign}}&lt;/ref&gt; ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹਾਕਿੰਸ, ਜੋ 1609 ਵਿਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਇੰਨੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਏਕਬਰ ਪਦਾਸ਼ਾ [ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਦੱਕੇ ਤੋਂ ਜੋ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਰਾਜਾ, ਸੇਲਿਮ ਸ਼ਾ [ਜਹਾਂਗੀਰ] ਗੁਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly pg 311&quot; /&gt; ਇਤਾਲਵੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ, ਨਿਕੋਲਾਓ ਮਾਨੂਚੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਪੋਤੇ, ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ: &quot;ਇਹ ਤਜਰਬੇ ਦੁਆਰਾ ਪਰਖਿਆ ਗਿਆ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦੇ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਜੋ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।&quot;&lt;ref name=&quot;Findly pg 311&quot; /&gt;

ਜੌਹਨ ਐਫ. ਰਿਚਰਡਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਸੁਸਤਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਵਾਈਨ ਅਤੇ ਅਫੀਮ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਲਤ ਕਾਰਨ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Richards |first1=John F |title=The New Cambridge History of India: Mughal Empire |date=2008 |publisher=Cambridge University Press |location=Delhi |isbn=978-81-85618-49-4 |page=102}}&lt;/ref&gt;

== ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ==
[[File:Prince Salim (the future Jahangir) and his legendary illicit love.jpg|thumb|250px|ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਅਨਾਰਕਲੀ]]

=== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੀਵੀ ===
* 1939 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ ਨੇ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Bajaj |first=J. K. |date=2014 |title=On &amp; Behind the Indian Cinema |url={{Google books|_1UqAwAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd |page=2020 |isbn=9789350836217}}&lt;/ref&gt;
* 1953 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=U |first=Saiam Z. |date=2012 |title=Houseful The Golden Years of Hindi Cinema |url={{Google books|JSVCCwAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |publisher=Om Books International |isbn=9789380070254}}&lt;/ref&gt;
* 1955 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਆਦਿਲ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਡੀ ਕੇ ਸਪਰੂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 1955 ਦੀ ਤੇਲਗੂ ਫਿਲਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਏ.ਐਨ.ਆਰ.
* 1960 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ 'ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ' ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਦਿਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ। ਜਲਾਲ ਆਗਾ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 'ਚ ਛੋਟੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite news |title=Mughal-E-Azam: Lesser known facts |url=http://timesofindia.indiatimes.com/photo-features/Mughal-E-Azam-Lesser-known-facts/photostory/47653911.cms |newspaper=The Times of India |access-date=12 July 2016}}&lt;/ref&gt;
* 1966 ਦੀ ਮਲਿਆਲਮ ਫਿਲਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਨਜ਼ੀਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |last=Vijaykumar |first=B. |title=Anarkali 1966 |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/anarkali-1966/article788581.ece |date=31 May 2010 |newspaper=The Hindu |issn=0971-751X |access-date=12 July 2016}}&lt;/ref&gt;
* 1979 ਦੀ ਤੇਲਗੂ ਫਿਲਮ ਅਕਬਰ ਸਲੀਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 1988 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਮ ਬੈਨੇਗਲ ਦੀ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਜ਼ ਭਾਰਤ ਏਕ ਖੋਜ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਵਿਜੇ ਅਰੋੜਾ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਸਵਰਨਮੁਦਰਾ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਗੁੰਮ ਹੋਏ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਜਾਸੂਸ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਤਰ ਫੈਲੂਦਾ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 1998 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਫਿਲਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
* 2000 ਟੀਵੀ ਲੜੀਵਾਰ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਿੰਦ ਸੋਮਨ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite magazine |last=Vetticad |first=Anna M. M. |date=27 September 1999 |title=Model Milind Soman to play Salim in serial Noorjahan on DD1 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/model-milind-soman-to-play-salim-in-serial-noorjahan-on-dd1/1/255257.html |magazine=India Today |access-date=12 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160815223107/http://indiatoday.intoday.in/story/model-milind-soman-to-play-salim-in-serial-noorjahan-on-dd1/1/255257.html |archive-date=15 August 2016 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* 2013 ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਕਪੂਰ ਦੀ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਜ਼ ਜੋਧਾ ਅਕਬਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਰਵੀ ਭਾਟੀਆ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਯਾਨ ਜ਼ੁਬੈਰ ਰਹਿਮਾਨੀ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਸਲੀਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।
* 2014 ਵਿੱਚ ਇੰਦੂ ਸੁਦਰਸਨ ਦੀ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਜ਼ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਕਰਣਵੀਰ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਂਸ਼ੂ ਪਾਂਡੇ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |last=Kotwani |first=Hiren |date=20 March 2015 |title=Sudhanshu Pandey replaces Karanvir Sharma in Siyaasat |url=http://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/Sudhanshu-Pandey-replaces-Karanvir-Sharma-in-Siyaasat/articleshow/46632331.cms |newspaper=The Times of India |access-date=12 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304031413/http://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/Sudhanshu-Pandey-replaces-Karanvir-Sharma-in-Siyaasat/articleshow/46632331.cms |archive-date=4 March 2016 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* 2014 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸਿਟਕਾਮ ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਾ ਹਾਲ ਅਕਬਰ ਬੀਰਬਲ ਵਿੱਚ, ਪਵਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਸਲੀਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
* 2018 ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ਲੜੀਵਾਰ ਦਾਸਤਾਨ-ਏ-ਮੁਹੱਬਤ ਸਲੀਮ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ੇਖ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

=== ਸਾਹਿਤ ===
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਇੰਦੂ ਸੁੰਦਰੇਸਨ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਦ ਟਵੰਟੀਥ ਵਾਈਫ (2002) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸੀਕਵਲ ਦ ਫੀਸਟ ਆਫ਼ ਰੋਜ਼ਜ਼ (2003) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Sundaresan|first=Indu|title=The Feast of Roses: A Novel|publisher=Simon and Schuster|isbn=9780743481960|year=2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Sundaresan|first=Indu|url=https://archive.org/details/twentiethwife00sund_0/page/11|title=Twentieth wife : a novel|publisher=Washington Square Press|isbn=9780743428187|edition=Paperback|location=New York|year=2002}}&lt;/ref&gt;
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਐਲੇਕਸ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਨਾਵਲ ਰੂਲਰ ਆਫ਼ ਦਾ ਵਰਲਡ (2011) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਸੀਕਵਲ ਦ ਟੈਂਟੇਡ ਥ੍ਰੋਨ (2012) ਦੀ ਲੜੀ ਐਮਪਾਇਰ ਆਫ਼ ਦਾ ਮੁਗਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Rutherford|first=Alex|title=Ruler of the World|publisher=Hachette UK|year=2011|isbn=978-0-755-34758-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Rutherford|first=Alex|title=The Tainted Throne|publisher=Hachette UK|year=2012|isbn=978-0-755-34761-2}}&lt;/ref&gt;
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਤਨੁਸ਼੍ਰੀ ਪੋਦਾਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਨਾਵਲ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੀ ਧੀ (2005) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Podder|first=Tanushree|title=Nur Jahan's Daughter|url=https://archive.org/details/nurjahansdaughte0000podd|publisher=Rupa &amp; Co.|year=2005|isbn=9788129107220|location=New Delhi}}&lt;/ref&gt;
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਵਲ ਪਿਆਰੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਮੁਮਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ: ਨੀਨਾ ਕੌਂਸੁਏਲੋ ਐਪਟਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Epton|first=Nina Consuelo|title=Beloved Empress Mumtaz Mahal: A Historical Novel|url=https://archive.org/details/belovedempressmu0000epto|publisher=Roli Books|year=1996}}&lt;/ref&gt;
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਵਲ ਨੂਰਜਹਾਂ: ਜੋਤੀ ਜਾਫਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹੈ।.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Jafa|first=Jyoti|title=Nurjahan: A Historical Novel|publisher=Writers Workshop|year=1978|location=India}}&lt;/ref&gt;
* ਜਹਾਂਗੀਰ ਤਿਮੇਰੀ ਮੁਰਾਰੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਤਾਜ, ਮੁਗਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Murari|first=Timeri|title=Taj, a Story of Mughal India|url=https://archive.org/details/tajstoryofmughal0000mura|publisher=Penguin|year=2004}}&lt;/ref&gt;

== ਆਨਲਾਈਨ ਕੰਮ ==
* {{cite book |last=Emperor of Hindustan |first=Jahangir |translator-last=Price |translator-first=David |date=1829 |title=Memoirs of the Emperor Jahangueir |url=https://archive.org/stream/memoirsofemperor00jaharich#page/n5/mode/2up |location=London |publisher=J. Murray}}
* {{cite book |last=Elliot |first=Henry Miers |author-link=Henry Miers Elliot |date=1875 |title=Wakiʼat-i Jahangiri |url=https://archive.org/stream/wakiatijahangiri00jaha#page/n5/mode/2up |location=Lahore |publisher=Sheikh Mubarak Ali}}

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[ਜਹਾਂਗੀਰਨਾਮਾ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ ==
* {{cite book|title=The Human Record: Sources of Global History. Vol. 2: Since 1500|last1=Andrea|first1=Alfred J.|last2=Overfield|first2=James H.|edition=Fifth|year=2005|publisher=Houghton Mifflin|location=Boston|isbn=978-0-618-37041-2}}
* {{cite journal|last=Alvi|first=Sajida S.|author-link=Sajida Alvi|year=1989|title=Religion and State during the Reign of Mughal Emperor Jahǎngǐr (1605–27): Nonjuristical Perspectives|journal=Studia Islamica|issue=69|pages=95–119|doi=10.2307/1596069|jstor=1596069}}
* {{cite book |last=Balabanlilar |first=Lisa |title=The Emperor Jahangir: Power and Kingship in Mughal India |location=London |publisher=[[I. B. Tauris]] |year=2020 |isbn=9781838600426}}
* {{cite journal |last=Findly |first=Ellison B. |date=April–June 1987 |title=Jahāngīr's Vow of Non-Violence |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=107 |issue=2 |pages=245–256 |doi=10.2307/602833 |jstor=602833}}
* {{Cite book|last1=Gascoigne|first1=Bamber|title=The Great Moghuls|last2=Gascoigne|first2=Christina|publisher=Constable|year=1998|location=London|pages=130–179|oclc=39270860|orig-year=1971}}
* {{cite journal |last=Lefèvre |first=Corinne |year=2007 |title=Recovering a Missing Voice from Mughal India: The Imperial Discourse of Jahāngīr (r. 1605–1627) in his Memoirs |journal=Journal of the Economic and Social History of the Orient |volume=50 |issue=4 |pages=452–489 |doi=10.1163/156852007783245034|s2cid=153839580 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00706230/file/Recovering%20a%20Missing%20Voice_JESHO.pdf }}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{Wikiquote}}
{{Commons category}}
* {{Gutenberg author|id=47485}}
* [http://www.kforknowledge.com/2011/09/jehangir-and-shah-jehan.html Jehangir and Shah Jehan]
* [https://web.archive.org/web/20100528145829/http://www.boloji.com/history/012.htm The World Conqueror: Jahangir]
* [http://www.jainpedia.org/themes/places/jainism-and-islam/jains-and-the-mughals.html Jains and the Mughals]

{{s-start}}
{{s-hou|[[ਤੈਮੂਰ ਵੰਸ਼]] || 20 ਸਤੰਬਰ 1569 || 8 ਨਵੰਬਰ 1627}}
{{s-reg|}}
{{s-bef|before=[[ਅਕਬਰ]]}}
{{s-ttl|title=[[ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ]] | years=1605–1627}}
{{s-aft|after=[[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ]]}}
{{s-end}}

{{Mughal Empire}}

{{Authority control}}</text>
      <sha1>ac077vk84geor857n2jinwjwkznd0sr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੋਨਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64271</id>
    <revision>
      <id>809486</id>
      <parentid>590589</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2570" sha1="pdfn4bo0n88k9hv83t3n7h2akev110j" xml:space="preserve">[[File:Sonar Principle EN.svg|thumb|ਸੋਨਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ]]
'''ਸੋਨਾਰ''' (ਸਾਉਂਡ ਨੈਂਵੀਗੇਸ਼ਨ ਐਂਡ ਰੇਜਿੰਗ) ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਣੀ 'ਚ ਖਰਕਿਰੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਹੇਠ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|last=Seitz|first=Frederick|title=The cosmic inventor: Reginald Aubrey Fessenden (1866-1932)|publisher=American Philosophical Society|year=1999|volume=89|pages=41–46|isbn=0-87169-896-X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Hendrick |first=Burton J. |authorlink= |coauthors= |date=August 1914 |title=Wireless Under The Water: A Remarkable Device That Enables A Ship's Captain To Determine The Exact Location Of Another Ship Even In The Densest Fog |journal=[[World's Work|The World's Work: A History of Our Time]] |volume=XLIV |issue=2 |pages=431–434 |url=http://books.google.com/?id=zegeQtMn9JsC&amp;pg=PA431 |accessdate=2009-08-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal | title = Report of Captain J.H. Quinan of the U.S.R.C Miami on the Echo Fringe Method of Detecting Icebergs and Taking Continuous Soundings | journal = Hydrographic Office Bulletin | publisher = [[U.S. Coast and Geodetic Survey]] | date = 1914-05-13 }} (quoted in [http://oceanexplorer.noaa.gov/library/readings/subsignaling/subsignaling.html a NOAA transcript by Central Library staff April, 2002.]&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
==ਬਾਹਰਲੇ ਜੋੜ==
{{commons category}}
* [http://www.societyofrobots.com/sensors_sonar.shtml Sonar Tutorial for Robots]
* [http://www.mil.no/multimedia/archive/00082/Sonars-marine-_envir_82682a.pdf Sonars and the marine environment] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080910113516/http://www.mil.no/multimedia/archive/00082/Sonars-marine-_envir_82682a.pdf |date=2008-09-10 }} by Norwegian Defence Research Establishment (FFI)
* [http://www.csc.noaa.gov/crs/rs_apps/sensors/single_beam.htm Single Beam Sonars] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100603084726/http://www.csc.noaa.gov/crs/rs_apps/sensors/single_beam.htm |date=2010-06-03 }}

{{ਅਧਾਰ|}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੋਨਾਰ]]</text>
      <sha1>pdfn4bo0n88k9hv83t3n7h2akev110j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਾਰਬਨ ਤੰਤੂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65237</id>
    <revision>
      <id>809601</id>
      <parentid>276174</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:16:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1356" sha1="h6vj2klihfhbwiffevvaf3bbhgk1q2q" xml:space="preserve">'''ਕਾਰਬਨ ਤੰਤੂ''' ਸ਼ੁੱਧ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ [[ਪਲਾਸਟਿਕ]] ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਤੰਤੂ [[ਫੌਲਾਦ|ਇਸਪਾਦ]] ਤੋਂ ਅੱਠ ਗੁਣਾਂ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਬਨ ਤੰਤੂਆਂ ਦਾ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ 5-10 ਮਾਇਕਰੋਮੀਟਰ ਦਾ ਵਿਆਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url = http://www.acs.org/content/acs/en/education/whatischemistry/landmarks/carbonfibers.html|title = High Performance Carbon Fibers|publisher = American Chemical Society|work = National Historic Chemical Landmarks|accessdate= April 26, 2014}}&lt;/ref&gt; 
==ਲਾਭ==
ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਲਕੀਆਂ ਕਿਸਤੀਆਂ ਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਦੇ [[ਰੈਕੇਟ]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਾਈਕਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਬਨ ਤੰਤੂਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>h6vj2klihfhbwiffevvaf3bbhgk1q2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹੋਸਟ (ਨੈੱਟਵਰਕ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65276</id>
    <revision>
      <id>809366</id>
      <parentid>661015</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="739" sha1="tb6uyi86kkah0or10asx70xedp2lkak" xml:space="preserve">'''ਹੋਸਟ''' ([[ਅਨੁਵਾਦ]]: '''ਮੇਜ਼ਬਾਨ''') ਉਹ [[ਕੰਪਿਊਟਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਇੰਟਰਨੈੱਟ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੰਮ ਹੋਸਟ ਨੂੰ ਸੌਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਯੂਜ਼ਰ ਓਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੋਸਟ ਸਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋ ਬਿਨਾ ਯੂਜ਼ਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੈੱਟਵਰਕਿੰਗ]]</text>
      <sha1>tb6uyi86kkah0or10asx70xedp2lkak</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809367</id>
      <parentid>809366</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਨੈੱਟਵਰਕਿੰਗ]]; added [[Category:ਨੈੱਟਵਰਕ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="730" sha1="3d243uewnrzh8bilrtyff47tucstbvz" xml:space="preserve">'''ਹੋਸਟ''' ([[ਅਨੁਵਾਦ]]: '''ਮੇਜ਼ਬਾਨ''') ਉਹ [[ਕੰਪਿਊਟਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਇੰਟਰਨੈੱਟ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕੰਮ ਹੋਸਟ ਨੂੰ ਸੌਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਯੂਜ਼ਰ ਓਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੋਸਟ ਸਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋ ਬਿਨਾ ਯੂਜ਼ਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੈੱਟਵਰਕ]]</text>
      <sha1>3d243uewnrzh8bilrtyff47tucstbvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66324</id>
    <revision>
      <id>809329</id>
      <parentid>764193</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:51:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22355" sha1="6kfc3kyladof7r0ar1resb83xgtsej1" xml:space="preserve">[[File:QuantumHarmonicOscillatorAnimation.gif|thumb|300px|right| ਕਿਸੇ ਸਿੰਗਲ ਸਪਿੱਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਣ ਲਈ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਿੰਪਲ ਹਾਰਮੋਨਿਕ ਗਤੀ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਹਾਰਮੋਨਿਕ ਔਸੀਲੇਟਰ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਲਨਾ, ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅੰਤਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ]]

[[ਕੁਆਂਟਮ]] ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ '''ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ''' ਇੱਕ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਕਣਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦ (ਆਈਸੋਲੇਟਡ) ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਸਿਸਟਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇੱਕੋ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਿਸਟਮ ਵਿਚਲੇ ਹਰੇਕ ਕਣ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਟੀ ਐਂਪਲੀਟਿਊਡ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਨਾਪਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਣ ਦਾ ਔਸਤ ਮੋਮੈਂਟਮ, ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆਂ ਥਿਊਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗੀ [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]], ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਗਰੀਕ ਅੱਖਰ ψ ਜਾਂ Ψ (ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ psi/ਸਾਈ)

==ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ==

ਇੱਕ ਵੇਵ (ਤਰੰਗ) ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਭੌਤਿਕੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹਲਚਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ “ਪੀਰਿਔਡਿਕ” (ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ) ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਡਾਇਮੈਨਸ਼ਨ (ਅਯਾਮ) ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵੇਵ ਨੂੰ ਆਮਤੌਰ ਤੇ “ਇੱਕ ਵੇਵਫੰਕਸ਼ਨ” ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਜਿਵੇਂ,
ψ(x,t) = A cos(kx−ωt+ ϕ)

ਜਿੱਥੇ x ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, t ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ A, k, ω &gt; 0 (ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੌਜ਼ਿਟਵ)।,ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਾਊਂਡ ਵੇਵ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ψ(x,t) ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਹੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ x ਅਤੇ ਸਮੇਂ t ਉੱਤੇ ਵੇਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪ੍ਰੈੱਸ਼ਰ ਦੀ ਗੜਬੜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੇਵ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਈਏ ਤਾਂ ψ(x,t) ਨੂੰ ਜਰੂਰ ਹੀ ਵੇਵ ਦੀ ਟਰਾਂਸਵਰਸ (ਤਿਰਛੀ) ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਗਿਆਤ ਹੈ ਕਿ, ਕੋਸਾਈਨ ਫੰਕਸ਼ਨ cos(θ), ਆਪਣੇ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ θ ਦਾ ਪੀਰੀਅਡ 2π ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਯਾਨਿ ਕਿ, θ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਲਾਂ ਲਈ

cos(θ + 2π) = cos θ

ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ θ ਦਾ ਮੁੱਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਫੰਕਸ਼ਨ ਕ੍ਰਮਵਾਰ -1 ਅਤੇ +1 ਦੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅਤੇ ਵੱਧੋ-ਵੱਧ ਮੁੱਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਡੋਲਦਾ (ਔਸੀਲੇਟ ਕਰਦਾ) ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੇਵਫੰਕਸ਼ਨ ਪੁਜੀਸ਼ਨ x ਵਿੱਚ ਪੀਰੀਅਡ

λ= 2π/k

ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਯਾਨਿ ਕਿ, ਸਾਰੇ x ਅਤੇ t ਮੁੱਲਾਂ ਲਈ

ψ(x+λ,t) = ψ(x,t)

ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ, ਵੇਵਫੰਕਸ਼ਨ ਪੀਰੀਅਡ

T=2π/ω
 
ਦੇ ਨਾਲ t ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ ਦੀ ਅਵਰਤੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਯਾਨਿ ਕਿ, x ਅਤੇ t ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਲਾਂ ਲਈ

ψ(x,t+T) = ψ(x,t)

ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ x ਅਤੇ t ਦੇ ਮੁੱਲ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਵੇਵਫੰਕਸ਼ਨ ਕ੍ਰਮਵਾਰ −A ਅਤੇ +A ਦੇ ਮਿਨੀਮਮ ਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਮਮ ਮੁੱਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਡੋਲਦਾ ਹੈ। ਵੇਵ, λ, ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਨਿਯਮਿਤ ਅੰਤਰਾਲ (ਪੀਰੀਅਡ) ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ “ਵੇਵਲੈਂਥ” (ਤਰੰਗ-ਲੰਬਾਈ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਪੀਰੀਅਡ T ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪੀਰੀਅਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ, ਮਾਤਰਾ A ਨੂੰ ਵੇਵ-ਐਂਪਲੀਟਿਊਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਤਰਾ k ਨੂੰ ਵੇਵ-ਨੰਬਰ (ਤਰੰਗ-ਸੰਖਿਆ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ω ਨੂੰ ਵੇਵ-ਐਂਗੁਲਰ-ਫਰੀਕੁਐਂਸੀ (ਤਰੰਗ-ਕੋਣਿਕ ਆਵਰਤੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨੋਟ ਕਰੋ ਕਿ ω ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਰੇਡੀਅਨ/ਸੈਕੰਡ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵੇਵ ਫਰੀਕੁਐਂਸੀ, ਸਾਈਕਲ/ਸੈਕੰਡ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਰਟਜ਼ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ

ν =1/T = ω/2π

ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਮੀਕਰਨ ψ(x,t) = A cos(kx−ωt+ ϕ) ਵਿੱਚ ਦਿਸਣ ਵਾਲੀ ਮਾਤਰਾ ϕ ਨੂੰ ਫੇਜ਼ ਐਂਗਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਵਕਤ ਤੇ ਤਰੰਗ ਦੀਆਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾਵਾਂ (ਮੈਗਜ਼ਿਮਾ ਤੇ ਮਿਨੀਮਾ) ਦੀ ਸਹੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, cos(θ) ਦਾ ਵੇਵ ਮੈਗਜ਼ਿਮਾ θ = j 2π ਉੱਤੇ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਨੋਟ ਕਰੋ ਕਿ ਕੋਈ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਇਸ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੇ ਖਰੀ ਉਤਰਦੀ ਹੈ ;
x = (j − ϕ/2π) λ + v t,

ਜਿੱਥੇ v = ω/k ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਮੁਤਾਬਕ, ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵੇਵ ਵਿਲੌਸਟਿੀ ω/k ਉੱਤੇ ਪੌਜ਼ੇਟਿਵ x-ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਰਜ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ;

ψ(x, t) = A cos(−k x − ωt + ϕ) = A cos(k x + ωt − ϕ),

ਅਜਿਹਾ ਵੇਵਫੰਕਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰੰਗ ਦਾ ਐਂਪਲੀਟਿਊਡ A ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵੇਵਨੰਬਰ k ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਐਂਗੁਲਰ ਫਰੀਕੁਐਂਸੀ ω ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਫੇਜ਼ ਐਂਗਲ ϕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਲੌਸਟੀ ω/k ਨਾਲ ਨੈਗੈਟਿਵ x-ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
== ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ==
=== ਮਾਡਰਨ ਥਿਊਰੀਆਂ ਅੰਦਰ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ===
== ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (ਇੱਕ-ਅਯਾਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਪਿੱਨਹੀਣ ਕਣ) ==
=== ਪੁਜੀਸ਼ਨ-ਸਪੇਸ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ===
=== ਮੋਮੈਂਟਮ-ਸਪੇਸ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ===
=== ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧ ===
== ਪਰਿਭਾਸ਼ਵਾਂ (ਹੋਰ ਮਾਮਲੇ) ==
== ਵਕਤ ਨਿਰਭਰਤਾ == 
== ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ==
=== ਇੱਕ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਕਣ ===
=== ਸੀਮਤ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਬੈਰੀਅਰ ===
=== ਕੁਆਂਟਮ ਹਾਰਮੋਨਿਕ ਔਸੀਲੇਟਰ ===
=== ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਐਟਮ ===
== ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ ==
=== ਸਰਵ ਸਧਾਰਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ===
=== ਵਿਵਰਣ ===
== ਔਂਟੌਲੋਜੀ ==
== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
== ਟਿੱਪਣੀਆਂ ==
{{reflist|group=nb}}

== ਨੋਟਸ ==
{{Reflist|3}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{refbegin|3}}

*{{cite book|ref=harv|title=Quanta: A Handbook of Concepts|first=P. W.|last=Atkins|year=1974|isbn=0-19-855494-X}}
*{{cite journal|ref=harv|last1=Arons|first1=A. B.|last2=Peppard|first2=M. B.|year=1965|title=Einstein's proposal of the photon concept: A translation of the ''Annalen der Physik'' paper of 1905|url=http://astro1.panet.utoledo.edu/~ljc/PE_eng.pdf|journal=[[American Journal of Physics]]|volume=33|issue=5|page=367|bibcode=1965AmJPh..33..367A|doi=10.1119/1.1971542}}
*{{cite book|ref=harv|last=Bohr|first=N.|authorlink=Niels Bohr|title=Niels Bohr - Collected Works: Foundations of Quantum Physics I (1926 - 1932)|year=1985|isbn=9780444532893|editor=J. Kalckar|volume=6|publisher=North Holland|location=Amsterdam}}
*{{cite journal|ref=harv|first=M.|last=Born|journal=Z. Phys.|volume=37|year=1926a|title=Zur Quantenmechanik der Stoßvorgange|pages=863–867.|doi=10.1007/bf01397477|bibcode = 1926ZPhy...37..863B }}
*{{cite journal|ref=harv|first=M.|last=Born|journal=Z. Phys.|volume=38|year=1926b|title=Quantenmechanik der Stoßvorgange|pages=803–827.|doi=10.1007/bf01397184|bibcode = 1926ZPhy...38..803B }}
*{{cite journal|ref=harv|last=Born|first=M.|authorlink=Max Born|year=1927|title=Physical aspects of quantum mechanics|journal=Nature|volume=119|pages=354–357|doi=10.1038/119354a0|bibcode = 1927Natur.119..354B }}
*[[Max Born|Born, M.]] (1954). {{cite web |date=December 11, 1954 |title=The statistical interpretation of quantum mechanics 
|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/born-lecture.pdf |work=Nobel Lecture}}
*{{cite journal|ref=harv|last=de Broglie|first=L.|title=Radiations&amp;mdash;Ondes et quanta|trans-title=Radiation&amp;mdash;Waves and quanta|journal=Comptes Rendus|volume=177|pages=507–510, 548, 630|year=1923|language=French}} [http://www.academie-sciences.fr/pdf/dossiers/Broglie/Broglie_pdf/CR1923_p507.pdf Online copy (French)] [http://www.davis-inc.com/physics/broglie/broglie.shtml Online copy (English)]
*{{cite book|ref=harv|first=L.|last=de Broglie|authorlink=Louis de Broglie|year=1960|title=Non-linear Wave Mechanics: a Causal Interpretation|publisher=Elsevier|location=Amsterdam}}
*{{cite book|ref=harv|last=Camilleri|first=K.|title=Heisenberg and the Interpretation of Quantum Mechanics: the Physicist as Philosopher|year=2009|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge UK|isbn=978-0-521-88484-6}}
*{{cite book|ref=harv|first1=F. W.|last1=Byron|first2=R. W.|last2=Fuller|authorlink2=Robert W. Fuller|title=Mathematics of Classical and Quantum Physics|url=https://archive.org/details/mathematicsofcla00byro|isbn=978-0-486-67164-2|year=1992|publisher=[[Dover Publications]]|series=Dover Books on Physics|edition=revised|orig-year=1969}}
*{{cite book|ref=harv|last=Dirac|first=P. A. M.|authorlink=Paul Dirac|series=The international series on monographs on physics|title=The principles of quantum mechanics|url=https://archive.org/details/principlesofquan0000unse_i1n0|year=1982|edition=4th|publisher=Oxford University Press|isbn=0 19 852011 5}}
*{{cite journal|ref=harv|last=Dirac|first=P. A. M.|title=A new notation for quantum mechanics|journal=Mathematical Proceedings of the Cambridge Philosophical Society|year=1939|volume=35|issue=3|pages=416–418|doi=10.1017/S0305004100021162|url=http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=2031476|bibcode=1939PCPS...35..416D|access-date=2016-07-04|archive-date=2013-12-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203033616/http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=2031476|url-status=dead}}
*{{cite journal|last1=Einstein|first1=A.|author1-link=Albert Einstein|year=1905|title=Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/andp.19053220607/pdf|journal=[[Annalen der Physik]]|volume=17|issue=6|bibcode=1905AnP...322..132E|doi=10.1002/andp.19053220607|ref=harv|language=German|pages=132–148}}
*{{cite journal|last1=Einstein|first1=A.|year=1916|title=Zur Quantentheorie der Strahlung|journal=Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich|volume=18|pages=47–62|ref=harv}}
*{{cite journal|last1=Einstein |first1=A.|year=1917|title=Zur Quantentheorie der Strahlung|journal=[[Physikalische Zeitschrift]]|volume=18|pages=121–128|bibcode=1917PhyZ...18..121E|ref=harv|language=German}}
*{{cite book|ref=harv|first=A.|last=Einstein|year=1998|title=Albert Einstein: Philosopher-Scientist|editor=P. A. Schlipp|volume=VII|series=The Library of Living Philosophers|publisher=Open Court|location=La Salle Publishing Company, Illinois|isbn=0-87548-133-7|edition=3rd}}
*{{cite book|ref=harv|title=Quantum Physics of Atoms, Molecules, Solids, Nuclei and Particles|url=https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb|edition=2nd|first2=R.|last2=Resnick|first=R.|last=Eisberg|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=1985|isbn=978-0-471-87373-0}}
*{{cite book|ref=harv|title=Introduction to Quantum Mechanics|last=Griffiths|first=D. J.|edition=2nd|isbn=978-0131118928|publisher=Pearson Education Ltd|location=Essex England|year=2004}}
*{{cite book|ref=harv|last=Heisenberg|first=W.|authorlink=Werner Heisenberg|year=1958|title=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|url=https://archive.org/details/physicsphilosoph0000heis_n9m9|publisher=Harper &amp; Row|location=New York}}
*{{Citation|ref=harv|last=Hanle|first=P.A.|title=Erwin Schrodinger's Reaction to Louis de Broglie's Thesis on the Quantum Theory.|journal=Isis|volume=68|issue=4|year=1977|doi=10.1086/351880}}
*{{cite book|ref=harv|first=E. T.|last=Jaynes|editor= G. Larry Bretthorst|title=Probability Theory: The Logic of Science|url=https://archive.org/details/probabilitytheor0000jayn|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2003|isbn=978-0-521 59271-0}}
*{{cite book|ref=harv|first1=L.D.|last1=Landau|authorlink1=Lev Landau|first2=E. M.|last2=Lifshitz|authorlink2=Evgeny Lifshitz|year=1977|title=Quantum Mechanics: Non-Relativistic Theory|edition=3rd|volume=Vol. 3|publisher=[[Pergamon Press]]|isbn=978-0-08-020940-1}} [https://archive.org/details/QuantumMechanics_104 Online copy]
*{{cite book|ref=harv|first1=R.G.|last1=Lerner|first2=G.L.|last2=Trigg|title=Encyclopaedia of Physics|url=https://archive.org/details/encyclopediaofph00lern|publisher=VHC Publishers|edition=2nd|year=1991|isbn=0-89573-752-3}}
*{{cite book|first1=G.|last1=Ludwig|title=Wave Mechanics|url=https://archive.org/details/wavemechanics0000ludw|publisher=Pergamon Press|location=Oxford UK|year=1968|lccn=66-30631|isbn=0-08-203204-1|ref=harv}}
*{{cite book|last=Murdoch|first=D.|year=1987|title=Niels Bohr's Philosophy of Physics|url=https://archive.org/details/nielsbohrsphilos0000murd|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge UK|isbn=0-521-33320-2}}
*{{cite book|ref=harv|last=Newton|first=R.G.|year=2002|title=Quantum Physics: a Text for Graduate Student|url=https://archive.org/details/quantumphysicste0000newt|publisher=Springer|location=New York|isbn=0-387-95473-2}}
*{{cite journal|ref=harv|first=Wolfgang|last=Pauli|authorlink=Wolfgang Pauli|year=1927|title=Zur Quantenmechanik des magnetischen Elektrons|journal=Zeitschrift für Physik|volume=43|language=German|doi=10.1007/bf01397326 |bibcode = 1927ZPhy...43..601P }}
*{{cite book|ref=harv|title=Quantum mechanics|edition=2nd|year=2010|publisher=McGraw Hill|first1=Y.|last1=Peleg|first2=R.|last2=Pnini|first3=E.|last3=Zaarur|first4=E.|last4= Hecht|series=Schaum's outlines|isbn=978-0-07-162358-2}}
*{{cite book|first=A.I.M.|last=Rae|year=2008|title=Quantum Mechanics|edition=5th|publisher=Taylor &amp; Francis Group|volume=2|isbn=1-5848-89705|url=http://books.google.co.uk/books?id=YDhHAQAAIAAJ&amp;q=quantum+mechanics+Alastair+Rae+5th+edition&amp;dq=quantum+mechanics+Alastair+Rae+5th+edition&amp;redir_esc=y}}
*{{cite journal|ref=harv|last=Schrödinger|first=E.|authorlink=Erwin Schrödinger|title=An Undulatory Theory of the Mechanics of Atoms and Molecules|url=http://home.tiscali.nl/physis/HistoricPaper/Schroedinger/Schroedinger1926c.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081217040121/http://home.tiscali.nl/physis/HistoricPaper/Schroedinger/Schroedinger1926c.pdf|archivedate=17 ਦਸੰਬਰ 2008|journal=[[Physical Review]]|volume=28|issue=6|pages=1049–1070|year=1926|doi=10.1103/PhysRev.28.1049|bibcode=1926PhRv...28.1049S|access-date=4 ਜੁਲਾਈ 2016|dead-url=no}}
*{{cite book|ref=harv|last=Shankar|first=R.|title=Principles of Quantum Mechanics|url=https://archive.org/details/principlesofquan0000shan_x3c9|edition=2nd|isbn=0306447908|year=1994}}
*{{cite book|ref=harv|title=Particle Physics|edition=3rd|first=B.R.|last=Martin|first2=G.|last2=Shaw|series=Manchester Physics Series|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2008|isbn=978-0-470-03294-7}}
*{{cite book|last1=ter Haar|first1=D.|author-link=Dirk ter Haar|year=1967|pages=[https://archive.org/details/oldquantumtheory00haar/page/167 167]–183|title=The Old Quantum Theory|url=https://archive.org/details/oldquantumtheory00haar|publisher=[[Pergamon Press]]|lccn=66029628|ref=harv}}
*{{cite book|ref=harv|title=Physics for Scientists and Engineers – with Modern Physics|edition=6th|first1=P. A.|last1=Tipler|first2=G.|last2=Mosca|last3=Freeman|year=2008|isbn=0-7167-8964-7}}
*{{citation|last=Weinberg|first=S.|year=2013|title=Lectures in Quantum Mechanics|isbn=978-1-107-02872-2|authorlink=Steven Weinberg|publisher=Cambridge University Press}}
*{{citation|last=Weinberg|first=S.|year=2002|title=The Quantum Theory of Fields|volume=1|isbn=0-521-55001-7|publisher=Cambridge University Press}}
*{{cite book|ref=harv|title=Sears' and Zemansky's University Physics|url=https://archive.org/details/searszemanskysun0002youn|last1=Young|first1=H. D.|last2=Freedman|first2=R. A.|edition=12th|editor=Pearson|publisher=Addison-Wesley|year=2008|isbn=978-0-321-50130-1}}
*{{cite book|ref=harv|first1=J.A.|last1=Wheeler|author1link=John Archibald Wheeler|first2=W.H.|last2=Zurek|author2link=Wojciech H. Zurek|year=1983|title=Quantum Theory and Measurement|url=https://archive.org/details/quantumtheorymea0000unse_b1n9|publisher=Princeton University Press|location=Princeton NJ}}
*{{cite book|ref=harv|last=Zettili|first=N.|title=Quantum Mechanics: Concepts and Applications|edition=2nd|isbn=978-0-470-02679-3|year=2009}}

{{refend}}

== ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ ==
*{{Cite journal |last=Yong-Ki Kim |title=Practical Atomic Physics |journal=National Institute of Standards and Technology |pages=1 (55 pages) |publisher= |location=Maryland |date=September 2, 2000 |url=http://amods.kaeri.re.kr/mcdf/lectnote.pdf |accessdate=2010-08-17 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110722141558/http://amods.kaeri.re.kr/mcdf/lectnote.pdf |archivedate=ਜੁਲਾਈ 22, 2011 }}
*{{Cite book | author=Polkinghorne, John |authorlink=John Polkinghorne | title=Quantum Theory, A Very Short Introduction | url=https://archive.org/details/quantumtheoryver0000polk | publisher=Oxford University Press | year=2002 | isbn=0-19-280252-6}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == 
* [http://www.eng.fsu.edu/~dommelen/quantum/style_a/complexs.html], [http://www.nyu.edu/classes/tuckerman/adv.chem/lectures/lecture_9/node2.html], [http://galileo.phys.virginia.edu/classes/752.mf1i.spring03/IdenticalParticlesRevisited.htm], [http://vergil.chemistry.gatech.edu/notes/quantrev/node34.html]
* [http://cat.middlebury.edu/~chem/chemistry/class/physical/quantum/help/normalize/normalize.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120207042727/http://cat.middlebury.edu/~chem/chemistry/class/physical/quantum/help/normalize/normalize.html |date=2012-02-07 }} Normalization.
* [https://www.edx.org/courses/BerkeleyX/CS191x/2013_Spring/about] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130513055801/https://www.edx.org/courses/BerkeleyX/CS191x/2013_Spring/about |date=2013-05-13 }} Quantum Mechanics and Quantum Computation at BerkeleyX
* [http://astro1.panet.utoledo.edu/~ljc/einstein_ab.pdf Einstein, ''The quantum theory of radiation'']

{{ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਟੌਪਿਕ}}

{{DEFAULTSORT:ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਰੰਗਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>6kfc3kyladof7r0ar1resb83xgtsej1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67018</id>
    <revision>
      <id>809457</id>
      <parentid>273569</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:15:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5668" sha1="hjs2jm268ppw7hkxckxtnr43ilb4msu" xml:space="preserve">'''ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ, ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ: Akāla purakha, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ 'ਕਾਲ ਰਹਿਤ ਜੀਵ') ਇੱਕ ਪਰਿਵਰਤਨਯੋਗ ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ, ਜਾਂ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=49–50}}&lt;/ref&gt; ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ]] ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਅਤੇ ਕਰਨਹਾਰ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜ਼ਰੇ-ਜ਼ਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਸ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਹ ਨਿਰਮਲ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ। 

== ਭਾਵ ==
ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਂਦ&quot;। ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ &quot;ਅਕਾਲ&quot;, ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਅਮਰ, ਅਸਥਾਈ ਨਹੀਂ,&quot; ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ &quot;ਅਕਾਲ ਉਸਤਤਿ&quot; ਰੱਖਿਆ, ਭਾਵ &quot;ਸਦਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ (ਅਕਾਲ) ਦੀ ਉਸਤਤਿ (ਉਸਤਤਿ) ਵਿੱਚ&quot;।&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=49–50}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਾਲ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਾਲ ਸ਼ਬਦ &quot;ਸਮੇਂ&quot; ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਸਦੀਵੀ&quot; ਜਾਂ &quot;ਸਦੀਵੀ&quot;, ਜਿਸ ਲਈ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਗੇਤਰ &quot;ਅ-&quot; ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਖ &quot;ਹੋਣਾ&quot; ਜਾਂ &quot;ਹਸਤੀ&quot; ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ &quot;ਸਦੀਵੀ, ਸਦੀਵੀ ਹੋਂਦ&quot; ਦਾ ਅਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਖ ਸ਼ਬਦ ਪੁਰਸ਼ (पुरुष) ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਹੈ।

ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕਿਸੇ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਸਾਈ ਧਾਰਨਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅੰਤਮ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਸੰਸਾਰ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਤਰਸ ਖਾਧਾ, ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਗੁਰਸ਼ਬਦ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:03&quot;&gt;{{Cite book|last=McLeod|first=William H.|title=The Sikhs: History, Religion, and Society|publisher=Columbia University Press|year=1989|isbn=978-0-231-06815-4|location=New York|pages=49–50}}&lt;/ref&gt;

== [[ਮੂਲ ਮੰਤਰ]] ==
&lt;poem&gt;
;ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ
;ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ।। ...[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]
&lt;/poem&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਅਕਾਲ
* [[ੴ|ਇੱਕ ਓਂਕਾਰ]]
* [[ਵਾਹਿਗੁਰੂ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
{{ਅਧਾਰ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਬਾਣੀ]]</text>
      <sha1>hjs2jm268ppw7hkxckxtnr43ilb4msu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫੀਲਡ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68355</id>
    <revision>
      <id>809322</id>
      <parentid>725443</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T19:45:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67790" sha1="rugmomya9ursb3rnj0o1vrj2y6yvlxp" xml:space="preserve">[[Image:VFPt charges plus minus thumb.svg|220px|thumb|right| ਇੱਕ ਪੌਜ਼ੇਟਿਵ (ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਇੱਕ ਨੈਗਟਿਵ (ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ) ਚਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਚਿੱਤਰ]]

[[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਫੀਲਡ]] ਇੱਕ ਭੌਤਿਕੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ [[ਸਪੇਸ]] ਅਤੇ ਵਕਤ&lt;ref name=Gribbin&gt;
{{cite book |author=John Gribbin|title=Q is for Quantum: Particle Physics from A to Z|publisher=Weidenfeld &amp; Nicolson|location=London|year=1998|isbn=0-297-81752-3|page=138}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Feynman2Ch1S2&gt;{{cite book |author=Richard Feynman |title=The Feynman Lectures on Physics Vol II |publisher=Addison Wesley Longman |year=1970 |isbn=978-0-201-02115-8 |url=http://www.feynmanlectures.caltech.edu/II_01.html#Ch1-S2 |quote=&quot;A “field” is any physical quantity which takes on different values at different points in space.&quot;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Ernan McMullin |journal=Phys. Perspect. |date=2002 |volume=4|pages=13–39|title=The Origins of the Field Concept in Physics |url=http://physics.gmu.edu/~rubinp/courses/416/pip_fields.pdf|bibcode = 2002PhP.....4...13M }}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਮੁੱਲ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਕਿਸੇ ਮੌਸਮੀ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ, ਸਤਿਹੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹਵਾ ਗਤੀ ਕਿਸੇ ਨਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕ [[ਵੈਕਟਰ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਵੈਕਟਰ ਓਸ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਪੀਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ]] ਨੂੰ ਕਿਸੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]] ਤੋਂ ‘ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਲਤ’&lt;ref name=Feynman204&gt;{{cite book |author=Richard P. Feynman|title=The Feynman Lectures on Physics Vol II|publisher=Addison Wesley Longman| year=1970 |url=http://www.feynmanlectures.caltech.edu/II_04.html}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਸ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ]] ਅੰਦਰ ਕੋਈ '''ਟੈਸਟ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ''' ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਬਲ ਕਾਰਨ ਕਣ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ]]ਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਪਯੋਗਿਕ ਫੀਲਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੋਜਿਆ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਿਆ।&lt;ref name=Feynman102&gt;{{cite book |author=Richard P. Feynman|title=The Feynman Lectures on Physics Vol I|publisher=Addison Wesley Longman| year=1970 |url=http://www.feynmanlectures.caltech.edu/I_02.html}}&lt;/ref&gt;

[[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਦੇ ਮਾਡਰਨ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਟੈਸਟ ਪਾਰਟੀਕਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਹੀ, ਕੋਈ ਫੀਲਡ ਸਪੇਸ ਘੇਰਦੀ ਹੈ, ਐਨਰਜੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ &quot;ਸ਼ੁੱਧ ਵੈਕੱਮ&quot; ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=Wheeler&gt;{{cite book |author=John Archibald Wheeler|title=Geons, Black Holes, and Quantum Foam: A Life in Physics.|url=https://archive.org/details/geonsblackholesq00whee|publisher=Norton|location=London|year=1998|page=[https://archive.org/details/geonsblackholesq00whee/page/163 163]}}&lt;/ref&gt; ਇਸਨੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਕੋਈ ਭੌਤਿਕੀ ਇਕਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਫੀਲਡ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮਾਡਰਨ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਉਦਾਹਰਨ ਬਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। &quot;ਤੱਥ ਕਿ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਮੋਮੈਂਟਮ ਅਤੇ ਐਨਰਜੀ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਾਸਤਵਿਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ... ਕੋਈ ਕਣ ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਰਟੀਕਲ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਐਨਰਜੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਣ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। &quot;&lt;ref name=Feynman110&gt;{{cite book |author=Richard P. Feynman|title=The Feynman Lectures on Physics Vol I|publisher=Addison Wesley Longman| year=1970 |url=http://www.feynmanlectures.caltech.edu/I_10.html}}&lt;/ref&gt;

ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ, ਜਿਆਦਾਤਰ ਫੀਲਡਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ (ਸਟ੍ਰੈਂਥ) ਗੈਰ-ਪਛਾਣਯੋਗ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨਾਲ ਮੁੱਕਦੀਆਂ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਜੁਲਦੀਆਂ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ, ਜਿਵੇਂ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਨਿਯਮ|ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੀ ਨਿਊਟਨ ਦੀ ਥਿਊਰੀ]] ਵਿੱਚ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਜਾਂ ਕਲਾਸੀਕਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੇਟਿਜ਼ਮ ਵਿੱਚ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਸਟੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]], ਸੋਰਸ (ਸੋਮੇ) ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤ (ਇਨਵਰਸਲੀ ਪਰੋਪੋਸ਼ਨਲ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਯਾਨਿ ਕਿ, ਇਹ [[ਗਾਓਸ ਦਾ ਨਿਯਮ]] ਅਪਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ)। ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੌਸਮਿਕ ਸਕੇਲ ਉੱਤੇ ਗੈਰ-ਪਛਾਣ-ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਕੇਲਰ ਫੀਲਡ]], ਇੱਕ [[ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ]], ਇੱਕ [[ਸਪਿੱਨੌਰ|ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ]] ਜਾਂ ਕਿਸੇ [[ਟੈਂਸਰ ਫੀਲਡ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਭੌਤਿਕੀ ਮਾਤਰਾ ਕੋਈ [[ਸਕੇਲਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਸਕੇਲਰ]], ਕੋਈ [[ਯੁਕਿਲਡਨ ਵੈਕਟਰ|ਵੈਕਟਰ]], ਕੋਈ [[ਸਪਿੱਨੌਰ]] ਜਾਂ ਕੋਈ [[ਟੈਂਸਰ]] ਹੈ। ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਆਪਣੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਨਿਰਾਲਾ (ਯੂਨੀਕ) ਟੈਂਸਰਾਤਮਿਕ ਲੱਛਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ: ਯਾਨਿ ਕਿ, ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਸਕੇਕਰ ਫੀਲਡ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਨਿਊਟੋਨੀਅਨ ਗਰੈਵਿਟੀ|ਨਿਊਟੋਨੀਅਨ]] [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ]] ਇੱਕ ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿੰਨ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਪੈ਼ਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਓਸ ਪੋਆਇੰਟ ਉੱਤੇ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਵੈਕਟਰ ਦੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ (ਸਕੇਲਰ, ਵਿਵਰਣ, ਟੈਂਸਰ) ਅੰਦਰ, ਕੋਈ ਫੀਲਡ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ]] ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ]] ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੱਛਣਬੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ [[ਓਪਰੇਟਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਕੁਆਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ]]ਾਂ ਨਾਲ ਲੱਛਣਬੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ, ਫੀਲਡ ਦੀ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਇੱਕ [[ਫੀਲਡ ਪਾਰਟੀਕਲ]] ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਬੋਸੌਨ]] ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Steven Weinberg |journal=New York Review of Books |date=November 7, 2013 |title=Physics: What We Do and Don’t Know |url=http://www.nybooks.com/articles/archives/2013/nov/07/physics-what-we-do-and-dont-know/}}&lt;/ref&gt;
== ਇਤਿਹਾਸ ==
[[ਇਜ਼ਾਕ ਨਿਊਟਨ]] ਲਈ ਉਸਦਾ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਦਾ ਨਿਯਮ]] ਸਰਲ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁੰਜ-ਯੁਕਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੋੜੇ ਦਰਮਿਆਨ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ [[ਫੋਰਸ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ (ਸਮਝਿਆ) ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ [[ਸੋਲਰ ਸਿਸਟਮ]] ਅੰਦਰਲੇ ਪਲੇਨੈੱਟ (ਗ੍ਰਹਿ), ਤਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਰੇਕ ਜੋੜੇ ਦਰਮਿਆਨ ਫੋਰਸ ਨਾਲ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਿਸਾਬਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਠਿਨਾਈ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਠਾਹਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮਾਤਰਾ (ਕੁਆਂਟਿਟੀ) ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੋਰਸਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ]] ਮਾਤਰਾ ਨੇ ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਕੁੱਲ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੋਰਸ ਦੱਸਿਆ ਜੋ ਓਸ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਯੂਨਿਟ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸਨੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ: ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਕੈਲਕੁਲੇਟ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹੋ।&lt;ref name=Weinberg1977&gt;{{cite journal
|title=The Search for Unity: Notes for a History of Quantum Field Theory
|url=https://archive.org/details/sim_daedalus_fall-1977_106_4/page/17
|first=Steven |last=Weinberg
|journal=Daedalus |volume=106 |number=4 |year=1977 |pages=17–35
|jstor=20024506
}}&lt;/ref&gt;

ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਸੱਚੀਮੁੱਚੀਂ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ]] ਦੀ [[ਥਿਊਰੀ]] ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਟੇਜਾਂ ਅੰਦਰ, [[ਆਂਦ੍ਰੇ-ਮੈਰੀ ਅੰਪੀਅਰ]] ਅਤੇ [[ਚਾਰਲਸ-ਔਗਸਟਿਨ ਡਿ ਕੂਲੌਂਬ]] ਓਹਨਾਂ ਨਿਊਟਨ-ਸਟਾਈਲ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਨੇਜ ਕਰ ਸਕੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]]ਾਂ ਜਾਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਕਰੰਟ]]ਾਂ ਦੇ ਜੋੜਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਫੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ, ਫੀਲਡ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ|ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ]] ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਖਣਾ (ਦਰਸਾਉਣਾ) ਜਿਆਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ; 1849 ਵਿੱਚ, [[ਮਾਈਕਲ ਫੈਰਾਡੇ]] ਫੀਲਡ ਸ਼ਬਦ ਘੜਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਣਿਆ।&lt;ref name=Weinberg1977/&gt;

ਫੀਲਡ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਫਿਤਰਤ [[ਜੇਮਸ ਕਲ੍ਰਕ ਮੈਕਸਵੈੱਲ]] ਦੀ ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਿ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤਰੰਗਾਂ|ਇਹਨਾਂ ਫੀਲਡਾਂ ਅੰਦਰ ਤਰੰਗਾਂ]] ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਸਪੀਡ ਉੱਤੇ ਸੰਚਾਰਿਤ (ਲੰਘਦੀਆਂ) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਚਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਟਾਂ ਉੱਤੇ ਫੋਰਸ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਦੇਰ ਸਿਰਫ ਹੋਰ ਚਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਟਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ ਓਸੇ ਵਕਤ ਦੀਆਂ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਲੌਸਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਲੌਸਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=Weinberg1977/&gt;

ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਨੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਹੋਂਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੁਆਂਟਿਟੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਗੋਂ, ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਕਿ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]] ਕਿਸੇ ਛੁਪੇ ਮਾਧਿਅਮ – [[ਚਮਕਦਾਰ ਏਈਥਰ]] ਦੀ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ- ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਰਬੜ ਦੀ ਝਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਟੈਂਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਹੀ ਮਾਮਲਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਨਿਰੀਖਤ ਵੈਲੀਊ ਏਈਥਰ ਦੇ ਸੰਦ੍ਰਭ ਵਿੱਚ ਨਿਰੀਖਕ ਦੀ ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਅਸਰ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਸਬੂਤ ਕਦੇ ਨਾ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ; ਜਿਸ ਪ੍ਰਸਥਤੀ ਨੂੰ 1905 ਵਿੱਚ [[ਆਈਨਸਟਾਈਨ]] ਦੁਆਰਾ [[ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੁਆਰਾ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਨੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਿਰੀਖਕਾਂ ਦੇ ਓਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਿਰੀਖਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਬੰਧਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਨਿਰੀਖਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀ ਥਿਊਰੀ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਮੀਡੀਅਮ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਫੀਲਡ ਬਾਬਤ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇ ਰਾਹ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ।&lt;ref name=Weinberg1977/&gt;

ਲੇਟ 1920ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਅੰਦਰ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡਾਂ ਉੱਤੇ [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ। 1927 ਵਿੱਚ, [[ਪੌਲ ਡੀਰਾਕ]] ਨੇ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਸੇ [[ਐਟਮ]] ਦਾ ਥੱਲੇ ਦੀ [[ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ]] ਤੱਕ ਡੀਕੇਅ ਕਿਵੇਂ ਕਿਸੇ [[ਫੋਟੌਨ]] ਦੇ [[ਤੁਰੰਤ ਨਿਕਾਸ]] ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਦਾ ਕੁਆਂਟਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ([[ਪਾਸਕਲ ਜੌਰਡਨ]], [[ਇਊਗਿਨ ਵਿਜਨਰ]], [[ਵਰਨਰ ਹੇਜ਼ਨਬਰਗ]], ਅਤੇ [[ਵੋਲਫਗੈਂਗ ਪੌਲੀ]] ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ) ਸਾਰੇ ਪਾਰਟੀਕਲ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ]] ਅਤੇ [[ਪ੍ਰੋਟੌਨ]] ਵੀ ਸਾਮਿਲ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਦੇ ਕੁਆਂਟੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਫੀਲਡਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦੇਰਤ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਦਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=Weinberg1977/&gt; ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ, [[ਜੌਹਨ ਆਰਚੀਬਾਲਡ ਵੀਲਰ|ਜੌਹਨ ਵੀਲਰ]] ਅਤੇ [[ਰਿਚਰਡ ਫਾਇਨਮੈਨ]] ਨੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ [[ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ]] (ਐਕਸ਼ਨ ਐਟ ਡਿਸਟੈਂਸ) ਦੀ ਨਿਊਟਨ ਦੀ ਫੀਲਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਧਾਰਨਾ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ (ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਅਤੇ [[ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ]] ਵਿੱਚ ਰਿਸਰਚ ਵਾਸਤੇ ਫੀਲਡ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਨ।)

== ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ ==
{{Main|ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ}}
[[ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ]] ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ। ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਉੱਥੇ ਵਰਤਣੀਆਂ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕੁਆਂਟਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਅਤੇ ਰਿਸਰਚ ਦੇ ਸਕ੍ਰਿਅ ਖੇਤਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ [[ਇਲਾਸਟੀਸਿਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਇਲਾਸਟੀਸਿਟੀ]], [[ਫਲੂਇਡ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਅਤੇ [[ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀਆਂ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ]] ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਮਾਮਲੇ ਹਨ।

ਕੁੱਝ ਸਰਲਤਮ ਭੌਤਿਕੀ ਫੀਲਡਾਂ ਵੈਕਟਰ ਫੋਰਸ ਫੀਲਡਾਂ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਓਦੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਫੀਲਡਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ]] ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਸਤੇ [[ਮਾਈਕਲ ਫੈਰਾਡੇ|ਫੈਰਾਡੇ ਦੀਆਂ]] ਫੋਰਸ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਵਾਲਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ]] ਵੀ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਫੇਰ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸੀ। 
===ਨਿਊਟੋਨੀਅਨ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ===
[[File:Newtonian gravity field (physics).svg|thumb|upright|[[ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ]] ਅੰਦਰ, ਮਾਸ ਇੱਕ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੀ [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ]] '''g''' ਦਾ ਸੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।]]
ਗਰੈਵਿਟੀ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ|ਨਿਊਟੋਨੀਅਨ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ]] ਹੈ, ਜੋ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪੁੰਜ]]ਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਮਾਸ (ਪੁੰਜ) ''M'' ਵਾਲੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਇੱਕ [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ]] '''g''' ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਅਪਣਾ ਅਸਰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ '''r''' ਉੱਤੇ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ''M'' ਟੈਸਟ ਮਾਸ ਅਤੇ ਓਸ ਫੋਰਸ ਦਰਮਿਆਨ ਅਨੁਪਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ '''r''' ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਕਿਸੇ ਸੂਖਮ ਜਾਂ ਮਮੂਲੀ [[ਟੈਸਟ ਮਾਸ]] ਉੱਤੇ ''M'' ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।:&lt;ref name=&quot;kleppner85&quot;&gt;{{cite book|last1=Kleppner|first1=David|last2=Kolenkow|first2=Robert|title=An Introduction to Mechanics|page=85}}&lt;/ref&gt;
:&lt;math&gt; \mathbf{g}(\mathbf{r}) = \frac{\mathbf{F}(\mathbf{r})}{m}.&lt;/math&gt;

ਯਕੀਨ ਦਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ''m'' ਦਾ ਮੁੱਲ ''M'' ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ''m'' ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ''M'' ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਉੱਤੇ ਮਮੂਲੀ ਅਸਰ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। [[ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਯਮ|ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਯਮ]] ਮੁਤਾਬਿਕ, '''F'''('''r''') ਦਾ ਮੁੱਲ&lt;ref name=&quot;kleppner85&quot; /&gt;
:&lt;math&gt;\mathbf{F}(\mathbf{r}) = -\frac{G M m}{r^2}\hat{\mathbf{r}},&lt;/math&gt; ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ 
&lt;math&gt;\hat{\mathbf{r}}&lt;/math&gt;, ''M'' ਤੋਂ ''M'' ਤੱਕ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ''m'' ਤੋਂ ''M'' ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ [[ਯੂਨਿਟ ਵੈਕਟਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਈ, '''M''' ਦੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ&lt;ref name=&quot;kleppner85&quot; /&gt;
:&lt;math&gt;\mathbf{g}(\mathbf{r}) = \frac{\mathbf{F}(\mathbf{r})}{m} = -\frac{G M}{r^2}\hat{\mathbf{r}}.&lt;/math&gt;

[[ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਧਾਂਤ#ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਟੈਸਟ|ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਲੈਵਲ ਤੱਕ]] ਇਨਰਸ਼ੀਅਲ ਮਾਸ ਅਤੇ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਮਾਸ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਨਿਰੀਖਣ ਇਸ ਪਛਾਣ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ ਤਾਕਤ (ਸਟ੍ਰੈਂਥ) ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀਕਲ (ਕਣ) ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਕਸਲ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਇਕੁਈਵੇਲੈਂਸ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ|ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਧਾਂਤ]] ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ ਹੈ, ਜੋ [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
ਕਿਉਂਕਿ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੋਰਸ '''F''' [[ਕੰਜ਼੍ਰਵੇਟਿਵ ਫੀਲਡ|ਕੰਜ਼੍ਰਵੇਟਿਵ]] (ਸੁਰੱਖਿਅਤ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਫੀਲਡ '''g''' ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਕੇਲਰ ਫੰਕਸ਼ਨ, [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]] Φ('''r''') ਦੇ ਗ੍ਰੇਡੀਅੰਟ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
:&lt;math&gt;\mathbf{g}(\mathbf{r}) = -\nabla \Phi(\mathbf{r}).&lt;/math&gt;

=== ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ ===
{{Main|ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ}}
[[ਚੁੰਬਕਤਾ]] (ਮੈਗਨੇਟਿਜ਼ਮ) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰਖਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਭੌਤਿਕੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਨਸਾਨ [[ਮਾਈਕਲ ਫੈਰਾਡੇ]] ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ|ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ]] ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ|ਮੈਗਨੈਟਿਕ]] ਫੀਲਡਾਂ ਸਿਰਫ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੋਰਸਾਂ ਦੀਆਂ ਫੀਲਡਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭੌਤਿਕੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਵੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਊਰਜਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। 
ਅੰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ [[ਜੇਮਸ ਕਲ੍ਰਕ ਮੈਕਸਵੈੱਲ]] ਦੁਆਰਾ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਯੂਨੀਫਾਈਡ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]] ਵਾਸਤੇ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਮਾਡਰਨ ਵਰਜ਼ਨ ਨੂੰ [[ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ]] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==== ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਸਟੈਟਿਕਸ ====
{{Main|ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਸਟੈਟਿਕਸ}}
ਚਾਰਜ ''q'' ਵਾਲਾ ਕੋਈ [[ਟੈਸਟ ਚਾਰਜ|ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਪਾਰਟੀਕਲ]] ਇੱਕ ਫੋਰਸ '''F''' ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਿਰੋਲ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਚਾਰਜ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਅਸੀਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ]] '''E''' ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੋ {{nowrap|'''F''' {{=}} ''q'''''E'''}} ਰਹੇ। ਇਸਦੀ ਅਤੇ [[ਕੂਲੌਂਬ ਦਾ ਨਿਯਮ|ਕੁਲ਼ੌਂਬ ਦੇ ਨਿਯਮ]] ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਿੰਗਲ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕ ਫੀਲਡ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

:&lt;math&gt;\mathbf{E} = \frac{1}{4\pi\epsilon_0}\frac{q}{r^2}\hat{\mathbf{r}}.&lt;/math&gt;

ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ [[ਕੰਜ਼੍ਰਵੇਟਿਵ ਫੀਲਡ|ਸੁਰੱਖਿਅਤ]] ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਕੇਲਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ, ''V''('''r''') ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
:&lt;math&gt; \mathbf{E}(\mathbf{r}) = -\nabla V(\mathbf{r}).&lt;/math&gt;

==== ਮੈਗਨੈਟੋਸਟੈਟਿਕਸ ====
{{Main|ਮੈਗਨੈਟੋਸਟੈਟਿਕਸ}}
ਇੱਕ ਇੱਕਸਾਰ ਕਰੰਟ ''I'' ਜੋ ਕਿਸੇ ਰਸਤੇ (ਪਾਥ) ''ℓ'' ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਕਣਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਫੋਰਸ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਾਤਰਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਪਰ ਦਰਸਾਏ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕ ਫੀਲਡ ਫੋਰਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਲੌਸਿਟੀ '''v''' ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਸੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਚਾਰਜ ''q'' ਉੱਤੇ ''I'' ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਅ ਗਿਆ ਫੋਰਸ ਇੰਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

:&lt;math&gt;\mathbf{F}(\mathbf{r}) = q\mathbf{v} \times \mathbf{B}(\mathbf{r}),&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ '''B'''('''r''') [[ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਬਾਇਟ-ਸਾਵਰਟ ਨਿਯਮ]] ਰਾਹੀਂ ''I'' ਤੋਂ ਇੰਝ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
:&lt;math&gt;\mathbf{B}(\mathbf{r}) = \frac{\mu_0 I}{4\pi} \int \frac{d\boldsymbol{\ell} \times d\hat{\mathbf{r}}}{r^2}.&lt;/math&gt;
ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਕੰਜ਼੍ਰਵੇਟਿਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਕੇਲਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਕਿਸੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਵੈਕਟਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ|ਵੈਕਟਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]], '''A'''('''r''') ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:
:&lt;math&gt; \mathbf{B}(\mathbf{r}) = \boldsymbol{\nabla} \times \mathbf{A}(\mathbf{r}) &lt;/math&gt;

[[File:em dipoles.svg|thumb|right|250px [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]]ਾਂ (ਕਾਲੇ/ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ) ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟ|ਚੁੰਬਕੀ ਪੋਲ]]ਾਂ (ਲਾਲ/ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ) ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ|'''E''' ਫੀਲਡਾਂ]] ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ|'''B''' ਫੀਲਡਾਂ]]।&lt;ref name=&quot;Mc Graw Hill&quot;&gt;{{cite book |title=McGraw Hill Encyclopaedia of Physics |first1=C.B. |last1= Parker|edition=2nd|publisher=Mc Graw Hill|year=1994|isbn=0-07-051400-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;M. Mansfield, C. O’Sullivan 2011&quot;&gt;{{cite book |author1=M. Mansfield |author2=C. O’Sullivan |title= Understanding Physics|edition= 4th |year= 2011|publisher= John Wiley &amp; Sons|isbn=978-0-47-0746370}}&lt;/ref&gt; '''ਉੱਪਰਲੇ ਪਾਸੇ:''' ਇੱਕ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਡਾਈਪੋਲ ਮੋਮੈਂਟ]] '''d''' ਕਾਰਨ '''E''' ਫੀਲਡ। '''ਥੱਲੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ: ''' ਦੋ ਚੁੰਬਕੀ ਮੋਨੋਪੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰਚੇ ਇੱਕ ਗਣਿਤਿਕ [[ਚੁੰਬਕੀ ਡਾਈਪੋਲ]] ਕਾਰਨ ਬਣੀ '''B''' ਫੀਲਡ। '''ਥੱਲੇ ਸੱਜੇ: ਸਧਾਰਨ ਮੈਟਰ (ਮੋਨੋਪੋਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ) ਵਿੱਚ ਖੋਜੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਡਾਈਪੋਲ ਮੋਮੈਂਟ]] ਕਾਰਨ ਬਣੀ '''B''' ਫੀਲਡ। ]]

==== ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ====
{{Main|ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ}}
ਆਮਤੌਰ ਤੇ, ਇੱਕ ਚਾਰਜ ਡੈਂਸਟੀ ρ('''r''', ''t'') ਅਤੇ ਕਰੰਟ ਡੈਂਸਟੀ '''J'''('''r''', ''t'') ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ ਅਤੇ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਅਤੇ ਦੋਹੇ ਵਕਤ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਬਦਲਣਗੀਆਂ ਵੀ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ]] ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਅਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਇਾਕ ਅਜਿਹਾ ਸੈੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਧਾ ਹੀ '''E''' ਅਤੇ '''B''' ਨੂੰ ρ ਅਤੇ '''J'''&lt;ref name=&quot;griffiths326&quot;&gt;{{cite book|last=Griffiths|first=David|title=Introduction to Electrodynamics|edition=3rd|page=326}}&lt;/ref&gt; ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸਦੇ ਬਦਲ ਵਿੱਚ, ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਕੇਲਰ ਅਤੇ ਵੈਕਟਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲਾਂ ''V'' ਅਤੇ '''A''' ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ''[[ਰਿਟਾਰਡਿਡ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]]ਾਂ ਨਾਮਕ ਇੰਟਗ੍ਰਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈੱਟ, ρ ਅਤੇ '''J''',&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;ਇਹ [[ਗੇਜ ਫਿਕਸਿੰਗ|ਗੇਜ]] ਦੀ ਸਹੀ ਚੋਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ''V'' ਅਤੇ '''A''' ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ρ ਅਤੇ '''J''' ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ: ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿਰਫ ਕਿਸੇ ਗੇਜ ਨਾਮਕ ਸਕੇਲਰ ਫੰਕਸ਼ਨ ''f''('''r''', ''t'') ਤੱਕ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰਿਟਾਰਡਿਡ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗੇਜ]] ਚੁਣਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;/ref&gt; ਤੋਂ ''V'' ਅਤੇ '''A''' ਕੈਲਕਿਊਲੇਟ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਅਤੇ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਬੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ&lt;ref name=&quot;wangsness469&quot;&gt;{{cite book|last=Wangsness|first=Roald|title=Electromagnetic Fields|edition=2nd|page=469}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt; \mathbf{E} = -\boldsymbol{\nabla} V - \frac{\partial \mathbf{A}}{\partial t}&lt;/math&gt;
:&lt;math&gt; \mathbf{B} = \boldsymbol{\nabla} \times \mathbf{A}.&lt;/math&gt;
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]] ਨੂੰ ਸਪੇਸ ਅੰਦਰ ਦੋ ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਾਂਗ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੱਜਕੱਲ, ਇਸਨੂੰ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਐਂਟੀਸਮਿੱਟ੍ਰਿਕ 2ਜੇ-ਰੈਂਕ ਦੀ ਟੈਂਸਰ ਫੀਲਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
[[File:em monopoles.svg|size=250|thumb|right|[[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]]ਾਂ (ਕਾਲੇ/ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ) ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟ|ਚੁੰਬਕੀ ਪੋਲ]]ਾਂ (ਲਾਲ/ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ) ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ|'''E''' ਫੀਲਡਾਂ]] ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ|'''B''' ਫੀਲਡਾਂ]]।&lt;ref name=&quot;Mc Graw Hill&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;M. Mansfield, C. O’Sullivan 2011&quot;/&gt; ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ '''E''' ਫੀਲਡਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ [[ਚੁੰਬਕੀ ਮੋਨੋਪੋਲ|ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਚਾਰਜ]]ਾਂ ਕਾਰਨ '''B''' ਫੀਲਡਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਧਿਆਨ ਦਿਓ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ N ਅਤੇ S ਮੋਨੋਪੋਲ ਨਹੀਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ)। ਗਤੀ ([[ਵਿਲੌਸਿਟੀ]] '''v''') ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ ਇੱਕ '''B''' ਫੀਲਡ ਇੰਡੀਊਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਇੱਕ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਚਾਰਜ (ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ), ਇੱਕ '''E''' ਫੀਲਡ ਇੰਡਿਊਸ ਕਰੇਗਾ। [[ਕਨਵੈਂਸ਼ਨਲ ਕਰੰਟ]] ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]]

=== ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਵਿੱਚ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ===
[[File:Relativistic gravity field (physics).svg|350px|thumb| [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਅੰਦਰ, ਮਾਸ-ਐਨਰਜੀ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ([[ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਟੈਂਸਰ]] '''G''') ਨੂੰ ਮਰੋੜ (ਲਪੇਟ) ਦਿੰਦੀ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite book |title=Gravitation|author1=J.A. Wheeler |author2=C. Misner |author3=K.S. Thorne |publisher=W.H. Freeman &amp; Co|year=1973|isbn=0-7167-0344-0}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ [[ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟਮ]] '''J''' ਵਾਲੀਆਂ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਸਮਰੂਪ ਮਾਸ-ਐਨਰਜੀ (ਪੁੰਜ-ਊਰਜਾ) ਵਿਸਥਾਰ-ਵੰਡਾਂ (ਡਿਸਟ੍ਰੀਬਿਊਸ਼ਨਾਂ) [[ਗ੍ਰੈਵੀਟੋ-ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ|GEM ਫੀਲਡਾਂ]] (ਗ੍ਰੈਵੀਟੋ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡਾਂ) '''H'''&lt;ref&gt;{{cite book |title=Gravitation and Inertia|url=https://archive.org/details/gravitationinert0000ciuf|author1=I. Ciufolini |author2=J.A. Wheeler |publisher=Princeton Physics Series|year=1995|isbn=0-691-03323-4}}&lt;/ref&gt; ਰਚਦੀਆਂ ਹਨ।]]

ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੀ ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੀ ਥਿਊਰੀ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫੀਲਡ [[ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਟੈਂਸਰ (ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ)|ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਟੈਂਸਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ [[ਸਪੇਸਟਾਈਮ]] ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਮਿੱਟ੍ਰਿਕ ਦੂਜੇ ਰੈਂਕ ਦੀ ਟੈਂਸਰ ਫੀਲਡ ਹੈ। ਇਹ [[ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਨਿਯਮ|ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਯਮ]] ਨੂੰ ਰੀਪਲੇਸ (ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ) ਕਰਦੀ ਹੈ।

=== ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ===
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ [[ਭੌਤਿਕੀ ਸਿਸਟਮ#ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ|ਆਈਸੋਲੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੰਦ ਸਿਸਟਮ]] ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਰਲ ਕੀਤੇ ਹੋਏ [[ਭੌਤਿਕੀ ਮਾਡਲ]] ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ [[ਤਰੰਗ]]ਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ [[ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ|ਸੀਮਤ ਸੰਚਾਰ ਸਪੀਡ]] ਅਤੇ [[ਕਾਰਣਾਤਮਿਕਤਾ|ਕਰਾਣਾਤਮਿਕ ਫਿਤਰਤ]] ਕਾਰਣ ਭੌਤਿਕੀ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ{{clarify|date=March 2013}}। ਇਹ [[ਇਨਵਰਸ ਸਕੁਏਅਰ ਨਿਯਮ]] ਮੁਤਾਬਿਕ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। 
ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਲਈ, [[ਔਪਟੀਕਲ ਫੀਲਡ]]ਾਂ, ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਡਿਫ਼੍ਰੈਕਸ਼ਨ ਵਾਸਤੇ [[ਨਜ਼ਦੀਕ ਅਤੇ ਦੂਰ ਫੀਲਡ|ਨਜ਼ਦੀਕੀ-ਫੀਲਡ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਫੀਲਡ]] ਹੱਦਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ, ਔਪਟਿਕਸ ਦੀਆਂ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸੁਪਰਸੀਡ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

== ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡਾਂ ==
&lt;!-- This section is linked from [[Kip Thorne]] --&gt;
{{main|ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ}}
ਹੁਣ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭੌਤਿਕੀ ਵਰਤਾਰੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ, ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਘੱਟੋ ਘੱਟ, ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨੀਕਲ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੀਕਾਸਟਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਸਕੇ; ਜਿਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਸਬੰਧਤ [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ]] ਨੂੰ [[ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼]] ਕਰਨਾ [[ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ]] ਰਚਦਾ ਹੈ। ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਤਰਕਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਫਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਥਿਊਰੀ ਹੈ; [[ਪ੍ਰਯੋਗ|ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ]] [[ਡੈਟਾ]] ਇਸਦੇ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ਼ੋਂ ਇੱਕ ਉੱਚ (ਜਿਆਦਾ [[ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਕ]]ਾਂ ਤੱਕ ਦੀ) [[ਐਕੁਰੇਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਸੀਜ਼ਨ|ਸ਼ੁੱਧਤਾ]] ਵਾਲੇ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Peskin |first1=Michael E. |last2=Schroeder |first2=Daniel V. |title=An Introduction to Quantum Fields |url=https://archive.org/details/introductiontoqu0000pesk |page=[https://archive.org/details/introductiontoqu0000pesk/page/198 198] |year=1995 |publisher= Westview Press |isbn=0-201-50397-2|ref=harv|postscript=&lt;!--None--&gt;}}. Also see [[precision tests of QED]].&lt;/ref&gt; 
ਦੋ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ [[ਕੁਆਂਟਮ ਕ੍ਰੋਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ]] ਅਤੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਵੀਕ ਥਿਊਰੀ]] ਹਨ।

[[File:Qcd fields field (physics).svg|400px|right|thumb| [[ਕੁਆਰਕ]]ਾਂ ਅੰਦਰ ਵਾਂਗ [[ਕਲਰ ਚਾਰਜ]]ਾਂ ਕਾਰਨ ਫੀਲਡਾਂ ('''G''' [[ਗਲੂਔਨ ਫੀਲਡ ਸਟੈਂਥ ਟੈਂਸਰ]] ਹੈ)। ਇਹ ਕਲਰਲੈੱਸ ਮੇਲ ਹਨ। '''ਉੱਪਰ:''' ਕਲਰ ਚਾਰਜ &quot;ਟ੍ਰਨਰੀ ਨਿਊਟ੍ਰਲ ਅਵਸਥਾਵਾਂ&quot; ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਾਇਨਰੀ ਨਿਊਟ੍ਰਲਟੀ (ਜੋ [[ਇਲੇਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]] ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੈ) ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। '''ਥੱਲੇ:'''ਕੁਆਰਕ/ਐਂਟੀ-ਕੁਆਰਕ ਮੇਲ।&lt;ref name=&quot;Mc Graw Hill&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;M. Mansfield, C. O’Sullivan 2011&quot;/&gt;]]
ਕੁਆਂਟਮ ਕ੍ਰੋਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਕਲਰ ਫੀਲਡ ਰੇਖਾਵਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ [[ਗਲੂਔਨ]]ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੇਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸੇਧ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫੀਲਡ ਰਾਹੀਂ ਪੋਲਰਾਇਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਅਸਰ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਦੂਰੀ (ਕੁਆਰਕਾਂ ਦੀ ਵਿਕਨਿਟੀ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 1 [[ਫੈਮਟੋਮੀਟਰ|fm]] ਤੱਕ), [[ਹੇਡ੍ਰੌਨ]]ਾਂ ਅੰਦਰ [[ਕਲਰ ਕਨਫਾਈਨਮੈਂਟ|ਕੁਆਰਕਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ]] ਕਲਰ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਦੁਰੀ ਤੱਕ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਫੀਲਡ ਰੇਖਾਵਾਂ ਗਲੂਔਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਸ ਕੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਇਹ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਕਿਸੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ ਦੀ ਤਰਾਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਝੁਕਦੀਆਂ।&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Physics of Atoms, Molecules, Solids, Nuclei and Particles|url=https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb|edition=2nd|author1=R. Resnick |author2=R. Eisberg |publisher=John Wiley &amp; Sons|year=1985|page=[https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb/page/684 684]|isbn=978-0-471-87373-0}}&lt;/ref&gt;
ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ [[ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਦੇ [[ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ]] ਨਾਮਕ ਮਾਡਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਮਿਲਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਵਿਓਂਤਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]], ਜੋ ਗਰੈਵਿਟੀ ਦੀ ਆਈਨਸਟਾਈਨੀਅਨ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਹੈ, ਅਜੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕੁਆਂਟਾਇਝ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਬਾਕੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ, [[ਥਰਮਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]], ਸੀਮਤ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

[[BRST ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ|BRST ਥਿਊਰੀ]] ਵਿੱਚ, ਔਡ ਫੀਲਡਾਂ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ [[ਫਾਡੀਵ-ਪੋਪੋਵ ਗੋਸਟ]]। [[ਗਰੇਡਿਡ ਮੈਨੀਫੋਲਡ]]ਾਂ ਅਤੇ [[ਸੁਪਰਮੈਨੀਫੋਲਡ]]ਾਂ, ਦੋਹਾਂ ਉੱਤੇ ਔਡ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਵਿਵਰਣ ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ਉੱਪਰ ਦਰਸਾਏ ਵਾਂਗ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਮਿਲਦੀਆਂ ਜੁਲਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਆਂਟਮ ਵਿਰੋਧੀਸਾਥੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦਰਅਸਲ PD ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਹਨ (ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ, [[ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ]] (RW ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ))। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਬੰਧਿਤ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ [[ਯਾਂਗ-ਮਿਲਸ ਫੀਲਡ|ਯਾਂਗ-ਮਿਲਸ]], [[ਡੀਰਾਕ ਫੀਲਡ|ਡੀਰਾਕ]], [[ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਫੀਲਡ|ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੰਭਵ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਐਗਜ਼ੌਟਿਕ ਅਲਜਬ੍ਰਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (ਜਿਵੇਂ [[ਸਪਿੱਨੌਰ]] [[ਟੈਂਸਰ]] ਨਹੀੰ ਹੁੰਦੇ, ਇਸਲਈ [[ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਉੱਪਰ ਕੈਲਕੁਲਸ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ) ਵਾਲੀਆੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ [[ਗਣਿਤਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ ਰੱਖ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਢੁਕਵੀਂ [[ਜਨ੍ਰਲਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਗਣਿਤ)|ਗਣਿਤਿਕ ਜਨ੍ਰਲਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ]] ਵਾਲੇ ਐਨਾਲਿਟੀਕਲ ਤਰੀਕਿਆੱ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

== ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ==
ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ ਦੇ ਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਯਾਨਿ ਕਿ, ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪੈਸੀਫੀਕੇਸ਼ਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕੋਈ ਫੀਲਡ ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਓਹਨਾਂ ਹੋਰ ਸੁਤੰਤਰ ਭੌਤਿਕੀ ਵੇਰੀਏਬਲਾਂ ਦੇ ਸੰਦ੍ਰਭ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਫੀਲਡ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ। ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਫੀਲਡ ਦਾ ਇੱਕ [[ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ (ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ)|ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ]] ਜਾਂ [[ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਮਕੈਨਿਕਸ|ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ]] ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ [[ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ)|ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ]] ਦੀ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਿਸਟਮ ਦੇ [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਜਾਂ [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਤੀਜਨ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਸੀਕਲ ਜਾਂ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
=== ਫੀਲਡਾਂ ਦੀ ਸਮਰੂਪਤਾ ===
ਕਿਸੇ ਫੀਲਡ (ਕਲਾਸੀਕਲ ਜਾਂ ਕੁਆਂਟਮ) ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਅਸਾਨ ਤਰੀਕਾ ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀਆੰ [[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ ਸਮਰੂਪਤਾ|ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ]] ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭੌਤਿਕੀ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:
==== ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ====
{{main|ਗਲੋਬਲ ਸਮਿੱਟਰੀ|ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ}}
ਫੀਲਡਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ [[ਸਪੇਸਟਾਈਮ]] ਦੀਆਂ ਟ੍ਰਾਂਸਫੋਮੇਸ਼ਨਾਂ ਅਧੀਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨਿਯਮ ਇਹ ਹਨ:
* [[ਸਕੇਲਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ (ਜਿਵੇਂ [[ਤਾਪਮਾਨ]]) ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਸਪੇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਇੱਕੋ ਸਿੰਗਲ ਵੇਰੀਏਬਲ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੁੱਲ ਸਪੇਸ ਦੀਆਂ ਟ੍ਰਾਂਸਫੋਰਮੇਸ਼ਨਾਂ ਅਧੀਨ ਬਦਲਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। 
* [[ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]] ਅੰਦਰ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ [[ਫੋਰਸ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਫੋਰਸ]] ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ) ਜੋ ਸਪੇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੈਕਟਰ ਬੰਨ ਕੇ ਦਰਸਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵੈਕਟਰ ਦੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਪੇਸ ਅੰਦਰ ਰੋਟੇਸ਼ਨਾਂ ਅਧੀਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਰਮਿਆਨ [[ਵੈਕਟਰਾਂ ਦੇ ਕੋਵੇਰੀਅੰਸ ਅਤੇ ਕੌਂਟ੍ਰਾਵੈਰੀਅੰਸ|ਕੋਵੇਰੀਅੰਟ ਤੌਰ ਤੇ]] ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ, ਇੱਕ ਡਿਊਲ (ਜਾਂ ਕੋ-) ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ ਸਪੇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡਿਊਲ ਵੈਕਟਰ ਬੰਨਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਡਿਊਲ ਵੈਕਟਰ ਦੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਕੋਵੇਰੀਅੰਟ ਤੌਰ ਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਫੌਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
* [[ਟੈਂਸਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਦਾ [[ਸਟ੍ਰੈੱਸ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਸਟ੍ਰੈੱਸ ਟੈਂਸਰ]]) ਜੋ ਸਪੇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੈਂਸਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਪੇਸ ਵਿੱਚ ਰੋਟੇਸ਼ਨਾਂ ਅਧੀਨ, ਟੈਂਸਰ ਦੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰਵ ਸਧਾਰਨ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਫੌਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ [[ਕੋਵੇਰੀਅੰਟ]] ਅਤੇ [[ਕੌਂਟ੍ਰਾਵੇਰੀਅੰਟ]] ਇੰਡੈਕਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। 
* [[ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ (ਜਿਵੇਂ [[ਡੀਰਾਕ ਸਪਿੱਨੌਰ]]) [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ [[ਸਪਿੱਨ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਸਪਿੱਨ]] ਵਾਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵੈਕਟਰਾਂ ਵਾਂਗ ਟ੍ਰਾਂਸਫੌਮ ਹੁੰਦੀਆੰ ਹਨ; ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧੁਰੇ ਦੁਆਲ਼ੇ 360 ਡਿਗਰੀ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੇ, ਤਾਂ ਵੈਕਟਰ ਫੀਲਡ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਫੇਰ ਵੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨੌਰ ਆਪਣੇ ਨੈਗਟਿਵਾਂ ਵੱਲ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

==== ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ====
{{main|ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾ}}
ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੀਲਡਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ਵੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਕਈ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਫੀਲਡਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਸਕੇਲਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: (φ&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, φ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ... φ&lt;sub&gt;''N''&lt;/sub&gt;)। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਮੌਸਮ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਅੰਦਰ, ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ, ਪ੍ਰੇੱਸ਼ਰ, ਨਮੀ, ਆਦਿ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। [[ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅੰਦਰ, [[ਕੁਆਰਕ]]ਾਂ ਦੀ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ [[ਕਲਰ ਚਾਰਜ|ਕਲਰ]] ਸਮਰੂਪਤਾ [[ਆਇਸੋ-ਸਪਿੱਨ]] ਜਾਂ [[ਫਲੇਵਰ (ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਫਲੇਵਰ]] ਸਮਰੂਪਤਾ ਵਾਂਗ [[ਤਾਕਤਵਰ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]] ਦੀ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਸਮਰੂਪਤਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਇਹ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਫੌਮ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾੰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੈੱਟ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾ]] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਚਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

=== ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ===
{{main|ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ}}
ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਫੀਲਡ-ਸਿਧਾਂਤਿਕ [[ਪੈਰਾਡਿਗਮ]] ਨੂੰ ਕਈ-ਸ਼ਰੀਰ ਸਿਸਟਮਾਂ ਅਤੇ [[ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਵੱਲ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਵਾਂਗ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਆਰਗੂਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਆਮ ਅਨੰਤ ਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦਰਮਿਆਨ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਸਟੈਟਿਸਟੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਕੁਆਂਟਮ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਨ [[ਮੀਨ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਹੈ।

=== ਨਿਰੰਤਰ ਮਨਚਾਹੀਆਂ ਫੀਲਡਾਂ ===
ਉੱਪਰ ਦਰਸਾਏ ਵਾਂਗ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ, ਜਿਵੇਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]], ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਅੰਨਤ ਤੌਰ ਤੇ ਡਿਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਏਬਲ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਹਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਦੋ ਵਾਰ ਡਿਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਏਬਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਤੁਮਨਾ ਵਿੱਚ, [[ਜਨਰਲਾਇਜ਼ਡ ਫੰਕਸ਼ਨ]] ਨਿਰੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਸੀਮਤ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਵਕਤ, ਕੰਟੀਨਿਊਸ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡਾਂ ਦੇ ਗਣਿਤਿਕ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ [[ਥਰਮਲ ਫਲਕਚੁਏਸ਼ਨਾੰ|ਥਰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਉਤ੍ਰਆ-ਚੜਾਅ ਵਾਲੀਆਂ]] ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡਾਂ [[ਕਿਤੇ ਵੀ ਡਿਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਏਬਲ ਨਹੀਂ]] ਹੁੰਦੀਆੰ ਹਨ। [[ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ]]ਾਂ [[ਰੈਂਡੱਮ ਵੇਰੀਏਬਲ]]ਾਂ ਦੇ ਸੂਚਕਾਤਮਿਕ ਸੈੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ; ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ ਓਹ ਫੀਲਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਇੰਡੈਕਸ ਸੈੱਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਰੱਖਦੀ ਹੋਵੇ। ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ, ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਿਰੰਤਰ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੰਡੈਕਸ ਸੈੱਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ [[ਸ਼ਵਾਰਟਜ਼ ਸਪੇਸ]] ਰੱਖਦੀ ਹੋਣਾ ਲੈਣਾ ਅਸਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ ਇੱਕ [[ਡਿਸਟ੍ਰੀਬਿਊਸ਼ਨ (ਗਣਿਤ)|ਛੇੜੀ ਹੋਈ ਵਿਸਥਾਰ-ਵੰਡ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰੰਤਰ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰਫ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਫੰਕਸ਼ਨ ਜੋ ਲੱਗਪਗ ਹਰ ਸਥਾਨ ਤੇ &lt;math&gt;\pm\infty&lt;/math&gt; ਹੁੰਦਾ ਹੇ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸੀਮਤ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀਆਂ [[ਅਨੰਤ|ਇਨਫਿਨਟੀਆਂ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਵਜ਼ਨੀ ਮੱਧਮਾਨ]] ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਤੀਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਨੰਤ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ; ਪਰ ਸੀਮਤ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵਜ਼ਨੀ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ [[ਲੀਨੀਅਰ ਮੈਪ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਪੇਸ ਤੋਂ [[ਵਾਸਤਵਿਕ ਨੰਬਰ]]ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਰੈਂਡੱਮ ਫੀਲਡ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==

* [[ਫੀਲਡ ਤਾਕਤ]]
* [[ਫੀਲਡ ਦੀਆਂ ਲਗਰਾਂਜੀਅਨ ਅਤੇ ਇਉਲੇਰੀਅਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ]]
* [[ਕੋਵੇਰੀਅੰਟ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]]
* [[ਸਕੇਲਰ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]]

== ਨੋਟਸ ==
{{reflist|group=note}}

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

== ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਪੜਨ ਲਈ ==
* {{cite book|edition=fifteenth|title=Principles of Physical Science|section= Fields |work= [[Encyclopaedia Britannica]] (Macropaedia)|year=1994|volume=25|page=815}}
* [[Lev Landau|Landau, Lev D.]] and [[Evgeny Lifshitz|Lifshitz, Evgeny M.]] (1971). ''Classical Theory of Fields'' (3rd ed.). London: Pergamon. ISBN 0-08-016019-0. Vol. 2 of the [[Course of Theoretical Physics]]. &lt;!-- Probably worth noting that this is an advanced undergraduate / graduate level textbook, not something which is aimed at the casual reader! --&gt;
* {{Cite journal |first= Kathryn |last= Jepsen |date= July 18, 2013 |title= Real talk: Everything is made of fields |journal= Symmetry Magazine |url= http://www.symmetrymagazine.org/sites/default/files/pdf-cache/pdf_views/pdf_1/d4de115572451d8eb544faa6e2f21379/Real%20talk%3A%20Everything%20is%20made%20of%20fields.pdf |access-date= ਜੂਨ 26, 2016 |archive-date= ਮਾਰਚ 4, 2016 |archive-url= https://web.archive.org/web/20160304122640/http://www.symmetrymagazine.org/sites/default/files/pdf-cache/pdf_views/pdf_1/d4de115572451d8eb544faa6e2f21379/Real%20talk:%20Everything%20is%20made%20of%20fields.pdf |url-status= dead }}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www-dick.chemie.uni-regensburg.de/group/stephan_baeurle/index.html Particle and Polymer Field Theories] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080503073240/http://www-dick.chemie.uni-regensburg.de/group/stephan_baeurle/index.html |date=2008-05-03 }}

{{ਕੁਦਰਤੀ ਨਵ}}
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:ਫੀਲਡ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਧਾਂਤਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਨਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>rugmomya9ursb3rnj0o1vrj2y6yvlxp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ (ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68963</id>
    <revision>
      <id>809572</id>
      <parentid>714865</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:40:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14798" sha1="d4rpmo0p1acuhnizlldixhb9zsn15le" xml:space="preserve">{{Use dmy dates|date=September 2023}}
{{Infobox officeholder
| name = ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ 
| image = Harbhajan Singh's Pepsi promotional event 'Change The Game'.jpg
| caption = ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਜਨਵਰੀ 2013 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ।
| country = ਭਾਰਤ 
| spouse = {{marriage|[[ਗੀਤਾ ਬਸਰਾ]]|2015}}
| birth_date = {{Birth date and age|1980|7|3|df=yes}}
| birth_place = [[ਜਲੰਧਰ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| party               = [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]]
| office              = ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰ [[ਰਾਜ ਸਭਾ]]
| predecessor         = [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
| constituency        = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
| termstart           = 10 ਅਪਰੈਲ 2022&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://prsindia.org/mptrack/rajya-sabha/harbhajan-singh |title=MPs &amp; MLAs, Rajya Sabha |website=prsindia.org |access-date=5 September 2023 |language=en}}&lt;/ref&gt;
| module              = {{Infobox cricketer
| embed = yes
| batting = ਸੱਜੂ
| bowling = ਸੱਜੇ-ਹੱਥੀਂ,ਆਫ਼-ਬਰੇਕ
| role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ
| international = true
| internationalspan = 1998–2016
| country = ਭਾਰਤ 
| testcap = 220

| testdebutdate = 25 ਮਾਰਚ 
| testdebutyear = 1998
| testdebutagainst = ਆਸਟਰੇਲੀਆ
| testcap = 215
| lasttestdate = 10–14 ਜੂਨ 
| lasttestyear = 2015
| lasttestagainst = ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼
| odidebutdate = 17 ਅਪਰੈਲ
| odidebutyear = 1998
| odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
| odicap = 113
| lastodidate = 25 ਅਕਤੂਬਰ
| lastodiyear = 2015
| lastodifor = ਭਾਰਤ
| lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
| odishirt = 3
| T20Idebutdate = 1 ਦਸੰਬਰ 
| T20Idebutyear = 2006
| T20Idebutagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
| T20Icap = 3
| lastT20Idate = 4 ਮਾਰਚ
| lastT20Iyear = 2016
| lastT20Iagainst = ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ 
| club1 = ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ
| year1 = {{nowrap|1997/98–2018/19}} 
| clubnumber1 =
| club2 = ਸਰੀ ਕਾਉਂਟੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਕਲੱਬ
| year2 = 2005-2007
| club3 = [[ਮੁੰਬਈ ਇੰਡੀਅਨਜ਼]]
| year3 = 2008–2017
| club5 = [[ਚੇਨਈ ਸੁਪਰ ਕਿੰਗਜ਼]]
| year5 = 2018–2020
| clubnumber5 = 27
| club6 = [[ਕੋਲਕਾਤਾ ਨਾਇਟ ਰਾਈਡਰਜ਼]]
| year6 = 2021
| clubnumber6 = 27
| columns = 4
| club4 = ਐਸੈਕਸ ਕਾਉਂਟੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਕਲੱਬ
| year4 = 2012
| columns = 4
| column1 = [[ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਟੈਸਟ]]
| matches1 = 103
| runs1 = 2,224
| bat avg1 = 18.22
| 100s/50s1 = 2/9
| top score1 = 115
| deliveries1 = 28,580
| wickets1 = 417
| bowl avg1 = 32.46
| fivefor1 = 25
| tenfor1 = 5
| best bowling1 = 8/84
| catches/stumpings1 = 42/–
| column2 = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches2 = 236
| runs2 = 1,237
| bat avg2 = 13.30
| 100s/50s2 = 0/0
| top score2 = 49
| deliveries2 = 12,479
| wickets2 = 269
| bowl avg2 = 33.35
| fivefor2 = 3
| tenfor2 = 0
| best bowling2 = 5/31
| catches/stumpings2 = 71/–
| column3 = [[ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਐਫ਼ ਸੀ]]
| matches3 = 192
| runs3 = 4,183
| bat avg3 = 19.73
| 100s/50s3 = 2/15
| top score3 = 115
| deliveries3 =47,190 
| wickets3 = 760
| bowl avg3 = 29.18
| fivefor3 = 40
| tenfor3 = 7
| best bowling3 = 8/84
| catches/stumpings3 = 96/–
| column4 = [[List A cricket|List A]]
| matches4 = 317
| runs4 = 2,009
| bat avg4 = 15.45
| 100s/50s4 = 0/2
| top score4 = 79*
| deliveries4 = 16,537
| wickets4 = 373
| bowl avg4 = 31.84
| fivefor4 = 4
| tenfor4 = 0
| best bowling4 = 5/31
| catches/stumpings4 = 102/–
| date = 12 August
| year = 2015
| source = http://www.espncricinfo.com/india/content/player/29264.html}}
}}

'''ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਪਲਾਹਾ''' (ਜਨਮ: 3 ਜੁਲਾਈ1980; [[ਜਲੰਧਰ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]]), ਚਰਚਿਤ ਨਾਮ '''ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ''', ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ [[ਭਾਰਤੀ]] [[ਕ੍ਰਿਕਟ]] ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ|ਆਈ.ਪੀ.ਐੱਲ.]] ਦੀ [[ਮੁੰਬਈ ਇੰਡੀਅਨਜ਼]] ਟੀਮ ਅਤੇ 2012-13 ਦੀ [[ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ]] ਦੌਰਾਨ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਲੋਂ ਖੇਡੀ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਕਪਤਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਹਰਭਜਨ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਆਫ ਸਪਿੰਨ [[ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਗੇਂਦਬਾਜ]] ਹੈ। ਟੇਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਦੇ ਮੁਥੀਆਹ ਮੁਰਲੀਧਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ। ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ 1998 ਵਿੱਚ ਟੇਸਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕੈਰਿਯਰ ਦੀ ਸੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਕੈਰਿਯਰ ਦੇ ਸੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਐਕਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਵਿਰੁੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕਾਰਨ ਹਰਭਜਨ ਦੇ ਖੇਡਣ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। 2001 ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਲੇੱਗ ਸਪਿੰਨ ਗੇਂਦਬਾਜ [[ਅਨਿਲ ਕੁੰਬਲੇ]] ਦੇ ਜਖਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਕਪਤਾਨ ਸੌਰਵ ਗਾਂਗੁਲੀ ਨੇ ਬੋਰਡਰ ਗਵਾਸਕਰ ਟ੍ਰੋਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਅਤੇ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਕਰਵਾਈ। ਉਸ ਟ੍ਰੋਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਸਟ੍ਰੇਲਿਆ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਵਧੀਆ ਮੁੱਖ ਗੇਂਦਬਾਜ ਵਜੋਂ ਖੇਡ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 32 ਵਿਕਟਾਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਟ੍ਰੋਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਰਭਜਨ ਟੇਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਂਦਬਾਜ ਬਣਿਆ।

2013 ਵਿੱਚ ਉਂਗਲੀ ਦੀ ਸੱਟ ਕਾਰਨ ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮੁੱਖ ਗੇਂਦਬਾਜ ਅਨਿਲ ਕੁੰਬਲੇ ਦੀ ਟੈਸਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨਾਂ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀ। 2004 ਵਿੱਚ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਦੀਪ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਟੇਸਟ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਪਿੰਨਰ [[ਅਨਿਲ ਕੁੰਬਲੇ]] ਦੇ ਖੇਡਣ ਕਾਰਨ ਟੀਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ। 2006 ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ 2007 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਰਭਜਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਧੀਆ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਰਾਹੀ ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਟਿਪਣਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। 2007 ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਉਂਡ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਪਿੰਨਰ ਦੀ ਥਾਂ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾਂ ਮਿਲ ਗਈ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵਿਵਾਦ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। 2008 ਵਿੱਚ [[:en:Andrew Symonds|ਐਂਡ੍ਰਿਯੁ ਸਾਇਮੰਡ]] ਨੂੰ ਨਸਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗਾਲੀ ਗਲੋਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਨੇ ਉਸਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣ ਉੱਤੇ ਪਬੰਧੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |author=&lt;!--not stated--&gt; |date=15 May 2022 |title=Andrew Symonds Death: ਸਾਇਮੰਡ ਦੀ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ, ਮੰਕੀਗੇਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਲਤ ਤੱਕ ਕਈ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਨਾਮ |url=https://punjabi.abplive.com/sports/cricket/andrew-symonds-death-andrew-symonds-controversy-with-harbhajan-singh-655101 |work=ਏਬੀਪੀ ਸਾਂਝਾ |access-date=6 September 2023}}&lt;/ref&gt; ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਬੰਧੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਪਰ 2008 ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀਸ਼ਾਂਤ ਦੇ ਥੱਪੜ ਮਾਰਨ ਕਾਰਨ ਬੀਸੀਸੀਆਈ ਵਲੋਂ ਲਗਾਈ ਪਬੰਧੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news |agency=[[ਪ੍ਰੈਸ ਟਰੱਸਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] |date=12 April 2013 |title=ਵਿਰਾਟ-ਗੰਭੀਰ ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਥੱਪੜ ਕਾਂਡ ਨਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭੜਕਿਆ ਸ੍ਰੀਸ਼ਾਂਤ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/ਖੇਡਾਂ-ਦੀ-ਦੁਨੀਆ/ਵਿਰਾਟ-ਗੰਭੀਰ-ਵਿਵਾਦ-ਦੀ-ਤੁਲਨ/ |work=[[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] |location=ਪੁਣੇ |access-date=6 September 2023}}&lt;/ref&gt; ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਟੋਟਲ ਨੋਨਸਟੋਪ ਰੈਸਲਿੰਗ ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰਮੋਟਰ ਬਣਿਆ। 

ਉਹ [[2007 ਆਈਸੀਸੀ ਵਿਸ਼ਵ ਟੀ20|2007 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਅਤੇ [[2011 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2011 ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |last=ਕੌਰ |first=ਲਾਜਵਿੰਦਰ |date=2 April 2020 |title=ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤੀ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਯਾਦ, 2011 ‘ਚ ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਟੀਮ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਰਚਿਆ ਸੀ ਇਤਿਹਾਸ |url=https://www.ptcpunjabi.co.in/harbhajan-singh-shared-winning-memory-of-world-cup-2011 |work=[[ਪੀਟੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ]] |access-date=6 September 2023}}&lt;/ref&gt; 2009 ਵਿੱਚ, ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਨਾਲ਼ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਦਸੰਬਰ 2021 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਿਸਮਾਂ ਤੋਂ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news |last=ਪੰਜਾਬੀ |first=ਐਮੀਲੀਆ |date=7 December 2021 |title=ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਆ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ? IPL ਟੀਮ ਦਾ Mentor ਬਣਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ |url=https://punjab.news18.com/news/sports/cricket-harbhajan-singh-to-announce-his-retirement-from-cricket-set-to-join-support-staff-of-an-ipl-team-next-season-ap-282129.html |work=[[ਨੈੱਟਵਰਕ18 ਗਰੁੱਪ]] |access-date=5 September 2023}}&lt;/ref&gt;

ਮਾਰਚ 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite news |author=&lt;!--not stated--&gt;|date=22 March 2022 |title=ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ: ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸਮਝੋ |url=https://www.bbc.com/punjabi/india-60822693 |work=[[ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ]] |access-date=5 September 2023}}&lt;/ref&gt;

== ਸੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਕਲੋਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਸਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਪਲਾਹਾ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਲਵ ਬੇਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਵਾਲਵ ਡੇ ਮਲਿਕ ਹਨ। ਹਰਭਜਨ ਦੀਆ ਪੰਜ ਭੈਣਾ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸੰਭਾਲਣਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਕਟ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।

ਹਰਭਜਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੋਚ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਬੇਸਟਮੇਨ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਕੋਚ ਦਵਿੰਦਰ ਅਰੋੜਾ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਹਰਭਜਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਸਪਿਨ ਗੇਂਦਬਾਜੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਲਿਆ।&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;478&quot;&gt;&lt;/span&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੇਤਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1980]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ]]</text>
      <sha1>d4rpmo0p1acuhnizlldixhb9zsn15le</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਰਮੇਨ ਗਰੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70469</id>
    <revision>
      <id>809330</id>
      <parentid>785380</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:56:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809330</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24932" sha1="k1oqtjd8r8hzj8mxc6n0l6rjo2np88b" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = ਜਰਮੇਨ ਗਰੀਰ
| image = Germaine Greer, 28 October 2013 (cropped).jpg
| caption = 2013 ਵਿੱਚ ਮੈਲਬਰਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 
| birth_date = {{birth date and age|df=y|1939|01|29}}
| birth_place = [[ਮੈਲਬਰਨ]], [[ਵਿਕਟੋਰੀਆ (ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ)|ਵਿਕਟੋਰੀਆ]], ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
| nationality = Australian&lt;!--
--&gt;{{Infobox|child=yes
| label1 = Pen names
| data1 = {{plainlist|
*Dr. G (for [[Oz (magazine)|''Oz'']] magazine)
*Rose Blight (for ''[[Private Eye]]'')
*Earth Rose (for [[Jim Haynes#Suck|''Suck'']] magazine)}}}}
| education = {{Plainlist|
* [[University of Melbourne]] ([[Bachelor of Arts|BA]])
* [[University of Sydney]] ([[Master of Arts|MA]])
* [[Newnham College, Cambridge]] ([[Doctor of Philosophy|PhD]])}}
&lt;!--
--&gt;{{Infobox|child=yes
| label1 = PhD thesis
| data1 = ''[http://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.599683 The Ethic of Love and Marriage in Shakespeare's Early Comedies]'' (1968)
}}
| occupation = ਲੇਖਿਕਾ, [[Conservation movement|conservationist]]
| years_active = 1970–ਵਰਤਮਾਨ
| era = [[ਦੂਜੀ-ਲਹਿਰ ਨਾਰੀਵਾਦ]]
| known_for =
| notable_works = ''[[ਦ ਫੀਮੇਲ ਏਨੂਚ ]]'' (1970)
| television =
| spouse = {{marriage|[[#Paul|Paul du Feu]]&lt;br&gt;|1968|1973|end=div}}
| parents = {{unbulleted list|Eric Reginald Greer|Margaret May Lafrank}}
| awards =
| module = &lt;center&gt;{{Listen|embed=yes|filename=Germaine Greer BBC Radio4 Bookclub 5 Aug 2007 b007rdly.flac|title=Germaine Greer speaking|type=speech|description=&lt;center&gt;Recorded August 2007 from ''[[Bookclub (radio programme)|Bookclub]]'', BBC Radio 4&lt;/center&gt;}}&lt;/center&gt;
}}
'''ਜਰਮੇਨ ਗਰੀਰ''' ({{IPAc-en|g|r|ɪər}}; ਜਨਮ 29 ਜਨਵਰੀ 1939) 20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਦੂਜੀ-ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਹੈ ਜੋ ਆਸਟਰੇਲਿਆ ਦੀ ਜੰਮਪਲ ਤੇ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;Susan Margery, &quot;Germaine Greer,&quot; in Bonnie G. Smith (ed.&lt;/ref&gt; ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ, ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦਿਆਂ ਵਾਰਵਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਨਿਊਨਹੈਮ ਕਾਲਜ, ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਰਹੀ। 1964 ਤੋਂ ਅਧਾਰਿਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕੁਈਨਜ਼ਲੈਂਡ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਏਸੇਕਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ।

ਗਰੀਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਵਿਵਾਦ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, ਦਿ ਫੀਮੇਲ ਏਨੂਚ (1970) ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਣ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਔਰਤਵਾਦ ਅਤੇ ਔਰਤਤਵ ਵਰਗੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਦੀਆਂ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਔਰਤ ਨੂੰ ਅਧੀਨਗੀ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;Saracoglu, Melody (12 May 2014). [http://www.newstatesman.com/voices/2014/05/melody-saracoglu-germaine-greer-one-woman-against-world &quot;Melody Saracoglu on Germaine Greer: One Woman Against the World&quot;], ''New Statesman''.&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗਰੀਰ ਡਾ ਕੰਮ ਸਾਹਿਤ, ਨਾਰੀਵਾਦ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ''ਸੈਕਸ ਅਤੇ ਡੈਸਟੀਨੀ'' (1984), ''ਦ ਚੇਂਜ'' (1991), ''ਦ ਹੋਲ ਵੂਮੈਨ'' (1999), ਅਤੇ ''ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ'ਸ ਵਾਈਫ'' (2007) ਸਮੇਤ 20 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ 2013 ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ਵ੍ਹਾਈਟ ਬੀਚ: ਦ ਰੇਨਫੌਰਸਟ ਫਾਰ ਈਅਰਜ਼, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਨੁਮਬਾਹਾ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਬਰਸਾਤੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ''ਦ ਸੰਡੇ ਟਾਈਮਜ਼'', ''ਦਿ ਗਾਰਡੀਅਨ'', ''ਦ ਡੇਲੀ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ'', ''ਦ ਸਪੈਕਟਰੇਟਰ'', ''ਦ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਟ'', ਅਤੇ ''ਦ ਓਲਡੀ'' ਸਮੇਤ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਕਾਲਮ ਲੇਖਕ ਰਹੀ ਹੈ।

ਗਰੀਰ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ (ਜਾਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ) ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅਭੇਦਤਾ ਅਤੇ &quot;ਨਿਰਪੱਖ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ&quot; ਮੰਨਦੀ ਹੈ। &quot;ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ&quot; ਬਾਰੇ, ਉਸ ਨੇ &quot;ਦ ਹੋਲ ਵੂਮੈਨ&quot; (1999) ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ, &quot;ਮਰਦ ਦੀ ਅਸਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਗਈ।&quot; ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਤਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਅਤੇ &quot;ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।&quot; ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ &quot;ਆਪਣੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣ, ਆਪਣੀਆਂ ਤਰਜੀਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ&quot; ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ।

==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ==
===ਮੈਲਬਰਨ===
[[File:Elwood beach and Melbourne skyline.jpg|thumb|[[Elwood, Victoria|Elwood]] beach. The skyline of the [[Melbourne city centre]] is visible in the distance.]]
ਗਰੀਰ ਦਾ ਜਨਮ ਮੈਲਬਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੈਥੋਲਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਦੋ ਭੈਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਐਰਿਕ ਰੇਜੀਨਾਲਡ (&quot;ਰੈਗ&quot;) ਗਰੀਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਟੌਸਮੀਨੀਆ ਦੇ ਲੌਂਸੇਸਨ ਵਿੱਚ ਰਾਬਰਟ ਹੈਮਿਲਟਨ ਕਿੰਗ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਾਰਗਰੇਟ (&quot;ਪੇਗੀ&quot;) ਮਈ ਲੈਫ੍ਰੈਂਕ ਨੇ ਮਾਰਚ 1937 ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ; ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਗ ਕੈਥੋਲਿਕ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੇਗੀ ਮਿਲਿਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਰੈਗ ਇੱਕ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੇਲਜ਼ਮੈਨ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਨਾਨੀ ਰਾਚੇਲ ਵੇਸ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਔਰਤ ਸੀ। ਇਹ ਨਾ ਜਾਣਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਯਹੂਦੀ ਵੰਸ਼ ਸੀ, ਗਰੀਰ ਨੂੰ “ਯਹੂਦੀ ਮਹਿਸੂਸ” ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਹੂਦੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਯਿੱਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ, ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਥੀਏਟਰ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਯਹੂਦੀ ਆਦਮੀਆਂ ਡੇਟ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Greer |first=Germaine |date=1989 |title=Daddy, We Hardly Knew You |url=https://books.google.com/?id=62iHDwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Daddy+we+hardly+knew+you#v=onepage&amp;q&amp;f=false |location=New York |publisher=Fawcett Columbine |page= |isbn=0449905616 |author-link=}}&lt;/ref&gt;

==ਚੁਨਿੰਦਾ ਕਾਰਜ==
{{div col}}
*(1963). {{cite thesis|title=The development of Byron's satiric mode|type=MA| publisher=University of Sydney|hdl=2123/13500}}
*(1968). {{cite thesis|id={{EThOS|uk.bl.ethos.599683}}|title=The Ethic of Love and Marriage in Shakespeare's Early Comedies|degree= PhD |publisher= University of Cambridge|url=https://www.repository.cam.ac.uk/bitstream/handle/1810/256631/Greer-1967-PhD_06204.pdf}}
*(1970). ''[[The Female Eunuch]]''. London: MacGibbon &amp; Kee.
*(1979) as Rose Blight. ''The Revolting Garden''. HarperCollins.
*(1979). ''The Obstacle Race: The Fortunes of Women Painters and Their Work''. London: Martin Secker and Warburg.
*(1984). ''Sex and Destiny: The Politics of Human Fertility''. London: Harpercollins.
*(1986). ''Shakespeare''. Oxford: Oxford University Press (Past Masters series).
*(1986). ''The Madwoman's Underclothes: Essays and Occasional Writings''. London: Picador.
*(1988), ed. ''Kissing the Rod: An Anthology of Seventeenth Century Women’s Verse''. London: Farrar, Straus and Giroux.
*(1989). ''Daddy, We Hardly Knew You''. New York: Fawcett Columbine.
*(1989) with Susan Hastings, Jeslyn Medoff, Melinda Sansone (eds.). ''Kissing the Rod: An Anthology of Seventeenth Century Women's Verse''. London: Farrar, Straus and Giroux.
*(1989) (ed.). ''The Uncollected Verse of Aphra Behn. London: Stump Cross Books.
*(1990) with Ruth Little (eds.). ''The Collected Works of Katherine Philips: The Matchless Orinda'', Volume III, ''The Translations''. London: Stump Cross Books.
*(1991). &quot;The Offstage Mob: Shakespeare's Proletariat&quot;, in Tetsuo Kishi, Roger Pringle, and Stanley Wells (eds.). ''Shakespeare and Cultural Traditions''. Newark: University of Delaware Press, pp.&amp;nbsp;54–75.
*(1991). ''The Change: Women, Ageing and the Menopause''.
*(1994). &quot;Macbeth: Sin and Action of Grace&quot;, in J. Wain (ed.). ''Shakespeare: Macbeth''. London: Macmillan, pp.&amp;nbsp;263–270.
*(1995). ''Slip-Shod Sibyls: Recognition, Rejection and the Woman Poet''.
*(1997) with Susan Hastings (eds.). ''The Surviving Works of Anne Wharton''. London: Stump Cross Books.
*(1999). ''The Whole Woman''. London: Doubleday.
*(2000). ''John Wilmot, Earl of Rochester''. London: Northcote House Publishers.
*(2001) (ed.). ''101 Poems by 101 Women''. London: Faber &amp; Faber.
*(2003). ''[[The Beautiful Boy|The Boy]]''. London: Thames &amp; Hudson.
*(2003). ''Poems for Gardeners''. London: Virago.
*(2004). ''Whitefella Jump Up: The Shortest Way to Nationhood''. London: Profile Books (first published 2003 in ''Quarterly Essay'').
*(2007). ''Shakespeare's Wife''. London: Bloomsbury.
*(2007). ''Stella Vine''. Oxford: Modern Art Oxford.
*(2008). &quot;Shakespeare and the Marriage Contract&quot;, in Paul Raffield, Gary Watt (eds.). ''Shakespeare and the Law''. London: Bloomsbury, pp.&amp;nbsp;51–64.
*(2008). ''On Rage''. Melbourne: Melbourne University Press.
*(2011) with [[Phil Willmott]]. ''Lysistrata: The Sex Strike: After Aristophanes''. Samuel French Limited.
*(2013). ''[[White Beech: The Rainforest Years]]''. London: Bloomsbury.
*(2018). ''On Rape''. Melbourne: Melbourne University Press.
{{div col end}}

==ਸਰੋਤ==
===ਹਵਾਲੇ===
{{reflist}}

===ਹੋਰ ਹਵਾਲੇ===
:''Websites and news articles are listed in the [[#References|References]] section only.''
{{refbegin|normalfont=yes|indent=yes|30em}}
* {{cite book |last1=Angelou |first1=Maya |authorlink=Maya Angelou |title=Even the Stars Look Lonesome |date=1998 |publisher=Bantam Books |location=New York }}
* {{cite book |last1=Baumgardner |first1=Jennifer |authorlink1=Jennifer Baumgardner|editor1-last=Greer|editor1-first=Germaine |title=The Female Eunuch |url=https://archive.org/details/femaleeunuch0000gree_j5a4 |date=2001 |publisher=Farrar, Straus and Giroux |location=New York |pages=[https://archive.org/details/femaleeunuch0000gree_j5a4/page/n18 1]–7 |chapter=Why the Female Eunuch?}}
* {{cite book |last1=Baumgardner |first1=Jennifer |authorlink1=Jennifer Baumgardner |title=F 'em!: Goo Goo, Gaga, and Some Thoughts on Balls |date=2011 |publisher=Da Capo Press |location=New York }}
* {{cite book |last1=Brock |first1=Malin Lidström |title=Writing Feminist Lives: The Biographical Battles over Betty Friedan, Germaine Greer, Gloria Steinem, and Simone de Beauvoir |date=2016 |publisher=Palgrave Macmillan |location=Cham }}
* {{cite web |last1=Buchanan |first1=Rachel |title=Showcasing Germaine Greer's Shakespearean scholarship |url=http://shakespeare400.unimelb.edu.au/tales/showcasing-germaine-greer-s-shakespearean-scholarship/ |publisher=University of Melbourne |date=2016 |access-date=2020-06-28 |archive-date=2017-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170219170255/http://shakespeare400.unimelb.edu.au/tales/showcasing-germaine-greer-s-shakespearean-scholarship/ |dead-url=yes }}
* {{cite book |last1=Caine |first1=Barbara |authorlink1=Barbara Caine |last2=Gatens |first2=Moira |authorlink2=Moira Gatens |title=Australian Feminism: a companion |url=https://archive.org/details/australianfemini0000unse |date=1998 |publisher=Oxford University Press |location=Melbourne and Oxford }}
* {{cite book |last1=Coombs |first1=Anne |title=Sex And Anarchy: The Life And Death of the Sydney Push |date=1996 |publisher=Viking}}
* {{cite journal |last1=Diamond |first1=Arlyn |title=Elizabeth Janeway and Germaine Greer |journal=The Massachusetts Review |date=Winter–Spring 1972 |volume=13 |issue=1/2 |pages=275–279 |jstor=5088230}}
* {{cite book |last1=Evans |first1=Mary |title=Missing Persons: The Impossibility of Auto/Biography |date=2002 |publisher=Routledge |location=London and New York }}
* {{cite web|last1=Francis|first1=Rosemary|last2=Henningham|first2=Nikki|title=Greer, Germaine (1939–)|date=2017|orig-year=2009|url=http://www.womenaustralia.info/biogs/AWE4415b.htm|publisher=The Australian Women's Register|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180414134015/http://www.womenaustralia.info/biogs/AWE4415b.htm|archivedate=14 April 2018}}
* {{cite thesis|first=Germaine| last=Greer| date=1963|title=The Development of Byron's Satiric Mode|type=MA| publisher=University of Sydney| hdl=2123/13500}} {{free access}}
* {{cite thesis|date=7 May 1968|first=Germaine|last=Greer|id={{EThOS|uk.bl.ethos.599683}}|title=The Ethic of Love and Marriage in Shakespeare's Early Comedies|degree=PhD|publisher=Apollo Digital Repository, University of Cambridge|url=https://www.repository.cam.ac.uk/bitstream/handle/1810/256631/Greer-1967-PhD_06204.pdf|oclc=221288543|10=|doi=10.17863/CAM.567}} {{free access}}
* {{cite book |last1=Greer |first1=Germaine |title=The Madwoman's Underclothes: Essays and Occasional Writings 1968–1985 |url=https://archive.org/details/madwomansundercl0000gree_s7v0 |date=1986 |orig-year=1970 |publisher=Picador|location=London|chapter=The Slag-Heap Erupts|at=First published in ''Oz'', February 1970}}
* {{cite book |last1=Greer |first1=Germaine |title=The Female Eunuch |url=https://archive.org/details/femaleeunuch0000gree_j5a4 |date=2001 |orig-year=1970 |publisher=Farrar, Straus &amp; Giroux|location=New York |isbn=0-374-52762-8}}
* {{cite book |last=Greer |first=Germaine |title=Slip-Shod Sibyls: Recognition, Rejection and the Woman Poet |url=https://archive.org/details/slipshodsibylsre0000gree_g6v6 |url-access=registration |publisher=Viking Press |location=London |year=1995 }}
* {{cite book |last1=Greer |first1=Germaine |title=The Whole Woman |date=1999 |publisher=Transworld Publishers Ltd |location=London}}
* {{cite book |last1=Greer |first1=Germaine |last2=Willmott|first2=Phil|title=Lysistrata: The Sex Strike. After Aristophanes|date=2011 |publisher=Samuel French Limited|location=}}
* {{cite book |last1=Hamilton |first1=Clive |authorlink=Clive Hamilton |title=What Do We Want?: The Story of Protest in Australia |date=2016 |publisher=National Library of Australia |location=Sydney }}
* {{cite book |last1=James |first1=Clive |authorlink1=Clive James |title=May Week Was In June |url=https://archive.org/details/mayweekwasinjune0000jame_p4b2 |date=1991 |publisher=Pan Books |location=London }}
* {{cite book |last1=Kleinhenz |first1=Elizabeth |title=Germaine: The Life of Germaine Greer |date=2018 |publisher=Knopf |location=Sydney }}
* {{cite journal |last1=Lake |first1=Marilyn |author-link=Marilyn Lake |title='Revolution for the hell of it': the transatlantic genesis and serial provocations of The Female Eunuch |journal=Australian Feminist Studies |date=2016 |volume=31 |issue=87 |pages=7–21 |doi=10.1080/08164649.2016.1174926 }}
* {{cite book |last1=Magarey |first1=Susan|authorlink=Susan Magarey|editor1-last=Smith |editor1-first=Bonnie G. |title=The Oxford Encyclopedia of Women in World History |date=2010 |publisher=Oxford University Press |location=New York |pages=402–403 |chapter=Germaine Greer}}
* {{cite book |last1=Medoff |first1=Jeslyn |editor1-last=Wallace |editor1-first=Elizabeth Kowaleski |title=Encyclopedia of Feminist Literary Theory |date=2010 |publisher=Routledge |location=New York |page=263 |chapter=Germaine Greer}}
* {{cite book |last1=Merck |first1=Mandy |editor1-last=Merck |editor1-first=Mandy |editor2-last=Sandford |editor2-first=Stella |title=Further Adventures of The Dialectic of Sex: Critical Essays on Shulamith Firestone |url=https://archive.org/details/furtheradventure00merc |url-access=limited |date=2010 |publisher=Palgrave Macmillan |location=New York |pages=[https://archive.org/details/furtheradventure00merc/page/n19 9]–28 |chapter=Prologue: Shulamith Firestone and Sexual Difference }}
* {{cite journal |last1=Mosmann |first1=Petra |title=A feminist fashion icon: Germaine Greer's paisley coat |journal=Australian Feminist Studies |date=31 May 2016 |volume=31 |issue=87 |pages=78–94|doi=10.1080/08164649.2016.1174928}}
* {{cite book |last1=Neville |first1=Richard |author-link=Richard Neville (writer) |title=Hippie Hippie Shake |date=2010 |publisher=Gerald Duckworth &amp; Co |location=London }}
* {{cite book |last1=Packer |first1=Clyde |authorlink=Clyde Packer |title=No Return Ticket |url=https://archive.org/details/noreturnticket00pack |url-access=registration |date=1984 |publisher=Angus &amp; Robertson }}
* {{cite book |last1=Peacock |first1=D. Keith |title=Thatcher's Theatre: British Theatre and Drama in the Eighties |date=1999 |publisher=Greenwood Press |location=Westport, CT }}
* {{cite journal |last1=Poirot |first1=Kristan |title=Mediating a Movement, Authorizing Discourse: Kate Millett, Sexual Politics, and Feminism's Second Wave |journal=Women's Studies in Communication |date=Summer 2004 |volume=27 |issue=2 |pages=204–235 |doi=10.1080/07491409.2004.10162473}}
* {{cite book |last1=Reilly |first1=Susan P. |editor1-last=Wallace |editor1-first=Elizabeth Kowaleski |title=Encyclopedia of Feminist Literary Theory |date=2010 |publisher=Routledge |location=New York |page=213 |chapter=Female Eunuch}}
* {{cite journal |last1=Simons |first1=Margaret |authorlink=Margaret Simons |title=The Long Letter to a Short Love, or&amp;nbsp;... |journal=[[Meanjin]] |url=https://meanjin.com.au/essays/the-long-letter-to-a-short-love-or/ |date=Summer 2015 }}
* {{cite book |last1=Smith |first1=Philippa Mein |author-link1=Philippa Mein Smith |year=2012 |orig-year=2005 |title=A Concise History of New Zealand |url=https://archive.org/details/concisehistoryof0002mein |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite journal |last1=Spongberg |first1=Mary |title=If She's So Great, How Come So Many Pigs Dig Her? Germaine Greer and the malestream press |journal=Women's History Review |date=1993 |volume=2 |issue=3 |pages=(407–419), 407 |doi=10.1080/09612029300200036 |doi-access=free }}
* {{cite book |last1=Standish |first1=Ann |title=The Encyclopedia of Women &amp; Leadership in Twentieth-Century Australia |date=2014 |chapter-url=http://www.womenaustralia.info/leaders/biogs/WLE0350b.htm |publisher=Australian Women's Archives Project |location=Melbourne |page=263 |chapter=Greer, Germaine (1939–) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180620001818/http://www.womenaustralia.info/leaders/biogs/WLE0350b.htm |archivedate=20 June 2018 |url-status=live }}
&lt;!--: {{cite book |last1=Toynbee |first1=Polly |authorlink1=Polly Toynbee |editor1-last=Cochrane |editor1-first=Kira |editor1-link=Kira Cochrane |title=Women of the Revolution: Forty Years of Feminism |date=2012 |publisher=Guardian Books |location=London |chapter=Behind the Lines: Ironing in the Soul|orig-year=1988}}--&gt;
* {{cite book |last=Wallace |first=Christine |author-link=Christine Wallace |title=Germaine Greer: Untamed Shrew |url=https://archive.org/details/germainegreerunt00wall |publisher=Faber and Faber|location=London|year=1999|orig-year=1997}}
* {{cite journal |last1=Winant |first1=Carmen |title=The Meaningful Disappearance of Germaine Greer |url=http://www.cabinetmagazine.org/issues/57/winant.php |issue=57 |journal=Cabinet |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180325042922/http://www.cabinetmagazine.org/issues/57/winant.php |archivedate=25 March 2018 |date=Spring 2015 |url-status=dead }}
* {{cite book |last1=Wlodarczyk |first1=Justyna |title=Ungrateful Daughters: Third Wave Feminist Writings |date=2010 |publisher=Cambridge Scholars Publishing |location=Newcastle upon Tyne }}
* {{cite journal |last1=Yalom |first1=Marilyn |authorlink=Marilyn Yalom |title=Review: The Second-Best Bed and Other Conundrums |journal=The Women's Review of Books |date=January–February 2009 |volume=26 |issue=1 |pages=29–30 |jstor=20476813}}
{{refend}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Wikiquote}}
*{{Commons category-inline|Germaine Greer}}
*{{OL author}}
{{library resources box|by=yes}}
*[http://archives.unimelb.edu.au/ The University of Melbourne Archives] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200702081218/https://archives.unimelb.edu.au/ |date=2020-07-02 }}.
*[https://www.youtube.com/watch?v=LOcMazsj6OQ &quot;Germaine Greer Meets the Archivists&quot;]. University of Melbourne, 8 March 2017.
*{{cite web |title=Germaine Greer |url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06545/germaine-greer |publisher=National Portrait Gallery, London}}
* {{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/b0b6q27f|title=Germaine Bloody Greer|publisher=BBC Two|date=15 June 2018}}
*{{YouTube|Jzcs4ti_bdI|&quot;How to be a feminist&quot;}}. All About Women festival, Sydney Opera House, 8 March 2015 (Greer and others discussing feminism).
*[https://www.youtube.com/watch?v=AQrQnVWp9Yg&amp;t=1321s &quot;Ideas at the House: Germaine Greer – How Many Dangerous Ideas Can One Person Have&quot;]. Talks &amp; Ideas, Sydney Opera House, 9 October 2013.
*{{Cite news|last1=Paglia|first1=Camille|authorlink=Camille Paglia|title=Back to the Barricades|work=The New York Times|date=9 May 1999|url=https://www.nytimes.com/1999/05/09/books/back-to-the-barricades.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20180715152224/https://www.nytimes.com/1999/05/09/books/back-to-the-barricades.html|archive-date=15 July 2018|at=Review of Greer's biography, ''Untamed Shrew'' by [[Christine Wallace]]|ref=none}}
*[https://www.youtube.com/watch?v=O4LtOpjQrQo &quot;Professor Germaine Greer—An Insight—Full Interview&quot;]. Leeds Beckett University, March 2010.

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|colwidth = 26em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1939]]</text>
      <sha1>k1oqtjd8r8hzj8mxc6n0l6rjo2np88b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>71633</id>
    <revision>
      <id>809548</id>
      <parentid>301988</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:02:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]]; added [[Category:ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਭਾਰਤ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809548</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" sha1="k0hit8ypo5l6b43sxvmf26sbb3apdgt" xml:space="preserve">{{ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਮੁੱਖ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਭਾਰਤ]]</text>
      <sha1>k0hit8ypo5l6b43sxvmf26sbb3apdgt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>71634</id>
    <revision>
      <id>809546</id>
      <parentid>301989</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:00:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="137" sha1="ja368q9p0x76hfoyj9b6beavlgrwc50" xml:space="preserve">{{ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਮੁੱਖ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ}}
{{Commons cat||ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ}}</text>
      <sha1>ja368q9p0x76hfoyj9b6beavlgrwc50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਮਨੈਲੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75377</id>
    <revision>
      <id>809368</id>
      <parentid>628225</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:14:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8289" sha1="6jyxlt0qniqi341km71jq65nxepeljb" xml:space="preserve">'''ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ''' (1 ਜੂਨ 1989 - 31 ਦਸੰਬਰ 1963) ਦਾ ਜਨਮ ਜੂਨ 1889 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ]] ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਮਨੈਲੀ]] ਨੇੜੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਯੋਧਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋੜਨ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ।&lt;ref name=&quot;ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਮਨੇਲੀ&quot;&gt;{{cite news | url=http://punjabitribuneonline.com/2016/02/%E0%A8%85%E0%A8%A3%E0%A8%97%E0%A9%8C%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%A6%E0%A9%87%E0%A8%B6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%9F%E0%A8%B0-%E0%A8%9A%E0%A8%A4%E0%A8%B0/ | title=ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਮਨੇਲੀ | date=02 ਫ਼ਰਵਰੀ 2016 | accessdate=16 ਫ਼ਰਵਰੀ 2016 | author=ਕਵਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂੰ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=WkXBDAAAQBAJ&amp;newbks=0&amp;printsec=frontcover&amp;pg=PP6&amp;dq=Master+Chatar+Singh+Maneli&amp;hl=en|title=Ghadar Movement Original Documents (Vol.I-B)|last=Waraich|first=Malwinderjit Singh|date=2014-04-29|publisher=Unistar Books|isbn=978-93-5113-452-7|language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ==
ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਮਨੇਲੀ ਨੇੜੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ [[ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਕੌਰ ਸੀ। ਦੱਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਿੰਡ ਸਾਹੂਵਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਹਿਸਾਰ]] ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਥੋਂ ਸੱਤਵੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦਸਵੀਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਾਇਲਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

==ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ==
ਜੁਲਾਈ 1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਛਿੜ ਪਿਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣ ਗਿਆ। 1914 ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ [[ਕੌਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ]] ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਪ੍ਰੋਫ਼ੇੱਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਦਸੰਬਰ 1914 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ’ਤੇ ਬਰਛੇ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦੋਸ਼ ਕਬੂਲਦਿਆਂ ਇਹ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ‘‘ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬੇਇਮਾਨੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ 100 ਰੁਪਏ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 18 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕਰੀਏ। ਸਾਡਾ ਇਹ ਪ੍ਰਣ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਫਾਂਸੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਬੀਜਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਬੀਜ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਹਰਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਜ਼ਰੂਰ ਅਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਕੱਢ ਦੇਣਗੇ।’ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹ ਕਾਰਨ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਤੇ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜੱਜ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੋਸ਼ ਅਧੀਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਾ 307 ਅਨੁਸਾਰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਵਾਲੀ ਟੋਪੀ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਦਦੇਹਰ, ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਠੱਠੀਆਂ ਆਦਿ, ਜੋ ਇਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਹੋ ਕੇ ਆ ਗਏ ਸਨ, ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਖ਼ੀਰ ਸਿੱਖ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਪੀ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜ ਗਜ ਦਾ ਸਾਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।
== ਆਖਰੀ ਸਮਾਂ==
ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੈਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਿਆਂ 1920 ਦਾ ਸਾਲ ਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। 1926 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1930 ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਕੌਮ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹੀਦ 31 ਦਸੰਬਰ 1963 ਨੂੰ ਸਾਥੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਵਿਛੜ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਮਨੇਲੀ&quot;/&gt;
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਯੋਧੇ]]</text>
      <sha1>6jyxlt0qniqi341km71jq65nxepeljb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੋਨ ਜੀ. ਟਰੰਪ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>78998</id>
    <revision>
      <id>809501</id>
      <parentid>564279</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T08:38:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2396" sha1="9yh1ouvh2o331mo3tfmmiu6pwz32m4x" xml:space="preserve">{{ਅਧਾਰ|}}
{{Infobox scientist
| image             = JohnGTrumpRetired.png
| image_size        = 
| caption           = ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਟਰੰਪ 1979 ਵਿੱਚ
| birth_name        = ਜੋਨ ਜਾਰਜ ਟਰੰਪ
| birth_date        = {{Birth date|1907|8|21}}
| birth_place       = ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ, ਅਮਰੀਕਾ
| death_date        = {{Death date and age|1985|2|21|1907|8|21}}
| death_place       = ਬੋਸਟਨ, ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ, ਅਮਰੀਕਾ
| residence         = 
| citizenship       = 
| nationality       = [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਨ]]
| field             = [[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
| work_institutions = 
| alma_mater        = 
| doctoral_advisor  = 
| doctoral_students = 
| known_for         = 
| influences        = 
| influenced        = 
| prizes            = 
| religion          = 
| footnotes         = 
| signature         = DrJohnTrumpSignature.svg
}}
'''ਜੋਨ ਜਾਰਜ ਟਰੰਪ''' ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਬਿਜਲੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ''ਰੌਨਲਡ ਰੀਗਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਡਲ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ'' ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]] ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;[http://www.nytimes.com/1985/02/26/us/john-trump-dies-engineer-was-78.html New York Times:JOHN TRUMP DIES; ENGINEER WAS 78; February 26, 1985]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NAP&quot;&gt;[http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=1384&amp;page=333 National Academy of Engineering;Memorial Tributes, Volume 3 (1989);National Academy of Engineering (NAE);John George Trump; by Louis Smullin]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NSF&quot;&gt;[http://www.nsf.gov/od/nms/recip_details.cfm?recip_id=363 National Science Foundation:The President's National Medal of Science: Recipient Details;JOHN G. TRUMP;Professor of Electrical Engineering;Massachusetts Institute of Technology]&lt;/ref&gt;। ਉਹ ਕਾਰੋਬਾਰੀ [[ਡੋਨਲਡ ਟਰੰਪ]] ਦਾ ਚਾਚਾ ਸੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰੰਪ ਪਰਿਵਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1985]]</text>
      <sha1>9yh1ouvh2o331mo3tfmmiu6pwz32m4x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809502</id>
      <parentid>809501</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T08:38:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2394" sha1="1afkqdwnnkj5jdxnhornkdldp47bxyw" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| image             = JohnGTrumpRetired.png
| image_size        = 
| caption           = ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਟਰੰਪ 1979 ਵਿੱਚ
| birth_name        = ਜੋਨ ਜਾਰਜ ਟਰੰਪ
| birth_date        = {{Birth date|1907|8|21}}
| birth_place       = ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ, ਅਮਰੀਕਾ
| death_date        = {{Death date and age|1985|2|21|1907|8|21}}
| death_place       = ਬੋਸਟਨ, ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ, ਅਮਰੀਕਾ
| residence         = 
| citizenship       = 
| nationality       = [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਨ]]
| field             = [[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
| work_institutions = 
| alma_mater        = 
| doctoral_advisor  = 
| doctoral_students = 
| known_for         = 
| influences        = 
| influenced        = 
| prizes            = 
| religion          = 
| footnotes         = 
| signature         = DrJohnTrumpSignature.svg
}}
'''ਜੋਨ ਜਾਰਜ ਟਰੰਪ''' ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਬਿਜਲੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ''ਰੌਨਲਡ ਰੀਗਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮੈਡਲ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ'' ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]] ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;[http://www.nytimes.com/1985/02/26/us/john-trump-dies-engineer-was-78.html New York Times:JOHN TRUMP DIES; ENGINEER WAS 78; February 26, 1985]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NAP&quot;&gt;[http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=1384&amp;page=333 National Academy of Engineering;Memorial Tributes, Volume 3 (1989);National Academy of Engineering (NAE);John George Trump; by Louis Smullin]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NSF&quot;&gt;[http://www.nsf.gov/od/nms/recip_details.cfm?recip_id=363 National Science Foundation:The President's National Medal of Science: Recipient Details;JOHN G. TRUMP;Professor of Electrical Engineering;Massachusetts Institute of Technology]&lt;/ref&gt;। ਉਹ ਕਾਰੋਬਾਰੀ [[ਡੋਨਲਡ ਟਰੰਪ]] ਦਾ ਚਾਚਾ ਸੀ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਅਧਾਰ|}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟਰੰਪ ਪਰਿਵਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1985]]</text>
      <sha1>1afkqdwnnkj5jdxnhornkdldp47bxyw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਿਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80209</id>
    <revision>
      <id>809338</id>
      <parentid>802568</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:51:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 2 books for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="144523" sha1="rc194n26u9tmk6ihlwjvn8it5qw8rw2" xml:space="preserve">{{ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ|cTopic=ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀਆਂ}}

[[ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਅੰਦਰ, ਰਿਲੇਟਿਵਿਸਟਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ (RQM) [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ [[ਪੋਆਇਨਕੇਅਰ ਕੋਵੇਰਿਅੰਟ]] ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਥਿਊਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ c ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਸਾਰੀਆਂ [[ਵਿਲੌਸਿਟੀ]]ਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਚਾਰਿਤ [[ਪੁੰਜ-ਯੁਕਤ ਕਣ|ਪੁੰਜ-ਯੁਕਤ ਕਣਾਂ]] ਪ੍ਰਤਿ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ [[ਪੁੰਜ-ਰਹਿਤ ਕਣ|ਪੁੰਜ-ਰਹਿਤ ਕਣਾਂ]] ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ [[ਉੱਚ-ਊਰਜਾ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]],&lt;ref&gt;{{cite book|author=D.H. Perkins|title=Introduction to High Energy Physics|publisher=Cambridge University Press|year=2000|url=http://books.google.co.uk/books?id=e63cNigcmOUC&amp;pg=PA19&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=Relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-52162-1968}}&lt;/ref&gt;, [[ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]], ਅਤੇ [[ਐਕਸਲ੍ਰੇਟਰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, p 3&quot;&gt;{{cite book| author=B. R. Martin, G.Shaw|title=Particle Physics|edition=3rd|series=Manchester Physics Series |publisher=John Wiley &amp; Sons|pages=3|isbn=978-0-470-03294-7}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ [[ਐਟੋਮਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]], [[ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]&lt;ref&gt;{{cite book|author=M.Reiher, A.Wolf|title=Relativistic Quantum Chemistry|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2009|url=http://books.google.co.uk/books?id=YwSpxCfsNsEC&amp;pg=PA1&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=Relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=3-52762-7499}}&lt;/ref&gt;, ਅਤੇ [[ਕੰਡੈੱਨਸਡ ਮੈਟਰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]&lt;ref&gt;{{cite book|author=P. Strange|title=Relativistic Quantum Mechanics: With Applications in Condensed Matter and Atomic Physics|publisher=Cambridge University Press|year=1998|url=http://books.google.co.uk/books?id=sdVrBM2w0OwC&amp;pg=PR15&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics|isbn=0521565839}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author=P. Mohn|title=Magnetism in the Solid State: An Introduction|page=6|publisher=Springer|volume=134|series=Springer Series in Solid-State Sciences Series|year=2003|url=
http://books.google.co.uk/books?id=ZgyjojQUyMcC&amp;pg=PA6&amp;dq=electromagnetic+multipoles+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=electromagnetic%20multipoles%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=3-54043-1837}}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ। [[ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] [[ਗੈਲੀਲੀਅਨ ਸਾਪੇਖਿਕਤਾ]] ਦੇ ਸੰਦ੍ਰਭ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀ ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ]] ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਿਆਦਾ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ [[ਓਪਰੇਟਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਓਪਰੇਟਰਾਂ]] ਦੁਆਰਾ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਸਥਿਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦਾ [[ਨਿਰਾਧਾਰੀਕਰਨ]] ਕਰਦਾ ਹੈ। '''ਰਿਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ''' ਉਹ [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਹੈ ਜੋ [[ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਸਮੇਤ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ [[ਜਨਰਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਸਮੇਤ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਪਹਿਲੀਆਂ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਤਸਵੀਰ]] ਅਤੇ [[ਹੇਜ਼ਨਬਰਗ ਤਸਵੀਰ]] ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੈਰਸਾਪੇਖਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੱਧ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀਆਂ ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਸਮੇਤ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਕੁੱਝ ਸੰਦ੍ਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਨਾਲ਼ੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ: [[ਐਂਟੀਮੈਟਰ]], [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਸਪਿੱਨ]], [[ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਣ|ਬੁਨਿਆਦੀ]] [[ਸਪਿੱਨ-1/2]] [[ਫਰਮੀਔਨ|ਫਰਮੀਔਨਾਂ]] ਦੀ [[ਸਪਿੱਨ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਮੋਮੈਂਟਾ]], [[ਫਾਈਨ ਸਟ੍ਰਕਚਰ]], ਅਤੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ|ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡਾਂ]] ਅੰਦਰ [[ਚਾਰਜਡ ਕਣ|ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਣਾਂ]] ਦਾ ਕੁਆਂਟਮ ਡਾਇਨਾਮਿਕਸ।&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, pp 5–6&quot;&gt;{{cite book| author=B. R. Martin, G.Shaw|title=Particle Physics|edition=3rd|series=Manchester Physics Series |publisher=John Wiley &amp; Sons|pages=5–6|isbn=978-0-470-03294-7}}&lt;/ref&gt; ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਤੀਜਾ [[ਡੀਰਾਕ ਸਮੀਕਰਨ]] ਹੈ, ਜਿਸਤੋਂ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਆਪੇ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਪਰਖਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਖੱਟਣ ਲਈ ਰਕਮਾਂ ਨੂੰ [[ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰ]] ਵਿੱਚ ਬਣਾਵਟੀ ਤੌਰ ਤੇ ਦਾਖਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਗਿਆਤ ਕਣ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਵੈ-ਅਨੁਕੂਲ ਸਾਪੇਖਿਕ ਥਿਊਰੀ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਜਿੱਥੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਪਦਾਰਥਕ ਰਚਨਾ]] ਅਤੇ [[ਵਿਨਾਸ਼]] ([[ਐਨਹੀਲੇਸ਼ਨ]]) ਵਿੱਚ।&lt;ref name=&quot;A. Messiah 1981 875&quot;&gt;{{cite book| author = A. Messiah| year = 1981| title = Quantum Mechanics|publisher=North-Holland Publishing Company|volume=2|page=875|url=http://books.google.co.uk/books?id=VR93vUk8d_8C&amp;pg=PA876&amp;dq=lorentz+group+in+relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=lorentz%20group%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false| isbn =0-7204-00457}}&lt;/ref&gt; ਹੁਣ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਤਰੱਕੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੁੱਧ ਥਿਊਰੀ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਹੋਂਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇਵੇ [[ਰਿਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ]] [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ [[ਫੀਲਡ ਕੁਆਂਟਾ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਲੇਖ ਦੇਖੋ)

ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਗਿਆਤ ਕਣ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਵੈ-ਅਨੁਕੂਲ ਸਾਪੇਖਿਕ ਥਿਊਰੀ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਂਖੇਪਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਜਿੱਥੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਪਦਾਰਥਕ ਰਚਨਾ]] ਅਤੇ [[ਵਿਨਾਸ਼]] ([[ਐਨਹੀਲੇਸ਼ਨ]]) ਵਿੱਚ।&lt;ref name=&quot;A. Messiah 1981 875&quot;/&gt; ਹੁਣ ਤੱਕ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਤਰੱਕੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੁੱਧ ਥਿਊਰੀ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਹੋਂਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇਵੇ [[ਰਿਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ]] [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ [[ਫੀਲਡ ਕੁਆਂਟਾ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਲੇਖ ਦੇਖੋ)

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ 3-ਅਯਾਮੀ [[ਵੈਕਟਰ ਕੈਲਕੁਲਸ]] ਚਿੰਨ-ਧਾਰਨਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ [[ਓਪਰੇਟਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਓਪਰੇਟਰਾਂ]] ਲਈ [[ਟੋਪੀ]]ਆਂ (ਹੈਟ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ (ਜੋ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਵੇ), ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, [[ਟੈਂਸਰ ਸੂਚਕਾਂਕ ਧਾਰਨਾ]] ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ), ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ [[ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਧਾਰਨਾ|ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਜੋੜ ਪ੍ਰੰਪਰਾ]] ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ [[SI ਇਕਾਈਆਂ]] ਇੱਥੇ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ; [[ਗਾਔਸ਼ੀਅਨ ਇਕਾਈਆਂ]] ਅਤੇ [[ਕੁਦਰਤੀ ਇਕਾਈਆਂ]] ਸਾਂਝੇ ਬਦਲਵੇਂ ਬਿਕਲਪ ਹਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਅੰਦਰ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ; ਮੋਮੈਂਟਮ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਵਾਸਤੇ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ [[ਫੋਰੀਅਰ ਟ੍ਰਾਂਸਫੌਰਮ]] ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਿਆ ਹੈ – ਦੇਖੋ [[ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਪੇਸ]]

== ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦਾ ਮੇਲ ਕਰਨਾ ==
ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਨੂੰ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਸੋਧਣਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, p 3&quot;/&gt;

[[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀ ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ|ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸਿੱਧ ਸਿਧਾਂਤ]] ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ [[ਕੁਆਂਟਮ ਸਿਸਟਮ]] ਦਾ [[ਟਾਈਮ ਐਵੋਲੀਊਸ਼ਨ]], ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਢੁਕਵਾਂ [[ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰ]] ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ, [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt;i\hbar \frac{\partial}{\partial t}\psi =\hat{H}\psi&lt;/math&gt;

ਹੱਲ, ਇੱਕ [[ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੰਬਰ|ਕੰਪਲੈਕਸ]]-ਮੁੱਲ ਵਾਲਾ [[ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ]] {{math|''ψ''('''r''', ''t'')}} ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ, ਵਕਤ {{math|''t''}} ਉੱਤੇ ਕਣ ਦੇ [[ਤਿੰਨ-ਅਯਾਮੀ ਸਪੇਸ|3-ਅਯਾਮੀ]] [[ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਵੈਕਟਰ]] {{math|'''r'''}} ਦਾ ਇੱਲ [[ਫੰਕਸ਼ਨ (ਗਣਿਤ)|ਫੰਕਸ਼ਨ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਰੇਕ ਕਣ ਦਾ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨੈਗਟਿਵ [[ਸਪਿੱਨ ਕੁਆਂਟਮ ਨੰਬਰ]] {{math|''s''}} ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੰਬਰ {{math|2''s''}} ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ [[ਫਰਮੀਔਨ|ਫਰਮੀਔਨਾਂ]] ਲਈ [[ਔਡ]] (ਟਾਂਕ ਜਾਂ ਬਿਖਮ) ਅਤੇ [[ਬੋਸੌਨ|ਬੋਸੌਨਾਂ]] ਲਈ [[ਈਵਨ]] (ਸਮ ਜਾੰ ਜਿਸਤ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ {{math|''s''}} ਦੇ {{math|2''s'' + 1}} ''z''-ਪ੍ਰੋਜੈਕਸ਼ਨ ਕੁਆਂਟਮ ਨੰਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; {{math|''σ'' {{=}} ''s'', ''s'' − 1, ..., −''s'' + 1, −''s''}}.&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;ਹੋਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਚਿੰਨ-ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ {{math|''m&lt;sub&gt;s&lt;/sub&gt;''}} ਅਤੇ {{math|''s&lt;sub&gt;z&lt;/sub&gt;''}} ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਉੱਪ-ਸਕ੍ਰਿਪਟਾਂ ਨਾਲ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਦੇਵੇਗਾ। ਸਪਿੱਨ ਮੁੱਲ ਨਾਮਕਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਉਪ-ਸਕ੍ਰਪਿਟਾਂ {{math|''σ''}} ਪ੍ਰਤਿ ਨਾ ਹੀ [[ਟੈਂਸਰ ਸੂਚਕਾਂਕ ਚਿੰਨ|ਟੈਂਸਰ ਸੂਚਕਾਂਕਾਂ]] ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ [[ਪੌਲੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ|ਪੌਲੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸਾਂ]] ਨਾਲ ਗਲਤਵਹਿਮੀ ਨਹੀਂ ਪਾਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।&lt;/ref&gt; ਇਹ ਇੱਕ ਅਤਿਰਿਕਤ ਅਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ; {{math|''ψ''('''r''', ''t'', ''σ'')}}।

ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 1920 ਵਿੱਚ [[ਵੌਲਫਗੈਂਗ ਪੌਲੀ|ਪੌਲੀ]], [[ਰਾਲਫ ਕ੍ਰੋਨਿਗ|ਕ੍ਰੋਨਿਗ]], [[ਜੌਰਜ ਓਲਹਨਬੈਕ|ਉਲਹਨਬੈਕ]] ਅਤੇ [[ਸੈਮੂਅਲ ਗੁਡਸਮਿਥ|ਗੁਡਸਮਿਥ]] ਵੱਲੋਂ ਸਪਿੱਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਇਨਸਾਨ ਸਨ। ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ, [[ਪੌਲੀ ਐਕਸਕਲੂਜ਼ਨ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ]] (1925) ਅਤੇ [[ਮਾਰਕਸ ਫੀਅਰਜ਼|ਫੀਅਰਜ਼]] ਦੀ ਹੋਰ ਸਰਵ ਸਧਾਰਨ [[ਸਪਿੱਨ-ਸਟੈਟਿਕਟਿਸ ਥਿਊਰਮ]] (1939) ਦਾ ਸਹੋਯੋਗ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਦ ਪੌਲੀ ਦੁਆਰਾ ਪੁਨਰ-ਵਿਓਂਤਬੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਐਟਮਾਂ, ਨਿਊਕਲੀਆਇ (ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪੀਰੀਔਡਿਕ ਟੇਬਲ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ [[ਰਸਾਇਣਿਕ ਤੱਤ|ਤੱਤਾਂ]] ਦੀ ਵੀ) [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਿਕ ਰਚਨਾ]] ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੁਆਰਕ ਬਣਤਰਾਂ ਅਤੇ [[ਕਲਰ ਚਾਰਜ]] (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਰੌਨਾਂ ਅਤੇ ਮੀਜ਼ੌਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ) ਤੱਕ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ [[ਉੱਪ-ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਕਣ]] ਫਿਤਰਤ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸ &lt;!--ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਹੈ --&gt; ਰੇਂਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।

[[ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਨੁਮਾਨ ਸਾਪੇਖਿਕ [[ਐਨਰਜੀ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਬੰਧ]] ਹੈ; [[ਰੈਸਟ ਮਾਸ]] {{math|''m''}}, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ [[ਇਸ਼ਾਰੀਆ ਢਾਂਚਾ|ਰੈੱਫ੍ਰੈਂਸ ਫਰੇਮ]] ਅੰਦਰ [[ਊਰਜਾ]] {{math|''E''}} ਅਤੇ ਡੌਟ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ {{math|''p'' {{=}} {{sqrt|'''p''' • '''p'''}}}} ਮਾਤਰਾ ਵਾਲੇ 3-[[ਮੋਮੈਂਟਮ]] {{math|'''p'''}} ਸਮੇਤ ਕਿਸੇ ਕਣ ਲਈ ਇਹ ਸਬੰਧ ਇਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite book|title=Dynamics and Relativity|author1=J.R. Forshaw |author2=A.G. Smith |series=Manchester Physics Series|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2009|pages=258–259|isbn=978-0-470-01460-8}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;E^2 = c^2\mathbf{p}\cdot\mathbf{p} + (mc^2)^2\,.&lt;/math&gt;
 
ਊਰਜਾ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਬੰਧ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਇੱਕ [[ਅੰਸ਼ਿਕ ਡਿੱਫ਼੍ਰੈਂਸ਼ੀਅਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਜੋ ਕਣ ਦੀ ਕੁਆਂਟਮ ਯੰਤ੍ਰਾਵਲੀ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਲਈ {{math|''ψ''}} ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਇੱਕ [[ਸਾਪੇਖਿਕ ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਰਚਣ ਲਈ, ਇਹ ਸਮੀਕਰਨਾਂ [[ਊਰਜਾ ਓਪਰੇਟਰ|ਊਰਜਾ]] ਅਤੇ [[ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ|ਮੋਮੈਂਟਮ]] [[ਓਪਰੇਟਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)#ਕ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਟਰ|ਓਪਰੇਟਰਾਂ]] ਨਾਲ ਇਕੱਠੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਇਹ ਹਨ:

:&lt;math&gt;\hat{E}=i\hbar\frac{\partial}{\partial t}\,,\quad \hat{\mathbf{p}} = -i\hbar\nabla\,,&lt;/math&gt;

=== ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਟਾਈਮ ===
[[ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਾਤਮਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਔਬਜ਼ਰਵਰ ਅਤੇ ਕਣ ਹਮੇਸਾਂ ਹੀ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਪੇਸ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਟਿੱਕ ਟਿੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਾਤਮਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ [[ਕਈ ਕਣ ਸਿਸਟਮ]] ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ {{math|''ψ''('''r'''&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, '''r'''&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, '''r'''&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, ..., ''t'', ''σ''&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, ''σ''&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ''σ''&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;...)}} ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

[[ਰਿਲੇਟਵਿਸਟਿਕ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਅੰਦਰ, [[ਕੋ-ਆਰਡੀਨੇਟ ਸਿਸਟਮ|ਸਪੈਸ਼ੀਅਲ ਕੋ-ਆਰਡੀਨੇਟ]] ਅਤੇ [[ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂਕ ਸਮਾਂ]] ਸ਼ੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ; ਕੋਈ ਦੋ ਔਬਜ਼ਰਵਰ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਪੇਖਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ, [[ਘਟਨਾ (ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ)|ਘਟਨਾ]]ਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨਾਪ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਟਾਈਮ ਕੋ-ਆਰਡੀਨੇਟ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ [[ਚਾਰ ਵੈਕਟਰ#ਫੋਰ-ਪੁਜੀਸ਼ਨ|ਚਾਰ-ਅਯਾਮੀ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਪੁਜੀਸ਼ਨ]] {{math|'''X''' {{=}} (''ct'', '''r''')}} ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਤੇ 3-ਮੋਮੈਂਟਮ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਣ ਦਾ [[ਫੋਰ ਮੋਮੈਂਟਮ]] {{math|'''P''' {{=}} (''E''/''c'', '''p''')}} ਰਚਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ [[ਰੈੱਫਰੈਂਸ ਫਰੇਮ]] ਵਿੱਚ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਚਾਰਾਧੀਨ ਮੂਲ ਫਰੇਮ ਦੇ ਸਾਪੇਖਿਕ ਘੁਮਾਉਣ ਤੇ ਜਾਂ/ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਫਰੇਮ ਵਿੱਚ ਵਧਾ ਕੇ ਨਾਪਣ ਤੇ ਇੱਕ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਟਰਾਂਸਫੋਰਮੇਸਨ]] ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ ਓਪਰੇਟਰ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਊਰਜਾ ਤੇ 3-ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਵੀ ਗੈਰ-ਇਨਵੇਰੀਅੰਟ (ਅਸਥਿਰ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲੌਰੱਟਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਧੀਨ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

[[ਮਿੰਕੋਵਸਕੀ ਸਪੇਸ]] ਅੰਦਰ, ਇੱਕ ਢੁਕਵੀਂ [[ਔਰਥੋਕ੍ਰੋਨਸ]] [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਟਰਾਂਸਫੋਰਮੇਸਨ]] {{math|('''r''', ''t'') → Λ('''r''', ''t'')}} ਅਧੀਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਕ-ਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾਵਾਂ {{math|''ψ&lt;sub&gt;σ&lt;/sub&gt;''}} ਸਥਾਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ]] ਦੀ ਕਿਸੇ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਥਿਊਰੀ|ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ]] {{math|''D''}} ਅਧੀਨ ਪਰਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:&lt;ref name=&quot;Weinberg&quot;&gt;{{cite journal|author=Weinberg, S.|journal=Phys. Rev.|volume=133|pages=B1318–B1332|year=1964|doi=10.1103/PhysRev.133.B1318|title=Feynman Rules ''for Any'' spin|issue=5B|bibcode=1964PhRv..133.1318W|url=http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg1.pdf|access-date=2017-01-20|archive-date=2020-12-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20201204053451/http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg1.pdf|dead-url=yes}}; {{cite journal|author=Weinberg, S.|journal=Phys. Rev.|volume=134|pages=B882–B896|year=1964|doi=10.1103/PhysRev.134.B882|title=Feynman Rules ''for Any'' spin. II. Massless Particles|issue=4B|bibcode=1964PhRv..134..882W|url=http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg2.pdf|access-date=2017-01-20|archive-date=2022-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309040610/http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg2.pdf|dead-url=yes}}; {{cite journal|author=Weinberg, S.|journal=Phys. Rev.|volume=181|pages=1893–1899|year=1969|doi=10.1103/PhysRev.181.1893|title=Feynman Rules ''for Any'' spin. III|issue=5|bibcode=1969PhRv..181.1893W|url=http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg3.pdf|access-date=2017-01-20|archive-date=2022-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20220325020742/http://theory.fi.infn.it/becattini/files/weinberg3.pdf|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{cite arXiv
 | author = K. Masakatsu
 | year = 2012
 | title = Superradiance Problem of Bosons and Fermions for Rotating Black Holes in Bargmann–Wigner Formulation
 | arxiv = 1208.0644
}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\psi_\sigma(\mathbf{r}, t) \rightarrow D(\Lambda) \psi_\sigma(\Lambda^{-1}(\mathbf{r}, t)) &lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ {{math|''D''(Λ)}} ਇੱਕ ਸੀਮਤ-ਅਯਾਮੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ {{math|(2''s'' + 1)×(2''s'' + 1)}} [[ਸਕੁਏਅਰ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] ਹੈ। ਫੇਰ ਤੋਂ, {{math|''ψ''}} ਨੂੰ {{math|''σ''}} ਦੇ {{math|(2''s'' + 1)}} ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਮੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ [[ਕਾਲਮ ਵੈਕਟਰ]] ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। {{math|''s''}} ਅਤੇ {{math|''σ''}} ਕੁਆਂਟਮ ਨੰਬਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਾਮ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਨਿਰੰਤਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅਨਿਰੰਤਰ, ਜੋ ਕੁਆਂਟਮ ਨੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਬਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। {{math|''σ''}} ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਵਾਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। 
{{ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ|ਜਨਰੇਟਰ (ਗਣਿਤ)|ਗਰੁੱਪ ਥਿਊਰੀ|ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਥਿਊਰੀ|ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ ਸਮਰੂਪਤਾਵਾਂ}}

=== ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਅਤੇ ਸਾਪੇਖਿਕ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ===
{{main article|ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰ}}
ਕਿਸੇ [[ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]] ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਕਣ ਵਾਸਤੇ [[ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਮਕੈਨਿਕਸ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ]], [[ਕਾਇਨੈਟਿਕ ਐਨਰਜੀ]] {{math|'''p'''·'''p'''/2''m''}} ਅਤੇ [[ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਐਨਰਜੀ]] {{math|''V''('''r''', ''t'')}} ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਤਸਵੀਰ]] ਅੰਦਰ ਇਹ ਕੁਆਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
:&lt;math&gt;\hat{H} = \frac{\hat{\mathbf{p}}\cdot\hat{\mathbf{p}}}{2m} + V(\mathbf{r},t) &lt;/math&gt;

ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀ ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਭਰਨ ਨਾਲ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: ਜੋ ਵਿਧੀ ਇੱਕ ਸਰਲ ਸਮੀਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਬਦਲ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ ਇਹ ਇੰਨੀ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ: ਐਨਰਜੀ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਐਨਰਜੀ ਅੰਦਰ ਦੋਘਾਤੀ ([[ਕੁਆਡ੍ਰੈਟਿਕ]]) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਸੈਟਿੰਗ:
:&lt;math&gt;\hat{H} = \hat{E} = \sqrt{c^2 \hat{\mathbf{p}}\cdot\hat{\mathbf{p}} + (mc^2)^2} \quad \Rightarrow \quad i\hbar\frac{\partial}{\partial t}\psi = \sqrt{c^2 \hat{\mathbf{p}}\cdot \hat{\mathbf{p}} + (mc^2)^2} \, \psi&lt;/math&gt;
ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਦਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਓਪਰੇਟਰਾਂ ਦਾ ਵਰਗਮੂਲ ਉਵੇਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਸਨੂੰ ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ [[ਪਾਵਰ ਸੀਰੀਜ਼]] ਅੰਦਰ ਫੈਲਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਰਕਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਵਰ ਤੱਕ ਵਧਾਉਣ ਤੇ, ਇਹ {{math|''ψ''}} ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਰ ਸੀਰੀਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸਪੇਸਟਾਈਮ [[ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ (ਗਣਿਤ)|ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ]] ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਅਸਮਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਸਪੇਸ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ ਅਨੰਤ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮਾਂ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ ਸਿਰਫ ਪਹਿਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਤੋਂ, ਐਨਰਜੀ ਓਪਰੇਟਰ ਦੀ ਗੈਰ-ਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਰਗਮੂਲ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮੱਸਿਆ, ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ [[ਕੁਆਂਟਮ ਗੈਰ-ਸਥਾਨਿਕਤਾ|ਗੈਰਸਥਾਨਿਕ]] ਹੋਣਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ [[ਕਾਰਣਾਤਮਿਕਤਾ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਕਾਰਣਾਤਮਿਕਤਾ]] (ਕੈਜ਼ੂਅਲਟੀ) ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਵੀ ਸ਼ਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਣ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ {{math|'''r'''&lt;sub&gt;0&lt;/sub&gt;}} ਉੱਤੇ ਸਥਾਨਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ {{math|''ψ''('''r'''&lt;sub&gt;0&lt;/sub&gt;, ''t'' {{=}} 0)}} ਸੀਮਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਜਗਹ ਜ਼ੀਰੋ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਬਾਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਹਰੇਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਡੀਲੋਕਲਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਸਥਾਂਤਰਨ) {{math|''ψ''('''r''', ''t'') ≠ 0}} ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ {{math|{{!}}'''r'''{{!}} &gt; ''ct''}} ਲਈ ਵੀ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕਣ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰੰਗ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਇਲਾਜ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਰੋਕਥਾਮ {{math|''ψ''({{math|{{!}}'''r'''{{!}} &gt; ''ct''}}, ''t'') {{=}} 0}}.&lt;ref name=&quot;Parker 1994&quot;&gt;{{cite book|pages=1193–1194| author=C.B. Parker| title=McGraw Hill Encyclopaedia of Physics| publisher=McGraw Hill|edition=2nd| year=1994| isbn=0-07-051400-3}}&lt;/ref&gt; ਲਗਾ ਕੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਸਪਿੱਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਥਿਊਰੀ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਪਿੱਨ-ਯੁਕਤ ਕਣ {{math|''μ&lt;sub&gt;B&lt;/sub&gt;''}} ਦੀਆਂ ਯੂਨਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਸਬੰਧਤ ਸਪਿੱਨ ਚੁੰਬਕੀ ਮੋਮੈਂਟ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਬੋਹਰ ਮੈਗਨੇਟੌਨ]] ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Physics of Atoms, Molecules, Solids, Nuclei and Particles|url=https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb|edition=2nd|page=[https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb/page/274 274]|author1=R. Resnick |author2=R. Eisberg |publisher=John Wiley &amp; Sons|year=1985|isbn=978-0-471-87373-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author1=L.D. Landau |author2=E.M. Lifshitz |title=Quantum Mechanics Non-Relativistic Theory|volume=3|page=455|publisher=Elsevier|year=1981|url=https://books.google.com/books?id=SvdoN3k8EysC&amp;pg=PA455&amp;dq=magnetic+moments+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20moments%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-08-050348-9}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\hat{\boldsymbol{\mu}}_S = - \frac{g\mu_B}{\hbar}\hat{\mathbf{S}}\,,\quad \left|\boldsymbol{\mu}_S\right| = - g\mu_B \sigma\,,&lt;/math&gt;

=== ਸੁਤੰਤਰ ਕਣਾਂ ਲਈ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਅਤੇ ਡੀਰਾਕ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ===
ਐਨਰਜੀ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਐਨਰਜੀ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਮੁੱਲ ਭਰਨਾ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ [[ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਦੱਸਦਾ ਲਗਦਾ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite news|author=A. Wachter|page=5|title=Relativistic quantum mechanics
 |publisher=Springer|year=2011|url=https://books.google.com/books?id=NjZogv2yFzAC&amp;pg=PA367&amp;dq=electromagnetic+multipoles+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=electromagnetic%20multipoles%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=90-481-3645-8}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\hat{E}^2 \psi = c^2\hat{\mathbf{p}}\cdot\hat{\mathbf{p}}\psi + (mc^2)^2\psi \,,&lt;/math&gt;
ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਸੀ, ਇਹ 1925 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਉਸਨੇ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਖੋਜੀ ਸੀ, ਅਤੇ 1927 ਵਿੱਚ ਕਲੇਇਨ ਜੌਰਡਨ ਨੇ ਵੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਕੋਵੇਰੀਅੰਸ|ਸਪੇਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਿਰ]] ਹੈ, ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਕੁੱਝ ਕਾਰਣਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਜਿੰਨੀ ਕਾਫੀ ਬੁਨਿਆਦ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨੈਗਟਿਵ-ਐਨਰਜੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹੱਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ,&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, p 3&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Mechanics|url=https://archive.org/details/quantummechanics0000aber|author=E. Abers|publisher=Addison Wesley|year=2004|page=[https://archive.org/details/quantummechanics0000aber/page/n434 415]|isbn=978-0-13-146100-0}}&lt;/ref&gt; ਦੂਜਾ ਕਾਰਣ ਡੈਂਸਟੀ (ਅੱਗੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ) ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਜਿਵੇਂ ਹੈ ਉਸਤਰਾਂ ਸਿਰਫ ਸਪਿੱਨਹੀਣ ਕਣਾਂ ਤੇ ਹੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:&lt;ref name=&quot;Penrose 2005, p 620–621&quot;&gt;{{cite book |author=R. Penrose| title=[[The Road to Reality]]| publisher= Vintage Books|pages=620–621| year=2005 | isbn=978-0-09-944068-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Physics of Atoms and Molecules|author=Bransden, BH|author2=Joachain, CJ |year=1983|publisher=Prentice Hall|edition=1st|page=634|isbn=0-582-44401-2}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;
\left(\hat{E} - c\boldsymbol{\alpha}\cdot\hat{\mathbf{p}} - \beta mc^2 \right)\left(\hat{E} + c\boldsymbol{\alpha}\cdot\hat{\mathbf{p}} + \beta mc^2 \right)\psi=0 \,,
&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ {{math|'''α''' {{=}} (''α''&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, ''α''&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ''α''&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)}} ਅਤੇ {{math|''β''}} ਸਿਰਫ ਨੰਬਰ ਜਾਂ ਵੈਕਟਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ 4 × 4 [[ਹਰਮਿਸ਼ੀਅਨ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] ਹਨ ਜੋ {{math|''i'' ≠ ''j''}} ਵਾਸਤੇ [[ਐਂਟੀਕਮਿਊਟ]] ਹੋਣੇ ਮੰਗਦੇ ਹਨ:

:&lt;math&gt;\alpha_i \beta = - \beta \alpha_i, \quad \alpha_i\alpha_j = - \alpha_j\alpha_i \,,&lt;/math&gt;

ਅਤੇ [[ਆਇਡੈਂਟਿਟੀ ਮੈਟ੍ਰਕਿਸ]] ਪ੍ਰਤਿ ਵਰਗ ਹੋਣਾ ਮੰਗਦੇ ਹਨ:

:&lt;math&gt; \alpha_i^2 = \beta^2 = I \,, &lt;/math&gt;

ਤਾਂ ਜੋ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਜਦੋਂਕਿ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਵਾਲੇ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ ਵਾਲੀਆੰ ਰਕਮਾਂ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਸ਼ੁੱਧ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚ ਜਾਣ। ਪਹਿਲੀ ਵਿਵਸਥਾ:
:&lt;math&gt;\left(\hat{E} - c\boldsymbol{\alpha}\cdot\hat{\mathbf{p}} - \beta mc^2 \right)\psi=0 \quad \Leftrightarrow \quad \hat{H} = c\boldsymbol{\alpha}\cdot\hat{\mathbf{p}} + \beta mc^2&lt;/math&gt;
[[ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਹੈ। ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸੇ [[ਨੈਗਟਿਵ ਪੁੰਜ]] ਵਾਲੇ ਕਣ ਲਈ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Penrose 2005, p 620–621&quot;/&gt; ਹਰੇਕ ਹਿੱਸਾ (ਫੈਕਟਰ) ਸਾਪੇਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨਵੇਰੀਅੰਟ (ਸਥਿਰ) ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਣ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਉੱਪ ਵਾਲੀ ਕਿਸਮ ਅੰਦਰ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਇਸ ਤਰਾਂ ਲਓ, ਜਿਵੇਂ ਡੀਰਾਕ ਨੇ 1928 ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸੀ, ਫੇਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਓਪਰੇਟਰਾਂ {{math|''E'' + ''c'''''α''' · '''p''' + ''βmc''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;}} ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਣਾ ਕਰ ਦੇਵੋ, ਅਤੇ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ {{math|'''α'''}} ਅਤੇ {{math|''β''}} ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਬੇਗਹਿਚਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਣੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। {{math|''ψ''}} ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਸੁਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਸਕੇਲਰ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਚਾਰ-ਕੰਪੋਨੈਂਟਾਂ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ (ਚੀਜ਼) ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਅਜੇ ਵੀ ਨੈਗਟਿਵ ਐਨਰਜੀ ਵਾਲੇ ਹੱਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, pp 5–6&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author=W.T. Grandy|title=Relativistic quantum mechanics of leptons and fields|volume=|page=54|publisher=Springer|year=1991|url=https://books.google.com/books?id=BPCFI4yFMbcC&amp;pg=PA67&amp;dq=magnetic+moments+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20moments%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-7923-1049-7}}&lt;/ref&gt; ਇਸਲਈ ਡੀਰਾਕ ਨੇ ਸਵੈ-ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨੈਗਟਿਵ ਐਨਰਜੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਘੇਰੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ [[ਪੌਲੀ ਸਿਧਾਂਤ]] ਮੁਤਾਬਿਕ, [[ਐਟਮ]]ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਤੋਂ ਨੈਗਟਿਵ ਐਨਰਜੀ ਲੈਵਲਾਂ ਤੱਕ ਦੀਆਂ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਿਕ ਤਬਦੀਲੀ]]ਆਂ ਮਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਆਦਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ [[ਡੀਰਾਕ ਸਾਗਰ]] ਦੇਖੋ।

ਜਿੱਥੇ {{math|''g''}}, ਕਣ ਵਾਸਤੇ (ਸਪਿੱਨ) [[g-ਫੈਕਟਰ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|g-ਹਿੱਸਾ]] (ਫੈਕਟਰ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ {{math|'''S'''}}, [[ਸਪਿੱਨ ਓਪਰੇਟਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]] {{math|'''B'''}} ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਕਣ ਵਾਸਤੇ, ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਰਕਮ&lt;ref name=&quot;Schuam p 181&quot;&gt;{{cite book|author1=Y. Peleg |author2=R. Pnini |author3=E. Zaarur |author4=E. Hecht | year = 2010|edition=2nd| title = Quantum Mechanics|series=Shaum's outlines|publisher=McGraw–Hill|page=181|volume=| isbn = 978-0-07-162358-2}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\hat{H}_B = - \mathbf{B} \cdot \hat{\boldsymbol{\mu}}_S &lt;/math&gt;
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ, ਇੱਕ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਐਨਰਜੀ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਬੰਧ ਤੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨ ਨੂੰ ਖੁਦ-ਬ-ਖੁਦ (ਐਟੋਮੈਟਿਕਲੀ) ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Mechanics|url=https://archive.org/details/quantummechanics0000aber|author=E. Abers|publisher=Addison Wesley|year=2004|page=[https://archive.org/details/quantummechanics0000aber/page/n444 425]|isbn=978-0-13-146100-0}}&lt;/ref&gt;
ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ; [[ਰੈਸਟ ਮਾਸ]] ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫੀਲਡਾਂ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਵਾਲੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਐਨਰਜੀ ਰਕਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਾਇਨੈਟਿਕ ਐਨਰਜੀ ਰਕਮ ਵਰਗੀਆਂ ਮੋਮੈਂਟਮ ਰਕਮਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਰਕ ਇਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ [[ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ (ਗਣਿਤ)|ਮੈਟ੍ਰਿਕਸਾਂ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨ ਓਪਰੇਟਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨ ਇੰਡੈਕਸ {{math|''σ''}} ਉੱਤੇ [[ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਗੁਣਨਫਲ]] ਚਲਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ:

:&lt;math&gt;\hat{H} = \hat{H}(\mathbf{r}, t, \hat{\mathbf{p}}, \hat{\mathbf{S}})&lt;/math&gt;
ਸਪੇਸ, ਸਮੇਂ, ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ ਓਪਰੇਟਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

== ਘਣਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਟ ==
ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, [[ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ]] {{math|''ψ''}} ਦਾ ਸਕੁਏਅਰ-ਮੌਡੂਲਸ, [[ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਡੈਂਸਟੀ ਫੰਕਸ਼ਨ]] {{math|''ρ'' {{=}} {{!}}''ψ''{{!}}&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;}} ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੱਗਪਗ 1927 ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ [[ਕੌਪਨਹਾਗਨ ਵਿਆਖਿਆ]] ਹੈ। ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਜਿੱਥੇ {{math|''ψ''('''r''', ''t'')}} ਇੱਕ [[ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਵਿਆਖਿਆ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਅੰਦਰਲੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਡੈਂਸਟੀ {{math|''ρ''}} ਜਾਂ [[ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਕਰੰਟ]] {{math|'''j'''}} (ਜਿਸਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ “ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਕਰੰਟ ਡੈਂਸਟੀ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਫੰਕਸ਼ਨ]] ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਪਰ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Mechanics|url=https://archive.org/details/quantummechanics0000aber|author=E. Abers|publisher=Addison Wesley|year=2004|page=[https://archive.org/details/quantummechanics0000aber/page/n442 423]|isbn=978-0-13-146100-0}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\rho=\psi^\dagger \psi, \quad \mathbf{j} = \psi^\dagger \gamma^0 \boldsymbol{\gamma} \psi \quad \rightleftharpoons \quad J^\mu = \psi^\dagger \gamma^0 \gamma^\mu \psi &lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ ਡੈਗਰ ਵਾਲਾ ਚਿੰਨ੍ਹ [[ਹਰਮਿਸ਼ੀਅਨ ਅਡਜੋਆਇੰਟ]] (ਵਿਦਵਾਨ ਅਕਸਰ [[ਡੀਰਾਕ ਅਡਜੋਆਇੰਟ]] ਵਾਸਤੇ {{math|{{overline|''ψ''}} {{=}} ''ψ''&lt;sup&gt;†&lt;/sup&gt;''γ''&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt;}} ਲਿਖਦੇ ਹਨ) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ {{math|''J&lt;sup&gt;μ&lt;/sup&gt;''}}, [[ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਕਰੰਟ#ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) 4-ਕਰੰਟ|ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਚਾਰ-ਕਰੰਟ]] ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ [[ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ:&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Field Theory|url=https://archive.org/details/quantumfieldtheo0000mcma|series=Demystified|author=D. McMahon|publisher=McGraw Hill|page=[https://archive.org/details/quantumfieldtheo0000mcma/page/114 114]|year=2008|isbn=978-0-07-154382-8}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\rho = \frac{i\hbar}{2mc^2}\left(\psi^{*}\frac{\partial \psi}{\partial t} - \psi \frac{\partial \psi^*}{\partial t}\right)\,,\quad \mathbf{j} = -\frac{i\hbar}{2m}\left(\psi^* \nabla \psi - \psi \nabla \psi^*\right) \quad \rightleftharpoons \quad J^\mu = \frac{i\hbar}{2m}(\psi^*\partial^\mu\psi - \psi\partial^\mu\psi^*) &lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ {{math|∂&lt;sup&gt;''μ''&lt;/sup&gt;}}, [[ਚਾਰ-ਗ੍ਰੇਡੀਅੰਟ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ {{math|''ψ''}} ਅਤੇ {{math|∂''ψ''/∂''t''}}, ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕੀਮਤਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਚੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਡੈਂਸਟੀ ਨੇਗਟਿਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇਸਦੀ ਜਗਹ, ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਡੈਂਸਟੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਕਰੰਟ ਨੂੰ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]] ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਨ ਤੇ [[ਚਾਰਜ ਡੈਂਸਟੀ]] ਅਤੇ [[ਕਰੰਟ ਡੈਂਸਟੀ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ, ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ {{math|''ψ''}} ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਨਹੀੰ ਰਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਕੋਈ ਫੀਲਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਅਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Parker 1994&quot;/&gt; ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ ਦੀ ਡੈਂਸਟੀ ਅਤੇ ਕਰੰਟ ਹਮੇਸਾਂ ਹੀ ਇੱਕ [[ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਸਮੀਕਰਨ]] ([[ਕੰਟੀਨਿਊਟੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ:
 
:&lt;math&gt;\frac{\partial \rho}{\partial t} + \nabla\cdot\mathbf{J} = 0 \quad \rightleftharpoons \quad \partial_\mu J^\mu = 0 \,, &lt;/math&gt;
ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਚਾੇਰਜ ਇੱਕ [[ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਾਤਰਾ]] (ਕੰਜ਼੍ਰਵਡ ਕੁਆਂਟਿਟੀ) ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਡੈਂਸਟੀ ਅਤੇ ਕਰੰਟ ਵੀ ਇੱਕ ਨਿਰੰਰਤ੍ਰਤਾ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੇ ਖਰੇ ਉਤਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਿਟੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਵੀ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਅੰਦਰ ਸਿਰਫ ਇਹੀ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

== ਸਪਿੱਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦੇ ਕਣ ==
ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਸਰਵ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਕਠਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। [[ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੇਲ]] ([[ਮਿਨੀਮਲ ਕਪਲਿੰਗ]]) ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਲ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਅੰਦਰ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ]] {{math|''q''}} ਚਾਰਜ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਕਣ ਵਾਸਤੇ, ਜੋ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ {{math|'''B''' {{=}} &amp;nabla; &amp;times; '''A'''}}, ਅਤੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਸਕੇਲਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]] {{math|''ϕ''('''r''', ''t'')}} ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਵੈਕਟਰ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]] {{math|'''A'''('''r''', ''t'')}} ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Physics of Atoms and Molecules|author=Bransden, BH|author2=Joachain, CJ |year=1983|publisher=Prentice Hall|edition=1st|pages=632–635|isbn=0-582-44401-2}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\hat{E} \rightarrow \hat{E} - q\phi \,, \quad \hat{\mathbf{p}}\rightarrow \hat{\mathbf{p}} - q \mathbf{A} \quad \rightleftharpoons \quad \hat{P}_\mu \rightarrow \hat{P}_\mu -q A_\mu&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ {{math|''P&lt;sub&gt;μ&lt;/sub&gt;''}} ਇੱਕ [[ਚਾਰ-ਮੋਮੈਂਟਮ]] ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਸਬੰਧਤ [[4-ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ]], ਅਤੇ {{math|''A&lt;sub&gt;μ&lt;/sub&gt;''}} [[ਫੋਰ-ਪੁਟੇਂਸ਼ਲ]] ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੇ, ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸੀਮਾ, ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵੱਲ ਇਾਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:

:&lt;math&gt;E - e\phi \approx mc^2\,,\quad \mathbf{p} \approx m \mathbf{v}\,,&lt;/math&gt;
ਯਾਨਿ ਕਿ, ਕਣ ਦੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਲੱਗਪਗ ਛੋਟੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਪੁਟੈਂਸਲਾਂ ਵਾਸਤੇ ਰੈਸਟ ਐਨਰਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਲੱਗਪਗ ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਕੈਨਿਕਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸਪਿੱਨ-0 ===
ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ, ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੇਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ;
 
:&lt;math&gt;{(\hat{E} - q\phi)}^2 \psi = c^2{(\hat{\mathbf{p}} - q \mathbf{A})}^2\psi + (mc^2)^2\psi \quad \rightleftharpoons \quad \left[{(\hat{P}_\mu - q A_\mu)}{(\hat{P}^\mu - q A^\mu)} - {(mc)}^2 \right] \psi = 0.&lt;/math&gt;

ਜਿਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰਕ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮੀਕਰਨ ਮਮੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੱਕ ਘਟ ਕੇ ਸੰਖੇਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਗੈਰ-ਸਿਫਰ ਚਾਰਜ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਕੇਲਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਘਟਾਈ-ਨਾ-ਜਾ-ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ-ਅਯਾਮੀ ਸਕੇਲਰ [[ਲੌਰੱਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਥਿਊਰੀ|{{math|(0,0)}}]] ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸਦੇ ਹੱਲ {{math|(0,0)}} ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਧੇ ਜੋੜ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਣਗੇ। ਜਿਹੜੇ ਹੱਲ ਘਟਾਈ-ਨਾ-ਜਾ-ਸਕਣ-ਯੋਗ {{math|(0,0)}} ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਉਹ ਦੋ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਰੱਖਣਗੇ। ਅਜਿਹੇ ਹੱਲ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਗੈਰ-ਸਿਫਰ ਸਪਿੱਬਨ ਵਾਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਪਿੱਨ-ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੋਕਥਾਮ ਲਗਾਉਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਦੇਖੋ ਥੱਲੇ, ਸਪਿੱਨ ½ ਵਾਸਤੇ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਿਸਟਮ ਸਿਰਫ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਸਪਿੱਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਵਿਆਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਨੂੰ [[ਮੈਕਸਵੈੱਲ ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਨਾਂ]] ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਦਾ ਹੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕੁਏਸ਼ਨ, ਜਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੁੰਜਯੁਕਤ ਸਪਿੱਨਹੀਣ ਕਣ, ਜਿਵੇਂ [[π-ਮੀਜ਼ੌਨ]], ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ [[ਤਾਕਤਵਰ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]] ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਵੀ, ਇਹ, ਹੋਰ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ [[ਸਪਿੱਨ]]ਹੀਣ [[ਬੋਸੌਨ|ਬੋਸੌਨਾਂ]] ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

[[ਕਲੇਇਨ ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਦਰ ਸਪਿੱਨਹੀਣ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ [[ਬੋਸੌਨ|ਬੋਸੌਨਾਂ]] ਤੇ ਲਾਗੂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Martin, Shaw, p 3&quot;/&gt; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਕਿਸੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਸਪਿੱਨਹੀਣ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੱਕ ਘਟ ਕੇ ਸੰਖੇਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:&lt;ref name=&quot;Schuam p 181&quot;/&gt;

:&lt;math&gt;\left (i\hbar \frac{\partial}{\partial t}- q\phi\right) \psi = \frac{1}{2m}{(\hat{\mathbf{p}} - q \mathbf{A})}^2 \psi \quad \Leftrightarrow \quad \hat{H} = \frac{1}{2m}{(\hat{\mathbf{p}} - q \mathbf{A})}^2 + q\phi.&lt;/math&gt;

=== ਸਪਿੱਨ-½ ===
{{main article|ਸਪਿੱਨ-1/2}}
ਗੈਰ ਸਾਪੇਖਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, ਕਿਸੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਕ ਫੀਲਡ]] ਅੰਦਰ ਕਣਾਂ ਲਈ 1927 ਵਿੱਚ [[ਵੌਲਫਗੈਂਗ ਪੌਲੀ|ਪੌਲੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਪੌਲੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਵਿੱਚ ਸਪਿੱਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ [[ਫੀਨੋਮੀਨੌਲੌਜੀਕਲ ਮਾਡਲ|ਫੀਨੋਮੀਨੌਲੌਜੀਕਲ]] (ਵਰਤਾਰਿਕ) ਤੌਰ ਤੇ 2 &amp;times; 2 [[ਪੌਲੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]]ਾਂ, ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਅਰਥਾਂ): 
:&lt;math&gt;\left(i \hbar \frac{\partial}{\partial t} - q \phi \right) \psi = \left[ \frac{1}{2m}{(\boldsymbol{\sigma}\cdot(\mathbf{p} - q \mathbf{A}))}^2 \right] \psi \quad \Leftrightarrow \quad \hat{H} = \frac{1}{2m}{(\boldsymbol{\sigma}\cdot(\mathbf{p} - q \mathbf{A}))}^2 + q \phi &lt;/math&gt;
ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ {{math|''&amp;psi;''}} ਸਿਰਫ ਕੋਈ ਸਕੇਲਰ ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਦੋ-ਕੰਪੋਨੈਂਟਾਂ ਵਾਲੀ [[ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 
:&lt;math&gt;\psi=\begin{pmatrix}\psi_{\uparrow} \\ \psi_{\downarrow} \end{pmatrix}&lt;/math&gt;
ਜਿੱਥੇ ਸਬਸਕ੍ਰਿਪਟਾਂ ↑ ਅਤੇ ↓ ਸਪਿੱਨ ਅੱਪ ({{math|''σ'' {{=}} +1/2}}) ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ-ਡਾਊਨ ({{math|''σ'' {{=}} −1/2}}) ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;ਇਹ ਸਪਿੱਨੌਰ ਚਿੰਨ-ਧਾਰਨਾ ਕੋਈ ਮਿਆਰੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ; ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਮਤੌਰ ਤੇ &lt;math&gt;\psi=\begin{pmatrix} u^1 \\ u^2 \end{pmatrix}&lt;/math&gt; ਜਾਂ &lt;math&gt;\psi=\begin{pmatrix} \chi \\ \eta \end{pmatrix}&lt;/math&gt; ਆਦਿ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਪਿੱਨ-½ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਪਛਾਣ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਬਣਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;/ref&gt;

ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਮਿਨੀਮਲ ਕਪਲਿੰਗ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ;

:&lt;math&gt;\left(i \hbar \frac{\partial}{\partial t} -q\phi \right)\psi = \gamma^0 \left[ c\boldsymbol{\gamma}\cdot{(\hat{\mathbf{p}} - q\mathbf{A})} - mc^2 \right] \psi \quad \rightleftharpoons \quad \left[\gamma^\mu (\hat{P}_\mu - q A_\mu) - mc^2 \right]\psi = 0&lt;/math&gt;
ਅਤੇ ਇਹ ਸਪਿੱਨ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਸੀ, ਜੋ 4 &amp;times; 4 [[ਗਾਮਾ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸਾਂ]] {{math|''γ''&lt;sup&gt;0&lt;/sup&gt; {{=}} ''β'', '''γ''' {{=}} (''γ''&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, ''γ''&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ''γ''&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;) {{=}} ''β'''''α''' {{=}} (''βα''&lt;sub&gt;1&lt;/sub&gt;, ''βα''&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, ''βα''&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;)}} ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੈ।

ਇੱਕ 4 × 4 [[ਆਇਡੈਂਟਿਟੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਐਨਰਜੀ ਓਪਰੇਟਰ (ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਐਨਰਜੀ ਰਕਮ ਸਮੇਤ) ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਰਲਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੰਪ੍ਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, 1 ਨੰਬਰ ਵਾਂਗ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ)। ਇੱਥੇ {{math|''&amp;psi;''}} ਇੱਕ ਚਾਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲੀ ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਦੋ-ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਪਿੱਨੌਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:&lt;ref group=&quot;note&quot;&gt;ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਤੋਂ ਇਹ ਚਿੰਨ-ਧਾਰਨਾ ਕੋਈ ਮਿਆਰੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਜਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਲਿਟ੍ਰੇਚਰ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ
:&lt;math&gt;\psi=\begin{pmatrix}u \\ v \end{pmatrix} = \begin{pmatrix} u^1 \\ u^2 \\ v^1 \\ v^2 \end{pmatrix} &lt;/math&gt; etc.,
ਪਰ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਐਨਰਜੀ, ਹੈਲੀਸਿਟੀ, ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\psi=\begin{pmatrix}\psi_{+} \\ \psi_{-} \end{pmatrix} = \begin{pmatrix}\psi_{+\uparrow} \\ \psi_{+\downarrow} \\ \psi_{-\uparrow} \\ \psi_{-\downarrow} \end{pmatrix} &lt;/math&gt;

2-ਸਪਿੱਨੌਰ {{math|''ψ''&lt;sub&gt;+&lt;/sub&gt;}} ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਕਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 4-ਮੋਮੈਂਟਮ {{math|(''E'', '''p''')}} ਅਤੇ ਚਾਰਜ {{math|''q''}} ਅਤੇ ਦੋ ਸਪਿੱਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ {{math|''σ'' {{=}} ±1/2}}) ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਹੋਰ 2-ਸਪਿੱਨੌਰ {{math|''ψ''&lt;sub&gt;−&lt;/sub&gt;}} ਇੱਕ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਉਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਨੈਗਟਿਵ 4-ਮੋਮੈਂਟਮ {{math|−(''E'', '''p''')}} ਅਤੇ ''ਨੈਗਟਿਵ'' ਚਾਰਜ {{math|−''q''}} ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਯਾਨਿ ਕਿ, ਨੈਗਟਿਵ ਐਨਰਜੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ, [[T-ਸਮਿੱਟਰੀ|ਸਮਾਂ-ਪਲਟਿਆ]] ਮੋਮੈਂਟਮ, ਅਤੇ [[C-ਸਮਿੱਟਰੀ|ਨਕਾਰਿਆ ਚਾਰਜ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਣ ([[ਪਾਰਟੀਕਲ]]) ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਬੰਧਤ [[ਐਂਟੀ-ਪਾਰਟੀਕਲ]] ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਪਿੱਨੌਰਾੰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਵਾਸਤੇ ਦੇਖੋ [[ਡੀਰਾਕ ਸਪਿੱਨੌਰ]] ਅਤੇ [[ਬਾਇਸਪਿੱਨੌਰ]]।

ਗੈਰ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਨੌਨ-ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਡਿਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਪੌਲੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੱਕ ਘਟ ਕੇ ਸੰਖੇਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਕਾਰਣ ਜਾਣਨ ਲਈ ਦੇਖੋ [[ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ#ਪੌਲੀ ਥਿਊਰੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ|ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]])। ਢੁਕਵੇਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਸਟੈਟਿਕ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਤੇ {{math|'''A''' {{=}} '''0'''}} ਅਤੇ {{math|''ϕ''}} ਸੈੱਟ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਇਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਐਟਮ ਜਾਂ ਆਇਨ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਾਧੂ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਰਕਮਾਂ [[ਸਪਿੱਨ-ਔਰਬਿਟ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]], ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ [[ਜਾਇਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਅਨੁਪਾਤ]], ਅਤੇ [[ਡਾਰਵਿਨ ਰਕਮ]] ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਧਾਰਨ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਰਕਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਪਰਚ੍ਰਬੇਸ਼ਨ ਥਿਊਰੀ]] ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਊੇਰਜਾਵਾਂ [[ਫਾਈਨ ਸਟ੍ਰਕਚਰ]] &lt;!--ਪੰਜਾਬੀ ਐਡੀਟਰ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਫਾਈਨ ਸਟ੍ਰਕਚਰ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਵਧੀਆ ਬਣਤਰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਾ ਕਰਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਸਹੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ--&gt; ਵਾਸਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਤੌਰ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਪੁੰਜਹੀਣ ਕਣਾਂ ਵਾਸਤੇ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਘਟ ਕੇ ਇਹ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

:&lt;math&gt; \left(\frac{\hat{E}}{c} + \boldsymbol{\sigma}\cdot \hat{\mathbf{p}} \right) \psi_{+} = 0 \,,\quad \left(\frac{\hat{E}}{c} - \boldsymbol{\sigma}\cdot \hat{\mathbf{p}} \right) \psi_{-} = 0 \quad \rightleftharpoons \quad \sigma^\mu \hat{P}_\mu \psi_{+} = 0\,,\quad \sigma_\mu \hat{P}^\mu \psi_{-} = 0\,,&lt;/math&gt;

ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰਕਮ [[ਵੇਇਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਹੈ, ਜੋ ਪੁੰਜਹੀਣ [[ਨਿਊਟ੍ਰੀਨੋ]]ਆਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣਯੋਗ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਯੋਗ ਸਰਲਤਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;C.B. 1994&quot;&gt;{{cite book|author=C.B. Parker|year=1994|title=McGraw Hill Encyclopaedia of Physics|edition=2nd|publisher=McGraw Hill|page=1194|isbn=0-07-051400-3}}.&lt;/ref&gt; ਇਸ ਵਕਤ ਇੱਥੇ ਇੱਕ 2 × 2 [[ਆਇਡੈਂਟਿਟੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]] ਐਨਰਜੀ ਓਪਰੇਟਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁਣਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੰਪਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਇਸਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਪੌਲੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ {{math|''σ''&lt;sub&gt;0&lt;/sub&gt;}} ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਣਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਨਰਜੀ ਓਪਰੇਟਰ ਨਾੋਲ ਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਤਿੰਨ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ([[ਸਪੈਸ਼ੀਅਲ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ]]) ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪੌਲੀ ਅਤੇ ਗਾਮਾ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਇੱਥੇ ਸਿਧਾੰਤਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੁੱਧ ਗਣਿਤ]] ਦੇ ਵਿੱਚ। ਇਹ [[ਕੁਆਟ੍ਰਨੀਔਨ]]ਾਂ ਅਤੇ [[SO(2)]] ਅਤੇ [[SO(3)]] [[ਲਾਈ ਗਰੁੱਪ]]ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ [[ਕਮਿਊਟੇਟਰ]] [&amp;nbsp;,&amp;nbsp;] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਟੇਟਰ#ਐਂਟੀਕਮਿਊਟੇਟਰ|ਐਂਟੀਕਮਿਊਟੇਟਰr]] [&amp;nbsp;,&amp;nbsp;]&lt;sub&gt;+&lt;/sub&gt; ਸਬੰਧਾੰ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ:

:&lt;math&gt;\left[\sigma_a, \sigma_b \right] = 2i \varepsilon_{abc} \sigma_c \,, \quad \left[\sigma_a, \sigma_b \right]_{+} = 2\delta_{ab}\sigma_0&lt;/math&gt;
ਜਿੱਥੇ {{math|''ε&lt;sub&gt;abc&lt;/sub&gt;''}} [[ਤਿੰਨ-ਅਯਾਮੀ]] [[ਲੇਵੀ-ਸਿਵਿਟਾ ਚਿੰਨ]] ਹੈ। ਗਾਮਾ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ [[ਕਲਿੱਫੋਰਡ ਅਲਜਬਰਾ|ਕਲਿੱਫੋਰਡ ਅਲਜਬਰੇ]] ਅੰਦਰ [[ਬੇਸਿਸ (ਰੇਖਿਕ ਅਲਜਬਰਾ)|ਬੇਸਿਸ]] ਰਚਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਐਂਟੀਕਮਿਊਟੇਸ਼ਨ ਸਬੰਧ ਅੰਦਰ ਫਲੈਟ ਸਪੇਸਟਾਈਮ [[ਮਿੰਕੋਵਸਕੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕ]] {{math|''η&lt;sup&gt;αβ&lt;/sup&gt;''}} ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt;\left[\gamma^\alpha,\gamma^\beta\right]_{+} = \gamma^\alpha\gamma^\beta + \gamma^\beta\gamma^\alpha = 2\eta^{\alpha\beta}\,,&lt;/math&gt;

([[ਕਾਰਟਨ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਵੇਰਬੇਨ]]ਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸਨੂੰ [[ਵਕਰਿਤ ਸਪੇਸ]]ਟਾਈਮ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ [[ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।)

1929 ਵਿੱਚ, [[ਬ੍ਰੇਟ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਖੋਜੀ ਗਈ ਜੋ ਦੋ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਪੁੰਜ-ਯੁਕਤ ਸਪਿੱਨ-1/2 [[ਫਰਮੀਔਨ|ਫਰਮਿਔਨਾਂ]] ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸੁਧਾਰ ਤੱਕ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਖੋਜੀ ਗਈ ਸੀ।; ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ [[ਕਈ-ਕਣ ਸਿਸਟਮ]] ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ, ਇਹ, ਅਜੇ ਵੀ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਲੱਗਪਗਤਾ ਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੋੜਾਂ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

=== ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਅਤੇ ਚੀਰੈਲਿਟੀ ===
{{main article|ਹੈਲੀਸਿਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਚੀਰੈਲਿਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)}}
{{see also|ਸਪਿੱਨ ਪੋਲਰਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ}}
[[ਹੈਲੀਸਿਟੀ (ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)|ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਓਪਰੇਟਰ]] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ;

:&lt;math&gt;\hat{h} = \hat{\mathbf{S}}\cdot \frac{\hat{\mathbf{p}}}{|\mathbf{p}|} = \hat{\mathbf{S}} \cdot \frac{c\hat{\mathbf{p}}}{\sqrt{E^2 - (m_0c^2)^2}}&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ '''p''' ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, '''S''' ਕਿਸੇ ''s'' ਸਪਿੱਨ ਵਾਲੇ ਕਣ ਦਾ ਸਪਿੱਨ ਓਪਰੇਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ''E'', ਕਣ ਦੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ''m''&lt;sub&gt;0&lt;/sub&gt; ਇਸਦਾ ਰੈਸਟ ਮਾਸ (ਪੁੰਜ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਸਪਿੱਨ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸਲੇਸ਼ਨਲ ਮੋਮੈਂਟਮ ਵੈਕਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|title=Supersymmetry|url=https://archive.org/details/supersymmetrydem0000labe|author=P. Labelle|series=Demystified|publisher=McGraw-Hill|year=2010|isbn=978-0-07-163641-4}}&lt;/ref&gt; ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਫ੍ਰੇਮ-ਉੱਤੇ-ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਣ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅੰਦਰ 3-ਮੋਮੈਂਟਮ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਕਾਰਣ ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਂਤਰ ਸੇਧ ਵਾਸਤੇ ਅਨਿਰੰਤਰ ਪੌਜ਼ਟਿਵ ਮੁੱਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸਮਾਂਤਰ ਸੇਧ ਵਾਸਤੇ ਨੈਗਟਿਵ ਮੁੱਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ (ਅਤੇ ਵੇਇਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨ) ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਖੁਦ-ਬ-ਖੁਦ ਹੋਂਦ ਸਪਿੱਨ-½ ਓਪਰੇਟਰ ਦੀ 3-ਮੋਮੈਂਟਮ (ਗੁਣਾ ''c''), {{math|'''σ''' · ''c'' '''p'''}} ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ (ਪ੍ਰੋਜੈਕਸ਼ਨ) ਹੈ, ਜੋ ਹੈਲੀਸਿਟੀ (ਸਪਿੱਨ-½ ਮਾਮਿਲਆਂ ਲਈ) ਗੁਣਾ &lt;math&gt;\sqrt{E^2 - (m_0c^2)^2}&lt;/math&gt; ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪੁੰਜਹੀਣ ਕਣਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

:&lt;math&gt;\hat{h} = \hat{\mathbf{S}} \cdot \frac{c\hat{\mathbf{p}}}{E} &lt;/math&gt;

=== ਉੱਚ-ਸਪਿੱਨ ===

ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਸਿਰਫ ਸਪਿੱਨ-1/2 ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾੰ ਵਿਭਿੰਨ ਸਪਿੱਨਾਂ ਵਾਲ਼ੇ [[ਸੁਤੰਤਰ ਕਣ]]ਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆੰ ਗਈਆਂ ਹਨ। 1936 ਵਿੱਚ, ਡੀਰਾਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਫਰਮੀਔਨਾਂ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ, ਤਿੰਨ ਸਾਲਾੰ ਬਾਦ [[ਮਾੇਰਕੁਸ ਫੇਅਰਜ਼|ਫੇਅਰਜ਼]] ਅਤੇ ਪੌਲੀ ਨੇ ਓਸੇ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਓਂਤਬੱਧ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite arXiv | author = S. Esposito | year = 2011 | title = Searching for an equation: Dirac, Majorana and the others | arxiv = 1110.6878 }}&lt;/ref&gt; [[ਬ੍ਰਗਮਾੱਨ-ਵਿਗਨਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ]] 1948 ਵਿੱਚ ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਖੋਜੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਪਿੱਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਸੁਤੰਤਰ ਕਣਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣਯੋਗ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Bargmann, V.|author2=Wigner, E. P.|title=Group theoretical discussion of relativistic wave equations|year=1948|journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.|volume=34|pages=211–23|url=http://www.pnas.org/content/34/5/211.full.pdf|issue=5|bibcode = 1948PNAS...34..211B |doi = 10.1073/pnas.34.5.211|pmid=16578292|pmc=1079095}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author = E. Wigner
 | year = 1937
 | title = On Unitary Representations Of The Inhomogeneous Lorentz Group
 | journal = Annals of Mathematics
 | volume = 40
 | number = 1
 | page = 149
 | url = http://courses.theophys.kth.se/SI2390/wigner_1939.pdf
 | doi = 10.2307/1968551
 | bibcode = 1939AnMat..40..149W
 | access-date = 2017-02-07
 | archive-date = 2015-10-04
 | archive-url = https://web.archive.org/web/20151004025027/http://courses.theophys.kth.se/SI2390/wigner_1939.pdf
 | dead-url = yes
 }}&lt;/ref&gt; ਉੱਪਰ ਵਾਲ਼ੀ ਕਲੇਇਨ ਜੌਰਡਨ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਦੀ ਫੈਕਟ੍ਰਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ (ਹਿੱਸਾਬੰਦੀ) ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਠੋਸ ਤਰੌਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਲੌਰੱਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ]] [[ਥਿਊਰੀ]] ਦੁਆਰਾ, ਸਪਿੱਨ ਨੂੰ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸਾੰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵੇਵ ਫੰਕਸ਼ਨ ਬਹੁ-ਹਿੱਸਾ-ਯੁਕਤ (ਮਲਟੀ-ਕੰਪੋਨੈਂਟ) [[ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾੰ ਨੂੰ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਫੰਕਸ਼ਨ (ਗਣਿਤ)|ਫੰਕਸ਼ਨਾਂ]] ਦੇ [[ਕਾਲਮ ਵੈਕਟਰ]]ਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt;\psi(\mathbf{r},t) = \begin{bmatrix} \psi_{\sigma=s}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{\sigma=s - 1}(\mathbf{r},t) \\ \vdots \\ \psi_{\sigma=-s + 1}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{\sigma=-s}(\mathbf{r},t) \end{bmatrix}\quad\rightleftharpoons\quad {\psi(\mathbf{r},t)}^\dagger = \begin{bmatrix} {\psi_{\sigma=s}(\mathbf{r},t)}^\star &amp; {\psi_{\sigma=s - 1}(\mathbf{r},t)}^\star &amp; \cdots &amp; {\psi_{\sigma=-s + 1}(\mathbf{r},t)}^\star &amp; {\psi_{\sigma=-s}(\mathbf{r},t)}^\star \end{bmatrix}&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਉੱਤੇ ਵਾਲ਼ਾ ਦਰਸਾਓ [[ਹਰਮਿਸ਼ੀਅਨ ਕੰਜੂਗੇਟ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਪਿੱਨ {{math|''s''}} ਵਾਲ਼ੇ ਕਿਸੇ ਪੁੰਜਯੁਕਤ ਕਣ ਵਾਸਤੇ, ਕਣ ਲਈ {{math|2''s'' + 1}} ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ [[ਐਂਟੀਪਾਰਟੀਕਲ]] ਵਾਸਤੇ, ਇੱਕ ਹੋਰ {{math|2''s'' + 1}} ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਹਰੇਕ ਮਾਲੇ ਵਿੱਚ {{math|2''s'' + 1}} ਸੰਭਵ {{math|''σ''}} ਮੁੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ), ਜੋ ਸਭ ਰਲਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ {{math|2(2''s'' + 1)}}-ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡ ਰਚਦੇ ਹਨ:

:&lt;math&gt;\psi(\mathbf{r},t) = \begin{bmatrix} \psi_{+,\,\sigma=s}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{+,\,\sigma=s - 1}(\mathbf{r},t) \\ \vdots \\ \psi_{+,\,\sigma=-s + 1}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{+,\,\sigma=-s}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{-,\,\sigma=s}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{-,\,\sigma=s - 1}(\mathbf{r},t) \\ \vdots \\ \psi_{-,\,\sigma=-s + 1}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{-,\,\sigma=-s}(\mathbf{r},t) \end{bmatrix}\quad\rightleftharpoons\quad {\psi(\mathbf{r},t)}^\dagger\begin{bmatrix} {\psi_{+,\,\sigma=s}(\mathbf{r},t)}^\star &amp; {\psi_{+,\,\sigma=s - 1}(\mathbf{r},t)}^\star &amp; \cdots &amp; {\psi_{-,\,\sigma=-s}(\mathbf{r},t)}^\star \end{bmatrix} &lt;/math&gt;

ਜਿਸ ਵਿੱਚ + ਸਬਸਕ੍ਰਪਿਟ ਕਣ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ – ਸਬਸਕ੍ਰਿਪਟ ਐਂਟੀਪਾਰਟੀਕਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਵੀ, ਸਪਿੱਨ ''s'' ਰੱਖਦੇ ਪੁੰਜਹੀਣ ਕਣਾਂ ਵਾਸਤੇ, ਸਿਰਫ ਦੋ-ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਪਿੱਨੌਰ ਫੀਲਡਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਫੀਲਡ ਓਸ ਕਣ ਲਈ ਹੁੱਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਅਵਸਥਾ +''s'' ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਉਲਟ ਹੈਲੀਸਿਟੀ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ −''s'' ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਐਂਟੀਪਾਰਟੀਕਲ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
	
:&lt;math&gt;\psi(\mathbf{r},t) = \begin{pmatrix} \psi_{+}(\mathbf{r},t) \\ \psi_{-}(\mathbf{r},t) \end{pmatrix}&lt;/math&gt;

ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਐਨਰਜੀ-ਮੋਮੈਂਟਮ ਸਬੰਧ ਮੁਤਾਬਿਕ, ਸਾਰੇ ਪੁੰਜਹੀਣ ਕਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਸਪਿੱਨੌਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਏਲਾਇ ਕਾਰਟਨ]] ਨੇ 1913 ਵਿੱਚ [[ਸਪਿੱਨੌਰ]]ਾਂ ਦੀ ਸਰਵਸਧਾਰਨ ਕਿਸਮ ਖੋਜੀ, ਜੋ 1927 ਸੰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸਪਿੱਨੌਰਾਂ ਦਾ ਭੇਤ ਖੁੱਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਉੱਚ-ਸਪਿੱਨ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਲਈ, ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸਰਲ ਮਿਨੀਮਲ ਕਪਲਿੰਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜੋ ਗਲਤ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=T. Jaroszewicz |author2=P.S Kurzepa |year=1992|title=Geometry of spacetime propagation of spinning particles|journal=Annals of Physics|doi=10.1016/0003-4916(92)90176-M|bibcode = 1992AnPhy.216..226J|volume=216|pages=226–267}}&lt;/ref&gt; ''ħ''/2 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਸਪਿੱਨਾਂ ਲਈ, ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਕਣਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ, ਸਪਿੱਨ, ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਚਾਰਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ: [[ਸਪਿੱਨ ਕੁਆਂਟਮ ਨੱਬਰ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਮੋਮੈਂਟਾਂ ([[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਡਾਇਪੋਲ ਮੋਮੈਂਟ]]ਾਂ ਅਤੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਡਾਇਪੋਲ ਮੋਮੈਂਟ]]ਾਂ) ਮਨਮਰਜੀ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। (ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ, [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਚਾਰਜ]] ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਏਗਾ)। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਸਪਿੱਨ-½ ਮਾਮਲੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਚੁੰਬਕੀ ਡਾਇਪੋਲ ਦੀ ਹੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਪਿੱਨ-1 ਕਣ ਵਾਸਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਕੁਆਡ੍ਰਪੋਲ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਡਾਇਪੋਲ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;C.B. 1994&quot;/&gt; ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ, ਦੇਖੋ [[ਮਲਟੀਪਲ ਫੈਲਾਓ]] ਅਤੇ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ) Cédric Lorcé (2009).&lt;ref&gt;{{cite arXiv
 | author = Cédric Lorcé
 | year = 2009
 | title = Electromagnetic Properties for Arbitrary Spin Particles: Part 1 − Electromagnetic Current and Multipole Decomposition
 | arxiv = 0901.4199
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite arXiv
 | author = Cédric Lorcé
 | year = 2009
 | title = Electromagnetic Properties for Arbitrary Spin Particles: Part 2 − Natural Moments and Transverse Charge Densities
 | arxiv = 0901.4200
}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਓਪਰੇਟਰ ==
ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ/ਪੌਲੀ ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਓਪਰੇਟਰ ਨੂੰ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ {{math|'''p''' {{=}} ''m'' '''v'''}} ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਪੁੰਜਯੁਕਤ ਕਣ ਲਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਵਾਂਗ ਕੁਆਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite book|author=P. Strange|title=Relativistic Quantum Mechanics: With Applications in Condensed Matter and Atomic Physics|page=206|publisher=Cambridge University Press|year=1998|url=https://books.google.com/books?id=sdVrBM2w0OwC&amp;pg=PA208&amp;dq=velocity+operator+in+relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=velocity%20operator%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-521-56583-9}}&lt;/ref&gt;
:&lt;math&gt;\hat{\mathbf{v}} = \frac{1}{m}\hat{\mathbf{p}}&lt;/math&gt;

ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਆਈਗਨਮੁੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁੱਲ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ, ਡੀਰਾਕ ਥਿਊਰੀ ਅੰਦਰ, ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

:&lt;math&gt;\hat{\mathbf{v}} = \frac{i}{\hbar}\left[\hat{H},\hat{\mathbf{r}}\right]&lt;/math&gt;

ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਆਈਗਨਮੁੱਲ ±''c'' ਦਰਮਿਆਨ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ, ਦੇਖੋ [[ਫੋਲਡੀ-ਵਾਓਥੁਸੇਨ ਪਰਿਵਰਤਨ]]।

== ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ==
ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਪਿਕਚਰ ਅੰਦਰ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰ, {{math|''ψ''}} ਵਾਸਤੇ ਡਿੱਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਅਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕ ਪਹੁੰਚ ਹਨ। ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹੋਰ ਬਦਲ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ [[ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ (ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ)|ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ]] (ਜਿਸਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਰਥ [[ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ਡੈਂਸਟੀ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਫੇਰ [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ#ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ|ਫੀਲਡ-ਥਿਓਰੈਟਿਕ ਇਲੁਰ-ਲਗ੍ਰਾਂਜ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ਡਿਫ੍ਰੈਂਸ਼ੀਅਲ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt; \partial_\mu \left(\frac{\partial \mathcal{L}}{\partial (\partial_\mu \psi)} \right) - \frac{\partial \mathcal{L}}{\partial \psi} = 0 \,&lt;/math&gt;

ਕੁੱਝ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ, ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ਖੋਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਡੀਰਾਕ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite book|title=Supersymmetry|url=https://archive.org/details/supersymmetrydem0000labe|author=P. Labelle|series=Demystified|publisher=McGraw-Hill|page=[https://archive.org/details/supersymmetrydem0000labe/page/n29 14]|year=2010|isbn=978-0-07-163641-4}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\mathcal{L} = \overline{\psi}(\gamma^\mu P_\mu - mc)\psi&lt;/math&gt;

ਅਤੇ ਕਲੇਇਨ-ਜੌਰਡਨ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt;\mathcal{L} = - \frac{\hbar^2}{m} \eta^{\mu \nu} \partial_{\mu}\psi^{*} \partial_{\nu}\psi - m c^2 \psi^{*} \psi\,.&lt;/math&gt;

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਰਣ ਕਿ ਲੌਰੰਟਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਹੈ: ਬੁਨਿਆਦੀ ਇਨਵੇਰੀਅੰਸ ਅਤੇ ਸਮਿੱਟਰੀਆਂ, ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਟਾਈਮ ਅੰਦਰ ਢੁਕਵੀਆਂ ਗਰੁੱਪ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਵੇਵ ਇਕੁਏਸ਼ਨਾਂ ਵਿਓਂਤਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀਆੰ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। {{math|''ψ''}} ਦੀ ਫੀਲਡ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮੇਤ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ [[ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦਾ: ਫਾਇਨਮੈਨ ਦਾ [[ਪਾਥ ਇੰਟਗ੍ਰਲ ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ]] ਇਨਵੇਰੀਅੰਟ ਲਗ੍ਰਾਂਜੀਅਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰਾਂ ਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਓਪਰੇਟਰ ਅਤਿ-ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਦੇਖੋ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ) ਐੱਸ ਵੇਇਨਬ੍ਰਗ (1995)&lt;ref&gt;{{cite book| author = [[Steven Weinberg|S. Weinberg]] | year = 1995 | title = The Quantum Theory of Fields|volume=1 |publisher= Cambridge University Press| isbn = 0-521-55001-7}}&lt;/ref&gt;

== ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟਮ ==
ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, [[ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ]] ਕਲਾਸੀਕਲ [[ਸੂਡੋਵੈਕਟਰ]] ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ {{math|'''L''' {{=}} '''r''' × '''p'''}} ਤੋਂ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ, ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਓਪਰੇਟਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਓੱਥੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਔਰਬਿਟਲ [[ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟਮ]] ਟੈਂਸਰ ਅੰਦਰ ਦਿਸਦੇ ਹਨ ਜੋ [[ਬਾਹਰੀ ਅਲਜਬਰਾ]] ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀ ਅੰਦਰ ਇੱਕ [[ਬਾਇਵੈਕਟਰ]] ਦੇ ਸਮਾਨ, ਕਣ ਦੇ ਚਾਰ-ਅਯਾਮੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮੋਮੈਂਟਮ ਤੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:&lt;ref&gt;{{cite book |author=R. Penrose| title=[[The Road to Reality]]| publisher= Vintage Books|pages=437, 566–569| year=2005 | isbn=978-0-09-944068-0}} '''ਧਿਆਨ ਦੇਓ:''' ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਨਰੋਜ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੈਟਿਨ ਅੱਖਰ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਸਪੇਸਟਾਈਮ ਅੰਦਰ ਵੈਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਟੈਂਸਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਗ੍ਰੀਕ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;M^{\alpha\beta} = X^\alpha P^\beta - X^\beta P^\alpha = 2 X^{[\alpha} P^{\beta]} \quad \rightleftharpoons \quad \mathbf{M} = \mathbf{X}\wedge\mathbf{P}\,,&lt;/math&gt;

ਜੋ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਛੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਬਣਦੇ ਹਨ: ਤਿੰਨ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ 3-ਔਰਬਿਟਲ ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟੈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; {{math|''M''&lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt; {{=}} ''L''&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;}}, {{math|''M''&lt;sup&gt;23&lt;/sup&gt; {{=}} ''L''&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;}}, {{math|''M''&lt;sup&gt;31&lt;/sup&gt; {{=}} ''L''&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;}}, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਤਿੰਨ {{math|''M''&lt;sup&gt;01&lt;/sup&gt;}}, {{math|''M''&lt;sup&gt;02&lt;/sup&gt;}}, {{math|''M''&lt;sup&gt;03&lt;/sup&gt;}} ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਪੁੰਜ]] ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਪਿੱਨ ਵਾਲੇ ਕਣਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ)-ਕੁਆਂਟਮ ਰਕਮ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰੈਸਟ ਮਾਸ {{math|''m''}} ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਕਣ ਵਾਸਤੇ, ਕੁੱਲ ਐਂਗੁਲਰ ਮੋਮੈਂਟਮ ਟੈਂਸਰ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

:&lt;math&gt;J^{\alpha\beta} = 2X^{[\alpha} P^{\beta]} + \frac{1}{m^2}\varepsilon^{\alpha \beta \gamma \delta} W_\gamma p_\delta \quad \rightleftharpoons \quad \mathbf{J} = \mathbf{X}\wedge\mathbf{P} + \frac{1}{m^2}\star(\mathbf{W}\wedge\mathbf{P})&lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ ਸਟਾਰ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ [[ਹੋੱਜ ਡਿਊਲ]] ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ

:&lt;math&gt;W_\alpha =\frac{1}{2}\varepsilon_{\alpha \beta \gamma \delta}M^{\beta \gamma}p^\delta \quad \rightleftharpoons \quad \mathbf{W} = \star(\mathbf{M}\wedge\mathbf{P})&lt;/math&gt;

[[ਪੌਲੀ-ਲੋਬੰਸਕੀ ਸੂਡੋ-ਵੈਕਟਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Field Theory|author=L.H. Ryder|publisher=Cambridge University Press|edition=2nd|isbn=0-521-47814-6|year=1996|page=62|url=https://books.google.com/books?id=nnuW_kVJ500C&amp;pg=PA62&amp;dq=pauli-lubanski+pseudovector#v=onepage&amp;q=pauli-lubanski%20pseudovector&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸਪਿੱਨ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਦੇਖੋ (ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ) S.M. Troshin ਅਤੇ N.E. Tyurin (1994)&lt;ref&gt;{{cite book|author1=S.M. Troshin |author2=N.E. Tyurin |year=1994|publisher=World Scientific|title=Spin phenomena in particle interactions|url=https://books.google.com/books?id=AU2DV1hKpuoC&amp;pg=PA9&amp;dq=pauli-lubanski+pseudovector&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=pauli-lubanski%20pseudovector&amp;f=false|isbn=981-02-1692-0}}&lt;/ref&gt;

=== ਥੌਮਸਨ ਪ੍ਰੀਸੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਪਿੱਨ-ਔਰਬਿਟ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ===
1926 ਵਿੱਚ [[ਥੌਮਸਨ ਪ੍ਰੀਸੈੱਸ਼ਨ]] ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ: ਜੋ ਅਸਥੂਲ (ਮੈਕ੍ਰੋਸਕੋਪਿਕ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ) ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਐਟਮਾਂ ਦੀ [[ਸਪਿਨ-ਔਰਬਿਟ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਣਾਂ ਦੇ ਸਪਿੱਨ ਪ੍ਰਤਿ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸੁਧਾਰ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=[[Charles W. Misner|C.W. Misner]], [[Kip S. Thorne|K.S. Thorne]], [[John A. Wheeler|J.A. Wheeler]]|title=[[Gravitation (book)|Gravitation]]|page=1146|isbn=0-7167-0344-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author1=I. Ciufolini |author2=R.R.A. Matzner |title=General relativity and John Archibald Wheeler|
page=329|publisher=Springer|year=2010|url=https://books.google.com/books?id=v0pSfo8vrtsC&amp;pg=PA329&amp;lpg=PA329&amp;dq=thomas+precession+relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=thomas%20precession%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=90-481-3735-7}}&lt;/ref&gt; 1939 ਵਿੱਚ ਵਿਗਨਰ ਨੇ ਥਫਮਸਨ ਪ੍ਰੀਸੈੱਸ਼ਨ ਵਿਓੰਤਬੰਦੀ ਬਣਾਈ।

[[ਕਲਾਸੀਕਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ#E ਅਤੇ B ਫੀਲਡਾਂ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨਟਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]] ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵਿਲੌਸਿਟੀ {{math|'''v'''}} ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕੋਈ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ {{math|'''E'''}} ਰਾਹੀੰ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ {{math|'''B'''}} ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਰੈਫ੍ਰੈਂਸ ਫ੍ਰੇਮ ਅੰਦਰ ਇੱਕ [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਟ੍ਰਾਂਸਫੋਰਮੇਸ਼ਨ|ਲੌਰੰਟਜ਼-ਪਰਿਵਰਤਿਤ]] ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ {{math|'''B&amp;prime;'''}} ਅਨੁਭਵ ਕਰੇਗਾ:

:&lt;math&gt;\mathbf{B}' = \frac{\mathbf{E} \times \mathbf{v}}{c^2\sqrt{1- \left(v/c\right)^2}} \,.&lt;/math&gt;

ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਹੱਦ {{math|''v'' &lt;&lt; ''c''}} ਅੰਦਰ:

:&lt;math&gt;\mathbf{B}' = \frac{\mathbf{E} \times \mathbf{v}}{c^2} \,,&lt;/math&gt;

ਇਸਲਈ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਸਪਿੱਨ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਇਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:&lt;ref name=&quot;Kroemer&quot;&gt;{{cite journal|author=H. Kroemer|year=2003|title=The Thomas precession factor in spin–orbit interaction |doi=10.1119/1.1615526|url=http://www.ece.ucsb.edu/faculty/Kroemer/pubs/13_04Thomas.pdf|arxiv = physics/0310016 |bibcode = 2004AmJPh..72...51K|volume=72|journal=American Journal of Physics|pages=51}}&lt;/ref&gt;

:&lt;math&gt;\hat{H} = - \mathbf{B}'\cdot \hat{\boldsymbol{\mu}}_S = -\left(\mathbf{B} + \frac{\mathbf{E} \times \mathbf{v}}{c^2} \right) \cdot \hat{\boldsymbol{\mu}}_S \,, &lt;/math&gt;

ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਰਕਮ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗੈਰ-ਸਾਪੇਖਿਕ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਮੋਮੈਂਟ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਰਕਮ (ਟਰਮ) {{math|(''v''/''c'')&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;}} ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਰੈਕਸ਼ਨ (ਸੋਧ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਐਟੌਮਿਕ ਸਪੈਕਟ੍ਰਾ ਨਾਲ ½ ਦੇ ਫੈਕਟਰ (ਹਿੱਸੇ) ਜਿੰਨੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਐੱਲ ਥੌਮਸਨ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿ ਇੱਕ ਦੂਜਾ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਜੋ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਦੇ ਸਮਕੋਣ ਤੇ ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ ਕੰਪੋਨੈਂਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੀ ਤਤਕਾਲ ਵਿਲੌਸਿਟੀ ਪ੍ਰਤਿ ਸਮਕੋਣ ਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਦੇ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਐਕਸਲ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਇੱਕ ਵਕਰਿਤ (ਮੁੜਵੇਂ) ਰਸਤੇ (ਪਥ) ਉੱਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਇੱਕ [[ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਰੇਫ੍ਰੈਂਸ ਫ੍ਰੇਮ]] ਅੰਦਰ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਦੀ ਇਹ ਵਾਧੂ ਪ੍ਰੀਸੈੱਸ਼ਨ ਥੌਮਸਨ ਪ੍ਰੀਸੈੱਸ਼ਨ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite book| author=Jackson, J. D.| authorlink=John David Jackson (physicist)|page=[https://archive.org/details/classicalelectro0000jack_e8g9/page/548 548]|year=1999|title=Classical Electrodynamics| url=https://archive.org/details/classicalelectro0000jack_e8g9|edition=3rd|publisher=Wiley|isbn=0-471-30932-X}}&lt;/ref&gt; ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਪਿੱਨ-ਔਰਬਿਟ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਘਟ ਕੇ ਅੱਧੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ ਗਈ ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ ਸਿਰਫ ਅੱਧਾ ਮੁੱਲ ਹੀ ਰੱਖਦੀ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸੋਧ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:

:&lt;math&gt;\hat{H} = - \mathbf{B}'\cdot \hat{\boldsymbol{\mu}}_S = -\left(\mathbf{B} + \frac{\mathbf{E} \times \mathbf{v}}{2c^2} \right) \cdot \hat{\boldsymbol{\mu}}_S \,.&lt;/math&gt;
ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਅੰਦਰ, ½ ਵਾਲਾ ਫੈਕਟਰ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref name=&quot;Kroemer&quot;/&gt;

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਅਤੇ [[ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ]] ਤੱਕ ਜਾਣ ਤੱਕ ਦਾ ਨਿਰੰਰਤ ਸਮਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸੰਖੇਪ-ਸ਼ਾਰਾਂਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ [ਦੇਖੋ, ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਆਰ- ਰੈਸਨਿੱਕ ਅਤੇ ਆਰ- ਏਇਸਬ੍ਰਗ (1885),&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Physics of Atoms, Molecules, Solids, Nuclei and Particles|url=https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb|edition=2nd|pages=[https://archive.org/details/quantumphysicsof00eisb/page/57 57], 114–116, 125–126, 272|author1=R. Resnick |author2=R. Eisberg |publisher=John Wiley &amp; Sons|year=1985|isbn=978-0-471-87373-0}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ [[ਪੀਟਰ ਅਟਕਿਨਜ਼|ਪੀ ਡਬਲਿਊ ਅਟਕਿਨਜ਼]] (1974)&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quanta: A handbook of concepts|url=https://archive.org/details/quantahandbookof0000atki|author=[[Peter Atkins|P.W. Atkins]]|publisher=Oxford University Press|pages=[https://archive.org/details/quantahandbookof0000atki/page/168 168]–169, 176, 263, 228|year=1974|isbn=0-19-855493-1}}&lt;/ref&gt;]. 1890 ਤੋਂ 1950ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਦੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਰਿਸਰਚ ਜੋ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਕੁਆਂਟਮ ਥਿਊਰੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਰਹੱਸ ਖੁੱਲਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਇਕੱਲੇ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਸਮਝਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖੋਜੀ ਗਈ SR ([[ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ]]), ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਯੂਨੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਲਿਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਨਵੀਨ ਖੋਜਾਂ [[ਐਟੋਮਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]], [[ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]], ਅਤੇ [[ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ: ਜਿਸਲਈ [[ਸਪੈਕਟ੍ਰੋਸਕੋਪੀ]], [[ਡਿਫ੍ਰੈਕਸ਼ਨ]] ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਦੀ [[ਸਕੈਟ੍ਰਿੰਗ]] ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਮੌਲੀਕਿਊਲਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਅੰਦਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲਾਇ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸਪਿੱਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢੇ। 
=== ਕੁਆਂਟਮ ਵਰਤਾਰੇ ਅੰਦਰ ਕਣਾਂ ਦਾ ਸਾਪੇਖਿਕ ਵੇਰਵਾ ===

*1905 ਵਿੱਚ [[ਆਈਨਸਟਾਈਨ]] ਨੇ [[ਫੋਟੋਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ]] ਸਮਝਾਇਆ; ਜੋ [[ਫੋਟੋਨ|ਫੋਟੌਨਾਂ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਕਣ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਹੈ। 
*1916 ਵਿੱਚ, [[ਅ੍ਰਨੌਲਡ ਸੋੱਮਰਫੈਲਡ|ਸੋੱਮਰਫੈਲਡ]] ਨੇ [[ਫਾਈਨ ਸਟ੍ਰਕਚਰ]] ਸਮਝਾਈ; ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੀਆਂ ਸਾਪੇਖਿਕ (ਰੀਲੇਟੀਵਿਸਟਿਕ) ਸੋਧਾਂ ਕਾਰਣ [[ਐਟਮ|ਐਟਮਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਸਪੈਕਟ੍ਰਲ ਰੇਖਾ]]ਵਾਂ ਦਾ ਖਿੰਡਣਾ ਹੈ। 
*1923 ਦੇ ਵਿੱਚ ਖੋਜੇ ਗਏ [[ਕੌੰਪਟਨ ਪ੍ਰਭਾਵ]] ਨੇ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ ਕਿ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜੋ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਫੋਟੌਨ-ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਸਕੈਟ੍ਰਿੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਕਣ-ਵਿਵਰਣ ਸੀ। [[ਲੁਇਸ ਡੀ ਬ੍ਰਗਿੋਲਿ|ਡੀ ਬ੍ਰਗੋਲਿ]] ਨੇ [[ਵੇਵ-ਪਾਰਟੀਕਲ ਡਿਊਲਿਟੀ]] ਨੂੰ [[ਪਦਾਰਥ]] ([[ਮੈਟਰ]]) ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ: [[ਡਿ ਬ੍ਰਗੋਲਿ ਰਿਲੇਸ਼ਨਜ਼]], ਜੋ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। 
*1927 ਵਿੱਚ [[ਕਲਿੰਟਨ ਡੈਵੀੱਸਨ|ਡੈਵੀਸੱਨ]] ਅਤੇ [[ਲੈਸਟ੍ਰ ਜਰਮ੍ਰ|ਜ੍ਰਮਰ]] ਅਤੇ ਅਲੱਗ ਤੌਰ ਤੇ [[ਜੌਰਜ ਪਗਟ ਥੌਮਸਨ|ਗੀ ਥੌਮਸਨ]] ਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਡਿਫ੍ਰੈਕਟ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਵੇਵ-ਪਾਰਟੀਕਲ ਡਿਊਲਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਸਬੂਤ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ।

=== ਪ੍ਰਯੋਗ ===
*1897 [[ਜੇ ਜੇ ਥੌਮਸਨ]] [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ]] ਖੋਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ [[ਪੁੰਜ-ਤੋਂ ਚਾਰਜ ਅਨੁਪਾਤ]] ਨਾਪਦਾ ਹੈ। [[ਜ਼ੀਮੈਨ ਇਫੇੱਕਟ]] ਦੀ ਖੋਜ: ਕਿਸੇ [[ਸਪੈਕਟ੍ਰਲ ਰੇਖਾ]] ਦਾ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਚੁੰਬਕੀ ਫੀਲਡ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਪੋਨੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡ ਜਾਣਾ। 
*1908 [[ਰੌਬ੍ਰਟ ਐਂਡ੍ਰੀਊਸ ਮਿੱਲੀਕਾਨ|ਮਿੱਲੀਕਾਨ]], [[ਔਇਲ ਡ੍ਰੌਪ ਐਕਸਪੈਰੀਮੈਂਟ]] ([[ਤੇਲ ਦੇ ਤੁਪਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ]]) ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਉੱਤੇ ਦਾ ਚਾਰਜ ਨਾਪਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਸਬੂਤ ਖੋਜਦਾ ਹੈ। 
*1911 [[ਅਲਫਾ ਕਣ]] ਸਕੈਟ੍ਰਿੰਫਗ ਜੋ [[ਅ੍ਰਨੈਸਟ ਰਦ੍ਰਫੋਰਡ|ਰਦ੍ਰਫੋਰਡ]] ਦੁਆਰਾ [[ਗੀਗਰ-ਮਾਰਡੇਨ ਪ੍ਰਯੋਗ]] ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਐਟਮ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਤਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ: ਜੋ [[ਐਟੋਮਿਕ ਨਿਊਕਲੀਅਸ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=K.S. Krane|year=1988|title=Introductory Nuclear Physics|publisher=John Wiley &amp; Sons|pages=396–405|isbn=978-0-471-80553-3}}&lt;/ref&gt;
*1913 [[ਸਟਾਰਕ ਇੱਫੈਕਟ]] ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ: ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰਿਕ ਫੀਲਡ]] ਕਾਰਣ ਸਪੈਕਟ੍ਰਲ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦਾ ਖਿੰਡਣਾ ਹੈ (ਜ਼ੀਮੈਨ ਇੱਫੈਕਟ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ)।
*1922 [[ਸਟ੍ਰਨ-ਗ੍ਰਲਾਚ ਪ੍ਰਯੋਗ]]: ਸਪਿੱਨ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁਆਂਟਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਸਬੂਤ। 
*1924 [[ਐਡਮੰਡ ਕਲਿਫਟਨ ਸਟੋਨ੍ਰ|ਸਟੋਨ੍ਰ]] ਨੇ [[ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ]]ਾਂ ਅੰਦਰ [[ਐਨਰਜੀ ਲੈਵਲਾ]]ਾਂ ਦੇ ਖਿੰਡਣ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। 
*1932 ਪੌਜ਼ੀਟ੍ਰੌਨਾਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ [[ਕਾਰਲ ਡੇਵਿਡ ਐਂਡ੍ਰਸਨ|ਐਂਡ੍ਰਸਨ]] ਦੁਆਰਾ [[ਪੌਜ਼ੀਟ੍ਰੌਨ]]ਾਂ ਅਤੇ [[ਜੇਮਸ ਚਾਡਵਿਕ|ਚਾਡਵਿਕ]] ਦੁਆਰਾ [[ਨਿਊਟ੍ਰੌਨ]] ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਖੋਜ। 
*1958 [[ਮੌਸਬਾਓਇਰ ਇੱਫੈਕਟ]] ਦੀ ਖੋਜ: [[ਗਰੈਵੀਟੇਸ਼ਨਲ ਰੈੱਡਸ਼ਿਫਟ]] ਅਤੇ [[ਟਾਈਮ ਡਿਲੇਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਨਾਪਾਂ ਲਈ ਅਤੇ [[ਹਾਈਪਰਫਾਈਨ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ]]ਵਾਂ ਅੰਦਰ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਮੋਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਲਾਭਦਾਇਕ, ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਅੰਦਰ ਬੰਨੇ ਹੋਏ ਐਟੌਮਿਕ ਨਿਊਕਲਾਇ ਦੁਆਰਾ [[ਗਾਮਾ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ]] ਦੀ ਰੈਜ਼ੋਨੈਂਟ ਅਤੇ ਰਿਕੁਆਇਲ-ਮੁਕਤ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਖਪਤ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=K.S. Krane|year=1988|title=Introductory Nuclear Physics|publisher=John Wiley &amp; Sons|pages=361–370|isbn=978-0-471-80553-3}}&lt;/ref&gt;

=== ਕੁਆਂਟਮ ਗੈਰ-ਸਥਾਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਪੇਖਿਕ ਸਥਾਨਿਕਤਾ ===
1935 ਵਿੱਚ, ਆਈਨਸਟਾਈਨ, [[ਨਾਥਨ ਰੋਜ਼ਨ|ਰੋਜ਼ਨ]], [[ਬੋਰਿਸ ਪੋਡੋਲਸਕਿ|ਪੋਡੋਲਸਕਿ]] ਨੇ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਛਾਪਿਆ&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1935-05-15_47_10/page/n71|author1=A. Einstein |author2=B. Podolsky |author3=N. Rosen |year=1935|doi=10.1103/PhysRev.47.777|journal=Phys. Rev.|volume=47|bibcode = 1935PhRv...47..777E |pages=777–780}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ [[ਕੁਆਂਟਮ ਇੰਟੈਂਗਲਮੈਂਟ]] ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।, ਜੋ [[ਕੁਆਂਟਮ ਗੈਰਸਥਾਨਿਕਤਾ]] ਤੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਅੰਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਾਰਣਾਤਮਿਕਤਾ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਉਲੰਘਣਾ ਸੀ: ਕਿ ਕਣ ਮਨਮਰਜੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਤਤਕਾਲ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ (ਗੱਲਬਾਤ) ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਗਲਤਵਹਿਮੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੂਚਨਾ ਇੰਟੈਗਲਡ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਅੰਦਰ ਸਥਾਂਤ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਨਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਸਗੋਂ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਦੋ ਔਬਜ਼ਰਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾਪਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਇੱਕ ਔਬਜ਼ਰਵਰ ਨੇ ਦੂਜੇ ਔਬਜ਼ਰਵਰ ਤੱਕ ਸੰਕੇਤ ਭੇਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਪੀਡ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ ਸਫਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ)। ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।&lt;ref&gt;{{cite book|title=Quantum Mechanics|url=https://archive.org/details/quantummechanics0000aber|author=E. Abers|publisher=Addison Wesley|year=2004|page=[https://archive.org/details/quantummechanics0000aber/page/n211 192]|isbn=978-0-13-146100-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |author=R. Penrose| title=[[The Road to Reality]]| publisher= Vintage Books|pages=| year=2005 | isbn=978-0-09-944068-0}} ''Chapter '''23''': The entangled quantum world''&lt;/ref&gt; 1959 ਵਿੱਚ, [[ਡੇਵਿਡ ਬੋਹਮ|ਬੋਹਮ]] ਅਤੇ [[ਯਾਕਿਰਅਹਾਰੋਨੋਵ]] ਨੇ [[ਅਹਾਰੋਨੋਵ-ਬੋਹਮ ਇੱਫੈਕਟ]] ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਛਾਪਿਆ&lt;ref&gt;
{{cite journal
 |author1=Y. Aharonov |author2=D. Bohm |year=1959
 |title=Significance of electromagnetic potentials in quantum theory
 |url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1959-07-15_115_2/page/n263 |journal=[[Physical Review]]
 |volume=115 |pages=485–491
 |doi=10.1103/PhysRev.115.485
|bibcode = 1959PhRv..115..485A }}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਪ੍ਰਤਿ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸਪੈਸ਼ਲ ਰਿਲੇਟੀਵਿਟੀ ਅੰਦਰ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੀਲਡ ਟੈਂਸਰ]] ਅਤੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੈਟਿਕ ਫੋਰ-ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ]] ਫਾਰਮੂਲਾ ਵਿਓਂਤਬੰਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਲਾਗੂ-ਹੋਣ-ਯੋਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅੰਦਰ ਪੁਟੇਂਸ਼ਲ ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ (ਦੇਖੋ ਉੱਤੇ) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਣਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਜ਼ੀਰੋ ਫੀਲਡਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਖੇਤਰ ਹੀ ਹੋਣ। 1964 ਵਿੱਚ, [[ਬੈੱਲ ਦੀ ਥਿਊਰਮ]] ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਗਈ ਜੋ [[EPR]] ਪੈਰਾਡੌਕਸ (ਪਹੇਲੀ) ਉੱਤੇ ਸੀ।,&lt;ref&gt;{{cite journal
 |last=Bell |first=John
 |year=1964
 |title=On the Einstein Podolsky Rosen Paradox
 |url=http://homepages.physik.uni-muenchen.de/~vondelft/Lehre/09qm/lec21-22-BellInequalities/Bell1964.pdf
 |journal=[[Physics (American Physical Society journal)|Physics]]
 |volume=1 |issue=3 |pages=195–200
}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਨੂੰ [[ਸਥਾਨਿਕ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਅਸਥਰਿਾਂਕਾਂ ਦੀ ਥਿਊਰੀ|ਲੋਕਲ ਹਿਡਨ ਵੇਰੀਏਬਲ ਥਿਊਰੀਆਂ]] ਤੋਂ ਵਿਓਂਤਵਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜੇਕਰ ਸਥਾਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇ।

=== ਲੈਂਬ ਸ਼ਿਫਟ ===
{{main article|ਲੈਂਬ ਸ਼ਿਫਟ}}
1947 ਵਿੱਚ ਲੈਂਬ ਸ਼ਿਫਟ ਖੋਜੀ ਗਈ ਸੀ।: ਜੋ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਲੈਵਲਾਂ &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''S''&lt;sub&gt;1/2&lt;/sub&gt; ਅਤੇ &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''P''&lt;sub&gt;1/2&lt;/sub&gt; ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਫਰਕ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਣ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਅਤੇ ਵੈਕੱਮ ਦਰਮਿਆਨ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। [[ਵਿਲਿੱਸ ਲੈਂਬ|ਲੈਂਬ]] ਅਤੇ [[ਰੌਬ੍ਰਟ ਰੇਦਰਫੋਰਡ|ਰੇਦਰਫੋਰਡ]] ਨੇ [[ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ]] ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸਮੂਹਿਕ ਰੇਡੀਓ-ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਦੁਆਰਾ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ sup&gt;2&lt;/sup&gt;''S''&lt;sub&gt;1/2&lt;/sub&gt; ਅਤੇ &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;''P''&lt;sub&gt;1/2&lt;/sub&gt; ਲੈਵਲਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਨਾਪਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Fine Structure of the Hydrogen Atom by a Microwave Method|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1947-08-01_72_3/page/n51|first=Willis E.|last=Lamb|author2=Retherford, Robert C. |authorlink=Willis Lamb|journal=[[Physical Review]]|volume=72|issue=3|pages=241–243|year=1947|doi=10.1103/PhysRev.72.241|bibcode = 1947PhRv...72..241L }}&lt;/ref&gt; [[ਹੰਸ ਬੇਥ|ਬੇਥ]] ਦੁਆਰਾ ਲੈਂਬ ਸ਼ਿਫਟ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਭਾਵ ਉੱਤੇ ਪੇਪਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 1950ਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਛਾਪੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;&lt;!---IF FOR ANY REASON THIS REF IS DELETED - MAKE SURE IT'S IN THE MAIN ARTICLE FIRST.---&gt;{{cite journal|author1=W.E. Lamb, Jr. |author2=R.C. Retherford |lastauthoramp=yes | year = 1950| title = Fine Structure of the Hydrogen Atom. Part I|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1950-08-01_79_3/page/n128 |journal=Phys. Rev.|volume=79|doi=10.1103/PhysRev.79.549 |bibcode = 1950PhRv...79..549L |pages=549–572}}
{{cite journal|author1=W.E. Lamb, Jr. |author2=R.C. Retherford |lastauthoramp=yes | year = 1951| title = Fine Structure of the Hydrogen Atom. Part II|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1951-01-15_81_2/page/n58 |journal=Phys. Rev.|volume= 81|doi=10.1103/PhysRev.81.222 |bibcode = 1951PhRv...81..222L |pages=222–232}}{{cite journal| author = W.E. Lamb, Jr.| year = 1952| title = Fine Structure of the Hydrogen Atom. III| url = https://archive.org/details/sim_physical-review_1952-01-15_85_2/page/n100|journal=Phys. Rev.|volume= 85|doi=10.1103/PhysRev.85.259 |bibcode = 1952PhRv...85..259L| pages=259–276}}
{{cite journal|author1=W.E. Lamb, Jr. |author2=R.C. Retherford |lastauthoramp=yes | year = 1952| title = Fine Structure of the Hydrogen Atom. IV|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1952-06-15_86_6/page/n200 |journal=Phys. Rev.|volume= 86|doi=10.1103/PhysRev.86.1014 |bibcode = 1952PhRv...86.1014L |pages=1014–1022}}
{{cite journal|author1=S. Triebwasser |author2=E.S. Dayhoff |author3=W.E. Lamb, Jr. |last-author-amp=yes | year = 1953| title = Fine Structure of the Hydrogen Atom. V|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1953-01-01_89_1/page/n100 |journal=Phys. Rev.|volume= 89|doi=10.1103/PhysRev.89.98 |bibcode = 1953PhRv...89...98T |pages=98–106}}&lt;/ref&gt;

=== ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ===
*1943 [[ਸਿਨ-ਇਟੀਰੋ ਟੋਮੋਨਾਗਾ|ਟੋਮੋਨਾਗਾ]] ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਵਿੱਚ ਅਸਰਦਾਰ [[ਪੁਨਰਮਾਨਕੀਕਰਨ]] ([[ਰੀਨੌਰਮਲਾਇਜ਼ੇਸ਼ਨ]]) ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। 
*1947 [[ਜੂਲੀਅਨ ਸ਼ਵਿੰਗਰ|ਸ਼ਵਿੰਗਰ]] [[ਨਿਯਮਵਿਰੁੱਧ ਚੁੰਬਕੀ ਡਾਇਪੋਲ ਮੋਮੈਂਟ#ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਦੀ ਨਿਯਮ-ਵਿਰੁੱਧ ਚੁੰਬਕੀ ਮੋਮੈਂਟ|ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਦੀ ਨਿਯਮ-ਵਿਰੁੱਧ ਮੈਗਨੈਟਿਕ ਮੋਮੈਂਟ]] ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। [[ਪੌਲੀਕਾਰਪ ਕੁੱਚ|ਕੁੱਚ]] ਨਿਯਮਵਿਰੁੱਧ ਚੁੰਬਕੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਮੋਮੈਂਟਮ ਨਾਪਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਆਂਟਮ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
{{multicol}}

=== ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ===
* [[ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]
* [[ਬ੍ਰੇਇਟ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]]
* [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ ਸਪਿੱਨ ਰੈਜ਼ੋਨੈਂਸ]]
* [[ਫਾਈਨ ਸਟ੍ਰਕਚ੍ਰ ਸਥਿਰਾਂਕ]]

=== ਗਣਿਤਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ===
* [[ਕੁਆਂਟਮ ਸਪੇਸਟਾਈਮ]]
* [[ਸਪਿੱਨ ਰਿਸ਼ਤੇ]]
* [[ਸਪਿੱਨੌਰ ਬੰਡਲ]]
* [[ਭੌਤਿਕੀ ਸਪੇਸ ਦੇ ਅਲਜਬਰੇ ਵਿੱਚ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]]
* [[ਕੈਸਮੀਰ ਇਨਵੇਰੀਅੰਟ]]
* [[ਕੈਸਮੀਰ ਓਪਰੇਟਰ]]
* [[ਵਿਗਨਰ ਡੀ-ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ]]
{{multicol-break}}

=== ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕੁਆਂਟਮ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ===
* [[ਜ਼ਿੱਟ੍ਰਬਿਵੇਗੰਗ]]
* [[ਦੋ-ਸ਼ਰੀਰ ਡੀਰਾਕ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]]
* [[ਸਾਪੇਖਿਕ ਭਾਰੀ ਆਇਓਨ ਕੋਲਾਈਡ੍ਰ]]
* [[ਸਮਰੂਪਤਾ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)]]
* [[ਪੇਅਰਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)]]
* [[CPT ਇਨਵੇਰੀਅੰਸ]]
* [[ਚੀਰੈਲਿਟੀ (ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ)]]
* [[ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ]]
* [[ਗੇਜ ਥਿਊਰੀ]]
* [[ਟੈਕਿਔਨ]]
* [[ਲੌਰੰਟਜ਼ ਉਲੰਘਣਾ ਵਾਸਤੇ ਅਜੋਕੀਆਂ ਖੋਜਾਂ]]
{{multicol-end}}

== ਫੁੱਟਨੋਟਸ ==
{{Reflist|group=&quot;note&quot;|1}}

== ਹਵਾਲੇ ==
=== ਨੋਟਸ ===
{{reflist}}

=== ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ===
&lt;!---PLEASE PLEASE PLEASE DO NOT DELETE ANYTHING AS &quot;IRRELEVANT/OUTDATED&quot; FROM PERSONAL PREFERENCES IN THIS REF SECTION - MOST OF THE BOOKS WILL BE MOVED INTO THE ARTICLE AT SOME POINT---&gt;
* {{Cite book|title=Principles of Quantum Mechanics|author=[[Paul Dirac|P.A.M. Dirac]]|edition=4th|publisher=Clarendon Press|year=1981|url=http://books.google.co.uk/books?id=XehUpGiM6FIC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=principles+of+quantum+mechanics+dirac+4th+edition&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=principles%20of%20quantum%20mechanics%20dirac%204th%20edition&amp;f=false|isbn=9-780198-520115}}
* {{cite book|author=P.A.M. Dirac|title=Lectures on Quantum Mechanics|publisher=Courier Dover Publications|year=1964|url=http://books.google.co.uk/books?id=GVwzb1rZW9kC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=Relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-48641-7131}}
* {{Cite book|title=The Dirac Equation|author=B. Thaller|year=2010 |publisher=Springer|isbn=3-64208-1347|url=http://books.google.co.uk/books?id=822rcQAACAAJ&amp;dq=dirac+equation+springer&amp;redir_esc=y}}
* {{Cite book|title=General Principles of Quantum Mechanics|author=[[Wolfgang Pauli|W. Pauli]]|year=1980|publisher=Springer|isbn=3-54009-8429|url=http://books.google.co.uk/books?id=93sfAQAAMAAJ&amp;q=General+Principles+of+Quantum+Mechanics&amp;dq=General+Principles+of+Quantum+Mechanics}}
* {{cite book| author = E. Merzbacher| year = 1998|edition=3rd| title = Quantum Mechanics| url = https://archive.org/details/quantummechanics0000merz|publisher=|volume=| isbn = 0-471-887-021}}
* {{cite book| author = A. Messiah| year = 1961| title = Quantum Mechanics|publisher=John Wiley &amp; Sons |volume=1| isbn = 047159766X}}
* {{cite book|author1=J.D. Bjorken |author2=S.D. Drell | year = 1964| title = Relativistic Quantum Mechanics (Pure &amp; Applied Physics) |url=https://archive.org/details/relativisticquan0000bjor |publisher=McGraw-Hill|volume=| isbn = 007-0054-932}}
* {{cite book|author1=R.P. Feynman |author2=R.B. Leighton |author3=M. Sands | year = 1965 | title = Feynman Lectures on Physics|publisher=Addison-Wesley|volume=3| isbn = 0-201-02118-8}}
* {{cite book| author = L.I. Schiff| year = 1968 |edition=3rd| title = Quantum Mechanics| url = https://archive.org/details/quantummechanics0000schi|publisher=McGraw-Hill|volume=| isbn =}}
* {{cite book| author = [[Freeman Dyson|F. Dyson]]| edition=2nd|year = 2011| title = Advanced Quantum Mechanics|publisher=World Scientific|volume=| isbn = 981-4383-406}}
* {{cite book|author=R.K. Clifton|title=Perspectives on Quantum Reality: Non-Relativistic, Relativistic, and Field-Theoretic|publisher=Springer|year=2011|url=http://books.google.co.uk/books?id=TTKacQAACAAJ&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics|isbn=9-0481-46437}}
* {{cite book| author = [[Claude Cohen-Tannoudji|C. Tannoudji]], B.Diu, F.Laloë| edition=|year = 1977| title = Quantum Mechanics|publisher=Wiley VCH|volume=1| isbn = 047-116-433-X}}
* {{cite book| author = [[Claude Cohen-Tannoudji|C. Tannoudji]], B.Diu, F.Laloë| edition=|year = 1977| title = Quantum Mechanics|publisher=Wiley VCH|volume=2| isbn = 047-1164-356}}
* {{cite book| author = A.I.M Rae|year = 2008| title = Quantum Mechanics|edition=5th|publisher=Taylor &amp; Francis |volume=2| isbn = 1-5848-89705|url=http://books.google.co.uk/books?id=YDhHAQAAIAAJ&amp;q=quantum+mechanics+Alastair+Rae+5th+edition&amp;dq=quantum+mechanics+Alastair+Rae+5th+edition&amp;redir_esc=y}}
* {{cite book| author = H. Pilkuhn|edition=2nd|year = 2005 |series=Texts and Monographs in Physics Series| title = Relativistic Quantum Mechanics|volume= |publisher= Springer| isbn = 3-54028-5229|url=http://books.google.co.uk/books?id=jEW6fY6-iVcC&amp;pg=PA1&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics
}}
* {{cite book|author=R. Parthasarathy|title=Relativistic quantum mechanics
 |publisher=Alpha Science International|year=2010|url=http://books.google.co.uk/books?id=1t0WAQAAMAAJ&amp;q=relativistic+quantum+mechanics&amp;dq=relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y|isbn=1-84265-5736}}
* {{cite book|author=U. Kaldor, S.Wilson|title=Theoretical Chemistry and Physics of Heavy and Superheavy Elements
|publisher=Springer|year=2003|isbn=1-4020-1371-X|url=http://books.google.co.uk/books?id=0xcAM5BzS-wC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Relativistic_quantum_mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Relativistic_quantum_mechanics&amp;f=false}}
* {{cite book|author=B. Thaller|title=Advanced visual quantum mechanics|publisher=Springer|year=2005|url=http://books.google.co.uk/books?id=iq1Gi6hmTRAC&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics|isbn=0-38727-1279}}
* {{cite book|author=H.P. Breuer, F.Petruccione|title=Relativistic Quantum Measurement and Decoherence |publisher=Springer|year=2000|url=http://books.google.co.uk/books?id=ENp7B5U0mCcC&amp;dq=Relativistic+quantum+mechanics|isbn=3-54041-0619}}
* {{cite book|author=P.J. Shepherd|title=A Course in Theoretical Physics|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2013|url=http://books.google.co.uk/books?id=CoV4JemLm40C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=A+course+in+theoretical+physics&amp;redir_esc=y|isbn=1-1185-16923}}
*{{cite book|author=[[Hans Bethe|H.A. Bethe]], R.W. Jackiw|title=Intermediate Quantum Mechanics|page=|publisher=Addison-Wesley|year=1997|url=http://books.google.co.uk/books?id=7s5gog6O0fkC&amp;dq=magnetic+moments+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y|isbn=0-2013-28313}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*{{cite book|author=W. Heitler|title=The Quantum Theory of Radiation|page=|publisher=Courier Dover Publications|year=1954|edition=3rd|url=http://books.google.co.uk/books?id=L7w7UpecbKYC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=magnetic+moments+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false
|isbn=0-48664-5584}}
*{{cite book|author1=K. Gottfried |author2=T. Yan |edition=2nd|title=Quantum Mechanics: Fundamentals|page=245|publisher=Springer|year=2003|url=http://books.google.co.uk/books?id=8gFX-9YcvIYC&amp;pg=PA245&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-38795-5763}}
*{{cite book|author=F.Schwabl|title=Quantum Mechanics|page=220|publisher=Springer|year=2010|url=http://books.google.co.uk/books?id=pTHb4NK2eZcC&amp;pg=PA220&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=3-54071-9334}}
*{{cite book|author=R.G. Sachs|title=The Physics of Time Reversal|edition=2nd|page=|publisher=University of Chicago Press|year=1987|url=http://books.google.co.uk/books?id=Ph4yNkXSsHUC&amp;pg=PA280&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=022-6733-319}}

=== ਕੁਆਂਟਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅੰਦਰ ਗਰੁੱਪ ਥਿਊਰੀ ===
*{{cite book|author=[[Hermann Weyl|H. Weyl]]|title=The theory of groups and quantum mechanics|page=203|publisher=Courier Dover Publications|year=1950|url=http://books.google.co.uk/books?id=jQbEcDDqGb8C&amp;pg=PA203&amp;dq=magnetic+moments+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20moments%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false}}
*{{cite book|author= W.K. Tung|title=Group Theory in Physics
|page=|publisher=World Scientific|year=1985|url=http://books.google.co.uk/books?id=O89tgpOBO04C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=group+theory+in+physics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=group%20theory%20in%20physics&amp;f=false|isbn=997-1966-565}}
*{{cite book|author=V. Heine|title=Group Theory in Quantum Mechanics: An Introduction to Its Present Usage
|page=|publisher=Courier Dover Publications|year=1993|url=http://books.google.co.uk/books?id=NayFD34uEu0C&amp;pg=PA363&amp;dq=lorentz+group+in+relativistic+quantum+mechanics#v=onepage&amp;q=lorentz%20group%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=048-6675-858}}

=== ਚੋਣਵੇਂ ਪੇਪਰ ===
&lt;!---PLEASE PLEASE PLEASE DO NOT DELETE ANYTHING AS &quot;IRRELEVANT/OUTDATED&quot; FROM PERSONAL PREFERENCES IN THIS REF SECTION - MOST OF THE PAPERS WILL BE MOVED INTO THE ARTICLE AT SOME POINT---&gt;
* {{cite journal| author = [[Paul Dirac|P.A.M Dirac]]| year = 1932| title = Relativistic Quantum Mechanics|journal=[[Proceedings of the Royal Society A]]|volume= 136|doi=10.1098/rspa.1932.0094 |url=http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/136/829/453.full.pdf|bibcode = 1932RSPSA.136..453D }}
* {{cite news| author = [[Wolfgang Pauli|W. Pauli]]| year = 1945| title = Exclusion principle and quantum mechanics
|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1945/pauli-lecture.pdf}}
* {{cite journal|author=J.P. Antoine|year=2004|title= Relativistic Quantum Mechanics |volume=37 |journal=J. Phys. A |doi=10.1088/0305-4470/37/4/B01|bibcode = 2004JPhA...37.1463P }}
* {{cite news|title=Relativistic quantum mechanics of supersymmetric particles|author1=M. Henneaux |author2=C. Teitelboim |volume=143|year=1982}}
* {{cite journal|journal=Phys. Rev. A|volume=34|year=1986|title=Parametrizing relativistic quantum mechanics|author=J.R. Fanchi |doi=10.1103/PhysRevA.34.1677|bibcode = 1986PhRvA..34.1677F }}
* {{cite journal|author=G N Ord|year=1983|title= Fractal space-time: a geometric analogue of relativistic quantum mechanics 
|volume=16 |journal=J. Phys. A |doi=10.1088/0305-4470/16/9/012|bibcode = 1983JPhA...16.1869O }}
* {{cite book|year=1982|title=Relativistic quantum mechanics of particles with direct interactions|author1=F. Coester |author2=W. N. Polyzou |journal=Phys. Rev. D 26|doi=10.1103/PhysRevD.26.1348|volume=26}}
* {{cite journal|author1=R.B. Mann |author2=T.C. Ralph |year=2012|journal=Class. Quantum Grav.|doi=10.1088/0264-9381/29/22/220301|title= Relativistic quantum information |volume=29 |bibcode = 2012CQGra..29v0301M }}
* {{cite journal|author=S.G. Low|year=1997|journal=J. Math. Phys|doi=10.1088/0264-9381/29/22/220301|title= Canonically Relativistic Quantum Mechanics: Representations of the Unitary Semidirect Heisenberg Group, U(1,3) *s H(1,3)|volume=38|arxiv=physics/9703008|bibcode = 2012CQGra..29v0301M }}
* {{cite journal|author1=C. Fronsdal |author2=L.E. Lundberg |year=1970|journal=Phys. Rev. D|doi=10.1103/PhysRevD.1.3247|title= Relativistic Quantum Mechanics of Two Interacting Particles|volume=1 |arxiv=physics/9703008|bibcode = 1970PhRvD...1.3247F }}
*{{cite journal|author1=V.A. Bordovitsyn |author2=A.N. Myagkii |title=Spin-orbital motion and Thomas precession in the classical and quantum theories |doi=10.1119/1.1615526|url=http://cds.cern.ch/record/488497/files/0102107.pdf|arxiv = physics/0310016 |bibcode = 2004AmJPh..72...51K }}
*{{cite journal|author=K. Rȩbilas|year=2013|title=Comment on 'Elementary analysis of the special relativistic combination of velocities, Wigner rotation and Thomas precession' |journal=Eur. J. Phys.|volume=34 |doi=10.1088/0143-0807/34/3/L55|bibcode = 2013EJPh...34L..55R }}
*{{cite journal|author=H.C. Corben|year=1993 |page=551|title=Factors of 2 in magnetic moments, spin–orbit coupling, and Thomas precession |journal=Am. J. Phys.|volume=61|doi=10.1119/1.17207 |bibcode = 1993AmJPh..61..551C }}

== ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ ==
=== ਸਾਪੇਖਿਕ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਥਿਊਰੀ ===
&lt;!---PLEASE PLEASE PLEASE DO NOT DELETE ANYTHING AS &quot;IRRELEVANT/OUTDATED&quot; FROM PERSONAL PREFERENCES IN THIS REF SECTION - MOST OF THE BOOKS MAY BE MOVED INTO THE ARTICLE AT SOME POINT, BUT THEY SERVE AS GOOD ENTRY POINTS INTO QFT AND HAVE SOME SCOPE FOR RQM---&gt;
* {{cite book|isbn=1-13950-4320|author=T. Ohlsson|title=Relativistic Quantum Physics: From Advanced Quantum Mechanics to Introductory Quantum Field Theory|publisher=Cambridge University Press|year=2011|page=10|url=http://books.google.co.uk/books?id=hRavtAW5EFcC&amp;pg=PA11&amp;dq=pauli-lubanski+pseudovector#v=onepage&amp;q=pauli-lubanski%20pseudovector&amp;f=false}}
*{{cite book|author1=I.J.R. Aitchison |author2=A.J.G. Hey |title=Gauge Theories in Particle Physics: From Relativistic Quantum Mechanics to QED|volume=1|edition=3rd|page=|publisher=CRC Press|year=2002|url=http://books.google.co.uk/books?id=n7k_QS4Hb0YC&amp;pg=PA50&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false|isbn=0-84938-7752}}
* {{cite book|author=D. Griffiths|title=Introduction to Elementary Particles|page=|publisher=John Wiley &amp; Sons|year=2008 |url=http://books.google.co.uk/books?id=Wb9DYrjcoKAC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false
|isbn=3-52761-8473}}
* {{cite book|title=Relativistic quantum mechanics and introduction to quantum field theory|url=http://books.google.co.uk/books?id=tTJHB5hepQUC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y|author=Capri, Anton Z|year=2002|publisher=World Scientific|isbn=9-81238-1376}}
* {{cite book|title=Relativistic quantum mechanics and quantum fields|url=http://books.google.co.uk/books?id=gJR_gVU52NkC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y|author1=Ta-you Wu |author2=W. Y. Pauchy Hwang |year=1991|publisher=World Scientific|isbn=9-81020-6089}}
* {{cite book|title=Elementary particle physics, Quantum Field Theory|author=Y. Nagashima|volume=1|year=2010|isbn=978-35274-09624}}
* {{cite book|author1=J.D. Bjorken |author2=S.D. Drell | year = 1965| title = Relativistic Quantum Fields (Pure &amp; Applied Physics) |publisher=McGraw-Hill|volume=| isbn = 007-0054-940}}
* {{cite book| author = [[Steven Weinberg|S. Weinberg]] | year = 1996 | title = The Quantum Theory of Fields|volume=2 |publisher= Cambridge University Press| isbn = 0-52155-0025}}
* {{cite book| author = [[Steven Weinberg|S. Weinberg]] | year = 2000 | title = The Quantum Theory of Fields|volume=3 |publisher= Cambridge University Press| isbn = 0-52166-0009}}
* {{cite book| author = F. Gross| year = 2008 | title = Relativistic Quantum Mechanics and Field Theory
|volume= |publisher= John Wiley &amp; Sons| isbn = 3-52761-7345|url=http://books.google.co.uk/books?id=o9dXoK_2s6MC&amp;pg=PP2&amp;dq=fractional+quantum+mechanics+books#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{cite book| author = Y.V. Nazarov, J.Danon | year = 2013 | title = Advanced Quantum Mechanics: A Practical Guide
|volume= |publisher= Cambridge University Press| isbn=0-52176-1506|url= http://books.google.co.uk/books?id=BrTP8hEWRGUC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Relativistic_quantum_mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Relativistic_quantum_mechanics&amp;f=false}}
* {{cite book|title=General Principles of Quantum Field Theory|author=N.N. Bogolubov|publisher=Springer|edition=2nd|isbn=0-7923-0540-X|year=1989|page=272|url=http://books.google.co.uk/books?id=Ef4zDW1V2LkC&amp;pg=PA187&amp;dq=lamb+shift#v=onepage&amp;q=lamb%20shift&amp;f=false
}}
* {{cite book|title=Quantum Field Theory|author1=F. Mandl |author2=G. Shaw |publisher=John Wiley &amp; Sons|edition=2nd|isbn=047-1496-839|year=2010|page=|url=http://books.google.co.uk/books?id=7VLMj4AvvicC&amp;pg=PA273&amp;dq=pauli-lubanski+pseudovector#v=onepage&amp;q=pauli-lubanski%20pseudovector&amp;f=false}}
* {{cite book| author = I. Lindgren| year = 2011 | title = Relativistic Many-body Theory: A New Field-theoretical Approach|publisher= Springer| isbn=144-1983-090|volume=63|series=Springer series on atomic, optical, and plasma physics|url= http://books.google.co.uk/books?id=noUF83SAl2wC&amp;pg=PA9&amp;dq=hyperfine+structure+in+relativistic+quantum+mechanics&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=hyperfine%20structure%20in%20relativistic%20quantum%20mechanics&amp;f=false}}
*{{cite book|title=Relativistic Quantum theory of atoms and molecules|publisher=Springer|author=I. P. Grant|isbn=0-387-34671-6|year=2007|series=Atomic, optical, and plasma physics|url=http://books.google.co.uk/books?id=yYFCAAAAQBAJ}}

=== ਕੁਆਂਟਮ ਥਿਊਰੀ ਅਤੇ ਆਮ ਉਪਯੋਗ ===

&lt;!---PLEASE PLEASE PLEASE DO NOT DELETE ANYTHING AS &quot;IRRELEVANT/OUTDATED&quot; FROM PERSONAL PREFERENCES IN THIS REF SECTION - MOST OF THE BOOKS MAY BE MOVED INTO THE ARTICLE AT SOME POINT, BUT THEY SERVE AS GOOD ENTRY POINTS INTO QFT AND HAVE SOME SCOPE FOR RQM---&gt;
*{{cite book|author1=G. Aruldhas |author2=P. Rajagopal |title=Modern Physics|page=395|publisher=PHI Learning Pvt. Ltd.|year=2005|url=
http://books.google.co.uk/books?id=GnCWJF6TQUwC&amp;pg=PA395&amp;dq=electromagnetic+moments+for+high-spin+particles&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=electromagnetic%20moments%20for%20high-spin%20particles&amp;f=false|isbn=8-12032-5974}}
*{{cite book|author=R.E. Hummel|title=Electronic properties of materials|page=395|publisher=Springer|year=2011|url=http://books.google.co.uk/books?id=TsHFou6RftkC&amp;pg=PA395&amp;dq=electromagnetic+moments+for+high-spin+particles&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=electromagnetic%20moments%20for%20high-spin%20particles&amp;f=false|isbn=1-44198-1640}}
*{{cite book|author=D.L. Pavia|edition=4th|title=Introduction to Spectroscopy|page=105|publisher=Cengage Learning|year=2005|url=
http://books.google.co.uk/books?id=FkaNOdwk0FQC&amp;pg=PA105&amp;dq=magnetic+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false|isbn=0-49511-4782}}
*{{cite book|author=U. Mizutani|title=Introduction to the Electron Theory of Metals|page=387|publisher=Cambridge University Press|year=2001|url=
http://books.google.co.uk/books?id=zY5z_UGqAcwC&amp;pg=PA387&amp;dq=magnetic+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false|isbn=0-52158-7093}}
*{{cite book|author=G.R. Choppin|edition=3|title=Radiochemistry and nuclear chemistry|page=308|publisher=Butterworth-Heinemann|year=2002|url=http://books.google.co.uk/books?id=IsAEjPpvyrkC&amp;pg=PA308&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false|isbn=0-75067-4636}}
*{{cite book|author=A.G. Sitenko|title=Theory of nuclear reactions|page=443|publisher=World Scientific|year=1990|url=
http://books.google.co.uk/books?id=IcF5GV7ftT0C&amp;pg=PA443&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false|isbn=997-1504-820}}
*{{cite book|author1=W. Nolting |author2=A. Ramakanth |title=Quantum theory of magnetism|page=|publisher=Springer|year=2008|url=
http://books.google.co.uk/books?id=vrcHC9XoHbsC&amp;pg=PA748&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false|isbn=3-54085-4169}}
*{{cite book|author=H. Luth|title=Quantum Physics in the Nanoworld|page=149|publisher=Springer|series=Graduate texts in physics|year=2013|url=http://books.google.co.uk/books?id=9zrbFSHWcCAC&amp;pg=PA149&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=3-64231-2381}}
*{{cite book|author=K.D. Sattler|title=Handbook of Nanophysics: Functional Nanomaterials|pages=40–3|publisher=CRC Press|year=2010|url=http://books.google.co.uk/books?id=08BWNlciXx4C&amp;pg=SA40-PA3&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=1-42007-5535}}
*{{cite book|author=H.Kuzmany|title=Solid-State Spectroscopy|page=256|publisher=Springer|year=2009|url=http://books.google.co.uk/books?id=Jg89d0h9SIoC&amp;pg=PA256&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=3-64201-4801}}
*{{cite book|author=J.M. Reid|title=The Atomic Nucleus
|page=|edition=2nd|publisher=Manchester University Press|year=1984|url=http://books.google.co.uk/books?id=rcdRAQAAIAAJ&amp;pg=PA277&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=0-71900-9782}}
*{{cite book|author=P. Schwerdtfeger|title=Relativistic Electronic Structure Theory - Fundamentals|page=208|volume=11|series=Theoretical and Computational Chemistry|publisher=Elsevier|year=2002|url=http://books.google.co.uk/books?id=9tO_9Tf6dZgC&amp;pg=PA208&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=008-0540-465}}
*{{cite book|author=L. Piela|title=Ideas of Quantum Chemistry|page=676|publisher=Elsevier|year=2006|url=http://books.google.co.uk/books?id=nbdITbfsP6oC&amp;pg=PA676&amp;dq=magnetic+multipole+moments+allowed+by+spin+quantum+number&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=magnetic%20multipole%20moments%20allowed%20by%20spin%20quantum%20number&amp;f=false
|isbn=008-0466-761}}
*{{cite book|title=[[Quantum (book)]]|author=M. Kumar|isbn=1-84831-0358|year=2009}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

*{{cite book|title=Relativistic Quantum Mechanics, an Introduction|orig-year=2004|author=W. Pfeifer|isbn=|url=http://www.walterpfeifer.ch/index.html|year=2008}}
*{{cite news|title=Relativistic Quantum Mechanics (Lecture Notes)|author=Igor Lukačević|url=http://www.fizika.unios.hr/~ilukacevic/dokumenti/materijali_za_studente/qm2/Lecture_11_Relativistic_quantum_mechanics.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140826114453/http://www.fizika.unios.hr/~ilukacevic/dokumenti/materijali_za_studente/qm2/Lecture_11_Relativistic_quantum_mechanics.pdf|archivedate=2014-08-26|year=2013|access-date=2016-06-27|dead-url=yes}}
*{{cite arXiv|title= An Introduction to Relativistic Quantum Mechanics. I. From Relativity to Dirac Equation|author=M. De Sanctis|year=2011|arxiv=0708.0052}}
*{{cite news|title= Relativistic Quantum Mechanics|publisher=[[University of Cambridge]], [[Cavendish Laboratory]]|url=http://www.tcm.phy.cam.ac.uk/~bds10/aqp/handout_relqu.pdf}}
*{{cite news|author=D.G. Swanson|year=2007|title=Quantum Mechanics Foundations and Applications|page=160|location=Alabama, USA|publisher=Taylor &amp; Francis}}
*[http://mysite.du.edu/~jcalvert/phys/partelec.htm J. B. Calvert (2003) ''The Particle Electron and Thomas Precession'']
*[http://www.antidogma.ru/english/node58.html S.N. Arteha ''Spin and the Thomas precession'']

{{ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਵਿਸ਼ੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਣਿਤਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਮੈਗਨੇਟਿਜ਼ਮ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਣ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਟੋਮਿਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]]</text>
      <sha1>rc194n26u9tmk6ihlwjvn8it5qw8rw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੁਆਂਟਮ ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80608</id>
    <revision>
      <id>809333</id>
      <parentid>529216</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:23:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6403" sha1="smx0jllc9rz97yvsqe6780fw3bq8qxf" xml:space="preserve">{{Use dmy dates|date=September 2010}}
[[File:Quantum superposition of states and decoherence.ogv|thumb|upright=1.5|ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕੁਆਂਟਮ ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਡਿਕੋਹਰੰਸ]]
{{ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ|cTopic=ਬੁਨਿਆਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ}}

'''ਕੁਆਂਟਮ ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ''' [[ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, ਕਾਫੀ ਕੁੱਝ [[ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ#ਤਰੰਫ ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] ਵਿੱਚ ਤਰੰਗਾਂ ਵਾਂਗ, ਕੋਈ ਦੋ (ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ) ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਜੋੜੀਆਂ (ਸੁਪਰਪੋਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ) ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ ਮਿਲੇਗੀ; ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਹੀ, ਹਰੇਕ [[ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ]] ਨੂੰ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੋਰ ਵੱਖਰੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜੋੜ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] ਪ੍ਰਤਿ [[ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ|ਹੱਲਾਂ]] ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰ ਇਕੁਏਸ਼ਨ]] [[ਲੀਨੀਅਰ]] ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਹੱਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਰੇਖਿਕ ਮੇਲ ਵੀ ਇੱਕ ਹੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

[[ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ]] ਦੇ ਭੌਤਿਕੀ [[ਔਬਜ਼ਰਵੇਬਲ]] ਪ੍ਰਗਟਾਓ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਸੇ [[ਡਬਲ-ਸਲਿੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ]] ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ [[ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨ]] [[ਤੰਰਗ]] ਤੋਂ [[ਇੰਟ੍ਰਫੇਰੈਂਸ (ਤਰੰਗ ਸੰਚਾਰ)|ਇੰਟ੍ਰਫੇਰੈਂਸ]] [[ਪੀਕ]]ਸ ਹੈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਇੱਕ [[ਕੁਆਂਟਮ ਲੌਜਿਕ]]ਲ [[ਕਿਉਬਿਟ#ਕਿਉਬਿਟ ਅਵਸਥਾਵਾਂ|ਕਿਉਬਿਟ ਅਵਸਥਾ]] ਹੈ, ਜੋ [[ਕੁਆਂਟਮ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸਿੰਗ]] ਅੰਦਰ ਵਰਤੀ ਜਾੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ [[ਅਧਾਰ ਅਵਸਥਾ]]ਵਾਂ &lt;math&gt;|0 \rangle &lt;/math&gt; ਅਤੇ &lt;math&gt;|1 \rangle &lt;/math&gt; ਦਾ ਇੱਕ ਰੇਖਿਕ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਥੇ &lt;math&gt;|0 \rangle &lt;/math&gt; [[ਕੁਆਂਟਮ ਅਵਸਥਾ]] ਲਈ [[ਡੀਰਾਕ ਨੋਟੇਸ਼ਨ]] ਹੈ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ 0 ਨਤੀਜਾ ਦੇਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਪ ਰਾਹੀਂ [[ਕਲਾਸੀਕਲ ਲੌਜਿਕ]] ਵਿੱਚ ਬਦਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇਤਰਾਂ &lt;math&gt;|1 \rangle &lt;/math&gt; ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ '''1''' ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

== ਥਿਊਰੀ ==
{{unreferenced section|date=November 2015}}
=== ਉਦਾਹਰਨਾਂ ===
=== ਹੈਮਿਲਟੋਨੀਅਨ ਉਤਪਤੀ ===
=== ਕਾਲਪਨਿਕ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ===

== ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ==
== ਰਸਮੀ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ==
== ਭੌਤਿਕੀ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ==
== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[ਆਇਗਨਸਟੇਟਸ]]
* [[ਮੈਕ-ਹਜ਼ੈਹੰਡ੍ਰ ਇੰਟ੍ਰਫੈਰੋਮੀਟਰ]]
* [[ਪੈਨਰੋਜ਼ ਵਿਆਖਿਆ]]
* [[ਸ਼ੁੱਧ ਕਿਉਬਿਟ ਅਵਸਥਾ]]
* [[ਕੁਆਂਟਮ ਕੰਪਿਉਟੇਸ਼ਨ]]
* [[ਸ਼੍ਰੋਡਿੰਜਰਜ਼ ਕੈਟ]]
* [[ਵੇਵ ਪੈਕਟ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗੰਥਸੂਚੀ ==
* [[Niels Bohr|Bohr, N.]] (1927/1928). The quantum postulate and the recent development of atomic theory, [http://www.nature.com/nature/journal/v121/n3050/abs/121580a0.html ''Nature'' Supplement 14 April 1928, '''121''': 580–590].
* [[Claude Cohen-Tannoudji|Cohen-Tannoudji, C.]], Diu, B., Laloë, F. (1973/1977). ''Quantum Mechanics'', translated from the French by S.R. Hemley, N. Ostrowsky, D. Ostrowsky, second edition, volume 1, Wiley, New York, ISBN 0471164321.
* [[Paul Dirac|Dirac, P.A.M.]] (1930/1958). ''The Principles of Quantum Mechanics'', 4th edition, Oxford University Press.
* [[Albert Einstein|Einstein, A.]] (1949). Remarks concerning the essays brought together in this co-operative volume, translated from the original German by the editor, pp.&amp;nbsp;665–688 in [[Paul Arthur Schilpp|Schilpp, P.A.]] editor (1949), [http://www.worldcat.org/title/albert-einstein-philosopher-scientist/oclc/311439 ''Albert Einstein: Philosopher-Scientist''], volume {{math|II}}, Open Court, La Salle IL.
* [[Richard Feynman|Feynman, R.P.]], Leighton, R.B., Sands, M. (1965). ''The Feynman Lectures on Physics'', volume 3, Addison-Wesley, Reading, MA.
* [[Eugen Merzbacher|Merzbacher, E.]] (1961/1970). ''Quantum Mechanics'', second edition, Wiley, New York.
* [[Albert Messiah|Messiah, A.]] (1961). ''Quantum Mechanics'', volume 1, translated by G.M. Temmer from the French ''Mécanique Quantique'', North-Holland, Amsterdam.
* {{cite book|ref=harv|first1=J.A.|last1=Wheeler|author1link=John Archibald Wheeler|first2=W.H.|last2=Zurek|author2link=Wojciech H. Zurek|year=1983|title=Quantum Theory and Measurement|url=https://archive.org/details/quantumtheorymea0000unse_b1n9|publisher=Princeton University Press|location=Princeton NJ}}

{{ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ ਟੌਪਿਕ}}

{{DEFAULTSORT:ਕੁਆਂਟਮ ਸੁਪਰਪੁਜੀਸ਼ਨ }}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੁਆਂਟਮ ਮਕੈਨਿਕਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੀਡੀਓ ਕਲਿੱਪਾਂ ਵਾਲੇ ਲੇਖ]]</text>
      <sha1>smx0jllc9rz97yvsqe6780fw3bq8qxf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਬੱਡੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82226</id>
    <revision>
      <id>809518</id>
      <parentid>662382</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:55:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19942" sha1="ifgog4vsq3b58xlvc0enwd0ojlnqk2l" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Kabaddi..JPG|thumb|'''ਪੰਜਾਬੀ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ।''']]
'''ਪੰਜਾਬ''' '''ਦੀ ਕਬੱਡੀ''', ਜਿਸਨੂੰ '''ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਕਬੱਡੀ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;Debates; Official Report, Volume 23, Issues 1–11. Punjab (India). Legislature. Legislative Council [https://books.google.com/books?id=2rwbAAAAIAAJ&amp;q=punjabi+style+kabaddi]&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਟੀਮ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਆਰੀ ਕਬੱਡੀ ਵਾਂਗ, ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;autogenerated12&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt; 2010 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ (ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ) ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, 2020 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।{{ਪੰਜਾਬੀ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Circle_Style_Kabaddi_ground.jpg|thumb|ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਗ੍ਰਾਉੰਡ]]
== ਨਾਮ ==
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੌੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਆਦ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਾਯਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋੌਡੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਜਿਹਦਾ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋੌਡੀ ਸ਼ਬਦ ਜੰਮਿਆ 'ਕੱਟਾ' ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ' ਤੋਂ, ਜਿਹਨਾ ਨੂ ਜੋੜ ਕੇ ਕਬੱਡੀ ਬਣਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਡੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੈਚਿਯਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲ ==

=== ਲੰਬੀ ਕੌਡੀ ===
ਲੰਬੀ ਕੋੌਡੀ ਵਿੱਚ 15 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਕ 15-20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਗੋਲ ਪਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਜਿਹਨਾ ਦੂਰ ਭਜਣਾ ਚਾਹੋਣ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਹੰਨ। ਕੋਈ ਰੇਫ਼ਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੇਡਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ &quot;ਕੋੌਡੀ, ਕੋੌਡੀ&quot;ਬੋਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸੌਂਚੀ ਕੌਡੀ ===
ਸੌਨ੍ਚੀ ਕੋੌਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਸੌਨ੍ਚੀ ਪੱਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਜਿਹਨੇ ਮਰਜੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਹੰਨ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿਚ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਲਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂ ਬੰਬੂ ਤੇ ਬੰਨ ਕੇ ਬੰਬੂ ਨੂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਾੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂ ਲੈ ਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ।

ਸੌਨ੍ਚੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਨੂ ਸਿਰਫ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਗ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਫੋਉਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹ੍ਨੁ ਹਿਲਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਪ ਨੂ ਛੁੜਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੇਡਰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ ===
ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ &quot;ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ&quot; ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਕੁੱਜ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੀਮ ਦੇ ਨੂ ਛੂ ਕਰ ਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨੂ ਉਹ ਛੂਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਉਹ੍ਨੁ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਦ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹ੍ਨੁ ਇੱਕ ਅੰਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

=== ਹੋਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ: ===

* ਛੈ ਹੰਧੀ
* ਸ਼ਮਿਆਲੀ ਵਾਲੀ
* ਪੀਰ ਕੌਡੀ
* ਪੜ ਕੋੋੋਡੀ
* ਬਧੀ
* ਬੈਠਵੀ
* ਬੁਰਜੀਆ ਵਾਲੀ
* ਘੋੜ ਕਬੱਡੀ
* ਦੋਧੇ
* ਚੀਰਵੀ
* ਚਾਟਾ ਵਾਲੀ
* ਢੇਰ ਕਬੱਡੀ -  ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਪੰਜਾਬ
* ਅੰਬਰਸਰੀ
* ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ
* ਲਾਹੌਰੀ
* ਮੁਲਤਾਨੀ
* ਲਾਇਲਪੁਰੀ
* ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ
* ਅੰਬਾਲਵੀ&lt;ref name=&quot;autogenerated13&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt;

== ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ==

=== ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ===
ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰ੍ਯਾਨਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਇਸੀ ਖੇਡ ਨੂ ਪੰਜਾਬ ਕਬੱਡੀ ਅਤੇ ਹਾਰ੍ਯਾਨਾ ਕਬੱਡੀ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਜ ਉਲਝਣ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ ਅਮਾਟੀਅਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੇਡਰੇਸ਼ਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਨੂ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਖਆਓਨਦੀ ਹੈ।

=== ਨਿਯਮ ===
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿੱਚ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ 22 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਲਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ 8 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਟੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਦੇਣ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਉਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਕ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਕ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਨੂੰ 'ਕਬੱਡੀ, ਕਬੱਡੀ' ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਰੇਡ ਦਾ ਵਕਤ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੰਕ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਚ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ 20 ਮਿੰਟ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਮਹਿਮਾਮਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ==
[[File:Kabaddi.....JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kabaddi.....JPG|thumb|250x250px|ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਮੈਚ]]

=== ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ, ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ 2010 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਾਲ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2015 ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 2015 ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ। ਮਹਿਲਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ 2020 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।

=== ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ (SKL) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸੀਜ਼ਨ 1 ਤੋਂ 10 ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੀਗ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ-ਅਧਾਰਤ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[3] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਡਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਈਰਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਦਘਾਟਨੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

=== ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2012 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।[1] ਭਾਰਤ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|title=India win first women's Kabaddi World Cup|date=4 March 2012|newspaper=Hindustan Times|access-date=4 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120330225911/http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|archive-date=30 March 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2011 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਕਨੀਕੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

=== ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
2013 ਦੇ ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਲੱਬ ਟੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ 2014 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/world-kabaddi-league-launched/article6246251.ece|title=World Kabaddi League launched|date=25 July 2014|newspaper=The Hindu|access-date=19 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ - ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ - ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਟੀਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ibnlive.in.com&quot;&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|title=World Kabaddi League announces team franchise names and logos|date=24 July 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726211143/http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|archive-date=26 July 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਅਦਾਕਾਰਾਂ - ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ (ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼), ਰਜਤ ਬੇਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਥੰਡਰ), ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ (ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼) ਅਤੇ ਯੋ ਯੋ ਹਨੀ ਸਿੰਘ (ਯੋ ਯੋ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਸਨ। ਉਦਘਾਟਨੀ (ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼) ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਅਗਸਤ 2014 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼ (ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼ (ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|title=United Singhs crowned World Kabaddi League champions|date=22 November 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141122210546/http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|archive-date=22 November 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|title=Honey Singh's kabaddi team Yo Yo Tigers suspended|date=15 November 2014|newspaper=[[Hindustan Times]]|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141116033313/http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|archive-date=16 November 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>ifgog4vsq3b58xlvc0enwd0ojlnqk2l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809519</id>
      <parentid>809518</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:56:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19827" sha1="ofkdzglywxzj58ebgrkjikq3v2r04iq" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Kabaddi..JPG|thumb|'''ਪੰਜਾਬੀ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ।''']]
'''ਪੰਜਾਬ''' '''ਦੀ ਕਬੱਡੀ''', ਜਿਸਨੂੰ '''ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਕਬੱਡੀ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;Debates; Official Report, Volume 23, Issues 1–11. Punjab (India). Legislature. Legislative Council [https://books.google.com/books?id=2rwbAAAAIAAJ&amp;q=punjabi+style+kabaddi]&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਟੀਮ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਆਰੀ ਕਬੱਡੀ ਵਾਂਗ, ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;autogenerated12&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt; 2010 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ (ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ) ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, 2020 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।{{ਪੰਜਾਬੀ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Circle_Style_Kabaddi_ground.jpg|thumb|ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਗ੍ਰਾਉੰਡ]]
== ਨਾਮ ==
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੌੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਆਦ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਾਯਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋੌਡੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਜਿਹਦਾ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋੌਡੀ ਸ਼ਬਦ ਜੰਮਿਆ 'ਕੱਟਾ' ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ' ਤੋਂ, ਜਿਹਨਾ ਨੂ ਜੋੜ ਕੇ ਕਬੱਡੀ ਬਣਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਡੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੈਚਿਯਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲ ==

=== ਲੰਬੀ ਕੌਡੀ ===
ਲੰਬੀ ਕੋੌਡੀ ਵਿੱਚ 15 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਕ 15-20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਗੋਲ ਪਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਜਿਹਨਾ ਦੂਰ ਭਜਣਾ ਚਾਹੋਣ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਹੰਨ। ਕੋਈ ਰੇਫ਼ਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੇਡਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ &quot;ਕੋੌਡੀ, ਕੋੌਡੀ&quot; ਬੋਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸੌਂਚੀ ਕੌਡੀ ===
ਸੌਂਚੀ ਕੋੌਡੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਜਿਹਨੇ ਮਰਜੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਹੰਨ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿਚ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਲਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂ ਬੰਬੂ ਤੇ ਬੰਨ ਕੇ ਬੰਬੂ ਨੂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਾੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂ ਲੈ ਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ।

ਸੌਂਚੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਜਾਫੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਗ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਫੋਉਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹ੍ਨੁ ਹਿਲਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਪ ਨੂ ਛੁੜਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੇਡਰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ ===
ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ &quot;ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ&quot; ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਕੁੱਜ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੀਮ ਦੇ ਨੂ ਛੂ ਕਰ ਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨੂ ਉਹ ਛੂਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਉਹ੍ਨੁ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਦ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹ੍ਨੁ ਇੱਕ ਅੰਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

=== ਹੋਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ: ===

* ਛੈ ਹੰਧੀ
* ਸ਼ਮਿਆਲੀ ਵਾਲੀ
* ਪੀਰ ਕੌਡੀ
* ਪੜ ਕੋੋੋਡੀ
* ਬਧੀ
* ਬੈਠਵੀ
* ਬੁਰਜੀਆ ਵਾਲੀ
* ਘੋੜ ਕਬੱਡੀ
* ਦੋਧੇ
* ਚੀਰਵੀ
* ਚਾਟਾ ਵਾਲੀ
* ਢੇਰ ਕਬੱਡੀ -  ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਪੰਜਾਬ
* ਅੰਬਰਸਰੀ
* ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ
* ਲਾਹੌਰੀ
* ਮੁਲਤਾਨੀ
* ਲਾਇਲਪੁਰੀ
* ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ
* ਅੰਬਾਲਵੀ&lt;ref name=&quot;autogenerated13&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt;

== ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ==

=== ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ===
ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਇਸੀ ਖੇਡ ਨੂ ਪੰਜਾਬ ਕਬੱਡੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਬੱਡੀ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਜ ਉਲਝਣ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ ਅਮਾਟੀਅਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੇਡਰੇਸ਼ਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਨੂ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਖਆਓਨਦੀ ਹੈ।

=== ਨਿਯਮ ===
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿੱਚ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ 22 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਲਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ 8 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਟੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਦੇਣ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਉਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਕ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਕ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਨੂੰ 'ਕਬੱਡੀ, ਕਬੱਡੀ' ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਰੇਡ ਦਾ ਵਕਤ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੰਕ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਚ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ 20 ਮਿੰਟ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਮਹਿਮਾਮਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ==
[[File:Kabaddi.....JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kabaddi.....JPG|thumb|250x250px|ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਮੈਚ]]

=== ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ, ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ 2010 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਾਲ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2015 ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 2015 ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ। ਮਹਿਲਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ 2020 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।

=== ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ (SKL) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸੀਜ਼ਨ 1 ਤੋਂ 10 ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੀਗ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ-ਅਧਾਰਤ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[3] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਡਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਈਰਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਦਘਾਟਨੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

=== ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2012 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।[1] ਭਾਰਤ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|title=India win first women's Kabaddi World Cup|date=4 March 2012|newspaper=Hindustan Times|access-date=4 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120330225911/http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|archive-date=30 March 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2011 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਕਨੀਕੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

=== ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
2013 ਦੇ ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਲੱਬ ਟੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ 2014 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/world-kabaddi-league-launched/article6246251.ece|title=World Kabaddi League launched|date=25 July 2014|newspaper=The Hindu|access-date=19 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ - ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ - ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਟੀਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ibnlive.in.com&quot;&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|title=World Kabaddi League announces team franchise names and logos|date=24 July 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726211143/http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|archive-date=26 July 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਅਦਾਕਾਰਾਂ - ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ (ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼), ਰਜਤ ਬੇਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਥੰਡਰ), ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ (ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼) ਅਤੇ ਯੋ ਯੋ ਹਨੀ ਸਿੰਘ (ਯੋ ਯੋ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਸਨ। ਉਦਘਾਟਨੀ (ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼) ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਅਗਸਤ 2014 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼ (ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼ (ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|title=United Singhs crowned World Kabaddi League champions|date=22 November 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141122210546/http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|archive-date=22 November 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|title=Honey Singh's kabaddi team Yo Yo Tigers suspended|date=15 November 2014|newspaper=[[Hindustan Times]]|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141116033313/http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|archive-date=16 November 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>ofkdzglywxzj58ebgrkjikq3v2r04iq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809520</id>
      <parentid>809519</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19898" sha1="iueiin7ct15yxyafgnn5gdjt71l4uao" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Kabaddi..JPG|thumb|'''ਪੰਜਾਬੀ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ।''']]
'''ਪੰਜਾਬ''' '''ਦੀ ਕਬੱਡੀ''', ਜਿਸਨੂੰ '''ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਕਬੱਡੀ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;Debates; Official Report, Volume 23, Issues 1–11. Punjab (India). Legislature. Legislative Council [https://books.google.com/books?id=2rwbAAAAIAAJ&amp;q=punjabi+style+kabaddi]&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਟੀਮ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਆਰੀ ਕਬੱਡੀ ਵਾਂਗ, ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;autogenerated12&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt; 2010 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ (ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ) ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, 2020 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।{{ਪੰਜਾਬੀ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Circle_Style_Kabaddi_ground.jpg|thumb|ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਗ੍ਰਾਉੰਡ]]
== ਨਾਮ ==
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੌੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਆਦ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਾਯਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋੌਡੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਜਿਹਦਾ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋੌਡੀ ਸ਼ਬਦ ਜੰਮਿਆ 'ਕੱਟਾ' ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ' ਤੋਂ, ਜਿਹਨਾ ਨੂ ਜੋੜ ਕੇ ਕਬੱਡੀ ਬਣਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਡੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੈਚਿਯਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲ ==

=== ਲੰਬੀ ਕੌਡੀ ===
ਲੰਬੀ ਕੋੌਡੀ ਵਿੱਚ 15 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਕ 15-20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਗੋਲ ਪਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਜਿਹਨਾ ਦੂਰ ਭਜਣਾ ਚਾਹੋਣ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਹੰਨ। ਕੋਈ ਰੇਫ਼ਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੇਡਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ &quot;ਕੋੌਡੀ, ਕੋੌਡੀ&quot; ਬੋਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸੌਂਚੀ ਕੌਡੀ ===
ਸੌਂਚੀ ਕੋੌਡੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਜਿਹਨੇ ਮਰਜੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਹੰਨ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿਚ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਲਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂ ਬੰਬੂ ਤੇ ਬੰਨ ਕੇ ਬੰਬੂ ਨੂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਾੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂ ਲੈ ਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ।

ਸੌਂਚੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਜਾਫੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਗ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਫੋਉਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹ੍ਨੁ ਹਿਲਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਪ ਨੂ ਛੁੜਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੇਡਰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ ===
ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ &quot;ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ&quot; ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਕੁੱਜ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੀਮ ਦੇ ਨੂ ਛੂ ਕਰ ਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨੂ ਉਹ ਛੂਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਉਹ੍ਨੁ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਦ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹ੍ਨੁ ਇੱਕ ਅੰਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

=== ਹੋਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ: ===

* ਛੈ ਹੰਧੀ
* ਸ਼ਮਿਆਲੀ ਵਾਲੀ
* ਪੀਰ ਕੌਡੀ
* ਪੜ ਕੋੋੋਡੀ
* ਬਧੀ
* ਬੈਠਵੀ
* ਬੁਰਜੀਆ ਵਾਲੀ
* ਘੋੜ ਕਬੱਡੀ
* ਦੋਧੇ
* ਚੀਰਵੀ
* ਚਾਟਾ ਵਾਲੀ
* ਢੇਰ ਕਬੱਡੀ -  ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਪੰਜਾਬ
* ਅੰਬਰਸਰੀ
* ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ
* ਲਾਹੌਰੀ
* ਮੁਲਤਾਨੀ
* ਲਾਇਲਪੁਰੀ
* ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ
* ਅੰਬਾਲਵੀ&lt;ref name=&quot;autogenerated13&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt;

== ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ==

=== ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ===
ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਇਸੀ ਖੇਡ ਨੂ ਪੰਜਾਬ ਕਬੱਡੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਬੱਡੀ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਜ ਉਲਝਣ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ ਅਮਾਟੀਅਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੇਡਰੇਸ਼ਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਨੂ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਖਆਓਨਦੀ ਹੈ।

=== ਨਿਯਮ ===
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿੱਚ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ 22 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਲਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ 8 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਟੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਦੇਣ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਉਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਕ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਕ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਨੂੰ 'ਕਬੱਡੀ, ਕਬੱਡੀ' ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਰੇਡ ਦਾ ਵਕਤ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੰਕ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਚ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ 20 ਮਿੰਟ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਮਹਿਮਾਮਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ==
[[File:Kabaddi.....JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kabaddi.....JPG|thumb|250x250px|ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਮੈਚ]]

=== ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ, ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ 2010 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਾਲ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2015 ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 2015 ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ। ਮਹਿਲਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ 2020 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।

=== ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ (SKL) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸੀਜ਼ਨ 1 ਤੋਂ 10 ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੀਗ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ-ਅਧਾਰਤ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[3] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਡਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਈਰਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਦਘਾਟਨੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

=== ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2012 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।[1] ਭਾਰਤ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|title=India win first women's Kabaddi World Cup|date=4 March 2012|newspaper=Hindustan Times|access-date=4 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120330225911/http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|archive-date=30 March 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2011 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਕਨੀਕੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

=== ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
2013 ਦੇ ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਲੱਬ ਟੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ 2014 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/world-kabaddi-league-launched/article6246251.ece|title=World Kabaddi League launched|date=25 July 2014|newspaper=The Hindu|access-date=19 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ - ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ - ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਟੀਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ibnlive.in.com&quot;&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|title=World Kabaddi League announces team franchise names and logos|date=24 July 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726211143/http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|archive-date=26 July 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਅਦਾਕਾਰਾਂ - ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ (ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼), ਰਜਤ ਬੇਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਥੰਡਰ), ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ (ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼) ਅਤੇ ਯੋ ਯੋ ਹਨੀ ਸਿੰਘ (ਯੋ ਯੋ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਸਨ। ਉਦਘਾਟਨੀ (ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼) ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਅਗਸਤ 2014 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼ (ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼ (ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|title=United Singhs crowned World Kabaddi League champions|date=22 November 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141122210546/http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|archive-date=22 November 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|title=Honey Singh's kabaddi team Yo Yo Tigers suspended|date=15 November 2014|newspaper=[[Hindustan Times]]|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141116033313/http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|archive-date=16 November 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>iueiin7ct15yxyafgnn5gdjt71l4uao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809521</id>
      <parentid>809520</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:57:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਪੰਜਾਬ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19856" sha1="lj6ubq19xcc85jfibj043qetx0f7yn8" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Kabaddi..JPG|thumb|'''ਪੰਜਾਬੀ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ।''']]
'''ਪੰਜਾਬ''' '''ਦੀ ਕਬੱਡੀ''', ਜਿਸਨੂੰ '''ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਕਬੱਡੀ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;Debates; Official Report, Volume 23, Issues 1–11. Punjab (India). Legislature. Legislative Council [https://books.google.com/books?id=2rwbAAAAIAAJ&amp;q=punjabi+style+kabaddi]&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਟੀਮ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਆਰੀ ਕਬੱਡੀ ਵਾਂਗ, ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;autogenerated12&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt; 2010 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ (ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ) ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, 2020 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।{{ਪੰਜਾਬੀ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Circle_Style_Kabaddi_ground.jpg|thumb|ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਗ੍ਰਾਉੰਡ]]
== ਨਾਮ ==
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੌੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਆਦ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਾਯਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋੌਡੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਜਿਹਦਾ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋੌਡੀ ਸ਼ਬਦ ਜੰਮਿਆ 'ਕੱਟਾ' ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ' ਤੋਂ, ਜਿਹਨਾ ਨੂ ਜੋੜ ਕੇ ਕਬੱਡੀ ਬਣਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਡੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੈਚਿਯਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲ ==

=== ਲੰਬੀ ਕੌਡੀ ===
ਲੰਬੀ ਕੋੌਡੀ ਵਿੱਚ 15 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਕ 15-20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਗੋਲ ਪਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਜਿਹਨਾ ਦੂਰ ਭਜਣਾ ਚਾਹੋਣ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਹੰਨ। ਕੋਈ ਰੇਫ਼ਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੇਡਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ &quot;ਕੋੌਡੀ, ਕੋੌਡੀ&quot; ਬੋਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸੌਂਚੀ ਕੌਡੀ ===
ਸੌਂਚੀ ਕੋੌਡੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਜਿਹਨੇ ਮਰਜੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਹੰਨ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿਚ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਲਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂ ਬੰਬੂ ਤੇ ਬੰਨ ਕੇ ਬੰਬੂ ਨੂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਾੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂ ਲੈ ਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ।

ਸੌਂਚੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਜਾਫੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਗ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਫੋਉਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹ੍ਨੁ ਹਿਲਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਪ ਨੂ ਛੁੜਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੇਡਰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ ===
ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ &quot;ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ&quot; ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਕੁੱਜ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੀਮ ਦੇ ਨੂ ਛੂ ਕਰ ਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨੂ ਉਹ ਛੂਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਉਹ੍ਨੁ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਦ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹ੍ਨੁ ਇੱਕ ਅੰਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

=== ਹੋਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ: ===

* ਛੈ ਹੰਧੀ
* ਸ਼ਮਿਆਲੀ ਵਾਲੀ
* ਪੀਰ ਕੌਡੀ
* ਪੜ ਕੋੋੋਡੀ
* ਬਧੀ
* ਬੈਠਵੀ
* ਬੁਰਜੀਆ ਵਾਲੀ
* ਘੋੜ ਕਬੱਡੀ
* ਦੋਧੇ
* ਚੀਰਵੀ
* ਚਾਟਾ ਵਾਲੀ
* ਢੇਰ ਕਬੱਡੀ -  ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਪੰਜਾਬ
* ਅੰਬਰਸਰੀ
* ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ
* ਲਾਹੌਰੀ
* ਮੁਲਤਾਨੀ
* ਲਾਇਲਪੁਰੀ
* ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ
* ਅੰਬਾਲਵੀ&lt;ref name=&quot;autogenerated13&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt;

== ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ==

=== ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ===
ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਇਸੀ ਖੇਡ ਨੂ ਪੰਜਾਬ ਕਬੱਡੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਬੱਡੀ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਜ ਉਲਝਣ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ ਅਮਾਟੀਅਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੇਡਰੇਸ਼ਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਨੂ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਖਆਓਨਦੀ ਹੈ।

=== ਨਿਯਮ ===
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿੱਚ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ 22 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਲਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ 8 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਟੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਦੇਣ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਉਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਕ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਕ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਨੂੰ 'ਕਬੱਡੀ, ਕਬੱਡੀ' ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਰੇਡ ਦਾ ਵਕਤ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੰਕ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਚ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ 20 ਮਿੰਟ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਮਹਿਮਾਮਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ==
[[File:Kabaddi.....JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kabaddi.....JPG|thumb|250x250px|ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਮੈਚ]]

=== ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ, ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ 2010 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਾਲ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2015 ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 2015 ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ। ਮਹਿਲਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ 2020 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।

=== ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ (SKL) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸੀਜ਼ਨ 1 ਤੋਂ 10 ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੀਗ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ-ਅਧਾਰਤ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[3] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਡਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਈਰਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਦਘਾਟਨੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

=== ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2012 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।[1] ਭਾਰਤ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|title=India win first women's Kabaddi World Cup|date=4 March 2012|newspaper=Hindustan Times|access-date=4 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120330225911/http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|archive-date=30 March 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2011 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਕਨੀਕੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

=== ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
2013 ਦੇ ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਲੱਬ ਟੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ 2014 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/world-kabaddi-league-launched/article6246251.ece|title=World Kabaddi League launched|date=25 July 2014|newspaper=The Hindu|access-date=19 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ - ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ - ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਟੀਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ibnlive.in.com&quot;&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|title=World Kabaddi League announces team franchise names and logos|date=24 July 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726211143/http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|archive-date=26 July 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਅਦਾਕਾਰਾਂ - ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ (ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼), ਰਜਤ ਬੇਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਥੰਡਰ), ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ (ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼) ਅਤੇ ਯੋ ਯੋ ਹਨੀ ਸਿੰਘ (ਯੋ ਯੋ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਸਨ। ਉਦਘਾਟਨੀ (ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼) ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਅਗਸਤ 2014 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼ (ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼ (ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|title=United Singhs crowned World Kabaddi League champions|date=22 November 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141122210546/http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|archive-date=22 November 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|title=Honey Singh's kabaddi team Yo Yo Tigers suspended|date=15 November 2014|newspaper=[[Hindustan Times]]|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141116033313/http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|archive-date=16 November 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>lj6ubq19xcc85jfibj043qetx0f7yn8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809522</id>
      <parentid>809521</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19946" sha1="9jkdjnlcx70gbir0woom9squeesepp7" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Kabaddi..JPG|thumb|'''ਪੰਜਾਬੀ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ।''']]
'''ਪੰਜਾਬ''' '''ਦੀ ਕਬੱਡੀ''', ਜਿਸਨੂੰ '''ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਕਬੱਡੀ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,&lt;ref&gt;Debates; Official Report, Volume 23, Issues 1–11. Punjab (India). Legislature. Legislative Council [https://books.google.com/books?id=2rwbAAAAIAAJ&amp;q=punjabi+style+kabaddi]&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਟੀਮ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਆਰੀ ਕਬੱਡੀ ਵਾਂਗ, ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;autogenerated12&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt; 2010 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ (ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ) ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, 2020 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।{{ਪੰਜਾਬੀ}}
[[ਤਸਵੀਰ:Circle_Style_Kabaddi_ground.jpg|thumb|ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਕਬੱਡੀ ਗ੍ਰਾਉੰਡ]]
== ਨਾਮ ==
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੌੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਆਦ ਕਬੱਡੀ ਸ਼ਾਯਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋੌਡੀ ਤੋਂ ਜਨਮੀ ਜਿਹਦਾ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਦੇ ਵਕਤ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋੌਡੀ ਸ਼ਬਦ ਜੰਮਿਆ 'ਕੱਟਾ' ਅਤੇ 'ਵੱਡੀ' ਤੋਂ, ਜਿਹਨਾ ਨੂ ਜੋੜ ਕੇ ਕਬੱਡੀ ਬਣਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਡੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਮੈਚਿਯਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਰਵਾਇਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਸਟਾਈਲ ==

=== ਲੰਬੀ ਕੌਡੀ ===
ਲੰਬੀ ਕੋੌਡੀ ਵਿੱਚ 15 ਖਿਡਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਕ 15-20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਗੋਲ ਪਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਖਿਡਾਰੀ ਜਿਹਨਾ ਦੂਰ ਭਜਣਾ ਚਾਹੋਣ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਹੰਨ। ਕੋਈ ਰੇਫ਼ਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੇਡਰ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ &quot;ਕੋੌਡੀ, ਕੋੌਡੀ&quot; ਬੋਲਦਾ ਰਿਹੰਦਾ ਹੈ।

=== ਸੌਂਚੀ ਕੌਡੀ ===
ਸੌਂਚੀ ਕੋੌਡੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਹ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਜਿਹਨੇ ਮਰਜੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਹੰਨ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿਚ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਲਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂ ਬੰਬੂ ਤੇ ਬੰਨ ਕੇ ਬੰਬੂ ਨੂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਾੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨੂ ਲੈ ਕੇ ਜੇਤੂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਦਾ ਹੈ।

ਸੌਂਚੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਜਾਫੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਛਾਤੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅੰਗ ਫੜ ਲਓ ਤਾਂ ਫੋਉਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੇਫੈੰਦਰ ਰੇਡਰ ਦੀ ਕਲਾਈ ਫੜ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹ੍ਨੁ ਹਿਲਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਰੇਡਰ ਦੇਫੈੰਦਰ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਪ ਨੂ ਛੁੜਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰੇਡਰ ਜੇਤੂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ ===
ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ &quot;ਗੂੰਗੀ ਕਬੱਡੀ&quot; ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਕੁੱਜ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੀਮ ਦੇ ਨੂ ਛੂ ਕਰ ਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨੂ ਉਹ ਛੂਂਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹੀ ਉਹ੍ਨੁ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਦ ਤਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤਕ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪੁੱਜੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਈਨ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਉਹ੍ਨੁ ਇੱਕ ਅੰਕ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

=== ਹੋਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ੈਲੀਆਂ: ===

* ਛੈ ਹੰਧੀ
* ਸ਼ਮਿਆਲੀ ਵਾਲੀ
* ਪੀਰ ਕੌਡੀ
* ਪੜ ਕੋੋੋਡੀ
* ਬਧੀ
* ਬੈਠਵੀ
* ਬੁਰਜੀਆ ਵਾਲੀ
* ਘੋੜ ਕਬੱਡੀ
* ਦੋਧੇ
* ਚੀਰਵੀ
* ਚਾਟਾ ਵਾਲੀ
* ਢੇਰ ਕਬੱਡੀ -  ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਪੰਜਾਬ
* ਅੰਬਰਸਰੀ
* ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ
* ਲਾਹੌਰੀ
* ਮੁਲਤਾਨੀ
* ਲਾਇਲਪੁਰੀ
* ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ
* ਅੰਬਾਲਵੀ&lt;ref name=&quot;autogenerated13&quot;&gt;Kissa Kabaddi da by Sarwan Singh Sangam Publications {{ISBN|93-83654-65-1}}&lt;/ref&gt;

== ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ==

=== ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ===
ਕਬੱਡੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖੇਤਰੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਇਸੀ ਖੇਡ ਨੂ ਪੰਜਾਬ ਕਬੱਡੀ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਕਬੱਡੀ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਜ ਉਲਝਣ ਹੋਈ, ਇਸ ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ ਅਮਾਟੀਅਰ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਫੇਡਰੇਸ਼ਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਨੂ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਕਬੱਡੀ, ਜਿਹਨੂ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਿਖਆਓਨਦੀ ਹੈ।

=== ਨਿਯਮ ===
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਇੱਕ ਗੋਲ ਪਿੱਚ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ 22 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ: ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਲਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿੱਚ 8 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 2 ਟੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਦੇਣ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਉਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਕ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੰਕ ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਰੇਡਰ ਨੂੰ 'ਕਬੱਡੀ, ਕਬੱਡੀ' ਬੋਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਰੇਡ ਦਾ ਵਕਤ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧਾਵੀ ਨੂੰ ਪਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੰਕ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੈਚ 40 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ 20 ਮਿੰਟ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੇ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਲ ਸਟਾਇਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਣ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ, ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਕ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਮਹਿਮਾਮਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ==
[[File:Kabaddi.....JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Kabaddi.....JPG|thumb|250x250px|ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਮੈਚ]]

=== ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਸਰਕਲ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ, ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ 2010 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਾਲ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 2015 ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 2015 ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਵਿਵਾਦ ਕਾਰਨ। ਮਹਿਲਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਚੈਂਪੀਅਨ 2020 ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।

=== ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਸੁਪਰ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ (SKL) ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨੀ ਸੀਜ਼ਨ 1 ਤੋਂ 10 ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲੀਗ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ-ਅਧਾਰਤ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।[3] ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਬੱਡੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਡਰਾਫਟ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਈਰਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਦਘਾਟਨੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

=== ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ===
ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਕਬੱਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2012 ਵਿੱਚ ਪਟਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।[1] ਭਾਰਤ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖਿਤਾਬ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|title=India win first women's Kabaddi World Cup|date=4 March 2012|newspaper=Hindustan Times|access-date=4 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120330225911/http://www.hindustantimes.com/sports-news/OtherSports/India-win-first-women-s-Kabaddi-World-Cup/Article1-820726.aspx|archive-date=30 March 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 2011 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2012 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਕਨੀਕੀ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

=== ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ===
2013 ਦੇ ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਬੱਡੀ ਟੀਮਾਂ ਅਤੇ ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਕਲੱਬ ਟੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਯੂਕੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

=== ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ ===
ਵਿਸ਼ਵ ਕਬੱਡੀ ਲੀਗ 2014 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੀਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੋਲਡ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/world-kabaddi-league-launched/article6246251.ece|title=World Kabaddi League launched|date=25 July 2014|newspaper=The Hindu|access-date=19 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ - ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ - ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਟੀਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਰਕਲ ਸਟਾਈਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ibnlive.in.com&quot;&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|title=World Kabaddi League announces team franchise names and logos|date=24 July 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726211143/http://ibnlive.in.com/news/world-kabaddi-league-announces-team-franchise-names-and-logos/488061-5-23.html|archive-date=26 July 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਅਦਾਕਾਰਾਂ - ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ (ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼), ਰਜਤ ਬੇਦੀ (ਪੰਜਾਬ ਥੰਡਰ), ਸੋਨਾਕਸ਼ੀ ਸਿਨਹਾ (ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼) ਅਤੇ ਯੋ ਯੋ ਹਨੀ ਸਿੰਘ (ਯੋ ਯੋ ਟਾਈਗਰਜ਼) ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਸਨ। ਉਦਘਾਟਨੀ (ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼) ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਅਗਸਤ 2014 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਿੰਘਜ਼ (ਬਰਮਿੰਘਮ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਵਾਰੀਅਰਜ਼ (ਲੰਡਨ, ਇੰਗਲੈਂਡ) ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਫਾਈਨਲ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|title=United Singhs crowned World Kabaddi League champions|date=22 November 2014|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141122210546/http://ibnlive.in.com/news/united-singhs-crowned-world-kabaddi-league-champions/514296-5-23.html|archive-date=22 November 2014|publisher=CNN-IBN|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|title=Honey Singh's kabaddi team Yo Yo Tigers suspended|date=15 November 2014|newspaper=[[Hindustan Times]]|access-date=17 March 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20141116033313/http://www.hindustantimes.com/sports-news/othersports/honey-singh-s-kabaddi-team-yo-yo-tigers-suspended/article1-1286266.aspx|archive-date=16 November 2014|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਬੱਡੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]]</text>
      <sha1>9jkdjnlcx70gbir0woom9squeesepp7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82588</id>
    <revision>
      <id>809459</id>
      <parentid>752204</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20334" sha1="ho1bquvdrw21s1qzk4s0mapjtdww6g0" xml:space="preserve">{{Infobox sportsperson
| headercolor = 
| name = ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ
| image = Sakshi Malik in 2016.jpg
| image_size = 
| caption = 
| birth_name = 
| fullname = 
| nickname = 
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| residence = 
| birth_date = {{birth date and age|df=yes|1993|1|3}}
| birth_place = [[ਰੋਹਤਕ]],&lt;ref&gt;{{cite web|title=SAKSHI MALIK|url=http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html|publisher=[[Commonwealth Games Federation]]|accessdate=7 March 2016|archive-date=1 ਅਗਸਤ 2016|archive-url=https://archive.today/20160801202755/http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਭਾਰਤ]]
| death_date = 
| death_place = 
| height = {{convert|162|cm|ftin|abbr=on}}
| weight = {{convert|64|kg}}
| website = 
| country =[[ਭਾਰਤ]]
| sport = [[ਮਹਿਲਾ ਫ੍ਰੀ ਸਟਾਇਲ]]
| event = 63 kg
| collegeteam = 
| club = 
| team = 
| turnedpro = 
| coach =ਈਸ਼ਵਰ ਦਹੀਆ
| retired = 
| coaching
| Brother = ਸਚਿਨ ਮਲਿਕ
| worlds = 
| regionals = 
| nationals = 
| olympics = 
| paralympics = 
| highestranking = 
| pb = 
| medaltemplates =
{{MedalCountry | {{IND}} }}
{{MedalSport | ਮਹਿਲਾ [[ਫ੍ਰੀ ਸਟਾਇਲ ਕੁਸ਼ਤੀ]]}}
{{MedalCompetition|[[ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ]]}}
[[File:Olympic rings.svg|center|80px]]
{{MedalBronze| [[2016 Summer Olympics|2016 ਰੀਓ ਡੇ ਜੇਨਰੋ]]| [[Wrestling at the 2016 Summer Olympics – Women's freestyle 58 kg|58 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ]]}}
{{MedalCompetition|[[Commonwealth Games]]}}
{{MedalSilver| [[2014 Commonwealth Games|2014 ਗਲਾਸਗੋ]]| [[Wrestling at the 2014 Commonwealth Games – Women's freestyle 58 kg|58 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ]]}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੁਸ਼ਤੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]}}
{{MedalBronze|[[2015 ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੁਸ਼ਤੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ|2015 ਦੋਹਾ]]|60 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ}}
{{MedalCompetition|[[Commonwealth Wrestling Championship|Commonwealth ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ]]}}
{{MedalBronze| 2013 Johannesburg&lt;ref&gt;{{cite web|title=Commonwealth Championship: Female wrestling Seniors: 2013-12-05 Johannesburg (RSA): 63.0 kg|url=https://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbfoeldeak/daten.php?wkid=02496A00E99C49BA9851C7C5378648F1&amp;gkl=5|website=iat.uni-leipzig.de|publisher=[[United World Wrestling]]|accessdate=17 August 2016}}&lt;/ref&gt; | 63 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ}}
| show-medals = 
}}
'''ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ''' (ਜਨਮ 3 ਸਤੰਬਰ 1992) ਇੱਕ [[ਭਾਰਤ]]ੀ ਮਹਿਲਾ ਪਹਿਲਵਾਨ&lt;ref&gt;&lt;cite class=&quot;citation web&quot;&gt;[http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html &quot;SAKSHI MALIK&quot;] {{Webarchive|url=https://archive.today/20160801202755/http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html |date=2016-08-01 }}. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਹੈ। ਉਸਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿੱਚ [[2014 ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾ ਫ੍ਰੀਸਟਾਈਲ 58 ਕਿਲੋ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਿਲਵਰ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ&lt;ref&gt;&lt;cite class=&quot;citation web&quot;&gt;[http://sports.ndtv.com/commonwealth-games-2014/news/227599-commonwealth-games-2014-sakshi-malik-gets-silver-in-women-s-58kg-freestyle-wrestling &quot;Commonwealth Games 2014: Sakshi Malik Gets Silver in Women's 58kg Freestyle Wrestling&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160105204930/http://sports.ndtv.com/commonwealth-games-2014/news/227599-commonwealth-games-2014-sakshi-malik-gets-silver-in-women-s-58kg-freestyle-wrestling |date=2016-01-05 }}. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਵਿੱਚ 2014 ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਸ਼ਤੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਲਾ ਫ੍ਰੀਸਟਾਈਲ 60 ਕਿਲੋ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[2016 ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 2016 ਓਲੰਪਿਕ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਤਮਗਾ ਹੈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਮਲਿਕ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਸਤੰਬਰ 1992 ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਰੋਹਤਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Sharma|first1=Nitin|title=Sakshi Malik has done her village Mokhra and whole India proud: coach Ishwar Singh Dahiya|url=http://indianexpress.com/sports/rio-2016-olympics/sakshi-malik-bronze-medal-india-wrestling-wrestler-58-kg-result-coach-2982083/|access-date=21 August 2016|work=The Indian Express|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਮੋਖਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੁਖਬੀਰ, ਦਿੱਲੀ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸਿਹਤ ਕਲੀਨਿਕ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਸੁਦੇਸ਼ ਮਲਿਕ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;beti_khilao&quot;&gt;{{cite news|title=&quot;Beti Khilao&quot; will become a reality : Sakshi's mom|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/Beti-Khilao-will-become-a-reality-Sakhsis-mom/articleshow/53762237.cms|access-date=18 August 2016|work=Times of India|date=19 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sakshi Malik: All you need to know about winner of India's first medal at Rio|newspaper=Business Standard India|url=http://www.business-standard.com/article/current-affairs/sakshi-malik-all-you-need-to-know-about-winner-of-india-s-first-medal-at-rio-116081800146_1.html|publisher=Business Standard|access-date=18 August 2016|date=18 August 2016|last1=Team|first1=BS Web}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਬਿੱਲੂ ਰਾਮ ਜੋ ਇੱਕ ਪਹਿਲਵਾਨ ਵੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;beti_khilao&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=I would like others to take inspiration from her, says Sakshi's father|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/i-would-like-others-to-take-inspiration-from-her-says-sakshis-father/article9002640.ece|access-date=18 August 2016|work=The Hindu|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੋਚ ਈਸ਼ਵਰ ਦਹੀਆ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਛੋਟੂ ਰਾਮ ਸਟੇਡੀਅਮ, ਰੋਹਤਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਖਾੜੇ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਲੋਕ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਲਦੀਪ ਮਲਿਕ, ਈਸ਼ਵਰ ਦਹੀਆ, ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਰਾਜਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਦੇ ਕੋਚ ਵਜੋਂ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/controversy-on-olympian-wrestler-sakshi-malik-coach|title = साक्षी मलिक के कोच पर बढ़ा विवाद, मंत्री बोले- बता रही पांच कोच, किसे दें इनाम?}}&lt;/ref&gt; ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਖੁਦ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹਲਫਨਾਮਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਈਸ਼ਵਰ ਦਹੀਆ ਅਤੇ ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਕੋਚ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/sports/cash-award-302774|title=Ishwar, Mandeep my coach, Sakshi to Haryana govt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;patrika.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.patrika.com/karnal-news/who-is-the-real-coach-of-sakshi-malik-1411669/|title = हिंदी खबर, Latest News in Hindi, हिंदी समाचार, ताजा खबर|date = 11 February 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ==
=== 2014 ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡ ===
ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ  Edwige Ngono Eyia ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੁਆਰਟਰ ਫਾਈਨਲ ਮੈਚ ਜੋ ਕੇ ਗ੍ਲੈਸ੍ਕੋ, ਸਕੌਟਲਡ, ਕੈਮਰੂਨ ਵਿੱਚ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ 4-0 ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਹਰਾ ਕੇ ਸੈਮੀ - ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਜਗਾਹ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸੇਮੀਫਿਨਲ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਡੀ Braxton Rei ਨਾਲ ਖੇਡਣਾ ਪਿਆ। ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ 3-1 ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਦੀ Aminat Adeniyi ਕੋਲੋਂ 4-0 ਨਾਲ ਹਰ ਗਈ। ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਹਾਸਿਲ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;&lt;cite class=&quot;citation web&quot;&gt;[http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html &quot;Glasgow 2014 - Sakshi Malik Profile&quot;] {{Webarchive|url=https://archive.today/20160801202755/http://g2014results.thecgf.com/athlete/wrestling/1022441/s_malik.html |date=2016-08-01 }}. ''g2014results.thecgf.com''. 2015-07-30&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. &lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== 2014 ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਸ਼ਤੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ===
ਸਾਕਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਸ਼ਤੀ 10 ਸਤੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਤਾਸ਼ਕੰਦ, ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ,  ਉਸ ਨੇ 16ਵੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਸੇਨੇਗਲ ਦੇ Anta Sambou ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਤੋਂ 4-1 ਇਹ ਮੈਚ ਜਿੱਤਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਖਰੀ ਮੈਚ ਰੂਸ ਦੀ Petra Maarit Olli ਤੋਂ 1-3 ਨਾਲ ਗੁਆਇਆ।&lt;ref&gt;&lt;cite class=&quot;citation web&quot;&gt;[http://indiaatsports.in/news/2014/09/10/sakshi-malik-exits-in-quarterfinal-of-freestyle-womens-60kg-on-day-3-of-wrestling-world-championships-at-tashkent/1003974 &quot;Sakshi Malik exits in quarterfinal of Freestyle women's 60kg on Day 3 of Wrestling World Championships at Tashkent - India at Sports&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225151512/http://indiaatsports.in/news/2014/09/10/sakshi-malik-exits-in-quarterfinal-of-freestyle-womens-60kg-on-day-3-of-wrestling-world-championships-at-tashkent/1003974 |date=2018-12-25 }}. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== 2015 ਸੀਨੀਅਰ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੁਸ਼ਤੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ===
ਮਈ 2015 ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੁਸ਼ਤੀ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਕਤਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। 9 ਮਈ 2015 ਨੂੰ 60 ਕਿਲੋ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੇ ਪੰਜ ਦੌਰ ਵਿਚੋਂ ਮਲਿਕ ਨੂੰ ਦੋ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹੋਇਆ ਕਾਂਸੇ ਦਾ ਤਗਮਾ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੰਗੋਲੀਆ ਦੀ ਮੁੰਕਟੂਆ ਤੁੰਗਲਗ ਨੂੰ 13-0 ਅਤੇ ਕਜ਼ਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਅਉਲਯਮ ਕੱਸਯਮੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਕਾਂਸੇ ਦਾ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Sakshi, Lalita win bronze in Asian Wrestling Championship - Times of India|url = http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/Sakshi-Lalita-win-bronze-in-Asian-Wrestling-Championship/articleshow/47211667.cms|website = The Times of India|accessdate = 2015-10-27|date = 2015-05-09}}&lt;/ref&gt;

=== 2016 ਰੀਓ ਓਲੰਪਿਕ ===
ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ ਮਈ 2016 ਵਿੱਚ ਓਲੰਪਿਕ ਵਿਸ਼ਵ ਕੁਆਲੀਫਾਇੰਗ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ 58 kg ਵਰਗ ਦੇ ਸੈਮੀਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੀ ਯਹੰਗ ਲਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ 2016 ਰੀਓ ਓਲੰਪਿਕ ਲਈ ਕੁਆਲੀਫਾਈ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Biswal|first1=Sattwik|title=Wrestlers Vinesh Phogat, Sakshi Malik grab Rio 2016 berths|url=http://indiatoday.intoday.in/story/wrestlers-vinesh-phogat-sakshi-malik-grab-rio-2016-berths/1/660933.html|accessdate=18 August 2016|work=India Today|date=7 May 2016}}&lt;/ref&gt; ਓਲੰਪਿਕ ਵਿੱਚ 32 ਬਾਊਟ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਵੀਡਨ ਦੀ ਯੋਆਨਾ ਮੱਤਸਜੋਨ ਅਤੇ 16 ਬਾਊਟ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਾਲਡੋਵਾ ਦੀ ਮਾਰੀਆਨਾ ਚਰਦੀਵਾਰਾ ਅਤੇ ਕੁਆਰਟਰ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਦੀ ਵਲੇਰਿਆ ਕੋਬਲੋਵਾ ਤੋਂ ਹਰ ਗਈ। ਇਲਿਮਨੈਸ਼ਨ ਦੌਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲੀਆ ਦੀ ਪਰੇਡੋਰਜੀਨ ਓਰਖੋਨ ਅਤੇ ਇਲਿਮਨੈਸ਼ਨ ਦੌਰ ਦੇ ਤੀਜੇ ਰਾਉਂਡ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚੈਂਪੀਅਨ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਈਸੁਲੂ ਟੀਨੀਬੇਕੋਵਾ ਨੂੰ 8-5 ਨਾਲ ਹਰਾ ਕੇ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sakshi Malik wins bronze medal in women’s wrestling 58kg category, opens India’s account at Rio 2016 Olympics|url=http://indianexpress.com/sports/rio-2016-olympics/sakshi-malik-bronze-medal-wrestling-wrestler-58-kg-bout-match-result-video-streaming-2981836/|accessdate=17 August 2016|work=The Indian Express}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁਕਾਬਲੇ ==
ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਪਲੇਅ-ਆਫ਼ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਈਸੁਲੂ ਟੀਨੀਬੇਕੋਵਾ ਨੂੰ 8-5 ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 5ਵਾਂ ਤਮਗਾ ਹੈ। ਓਥੇ ਹੀ, ਓਲੰਪਿਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਸਾਕਸ਼ੀ ਚੌਥੀ ਮਹਿਲਾ ਅਥਲੀਟ ਹੈ।

=== ਫ਼ਾਈਨਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ===
'''ਪਹਿਲਾ ਅੱਧ''': ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਸ਼ੀ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲਵਾਨ ਤੋਂ 0-5 ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਟੀਨੀਬੇਕੋਵਾ ਦਾ ਹੀ ਦਬਦਬਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
'''ਦੂਜਾ ਅੱਧ''': ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਿੰਟ ਬਿਨਾਂ ਸਕੋਰ ਦੇ ਹੀ ਲੰਘਿਆ। ਪੰਜਵੇਂ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੂੰ 4-5 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਿਰਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖਿਡਾਰਨ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅੰਕ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਕੇ ਸਕੋਰ 5-5 ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 6ਵੇਂ ਅਤੇ ਅਖੀਰਲੇ ਮਿੰਟ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਸ ਸੈਕਿੰਡ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਸਾਕਸ਼ੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦਾਅ ਮਾਰ ਕੇ ਮੈਚ 8-5 ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਕਰ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.bbc.com/news/world-asia-india-37103450 | title=Rio 2016: Sakshi Malik, the female wrestler who got India's first medal | publisher=[[BBC]] | accessdate=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਮਲਿਕ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰੀ ਰੇਲਵੇ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ JSW ਸਪੋਰਟਸ ਐਕਸੀਲੈਂਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਰੀਓ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਨੀਅਰ ਕਲਰਕ ਤੋਂ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫਸਰ ਰੈਂਕ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਮਲਿਕ ਨੇ ਰੋਹਤਕ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦਯਾਨੰਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ 2016 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=This is the result of over 10 years of hard work: Sakshi Malik after bronze |url=http://www.hindustantimes.com/olympics/this-is-the-result-of-over-ten-years-of-hard-work-sakshi-malik-after-bronze-at-rio-olympics/story-ja2qsjX9QHShlIhZBOiUxO.html|access-date=19 August 2016|work=Hindustan Times|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Girl with dream to wrestle |url=http://www.telegraphindia.com/1160819/jsp/nation/story_103268.jsp#.V7cuKCSTMV4|access-date=19 August 2016|work=The Calcutta Telegraph|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;

ਰੀਓ ਓਲੰਪਿਕ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਮਲਿਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ 2016 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਪਹਿਲਵਾਨ ਸਤਿਆਵਰਤ ਕਾਦਿਆਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।ref&gt;{{cite news|title=This is the result of over 10 years of hard work: Sakshi Malik after bronze |url=http://www.hindustantimes.com/olympics/this-is-the-result-of-over-ten-years-of-hard-work-sakshi-malik-after-bronze-at-rio-olympics/story-ja2qsjX9QHShlIhZBOiUxO.html|access-date=19 August 2016|work=Hindustan Times|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Girl with dream to wrestle |url=http://www.telegraphindia.com/1160819/jsp/nation/story_103268.jsp#.V7cuKCSTMV4|access-date=19 August 2016|work=The Calcutta Telegraph|date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਸਤਿਆਵਰਤ ਕਾਦਿਆਨ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਤਗਮੇ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;wrestling_director&quot;/&gt;

== ਵਿਆਹ ==
ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 2017 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ੍ਰੀਸਟਾਈਲ ਪਹਿਲਵਾਨ ਸਤਿਆਵਰਤ ਕਾਦਿਆਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Wedding bells for Sakshi after Olympic high, to tie the knot with wrestler Satyawart|url=http://indiatoday.intoday.in/olympics2016/story/sakshi-malik-to-marry-wrestler-satyawart-kadian/1/757315.html|access-date=28 August 2016|work=India Today|date=5 September 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਓਲੰਪਿਕ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੋਹਤਕ ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>ho1bquvdrw21s1qzk4s0mapjtdww6g0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84557</id>
    <revision>
      <id>809328</id>
      <parentid>627525</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T20:45:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12403" sha1="g0muwx3kuc26gons5xwfrsvzfzeyvdy" xml:space="preserve">{{Infobox tennis biography
|name  = ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ
|image  = Helen Wills Moody 1932.jpg
|caption  = 1932 ਵਿੱਚ ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ
|fullname  = ਹੇਲੇਨ ਨਿਵਿੰਗਟਨ ਵਿਲਸ&lt;br&gt;ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ ਮੂਡੀ&lt;br&gt;ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ ਰੋਆਕ
|country  = {{USA}}
|residence  = 
|birth_date  = {{birth date|mf=yes|1905|10|6}}
|birth_place  = [[ਫ਼ਰੇਮੰਟ]], [[ਕੈਲੇਫ਼ੋਰਨੀਆ]], ਅਮਰੀਕਾ
|death_date  = {{death date and age|mf=yes|1998|1|1|1905|10|6}}
|death_place  = ਕਾਰਮੇਲ, [[ਕੈਲੇਫ਼ੋਰਨੀਆ]], ਅਮਰੀਕਾ
|height  = {{height|ft=5|in=7}}
|college  = 
|turnedpro  = 
|retired  = 
|plays  = 
|careerprizemoney  = 
|tennishofyear  = 1959
|tennishofid  = helen-wills-moody-roark
|website  = &lt;!-- official web site address like this: [http://www.site.com www.site.com] --&gt;
|singlesrecord  = 
|singlestitles  = 
|highestsinglesranking = ਨੰਬਰ. '''1''' (1927)
|currentsinglesranking = 
|AustralianOpenresult = 
|FrenchOpenresult  = '''ਜਿੱਤ''' (1928, 1929, 1930, 1932)
|Wimbledonresult  = '''ਜਿੱਤ''' (1927, 1928, 1929, 1930, 1932, 1933, 1935, 1938)
|USOpenresult  = '''ਜਿੱਤ''' (1923, 1924, 1925, 1927, 1928, 1929, 1931)
|Othertournaments  = 
|MastersCupresult  = 
|WTAChampionshipsresult = 
|Olympicsresult  =
|doublesrecord  = 
|doublestitles  = 
|highestdoublesranking = ਨੰਬਰ. '''1''' (1924)
|grandslamsdoublesresults =
|AustralianOpenDoublesresult = 
|FrenchOpenDoublesresult = '''ਜਿੱਤ''' (1930, 1932)
|WimbledonDoublesresult = '''ਜਿੱਤ''' (1924, 1927, 1930)
|USOpenDoublesresult = '''ਜਿੱਤ''' (1922, 1924, 1925, 1928)
|OthertournamentsDoubles = 
|MastersCupDoublesresult = 
|WTAChampionshipsDoublesresult = 
|OlympicsDoublesresult =
|Mixed  = &lt;!-- adds mixed information--&gt;
|mixedrecord  = 
|mixedtitles  = 
|AustralianOpenMixedresult = 
|FrenchOpenMixedresult = ਫ਼ਾਈਨਲ (1928, 1929, 1932)
|WimbledonMixedresult = '''ਜਿੱਤ''' (1929)
|USOpenMixedresult  = '''ਜਿੱਤ''' (1924, 1928)
|Team  = Yes
|DavisCupresult  =
|FedCupresult  =
|WightmanCupresult  = (1923, 1927, 1929, 1931, 1932, 1938)
| medaltemplates-expand = yes
| medaltemplates =
{{MedalCountry | {{USA}} }}
{{MedalCompetition|[[ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|1924 ਪੈਰਿਸ|ਸਿੰਗਲਸ}}
{{MedalGold|1924 ਪੈਰਿਸ|ਡਬਲਸ}}
}}

'''ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ ਮੂਡੀ''' [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੀ ਸਾਬਕਾ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖਿਡਾਰਨ ਸੀ। ਉਹ 9 ਸਾਲ: 1927–33, 1935 ਅਤੇ 1938 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਿਲਸ ਨੇ ਕੁੱਲ 31 ਗਰੈਂਡ ਸਲੈਮ ਜਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚੋਂ 19 ਸਿੰਗਲਸ ਟਾਈਟਲ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|author=Finn, Robin|title=Helen Wills Moody, Dominant Champion Who Won 8 Wimbledon Titles, Dies at 92|publisher=[[New York Times]]|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C01E0D71F31F930A35752C0A96E958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all|date=1998-01-03|accessdate=2008-07-06}}&lt;/ref&gt; ਵਿਲਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਟੈਨਿਸ ਖਿਡਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Kramer&quot;&gt;{{cite book | title=The Game: My 40 Years in Tennis | url=https://archive.org/details/gamemy40yearsint0000kram | publisher=G.P. Putnam's Sons | author=Kramer, Jack | year=1979 | pages=[https://archive.org/details/gamemy40yearsint0000kram/page/89 89]–95}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | title=Who is the greatest female player ever? | author=Fein, Paul | journal=Inside Tennis |date=April 2005 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite press release | title=Bill Tilden, Helen Wills Moody Still Head All-Time Net Parade | publisher=The Provo Daily Herald | date=January 28, 1953 | accessdate=14 July 2015}}&lt;/ref&gt; ਵਿਲਸ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪਹਿਲੀ ਅਥਲੀਟ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਖੇਡ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੌਰਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1905 ਨੂੰ ਹੈਲਨ ਨਿਊਗਟਨ ਵਿਲਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸੈਨ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੈਂਟਰਵਿਲੇ, ਅਲਾਮੇਡਾ ਕਾਉਂਟੀ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ (ਹੁਣ ਫਰੀਮਾਂਟ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਲਮੇਡਾ ਕਾਉਂਟੀ ਇਨਫਰਮਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਸਰਜਨ ਕਲੇਰੈਂਸ ਏ. ਵਿਲਸ ਅਤੇ ਕੈਥਰੀਨ ਐਂਡਰਸਨ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਬੱਚੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬੀ.ਐਸ. ਬਰਕਲੇ ਵਿਖੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ 1 ਜੁਲਾਈ 1904 ਨੂੰ ਯੋਲੋ ਕਾਉਂਟੀ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਇਰਨ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਇਰਨ ਹੌਟ ਸਪ੍ਰਿੰਗਜ਼ ਰਿਜੋਰਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਟੈਨਿਸ ਖੇਡ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book |title=Brentwood |url=https://archive.org/details/brentwood0000jens |last1=Jensen |first1=Carole A. |author2=East Contra Costa Historical Society |publisher=Arcadia Publishing |page=[https://archive.org/details/brentwood0000jens/page/n117 116] |isbn=978-0738558257 |year=2008 |series=Images of America}}&lt;/ref&gt;

ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 1917 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਨ ਐਕਸਪੀਡੀਸ਼ਨਰੀ ਫੋਰਸਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਲਿੰਗਟਨ, ਵਰਮੋਂਟ ਵਿੱਚ ਬਿਸ਼ਪ ਹੌਪਕਿੰਸ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ I ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਪਸ ਉੱਤਰੀ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ, ਬਰਕਲੇ ਚੱਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਈਵ ਓਕ ਪਾਰਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਵਿਲਜ਼ ਨੇ ਅੰਨਾ ਹੈੱਡ ਸਕੂਲ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਡੇਅ ਅਤੇ ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨੌਵੀਂ-ਗਰੇਡ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਵਜੋਂ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ 1923 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਲਾਸ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਵਿਲਸ ਨੇ ਫਿਰ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਰਕਲੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ 1925 ਵਿੱਚ ਫਾਈ ਬੀਟਾ ਕਾਪਾ ਸਨਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://berkeley.edu/tour/students/famous_alumni2.html | title = UC Berkeley Online Tour: Famous Alumni | access-date = 2010-07-01 | url-status = dead | archive-url = https://web.archive.org/web/20100527100153/http://www.berkeley.edu/tour/students/famous_alumni2.html | archive-date = 2010-05-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100527100153/http://www.berkeley.edu/tour/students/famous_alumni2.html |date=2010-05-27 }}&lt;/ref&gt;

ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਟੈਨਿਸ ਰੈਕੇਟ ਖਰੀਦਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲਮੇਡਾ ਕਾਉਂਟੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਾਈਵ ਓਕ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਡਰਟ ਕੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ। ਟੈਨਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇ ਸਟਨ, ਬਿਲ ਜੌਹਨਸਟਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖਾਸ ਪਸੰਦੀਦਾ, ਮੌਰੀਸ ਮੈਕਲੌਫਲਿਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਮੈਚ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਅਗਸਤ 1919 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਟੈਨਿਸ ਕੋਚ ਵਿਲੀਅਮ &quot;ਪੌਪ&quot; ਫੁਲਰ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਬਰਕਲੇ ਟੈਨਿਸ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੋਸਤ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;cdt19330904&quot;&gt;{{cite news|title=The warfare between the Helens|url=http://archives.chicagotribune.com/1933/09/04/page/21/article/the-warfare-between-the-helens|work=[[Chicago Daily Tribune]]|date=September 4, 1933|pages=21–22}}&lt;/ref&gt; 1920 ਦੀ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਟਰੋਕ, ਫੁਟਵਰਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ 'ਤੇ ਚਾਰ ਵਾਰ ਯੂਐਸ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਸਿੰਗਲਜ਼ ਖਿਤਾਬ ਦੀ ਜੇਤੂ ਹੇਜ਼ਲ ਹੌਟਕਿਸ ਵਾਈਟਮੈਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ।

==ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਲਸ==

===ਸਿੰਗਲਸ: 1 (1 ਸੋਨ ਤਗਮਾ)===
{|class=&quot;wikitable&quot; style=font-size:97%
!ਤਗਮਾ
!ਸਾਲ
!width=200|ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ
!ਮੈਦਾਨ ਕਿਸਮ
!width=200|ਵਿਰੋਧੀ
!width=200|ਅੰਕ
|-
| bgcolor=&quot;gold&quot;|ਸੋਨ ਤਗਮਾ ||1924 || [[ਪੈਰਿਸ]] || ਘਾਹ||{{flagicon|FRA}} [[ਜੂਲੀ ਵਲਾਸਤੋ]] || 6–2, 6–2
|}

===ਡਬਲਸ: 1 (1 ਸੋਨ ਤਗਮਾ)===
{|class=&quot;wikitable&quot; style=font-size:97%
!ਤਗਮਾ
!ਸਾਲ
!width=200|ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ
!ਮੈਦਾਨ ਕਿਸਮ
!width=200|ਸਾਥੀ
!width=200|ਵਿਰੋਧੀ
!width=200|ਅੰਕ
|-
| bgcolor=&quot;gold&quot;|ਸੋਨ ਤਗਮਾ ||1924 || [[ਪੈਰਿਸ]] || ਘਾਹ||{{flagicon|USA|1912}} ਹੈਜ਼ਲ ਵਾਈਟਮੈਨ ||{{flagicon|UK}} ਹੈਲਿਸ ਕੋਵੈੱਲ&lt;br /&gt;{{flagicon|UK}} ਕਾਥਲੀਨ ਮਕੇਨ||7–5, 8–6
|}
==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
*[http://www.wimbledon.org/en_GB/about/history/helen_willsmoody.html ਵਿੰਬਲਡਨ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ]
*[http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/1006.html ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]
*[http://neuroscience.berkeley.edu ਹੇਲੇਨ ਵਿਲਸ ਸੰਸਥਾ]
*[http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101260726,00.html ਜੁਲਾਈ 26, 1926 ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕਵਰ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120829010748/http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101260726,00.html |date=2012-08-29 }}
*[http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101290701,00.html ਜੁਲਾਈ 1, 1929 ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕਵਰ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120829010757/http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101290701,00.html |date=2012-08-29 }}
*[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F60E1FF93D5C16738DDDA00994D0405B838EF1D3 8/19/1923 ਲੇਖ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1905]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਟੈਨਿਸ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>g0muwx3kuc26gons5xwfrsvzfzeyvdy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੰਘ ਦਾ ਸੋਵੀਅਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87723</id>
    <revision>
      <id>809432</id>
      <parentid>355798</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:10:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809432</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3547" sha1="32rsm9k9wqajd9k1lc1oo97x31j52tn" xml:space="preserve">'''ਸੰਘ ਦਾ ਸੋਵੀਅਤ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''ਸੋਵੀਅਤ ਆਫ਼ ਦਾ ਯੂਨੀਅਨ''' [[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]]: Сове́т Сою́za, ''Sovet Soyuza'')&lt;ref&gt;{{Lang-uk|Рада Союзу}}; {{Lang-be|Савет Саюза}}; {{Lang-kz|Одақ Кеңесі}}; {{Lang-lt|Sajungos Taryba}}; {{Lang-mo|Cовиетул Униуний}}; {{Lang-lv|Savienības Padome}}; {{Lang-et|Liidu Nõukogu}}&lt;/ref&gt; ਸੋਵੀਅਤ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਗਣਰਾਜਾਂ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ [[ਸਰਵਉੱਚ ਸੋਵੀਅਤ]] ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਦਨ ​​ਸੀ, ਜੋ ਸੋਵੀਅਤ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ, ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿ ਹਰੇਕ ਡਿਪਟੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰੇਗਾ। 1936 ਦੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਹਰ 300,000 ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਡਿਪਟੀ ਸੀ; ਇਸਨੂੰ 1977 ਦੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਸਦਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਬਾਰੇ ਆਮ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮਜ਼ਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ, ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=NnLDAfaukAsC|title=Soviet Democracy|isbn=9780598628206|last1=Sloan|first1=Pat|year=1937}}&lt;/ref&gt; ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ, ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੀ ਸੋਵੀਅਤ ਦੇ ਉਲਟ, ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਸੋਵੀਅਤ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੌਮੀਅਤ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ।

ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਸੋਵੀਅਤ ਨੇ ਇੱਕ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਡਿਪਟੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਚੁਣੇ: ਆਦੇਸ਼, ਵਿਧਾਨਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ, ਬਜਟ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਵਿਦੇਸ਼ ਮਾਮਲੇ, ਯੁਵਾ ਮਾਮਲੇ, ਉਦਯੋਗ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ, ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਉਦਯੋਗ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਖਪਤਕਾਰ ਵਸਤੂਆਂ, ਜਨਤਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਵਪਾਰ, ਖਪਤਕਾਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਵਾਤਾਵਰਣ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;{{ਆਧਾਰ}}</text>
      <sha1>32rsm9k9wqajd9k1lc1oo97x31j52tn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੈਂਡਫੋਰਡ ਫਲੈਮਿੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89010</id>
    <revision>
      <id>809381</id>
      <parentid>544699</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:35:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1293" sha1="f90e5nlz1r67gsv6gfse6kaz3wjac3o" xml:space="preserve">{{Unreferenced|date=ਮਈ 2025}}{{Infobox person
| name               = ਸਰ ਸੈਂਡਫੋਰਡ ਫਲੈਮਿੰਗ
| image              = Sir Sandford Fleming.jpg
| caption            = ਸੈਂਡਫੋਰਡ ਫਲੈਮਿੰਗ ਦੀ ਤਸਵੀਰ
| birth_date         = {{birth date|1827|1|7}}
| birth_place        = ਕਿਰਕਾਲਡੀ, ਸਕਾਟਲੈਂਡ
| death_date         = {{death date and age|1915|7|22|1827|1|7}}
| death_place        = ਹਾਲੀਫੈਕਸ, ਨੋਵਾ ਸਕੋਟੀਆ, ਕਨੇਡਾ
| other_names        = 
| known_for          = ਕਾਢ ਕੱਢਣਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]]
| occupation         = [[ਇੰਜੀਨੀਅਰ]] ਅਤੇ [[ਖੋਜੀ]]
}}

'''ਸੈਂਡਫੋਰਡ ਫਲੈਮਿੰਗ''' ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਕਨੇਡੀਅਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ ਖੋਜਕਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1827]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1915]]</text>
      <sha1>f90e5nlz1r67gsv6gfse6kaz3wjac3o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਨੁਸ਼ੀ ਅੱਬਾਸੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91183</id>
    <revision>
      <id>809586</id>
      <parentid>681916</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:55:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5734" sha1="rytlt5q93t3iy28ejz54ozlw3iceeld" xml:space="preserve">{{Infobox person|name=ਅਨੁਸ਼ੀ ਅੱਬਾਸੀ&lt;br&gt;|birth_place=[[Lahore|ਲਾਹੌਰ]], [[Pakistan|ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]|nationality=[[Pakistan|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]]|occupation=ਅਦਾਕਾਰ, ਮਾਡਲ, ਵੀ.ਜੇ.|partner=ਐਨਨਆਰਿਫ (ਵਿਆਹ. 2014)}}'''ਅਨੁਸ਼ੀ ਅੱਬਾਸੀ,''' ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਅਦਾਕਾਰਾ]], [[ਮਾਡਲ (ਵਿਅਕਤੀ)|ਮਾਡਲ]] ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਵੀ.ਜੇ. ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਐਮ.ਟੀ.ਵੀ. ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਆਗ ਟੀਵੀ ਅਤੇ ਜੀਓ ਟੀ.ਵੀ ਤੇ ਵੀ.ਜੇ. ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਡਰਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਰੋਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਸਾਂ 2 (2012), ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਮੇਰੀ ਹਮਜੋਲੀ (2012), ਟੂਟੇ ਹੁਏ ਪਰ (2013), ਨੰਨ੍ਹੀ (2013), [[ਪਿਆਰੇ ਅਫ਼ਜ਼ਲ (ਟੀਵੀ ਡਰਾਮਾ)|ਪਿਆਰੇ ਅਫ਼ਜ਼ਲ]] (2013), ਮੱਲਿਕਾ-ਏ-ਆਲਿਆ (2014), ਭੰਵਰ (2014), ਮੱਲਿਕਾ-ਏ-ਆਲਿਆ ਸੀਜ਼ਨ 2 (2015) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.brecorder.com/arts-a-leisure/44-arts/188139-last-episode-of-%E2%80%98pyare-afzal%E2%80%99-in-cinema-tonight.html|title=Last episode of ‘Pyare Afzal’ in cinema tonight|last=Afzal|first=Asfia|website=Brecorder.com|access-date=2015-12-22|archive-date=2015-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923220814/http://www.brecorder.com/arts-a-leisure/44-arts/188139-last-episode-of-%E2%80%98pyare-afzal%E2%80%99-in-cinema-tonight.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.dailytimes.com.pk/entertainment/12-Aug-2014/nominees-announced-for-2014-lux-style-awards|title=Nominees announced for 2014 Lux Style Awards|website=Dailytimes.com.pk|archive-url=https://web.archive.org/web/20140819125919/http://www.dailytimes.com.pk/entertainment/12-Aug-2014/nominees-announced-for-2014-lux-style-awards|archive-date=2014-08-19|dead-url=yes|access-date=2015-12-22}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਅੱਬਾਸੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅੇਨਨ ਆਰਿਫ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ੍ਰਕਟ ਖਿਡਾਰੀ ਤਸਲੀਮ ਆਰਿਫ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਰੁਬੀਨਾ ਆਰਿਫ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.dawn.com/news/1135292/anoushay-abbasi-ainan-arif-abbasi-tie-the-knot|title=Anoushay Abbasi, Ainan Arif Abbasi tie the knot - Pakistan|website=Dawn.com|access-date=2015-12-22}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਅੱਬਾਸੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ ਏਆਰਯਾ ਡਿਜੀਟਲ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਟੂਟੇ ਹੁਏ ਪਰ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ [[ਆਇਜ਼ਾ ਖਾਨ|ਆਇਜ਼ਾ ਖ਼ਾਨ]] ਅਤੇ ਮੋਹਿਬ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਨ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਕਾਹੇ ਕੋ ਬਿਹਾਏ ਬਿਦੇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਮੀ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ [[ਅਹਿਸਨ ਖਾਨ|ਅਹਿਸਨ ਖ਼ਾਨ]] ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆ। ਏਆਰਯਾ ਡਿਜੀਟਲ ਦੇ ਮੇਰਾ ਸਾਂ 2 ਵਿੱਚ ਉਹ ਫਹਾਦ ਮੁਸਤਫਾ, [[ਆਇਜ਼ਾ ਖਾਨ|ਆਇਜ਼ਾ ਖ਼ਾਨ]] ਅਤੇ [[ਮਹਨੂਰ ਬਲੋਚ]] ਨਾਲ ਆ।

ਉਹ ਏਆਰਯਾ ਡਿਜੀਟਲ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਕਾਲਾ ਜਾਦੂ ਵਿੱਚ ਵਸੀਮ ਅੱਬਾਸ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆ। ਜੀਓ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲ ਨੰਨ੍ਹੀ ਅਤੇ ਰੌਸਨੀ ਅੰਧੇਰਾ ਰੌਸਨੀ ਲ ਉਸਨੇ ਲਕਸ ਸਟਾਲ ਅਵਾਰਡ ਵੀ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ|url=http://www.dawn.com/news/1124905/2014-lux-style-awards-meet-the-nominees|title=2014 Lux Style Awards: Meet the nominees!|publisher=Express Tribune|agency=Express Tribune|access-date=17 February 2015}}&lt;/ref&gt;

=== ਟੈਲਿਵਿਜਨ ===
* ''ਮੇਰੇ ਅੰਗਨੇ ਮੇਂ ''
* ''ਕਾਹੇ ਕੋ ਬਿਹਾਏ ਬਿਦੇਸ''
* ''ਮੇਰਾ ਸਾਂ 2''
* ''ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਮੇਰੀ ਹਮਜੋਲੀ''
* ''ਟੂਟੇ ਹੁਏ ਪਰ''
* ''ਕਾਲਾ ਜਾਦੂ''
* ''ਨੰਨ੍ਹੀ''
* ''ਹਮ ਤੇਰੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ''
* ''ਰੌਸ਼ਨੀ ਅੰਧੇਰਾ ਰੌਸ਼ਨੀ''
* ''[[ਪਿਆਰੇ ਅਫ਼ਜ਼ਲ (ਟੀਵੀ ਡਰਾਮਾ)|ਪਿਆਰੇ ਅਫਜ਼ਲ]]''&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://arynews.tv/en/last-episode-of-pyare-afzal-hits-theatre|title=Last episode of 'Pyare Afzal' hits theatre|last=Kazmi|first=Zohaib|date=2014-08-12|website=Arynews.tv|access-date=2015-12-22}}&lt;/ref&gt;
* ''ਮੱਲਿਕਾ-ਏ-ਆਲਿਆ''
* ''ਭੰਵਰ''
* ''ਮੱਲਿਕਾ-ਏ-ਆਲਿਆ ਸੀਜ਼ਨ 2''
* ''ਯੇਹ ਮੇਰਾ ਦੌਵਾਨਾਪਨ ਹੈ''

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਔਰਤ ਮਾਡਲਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>rytlt5q93t3iy28ejz54ozlw3iceeld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੰਗੀਤਾ ਭਾਟੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91472</id>
    <revision>
      <id>809377</id>
      <parentid>808445</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:27:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16177" sha1="i5u33cctnrxrukc81d0gfymswsb8qb1" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਵਿਗਿਆਨੀ|name=ਸੰਗੀਤਾ ਭਾਟੀਆ|image=&lt;!--(filename only)--&gt;|birth_date=1968|citizenship=[[ਅਮਰੀਕੀ]]|nationality=[[ਅਮਰੀਕੀ]]|fields=&lt;font color=&quot;#0645ad&quot;&gt;[[ਨੈਨੋਟੈਕਨਾਲੋਜੀ]], [[ਟਿਸ਼ੂ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]]&lt;/font&gt;|workplaces=&lt;font color=&quot;#0645ad&quot;&gt;ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ ਜਨਰਲ ਹਸਪਤਾਲ&lt;/font&gt;|alma_mater=&lt;div&gt;ਭੂਰੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (B.S., 1990)&lt;/div&gt;&lt;div&gt;ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ &lt;span style=&quot;color: rgb(6, 69, 173);&quot;&gt;ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ&lt;/span&gt; ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (M.S., ਪੀਐਚ.ਡੀ. 1997)&lt;/div&gt;&lt;div&gt;ਹਾਰਵਰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਕੂਲ (M.D. 1999)&lt;/div&gt;|academic_advisors=[[ਮੇਹੋਂਟ ਟੋਨਰ]]|known_for=ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਪੁਨਰਜਨਨ ਲਈ &lt;span style=&quot;color: rgb(6, 69, 173);&quot;&gt;ਨੈਨੋਟੈਕਨਾਲੋਜੀ&lt;/span&gt;|awards=ਪੈਕਰਡ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (1999-2004) &lt;div&gt;ਹੋਵਾਰਡ ਹਯੂਗ੍ਸ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ਕਾਰ (2008)&lt;/div&gt;|signature=&lt;!--(filename only)--&gt;}}

'''ਸੰਗੀਤਾ ਐਨ ਭਾਟੀਆ''' (ਬੀ. 1968) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਮਰੀਕੀ ਜੀਵ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ [[ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ]], ਮੈਸਾਕ੍ਯੁਸੇਟ੍ਸ, [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ [[ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ|ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ]] (ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ.) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੈ। ਭਾਟੀਆ ਦੀ ਖੋਜ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਮਾਈਕਰੋ-ਅਤੇ ਨੈਨੋ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ' ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ।

2003 ਵਿੱਚ, &lt;nowiki&gt;[[ਐਮਆਈਟੀ]]&lt;/nowiki&gt; ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਰਿਵਿਊ TR100 ਦੇ 35 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ 100 ਅਵਿਸ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.technologyreview.com/tr35/?year=2003|title=2003 Young Innovators Under 35|year=2003|publisher=[[Technology Review]]|access-date=August 15, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TR100&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.technologyreview.com/tr35/Profile.aspx?Cand=T&amp;TRID=314|title=2003 Young Innovator: Sangeeta Bhatia, 35|publisher=Technology Review|access-date=2009-09-12}}&lt;/ref&gt; &lt;nowiki&gt;[[ਵਿਗਿਆਨੀ]]&lt;/nowiki&gt; ਦੁਆਰਾ 2006 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ &quot;ਸਾਇਨਟਿਸਟ ਟੂ ਵਾਚ&quot; ਵੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;Watch&quot;&gt;&lt;span class=&quot;Z3988&quot; title=&quot;ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=bookitem&amp;rft.btitle=Sangeeta+Bhatia+Looks+at+Life%27s+Architecture&amp;rft.atitle=&amp;rft.aulast=Nadis&amp;rft.aufirst=Steve&amp;rft.au=Nadis%2C%26%2332%3BSteve&amp;rft.pub=The+Scientist&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.the-scientist.com%2Farticle%2Fdisplay%2F23049%2F&amp;rfr_id=info:sid/hi.wikipedia.org:%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE&quot;&gt;Nadis,&amp;#x20;Steve.&amp;#x20;[http://www.the-scientist.com/article/display/23049/ &quot;Sangeeta Bhatia Looks at Life's Architecture&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070817032105/http://www.the-scientist.com/article/display/23049/|date=2007-08-17}}.&amp;#x20;The Scientist.&amp;#x20;http://www.the-scientist.com/article/display/23049/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070817032105/http://www.the-scientist.com/article/display/23049/|date=2007-08-17}}.&amp;#x20;अभिगमन तिथि: 2009-09-12.&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2008 ਹੋਵਾਰਡ ਹਯੂਗ੍ਸ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ਕਾਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;HHMI08&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.hhmi.org/cgi-bin/inv2008/search.pl|title=2008 HHMI Investigators|publisher=Howard Hughes Medical Institute|access-date=2009-09-12|archive-date=2009-02-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20090227064632/http://www.hhmi.org/cgi-bin/inv2008/search.pl|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

ਭਾਟੀਆ, ਟਿਸ਼ੂ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਗਰੈਜੂਏਟ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ, ਅਤੇ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ, ''ਮਾਇਕ੍ਰੋਡਿਵਾਈਸਿਸ  ਇਨ ਬਾਈਓਲੋਜੀ ਐੰਡ ਮੈਡੀਸਨ'' ਅਤੇ ਬਾਇਓਸੈਂਸਿੰਗ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Microfabrication1999&quot;&gt;{{cite book |last1=Bhatia |first1=Sangeeta |title=Microfabrication in tissue engineering and bioartificial organs |date=1999 |publisher=Kluwer Academic Publishers |location=Boston |url=https://www.springer.com/us/book/9780792385660}}&lt;/ref&gt; ਭਾਟੀਆ ਨੇ ਟਿਸ਼ੂ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ, ਟਿਸ਼ੂ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ (2004) ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੀ ਅੰਡਰਗ੍ਰੈਜੁਏਟ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਬਰਨਹਾਰਡ ਪਲਸਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀਨੀਅਰ-ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ-ਸਾਲ ਦੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਕੋਰਸਾਂ ਲਈ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Palsson&quot;&gt;{{cite book |last1=Palsson |first1=Bernhard Ø. |last2=Bhatia |first2=Sangeeta N. |title=Tissue engineering |date=2004 |publisher=Pearson Prentice Hall |location=Upper Saddle River, N.J.|url=https://www.pearson.com/us/higher-education/program/Palsson-Tissue-Engineering/PGM221464.html}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਬਾਇਓਲੋਜੀ ਐਂਡ ਮੈਡੀਸਨ (2009)&lt;ref name=&quot;Nahmias&quot;&gt;{{cite book |editor-last1=Nahmias |editor-first1=Yaakov |editor-last2=Bhatia |editor-first2=Sangeeta N. |title=Microdevices in biology and medicine |date=2009 |publisher=Artech House |location=Boston}}&lt;/ref&gt;  ਅਤੇ ਬਾਇਓਸੈਂਸਿੰਗ: ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ (2005) ਵਿੱਚ ਮਾਈਕ੍ਰੋਡੇਵਿਸਿਜ਼ ਦੀ ਸਹਿ-ਸੰਪਾਦਕ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Schultz&quot;&gt;{{cite book |editor-last1=Schultz |editor-first1=Jerome |editor-last2=Mrksich |editor-first2=Milan |editor-last3=Bhatia |editor-first3=Sangeeta N. |editor-last4=Brady |editor-first4=David J. |editor-last5=Ricco |editor-first5=Antionio J. |editor-last6=Walt |editor-first6=David R. |editor-last7=Wilkins |editor-first7=Charles L. |title=Biosensing: International Research and Development |date=July 15, 2006 |publisher=Springer Science &amp; Business Media|url=https://books.google.com/books?id=l0b4gnW2MPEC&amp;pg=PA123|isbn=9781402040580 }}&lt;/ref&gt;

== ਪਿਛੋਕੜ ==
ਭਾਟੀਆ ਦੇ ਮਾਪੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ [[ਬੌਸਟਨ|ਬੋਸਟਨ, ਮੈਸਾਕ੍ਯੁਸੇਟ੍ਸ]] ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਐਮਬੀਏ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹੈ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸਨ। ਉਹ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਤੇ ਆਪਨੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਐਮਆਈਟੀ ਦੀ ਲੈਬ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈੰਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਅਲਟਰਾਸਾਉਂਡ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਬਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ। &lt;ref name=&quot;NOVA&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/sciencenow/0404/04-bhat-nf.html|title=The Many Sides of Sangeeta Bhatia|publisher=NOVA, [[Public Broadcasting Service]]|access-date=2009-09-12|archive-date=2009-10-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20091008051128/http://www.pbs.org/wgbh/nova/sciencenow/0404/04-bhat-nf.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

ਭਾਟੀਆ ਨੇ ਬ੍ਰਾਊਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਾਇਓਇਨਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਕਲੀ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਖੋਜ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ। 1990 ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ&lt;ref name=&quot;HST&quot;&gt;{{cite web |url=http://hst.mit.edu/public/people/faculty/facultyBiosketch.jsp?key=Bhatia |archive-url=https://web.archive.org/web/20080919110115/http://hst.mit.edu/public/people/faculty/facultyBiosketch.jsp?key=Bhatia |url-status=dead |archive-date=2008-09-19 |title=People: Sangeeta N. Bhatia |publisher=Harvard-MIT Health Science &amp; Technology |accessdate=2009-09-12 }}&lt;/ref&gt;, ਭਾਟੀਆ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਐਮ.ਡੀ.-ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਤੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈਲਵਰਡ-ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਆਫ ਹੈਲਥ ਸਾਇੰਸਿਜ਼ ਐਂਡ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ (ਐਚ.ਐਸ.ਟੀ.) ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਮਾਸਟਰਜ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਐਚ.ਐਸ.ਟੀ. ਐਮ.ਡੀ.-ਪੀ.ਐਫ.ਡੀ. ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਮਟ ਟੋਨਰ ਅਤੇ ਮਾਰਟਿਨ ਯਰਮੂਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੀਐਚ.ਡੀ. 1997 ਅਤੇ 1999 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐਮ.ਡੀ., ਅਤੇ ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਜਨਰਲ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ-ਡਾਕਟੋਰਲ ਸਿਖਲਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਭਾਟੀਆ 1998 ਵਿੱਚ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸੈਨ ਡਿਏਗੋ (ਯੂ.ਸੀ.ਐਸ.ਡੀ.) ਵਿਖੇ ਫੈਕਲਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭਾਟੀਆ ਨੂੰ 1999 ਵਿੱਚ ਡੇਵਿਡ ਐਂਡ ਲੂਸੀਲ ਪੈਕਾਰਡ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਲਈ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਪੈਕਾਰਡ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜੈੱਕਸ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬਾਇਓਇਨਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ 2001 ਵਿੱਚ &quot;ਟੀਚਰ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ&quot; ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.jacobsschool.ucsd.edu/pulse/winter2002/nomura.shtml|work=Pulse Newsletter|title=Keiko Nomura Named Teacher of the Year|issue=Winter|date=2002|publisher=UCSD Jacobs School of Engineering|accessdate=2009-09-12|quote=Other 2001 Teacher of the Year award recipients include: Sangeeta Bhatia Bioengineering|archive-date=2008-08-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20080829002138/http://www.jacobsschool.ucsd.edu/pulse/winter2002/nomura.shtml|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;  ਅਤੇ 2003 ਵਿੱਚ ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਰਿਵਿਊ ਦੁਆਰਾ 35 ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਇਨੋਵੇਟਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

2005 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਯੂ.ਸੀ.ਐਸ.ਡੀ. ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਫੈਕਲਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਟੀਆ ਨੂੰ 2006 ਵਿੱਚ ਦਿ ਸਾਇੰਟਿਸਟ ਦੁਆਰਾ &quot;ਸਾਇੰਟਿਸਟ ਟੂ ਵਾਚ&quot; ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ 2008 ਵਿੱਚ ਹਾਵਰਡ ਹਿਊਜ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Watch&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;HHMI08&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.rediff.com/news/2008/jul/09doc.htm |title=Indian chosen for prestigious scientists' body |date=July 9, 2008 |work=India Abroad}}&lt;/ref&gt;

ਭਾਟੀਆ ਫਿਲਹਾਲ ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਵਿਖੇ ਮਲਟੀਸਕੇਲ ਰੀਜਨਰੇਟਿਵ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਘਮ ਤੇ ਮਹਿਲਾ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੈਂਸਰ ਖੋਜ ਲਈ ਕੋਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Koch&quot;&gt;{{cite web|url=http://web.mit.edu/ki/faculty/bhatia.html |title=Sangeeta N. Bhatia, MD, PhD |publisher=Koch Institute for Integrative Cancer Research, Massachusetts Institute of Technology |accessdate=2009-09-12}}&lt;/ref&gt; ਭਾਟੀਆ ਲਿੰਗ-ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਐਸ.ਟੀ.ਈ.ਐਮ. ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਵਕੀਲ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |title=Sangeeta Bhatia: the biotech entrepreneur advocating for gender equity in STEM fields |url=https://www.theguardian.com/personal-investments/ng-interactive/2017/jan/31/sangeeta-bhatia-stem-engineer-mit-biotech-gender |website=The Guardian |accessdate=12 March 2019}}&lt;/ref&gt; ਭਾਟੀਆ ਨੇ ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਕਮੇਟੀ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਦੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਵੂਮੈਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰਜ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਐਮ.ਆਈ.ਟੀ. ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਯੁਵਕ ਦੀ ਸਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜੋ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਜੋਂ ਹਾਈ-ਟੈਕ ਲੈਬਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Wood&quot;&gt;{{cite news |last1=Wood |first1=Martha Crosier |title=Scene and Herd: Bhatia wins Heinz Award, focuses on tissue engineering |url=https://lexington.wickedlocal.com/article/20150526/news/150528112 |accessdate=11 March 2019 |work=Lexington Local |date=May 26, 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਾਟੀਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਜਗਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ।

== ਖੋਜ ==
ਭਾਟੀਆ ਦੀ ਖੋਜ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਾਰਜ ਦੇ ਲਈ ਮਾਈਕਰੋ-ਅਤੇ ਨੈਨੋ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ ' ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ। 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1968]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਡਾਕਟਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>i5u33cctnrxrukc81d0gfymswsb8qb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jagmit Singh Brar</title>
    <ns>2</ns>
    <id>93383</id>
    <revision>
      <id>809343</id>
      <parentid>792186</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T03:31:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809343</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2416" sha1="rq6xkmg1tnj3kxjw8flmczf7btt1t0p" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Jagmit Singh at TTT 2024.jpg|thumb|ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]]

ਮੈਂ '''ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ''' ਵਾਸੀ ਪਿੰਡ [[ਘੁੱਦੂ ਵਾਲਾ, ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ|ਘੁੱਦੂ ਵਾਲਾ]], ਜਿਲ੍ਹਾ [[ਫਰੀਦਕੋਟ]] ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲਿਖਣ ਤੇ ਪੜਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪੜਾਈ ਤੇ ਕਿੱਤਾ ਵੀ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਖੇਡ ਜਗਤ ਵਿੱਚ [[ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਫੁੱਟਬਾਲ|ਫੁੱਟਬਾਲ]] ਤੇ [[ਵਾਲੀਬਾਲ]] ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ।[[Image:Bouncywikilogo.gif|right]]

== ਪੜਾਈ-ਲਿਖਾਈ ==
* 2014 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ|ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਬੀ. ਐਸ ਸੀ. ਐਗਰੀਕਲਚਰ
* 2017 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਤੋਂ ਐਮ. ਐਸ ਸੀ. ਐਗਰੀਕਲਚਰ ([[ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ|ਪਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ]])

== ਕਿੱਤਾ ==
*2017 ਤੋਂ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ|ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ]], ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਹਾਂ।

== ਵਿੱਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ==

* ਵਿਕੀ ਉੱਤੇ ਮੇਰੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAuth?target=Jagmit+Singh+Brar ਇੱਥੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਰਤੋਂਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:User pa]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਅਨਜ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:User en]]</text>
      <sha1>rq6xkmg1tnj3kxjw8flmczf7btt1t0p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ (ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93618</id>
    <revision>
      <id>809360</id>
      <parentid>773212</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809360</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10184" sha1="5duma1lbbj5e1dtynrnkhlt59xbhonp" xml:space="preserve">'''ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ''' '''ਵਿਗਿਆਨ''' '''ਕੇਂਦਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Krishi Vigyan Kendra;''' ਅਨੁਵਾਦ: &quot;ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ&quot;) ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ '''ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ.''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਵਿਹਾਰਕ, ਸਥਾਨਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪਰਖ, ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਤਕਨੋਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਪਸਾਰ ਕਾਮਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦਮ ਸਦਕਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. 1982 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੇ. ਵੀ. ਕੇ. [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ==
ਸਿੱਖਿਆ ਕਮਿਸ਼ਨ (1964-66) ਨੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪੋਸਟ ਮੈਟ੍ਰਿਕੂਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤਾ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ 'ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪੌਲੀਟੈਕਨਿਕਸ' ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਆਈ ਸੀ ਏ ਆਰ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ 1966-72 ਦੌਰਾਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਆਈ.ਸੀ.ਆਰ. ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ (ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਸਾਇੰਸ ਸੈਂਟਰਜ਼) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅਗਸਤ, 1973 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਮੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਿਸਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ, ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ ਨੇ ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੇਵਾ ਮੰਦਿਰ, ਉਦੈਪੁਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਦੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 1973 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪੀ।

ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ, ਪਾਇਲਟ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, 1974 ਵਿੱਚ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਪੌਂਡੀਚੇਰੀ) ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ 668 ਕੇਵੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 458 ਰਾਜ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ (ਐਸ.ਏ.ਯੂ.) ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਸੀ.ਏ.ਯੂ.) ਅਧੀਨ ਹਨ, 55 ਆਈ.ਸੀ.ਏ. ਆਰ.ਆਈ.ਟੀ ਅਧੀਨ, 100 ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ, 35 ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 17 ਹੋਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ।

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ==
ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਇਸਦੇ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰੇਕ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:-
* ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤ ਦੀ ਜਾਂਚ।
* ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਫਰੰਟਲਾਈਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ।
* ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਡੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਅਮਲੇ ਦਾ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ।
* ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਜਨਤਕ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ।
* ਆਈ.ਸੀ.ਟੀ. ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੋ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ (ਬੀਜ, ਲਾਉਣਾ ਸਮੱਗਰੀ, ਬਾਇਓ-ਏਜੰਟ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਾਰਲੀਲਾਈਨ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਢਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾ ਤੱਕ ਪਹੁਚਾਹਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾ ਦੀ ਸੂਚੀ: [http://www.secondaryagriculture.org/kvk-contacts.html List of all KVK's in।ndia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150223084147/http://secondaryagriculture.org/kvk-contacts.html |date=2015-02-23 }}
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ http://icarzcu3.gov.in/kvk/objective.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170501060624/http://icarzcu3.gov.in/kvk/objective.htm |date=2017-05-01 }}
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਪੋਰਟਲ: &lt;nowiki&gt;http://kvk.icar.gov.in/&lt;/nowiki&gt;

== ਸਰੋਤ ==
* http://vikaspedia.in/agriculture/agri-directory/krishi-vigyan-kendras
* www.icar.org.in/en/krishi-vigyan-kendra.htm

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]</text>
      <sha1>5duma1lbbj5e1dtynrnkhlt59xbhonp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809361</id>
      <parentid>809360</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:00:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10796" sha1="8myx295gt06ke34q9c4ugmlcqtlwdro" xml:space="preserve">'''ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ''' '''ਵਿਗਿਆਨ''' '''ਕੇਂਦਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Krishi Vigyan Kendra;''' ਅਨੁਵਾਦ: &quot;ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ&quot;) ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ '''ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ.''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਵਿਹਾਰਕ, ਸਥਾਨਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪਰਖ, ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਤਕਨੋਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਪਸਾਰ ਕਾਮਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦਮ ਸਦਕਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. 1982 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੇ. ਵੀ. ਕੇ. [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮਈ 2021 ਤੱਕ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 725 ਕੇਵੀਕੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;ICAR_KVK_info&quot;&gt;{{Cite web |title=Agricultural Extension Division &amp;#124; भारतीय कृषि अनुसंधान परिषद |url=https://www.icar.org.in/content/agricultural_extension_division |accessdate=2020-01-13 |website=Icar.org.in}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=&quot;ICAR KVK Info&quot; |url=https://icar.org.in/content/krishi-vigyan-kendra}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KVK Dashboard&quot;&gt;{{cite web |title=KVK Dashboard |url=https://kvk.icar.gov.in/dashboard.aspx |language=English}}&lt;/ref&gt;

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ==
ਸਿੱਖਿਆ ਕਮਿਸ਼ਨ (1964-66) ਨੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪੋਸਟ ਮੈਟ੍ਰਿਕੂਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤਾ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ 'ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪੌਲੀਟੈਕਨਿਕਸ' ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਆਈ ਸੀ ਏ ਆਰ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ 1966-72 ਦੌਰਾਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਆਈ.ਸੀ.ਆਰ. ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ (ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਸਾਇੰਸ ਸੈਂਟਰਜ਼) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅਗਸਤ, 1973 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਮੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਿਸਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ, ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ ਨੇ ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੇਵਾ ਮੰਦਿਰ, ਉਦੈਪੁਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਦੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 1973 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪੀ।

ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ, ਪਾਇਲਟ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, 1974 ਵਿੱਚ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਪੌਂਡੀਚੇਰੀ) ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ 668 ਕੇਵੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 458 ਰਾਜ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ (ਐਸ.ਏ.ਯੂ.) ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਸੀ.ਏ.ਯੂ.) ਅਧੀਨ ਹਨ, 55 ਆਈ.ਸੀ.ਏ. ਆਰ.ਆਈ.ਟੀ ਅਧੀਨ, 100 ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ, 35 ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 17 ਹੋਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ।

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ==
ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਇਸਦੇ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰੇਕ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:-
* ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤ ਦੀ ਜਾਂਚ।
* ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਫਰੰਟਲਾਈਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ।
* ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਡੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਅਮਲੇ ਦਾ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ।
* ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਜਨਤਕ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ।
* ਆਈ.ਸੀ.ਟੀ. ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੋ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ (ਬੀਜ, ਲਾਉਣਾ ਸਮੱਗਰੀ, ਬਾਇਓ-ਏਜੰਟ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਾਰਲੀਲਾਈਨ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਢਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾ ਤੱਕ ਪਹੁਚਾਹਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾ ਦੀ ਸੂਚੀ: [http://www.secondaryagriculture.org/kvk-contacts.html List of all KVK's in।ndia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150223084147/http://secondaryagriculture.org/kvk-contacts.html |date=2015-02-23 }}
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ http://icarzcu3.gov.in/kvk/objective.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170501060624/http://icarzcu3.gov.in/kvk/objective.htm |date=2017-05-01 }}
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਪੋਰਟਲ: &lt;nowiki&gt;http://kvk.icar.gov.in/&lt;/nowiki&gt;

== ਸਰੋਤ ==
* http://vikaspedia.in/agriculture/agri-directory/krishi-vigyan-kendras
* www.icar.org.in/en/krishi-vigyan-kendra.htm

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]</text>
      <sha1>8myx295gt06ke34q9c4ugmlcqtlwdro</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809362</id>
      <parentid>809361</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10519" sha1="rug4i58snpz31rp3ql0kwhrbt4mjsyk" xml:space="preserve">'''ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ''' '''ਵਿਗਿਆਨ''' '''ਕੇਂਦਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Krishi Vigyan Kendra;''' ਅਨੁਵਾਦ: &quot;ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ&quot;) ਨੂੰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ '''ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ.''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਵਿਹਾਰਕ, ਸਥਾਨਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪਰਖ, ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਤਕਨੋਲੋਜੀ ਨੂੰ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਪਸਾਰ ਕਾਮਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦਮ ਸਦਕਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. 1982 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੇ. ਵੀ. ਕੇ. [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮਈ 2021 ਤੱਕ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 725 ਕੇਵੀਕੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;ICAR_KVK_info&quot;&gt;{{Cite web |title=Agricultural Extension Division &amp;#124; भारतीय कृषि अनुसंधान परिषद |url=https://www.icar.org.in/content/agricultural_extension_division |accessdate=2020-01-13 |website=Icar.org.in}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=&quot;ICAR KVK Info&quot; |url=https://icar.org.in/content/krishi-vigyan-kendra}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KVK Dashboard&quot;&gt;{{cite web |title=KVK Dashboard |url=https://kvk.icar.gov.in/dashboard.aspx |language=English}}&lt;/ref&gt;

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ==
ਸਿੱਖਿਆ ਕਮਿਸ਼ਨ (1964-66) ਨੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪੋਸਟ ਮੈਟ੍ਰਿਕੂਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤਾ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ 'ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪੌਲੀਟੈਕਨਿਕਸ' ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ: ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲੇ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਆਈ ਸੀ ਏ ਆਰ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ 1966-72 ਦੌਰਾਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਆਈ.ਸੀ.ਆਰ. ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਾਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ (ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਸਾਇੰਸ ਸੈਂਟਰਜ਼) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅਗਸਤ, 1973 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਮੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਿਸਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ, ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਬੰਧਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਆਈ.ਸੀ.ਏ.ਆਰ ਨੇ ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੇਵਾ ਮੰਦਿਰ, ਉਦੈਪੁਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਦੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 1973 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪੀ।

ਪਹਿਲਾ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ, ਪਾਇਲਟ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, 1974 ਵਿੱਚ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਪੌਂਡੀਚੇਰੀ) ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ 668 ਕੇਵੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 458 ਰਾਜ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ (ਐਸ.ਏ.ਯੂ.) ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਸੀ.ਏ.ਯੂ.) ਅਧੀਨ ਹਨ, 55 ਆਈ.ਸੀ.ਏ. ਆਰ.ਆਈ.ਟੀ ਅਧੀਨ, 100 ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ, 35 ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 17 ਹੋਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ।

== ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ==
ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਇਸਦੇ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰੇਕ ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ. ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:-
* ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤ ਦੀ ਜਾਂਚ।
* ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਫਰੰਟਲਾਈਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ।
* ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਡੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਅਮਲੇ ਦਾ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਾਸ।
* ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਜਨਤਕ, ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ।
* ਆਈ.ਸੀ.ਟੀ. ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੋ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ (ਬੀਜ, ਲਾਉਣਾ ਸਮੱਗਰੀ, ਬਾਇਓ-ਏਜੰਟ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਾਰਲੀਲਾਈਨ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਢਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾ ਤੱਕ ਪਹੁਚਾਹਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਸਰੋਤ ==
* http://www.icar.org.in/en/krishi-vigyan-kendra.html

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]
&lt;references /&gt;
== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==
* ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰਾ ਦੀ ਸੂਚੀ: [http://www.secondaryagriculture.org/kvk-contacts.html List of all KVK's in।ndia] 
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ http://icarzcu3.gov.in/kvk/objective.htm 
* ਕੇ.ਵੀ.ਕੇ ਪੋਰਟਲ: &lt;nowiki&gt;http://kvk.icar.gov.in/&lt;/nowiki&gt;</text>
      <sha1>rug4i58snpz31rp3ql0kwhrbt4mjsyk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਦਮਾ ਖੰਨਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93649</id>
    <revision>
      <id>809365</id>
      <parentid>595221</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:09:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7335" sha1="hgha7a0iu6hkg159nvgpcaujedo9b3b" xml:space="preserve">{{Infobox person|name=ਪਦਮਾ ਖੰਨਾ|birth_date={{Birth date and age|df=y|1949|03|10}}|death_date=&lt;!-- {{Death date and age|df=yes|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} Death date then birth --&gt;|occupation=ਅਦਾਕਾਰਾ|years active=1961–ਵਰਤਮਾਨ|yearsactive=1961–ਵਰਤਮਾਨ}}'''ਪਦਮਾਂ ਖੰਨਾ''' (19 ਅਕਤੂਬਰ, 1946) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਹੈ, ਡਾਂਸਰ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਭੋਜਪੁਰੀ ਫ਼ਿਲਮ, 1970 ਅਤੇ 1980 ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸੌਦਾਗਰ'' ਵਿੱਚ [[ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ]] ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਣੀ [[ਕੈਕੇਈ]] ਵਿੱਚ ਰਾਮਾਨੰਦ ਸਾਗਰ ਦੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦੀ ਸੀਰੀਜ਼''ਰਾਮਾਇਣ'' (1987-1988) ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ [[ਐਨ.ਟੀ. ਰਾਮਾ ਰਾਓ]] ਨਾਲ ਦੋ ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ''ਦੇਸੋੱਦਰਾਕੁਲੁ'' ਅਤੇ ''ਰਾਜਪੁਤਰ ਰਹਾਸਿਆਮ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

== ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਜੀਵਨ ==
ਪਦਮਾ 1949 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਖੰਨਾ ਨੇ 7 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ [[ਕਥਕ|ਕੱਥਕ]] ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ [[ਬਿਰਜੂ ਮਹਾਰਾਜ]] ਤੋਂ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ [[ਪਦਮਨੀ (ਅਦਾਕਾਰਾ)]] ਅਤੇ [[ਵੈਜੰਤੀ ਮਾਲਾ]] ਦੇ ਸੁਝਾਅ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://cineplot.com/padma-khanna-interview/|title=Padma Khanna – Interview|last=Admin|date=2011-05-20|publisher=Cineplot.com|access-date=2012-01-29}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਖੰਨਾ ਨੇ 1962 ਦੀ ਭੋਜਪੁਰੀ ਫ਼ਿਲਮ 'ਗੰਗਾ ਮਈਆ ਤੋਹੇ ਪਿਆਰੀ ਚੜ੍ਹਾਈਬੋ' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 1970 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੇਕ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ 'ਜੌਨੀ ਮੇਰਾ ਨਾਮ' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੈਬਰੇ ਡਾਂਸਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਲੋਫਰ, ਜਾਨ-ਏ-ਬਹਾਰ ਅਤੇ ਪਾਕੀਜ਼ਾ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਮੀਨਾ ਕੁਮਾਰੀ ਲਈ ਡਬਲ ਵਜੋਂ ਗੀਤ ਚੱਲੋ ਦਿਲਦਾਰ ਚੱਲੋ ਅਤੇ ਤੀਰ-ਏ-ਨਜ਼ਰ ਦੇਖੇਗੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਰਾਮਾਨੰਦ ਸਾਗਰ ਦੀ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਕੈਕੇਈ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜੋ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੋਈ।

2008 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ, ਜਗਦੀਸ਼ ਐਲ. ਸਿਡਾਨਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ, ਐਵਰੀ ਫਿਸ਼ਰ ਹਾਲ, ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ 64 ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਡਾਂਸਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਰਾਮਾਇਣ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਵਿੱਚ ਕੋਰਿਓਗ੍ਰਾਫ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਭੋਜਪੁਰੀ ਫ਼ਿਲਮ, ਨਾਹਿਰ ਹੁਤਲ ਜਯਾ (2004) ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Mr Fancy-foot in national spotlight |url=http://www.telegraphindia.com/1041231/asp/ranchi/story_4194616.asp |publisher=[[The Telegraph (Kolkata)]] |date=31 December 2004 |access-date=15 December 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304033114/http://www.telegraphindia.com/1041231/asp/ranchi/story_4194616.asp |archive-date=4 March 2016 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਰਹੂਮ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਜਗਦੀਸ਼ ਐਲ. ਸਿਡਾਨਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਜੋੜਾ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਿਊ ਜਰਸੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕੱਥਕ ਅਕੈਡਮੀ ਖੋਲ੍ਹੀ। ਖੰਨਾ ਦੇ ਬਾਲਗ ਬੱਚੇ ਅਕੈਡਮੀ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Sen |first1=Mayukh |title=THE NAUTCH QUEEN OF NEW JERSEY |url=https://roadsandkingdoms.com/2016/the-nautch-queen-of-new-jersey/ |website=roadsandkingdoms.com |access-date=20 December 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Padma Khanna: From Bollywood dancer to classical dance guru |url=https://www.dailypioneer.com/2013/india-abroad/padma-khanna-from-bollywood-dancer-to-classical-dance-guru.html |access-date=20 December 2020 |work=Daily Pioneer |issue=14 June 2013}}&lt;/ref&gt;
== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ===

* ''ਬੀਵੀ ਔਰ ਮੱਕਾਨ (1966)''
* ''ਯੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਤਨੀ ਹਸੀਨ ਹੈ (1966)''
* ''ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ (1970)''
* ''ਜੌਨੀ ਮੇਰਾ ਨਾਮ (1970)''
* ''ਸੀਮਾ (1971)''
* ''ਪਿਆਰ ਦੀਵਾਨਾ (1972)''
* ''ਰਾਮਪੁਰ ਕਾ ਲਕਸ਼ਮਣ (1972)''
* ''ਪਾਕੀਜ਼ਾ (1972)''
* ''ਸੌਦਾਗਰ (1973)''
* ''ਜੋਸ਼ੀਲਾ (1973)''
* ''ਅਨੋਖੀ ਅਦਾ (1973)''
* ''ਆਜ ਕੀ ਤਾਜ਼ਾ ਖਬਰ (1973)''
* ''ਲੋਫਰ (1973)''
* ''ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ (1976)''
* ''ਪੱਪੀ (1977)''
* ''ਲਖਨ (1979)''
* ''ਜਾਨ-ਏ-ਬਹਾਰ (1979)''
* ''ਅਨੁਭਵ (1986) (1986)''
* ''ਘਰ ਘਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ (1988)''
* ''ਯਾਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ (2008)''

=== ਗੁਜਰਾਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ===
* ਘੇਰ ਘੇਰ ਮਾਟੀ ਨਾ ਚੂਲਾ (1977)

=== ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ===

* ''ਜਿੰਦੜੀ ਯਾਰ ਦੀ (1978)''
* ''ਸ਼ੇਰ ਪੁਤਰ (1978)''

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1949]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭੋਜਪੁਰੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਬਾਲ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>hgha7a0iu6hkg159nvgpcaujedo9b3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਪਨਾ ਭਵਨਾਨੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94202</id>
    <revision>
      <id>809590</id>
      <parentid>788886</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:01:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7463" sha1="lqvryzypnch1nici5lpl5u0od7vg2ql" xml:space="preserve">'''ਸਪਨਾ ਭਵਨਾਨੀ''' (ਜਨਮ ਜਨਵਰੀ 5, 1971)&lt;ref name=&quot;rightcut&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/the-right-cut/917534/|title=The Right Cut|last=Prabhu|first=Vidya|date=Feb 28, 2012|work=The Indian Express|access-date=12 November 2012}}&lt;/ref&gt; ਇਕ [[ਨਾਰੀਵਾਦ|ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਗੂ]], ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ, [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ|ਫੋਟੋਗਰਾਫਰ]] ਹੈ। ਉਹ ਬਿੱਗ ਬਾਸ ਸੀਜ਼ਨ 6 ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ==
ਸਪਨਾ ਭਾਵਨਾਣੀ ਦਾ ਜਨਮ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਬਾਂਦਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੰਡਿਆ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੈਨਸਟਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ 18 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਸਨ, ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{cite web|last=Jhaveri|first=Rayna|date=24 November 2010|title=Sapna Bhavnani: The mad barber of Bandra|url=http://travel.cnn.com/mumbai/life/sapna-bhavnani-mad-or-not-400045|publisher=CNN Travel (CNN)|accessdate=12 January 2013}}&lt;/ref&gt;

ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਭਵਾਨੀ ਨੇ ਫਿਰ ਮੁੰਬਈ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਕਾਲਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੀ ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਮਾਸੀ ਨਾਲ 1989 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਆਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;lightscb&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.lightscamerabollywood.com/sapna-bhavnani/|title=Sapna Bhavnani|publisher=Lights Camera Bollywood|accessdate=11 January 2013}}&lt;/ref&gt; ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ, ਭਾਵਨਾਣੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਵੇਟਰੈਸਿੰਗ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਪਾਰਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਬਲ ਮੇਜਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਦੇ ਬਾਰਟ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਪਬਲਿਕ ਸਪੀਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;gg&quot;&gt;{{cite web|last=D'Souza|first=Kavya|date=27 January 2012|title=Sapna Bhavnani – Hair Stylist And More!|url=http://theglamgang.com/celeb-talk/sapna-bhavnani-hair-stylist-and-more|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121115161341/http://www.theglamgang.com/celeb-talk/sapna-bhavnani-hair-stylist-and-more|archive-date=15 November 2012|publisher=The Glam Gang|accessdate=18 November 2012}}&lt;/ref&gt; ਭਵਾਨੀ ਨੇ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕੀਤੇ। ਤਦ ਉਸ ਨੇ ਹੇਅਰਡ੍ਰੇਸਰ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ 'ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;teh&quot;&gt;{{cite journal|date=23 May 2009|title=Lady-Boy: Sometimes Lady, Sometimes Boy|url=http://www.tehelka.com/story_main41.asp?filename=hub230509lady_boy.asp|journal=Tehelka Magazine|volume=6|issue=20|accessdate=12 November 2012}}&lt;/ref&gt; 2002 ਵਿੱਚ, ਭਾਵਨਾਣੀ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਆਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਬੁਆਏਫ੍ਰੈਂਡ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮੇਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

== ਨਾਟਕ ==
ਸਪਨਾ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਰਹੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਨਿਰਭਯਾ ਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਅਗਸਤ 2013 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕਲਾ ਉਤਸਵ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਏਡਿਨਬਰਗ ਫਿੰਗਜ਼ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਿੰਗਜ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਅਮਾਨਤ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫ੍ਰੀਡਮ ਆਫ਼ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸਸ਼ਨ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹੋੲੇ ਇਸ ਨੇ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਫਰਿੰਜ ਫਸਟ ਅਤੇ ਬੇਸਟਸਟਨ ਨਿਊ ਪਲੇ ਲਈ ਹੈਰਲਡ ਐਂਜਲ ਅਵਾਰਡ ਵੀ ਜਿੱਤੇ। ਇਹ ਖੇਡ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲਿੰਗ-ਆਧਾਰਿਤ ਹਿੰਸਾ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ: 16 ਦਸੰਬਰ 2012 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੋਸਤ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਬੱਸਾਂ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹੋਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਯੇਲ ਫੇਰਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nirbhaya: The Play|website=http://nirbhayatheplay.com/}}External link in &lt;code style=&quot;color:inherit; border:inherit; padding:inherit;&quot;&gt;&amp;#x7C;website=&lt;/code&gt; ([[ਮਦਦ:CS1 errors#param has ext link|help]]); Missing or empty &lt;code style=&quot;color:inherit; border:inherit; padding:inherit;&quot;&gt;&amp;#x7C;url=&lt;/code&gt; ([[ਮਦਦ:CS1 errors#cite web url|help]])
&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ਫਿਲਮਾਂ
!ਸਾਲ
!ਫਿਲਮ
!ਰੋਲ
|-
|2006
|''ਪਿਆਰ ਕੇ ਸਾਇਡ ਇਫੈਕਟਸ''
|ਨੀਨਾ
|-
|2008
|ਅਗਲੀ ਔਰ ਪਗਲੀ
|ਮਹਿਮਾਨ ਦਿੱਖ
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:CS1 errors: external links]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Pages using web citations with no URL]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1971]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਿੱਗ ਬੌਸ (ਹਿੰਦੀ ਟੀਵੀ ਲੜੀ) ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੰਧੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>lqvryzypnch1nici5lpl5u0od7vg2ql</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਹਿਸਾਸ ਚੰਨਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94362</id>
    <revision>
      <id>809383</id>
      <parentid>526313</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:41:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4486" sha1="mkuh2ksww67ilu6e6s301is4vdbkg1p" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = ਅਹਿਸਾਸ ਚੰਨਾ
| image =https://www.google.co.in/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fia.media-imdb.com%2Fimages%2FM%2FMV5BM2Q4OTIzNTAtYjgyMC00NWE5LWEyMzMtYzRiNjg4MDIyYTZmXkEyXkFqcGdeQXVyNDUzOTQ5MjY%40._V1_UY317_CR20%2C0%2C214%2C317_AL_.jpg&amp;imgrefurl=http%3A%2F%2Fwww.imdb.com%2Fname%2Fnm1741856%2F&amp;docid=s1FwQKw-YpUMuM&amp;tbnid=Qhh50uB1o_t5RM%3A&amp;w=214&amp;h=317&amp;bih=705&amp;biw=1366&amp;ved=0ahUKEwjoo_OZw4LPAhUNTY8KHTaSDWsQMwhDKBwwHA&amp;iact=mrc&amp;uact=8 
| caption = ਅਹਿਸਾਸ ਚੰਨਾ
| image = Ahsaas_Channa.jpg
| birth_date = {{birth date and age|1999|08|05|df=yes}}
| birth_place = [[ਮੁੰਬਈ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]
| residence = 
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| occupation = [[ਅਦਾਕਾਰਾ]] 
| years_active = 2004–ਵਰਤਮਾਨ
| religion = 
}}

'''ਅਹਿਸਾਸ ਚੰਨਾ '''ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਰਦਾਰ ਲਈ ਓਹ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸ਼ੋਅ, ''ਦੇਵੋਂ ਕੇ ਦੇਵ...ਮਹਾਦੇਵ'', ''ਓਏ ਜੱਸੀ ''ਅਤੇ ''ਐਮ.ਟੀ.ਵੀ. ਫਨਾਹ '' ਲਈ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹੀ ਹੈ।

== ਜੀਵਨੀ ==
ਚੰਨਾ ਦਾ ਜਨਮ 1999 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹਨ ਜਦਕਿ ਇਸਦੀ ਮਾਤਾ ਇੱਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;toi&quot;&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Father-sends-notice-to-Karan-Johar/articleshow/1256678.cms|title=Father sends...|date=8 October 2005|work=[[The Times of India]]|access-date=18 March 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
!ਸਾਲ
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
!ਸੂਚਨਾ
|-
|2004
| ''ਵਾਸਤੂ ਸ਼ਾਸਤਰ''
| ''ਰੋਹਨ''
|ਹਿੰਦੀ
|-
|2004
| ਮਾਰੀਚੇਤੂ
|ਤੇਲਗੂ
|-
|2006
|ਕਭੀ ਅਲਵਿਦਾ ਨਾ ਕਹਿਨਾ
| ''ਅਰਜੁਨ ਸਰਨ''
|ਹਿੰਦੀ
|-
|2006
| ''ਆਰੀਅਨ''
|ਹਿੰਦੀ
|- 
|2007
| ਮਾਈ ਫਰੈਂਡ ਗਣੇਸ਼ਾ
|ਆਸ਼ੁ
|ਹਿੰਦੀ
|-
|2008
| ਫੂੰਕ
|ਰਕਸ਼ਾ
|ਹਿੰਦੀ
|-
|2009
|ਬੋਮਮਾਈ
|ਤਾਮਿਲ
|-
|2010
| ''ਫੂੰਕ 2''
|ਰਕਸ਼ਾ&lt;br&gt;
|ਹਿੰਦੀ
|-
|2010
|ਆਵਹਮ
|ਤੇਲਗੂ
|-
|2013
| ''340''
|ਵਿਮਲ
|ਹਿੰਦੀ
|-
| 2017 
| ਅਪਾਵਿਨ ਮਿਸਾਈ
| ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਕਰਨ ਲਈ 
|ਤਾਮਿਲ
|}

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
* 2008 ''ਕਸਮ ਸੇ '' ਬਤੌਰ ਨੌਜਵਾਨ ਗੰਗਾ
* 2012 ''ਗੁਮਰਾਹ: ਐਂਡ ਆਫ਼ ਇਨੋਸੈਂਸ '' (ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਭੂਮਿਕਾ)
* 2012 ''ਮਧੂਬਾਲਾ – ਏਕ ਇਸ਼ਕ ਏਕ ਜਨੂਨ '' ਬਤੌਰ ਸਵਾਤੀ Dixit
* 2012 ''ਦੇਵੋਂ ਕੇ ਦੇਵ...ਮਹਾਦੇਵ'' ''ਬਤੌਰ ਅਸ਼ੋਕਾਸੁੰਦਰੀ''
* 2013 ''ਓਏ ਜੱਸੀ '' ਬਤੌਰ ਆਇਸ਼ਾ
* 2014 ਵੈਬਡ
* 2014 ''ਐਮਟੀਵੀ ਫਨਾਹ '' ਬਤੌਰਧਾਰਾ
* 2015 ''ਬੇਸਟ ਆਫ਼ ਲੱਕ ਨਿੱਕੀ''  ਬਤੌਰ ਰੀਆ
* 2015 ''ਗੰਗਾ '' ਬਤੌਰ ਸਲੋਨੀ
* 2016 ''ਕ੍ਰਾਇਮ ਪੈਟ੍ਰੋਲ '' (ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਭੂਮਿਕਾ੦
* 2016 &quot;ਆਧਾ ਫੂਲ&quot; ਬਤੌਰ ਕਿਟੀ ਯਾਦਵ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{IMDb name|1741856}}
* {{Bollywood Hungama|18355}}ਬਾਲੀਵੁੱਡ Hungama

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਬਾਲ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]</text>
      <sha1>mkuh2ksww67ilu6e6s301is4vdbkg1p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਟੇਰਾ ਪੈਟ੍ਰਿਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96197</id>
    <revision>
      <id>809321</id>
      <parentid>776912</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T19:32:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15440" sha1="2at8ohu3kuvorq3l133qbr2ehx0g52z" xml:space="preserve">{{Infobox adult biography
| name = ਟੇਰਾ ਪੈਟ੍ਰਿਕ
| caption = ਟੇਰਾ ਪੈਟ੍ਰਿਕ, ਜਨਵਰੀ 2010 ਨੂੰ [[ਏਵੀਐਨ ਅਡਲਤ ਇੰਟਰਟੇਨਮੈਂਟ ਐਕਸਪੋ]], [[ਲਾਸ ਵੇਗਾਸ]], ਦੌਰਾਨ
| birth_date = {{birth date and age|1976|07|25|mf=y}}&lt;ref name=terapatrick.com/&gt;
| birth_place = [[ਗ੍ਰੇਟ ਫਾਲਸ, ਮੋਂਟਾਨਾ]], ਯੂਐਸਏ&lt;ref name=terapatrick.com/&gt;
| birth_name = ਲਿੰਡਾ ਐਨ ਹੋਪਕਿੰਸ&lt;ref name=&quot;Hammond&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.edgeboston.com/index.php?ch=entertainment&amp;sc=books&amp;sc2=reviews&amp;sc3=biography&amp;id=99775|title=Sinner Takes All: A Memoir of Love and Porn|first=Steven|last=Hammond|work=edgeboston.com|date=December 31, 2009|accessdate=April 3, 2011|archive-date=ਨਵੰਬਰ 29, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151129185857/http://www.edgeboston.com/index.php?ch=entertainment|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| height = 5 ft 9 in&lt;ref name=IAFD&gt;{{cite web|url=http://www.iafd.com/person.rme/perfid=TaraPatrick/gender=f/tera-patrick.htm |title=Personal Biography: Tera Patrick|publisher=[[Internet Adult Film Database]]|accessdate=October 12, 2013}}&lt;/ref&gt;
| weight = 121 lb&lt;ref name=&quot;IAFD&quot;/&gt;
| years_active = 1999–ਵਰਤਮਾਨ
| ethnicity = [[ਥਾਈ ਅਮਰੀਕੀ|ਥਾਈ]], [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਮਰੀਕੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]], [[ਆਇਰਿਸ਼ ਅਮਰੀਕੀ|ਆਇਰਿਸ਼]], [[ਡੱਚ ਅਮਰੀਕੀ|ਡੱਚ]]&lt;ref name=SinnerTakesAll&gt;{{Cite book|author=Patrick, Tera; Borzillo| title = Sinner Takes All: A Memoir of Love and Porn Paperback|url=https://books.google.com/books?id=AhSmSTGYSA4C&amp;q=irish#v=snippet&amp;q=irish&amp;f=false| publisher = Gotham Publishing| isbn = 978-1592406074| location = New York| date = 2011}}&lt;/ref&gt;
| alias = ਟੇਰਾ ਪੈਟ੍ਰਿਕ, ਬਰੂਕ ਥੋਮਸ, ਲਿੰਡਾ ਸ਼ਾਪਿਰੋ, ਸਾਦੀ ਜੋਰਡਨ, ਸਾਰਾ ਜੋਰਡਨ&lt;ref name=&quot;IAFD&quot;/&gt;
| number of films = 130 {{small|(per [[Internet Adult Film Database|IAFD]] {{as of|April 2015|lc=on}})}}&lt;ref name=&quot;IAFD&quot;/&gt;
| website = [http://terapatrick.win Official website]
|partner = ਟੋਨੀ ਅਕੋਸਤਾ(2010–present)
|children = 1
}}
'''ਟੇਰਾ ਪੈਟਰਿਕ''' (ਜਨਮ '''ਲਿੰਡਾ ਐਨ ਹੋਪਕਿੰਸ '''25 ਜੁਲਾਈ, 1976)&lt;ref name=&quot;terapatrick.com&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.terapatrick.com/en/biography|title=Bio – Tera Patrick|publisher=terapatrick.com|accessdate=March 21, 2009|archive-date=ਮਈ 30, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100530044924/http://www.terapatrick.com/en/biography|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;, ਸਟੇਜੀ ਨਾਂ, ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਫਰਵਰੀ 2000 ਵਿੱਚ ਪੇਂਟਹਾਉਸ ਦੀ ਪੈਟ ਆਫ਼ ਦੀ ਮੰਥ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਹ ਨਾਇਟਮੂਵਸ, ਏਵੀਐਨ ਅਤੇ ਐਕਸਆਰਸੀਓ ਹਾਲ ਆਫ਼ ਫੇਮ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਰਹੀ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ==
ਟੇਰਾ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਦਾ ਜਨਮ ਲਿੰਡਾ ਐਨ ਹੋਪਕਿੰਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=AhSmSTGYSA4C&amp;q=irish#v=onepage&amp;q=Shapiro&amp;f=false|title=Sinner Takes All|accessdate=September 1, 2015}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸਾਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੀ ਮਾਤਾ ਥਾਈ ਅਤੇ  ਇਸਦੇ ਪਿਤਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]], [[ਆਇਰਿਸ਼ ਲੋਕ|ਆਇਰਿਸ਼]] ਅਤੇ ਡੱਚ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;lim&quot;&gt;{{cite book|title=In Lust We Trust: Adventures in Adult Cinema|url=https://archive.org/details/inlustwetrustadv0000gerr|last=Lim|first=Gerrie|publisher=Monsoon Books|year=2006|isbn=978-981-05-5302-9|page=1989}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਇਹ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪਿਤਾ ਡੇਵਿਡ ਹੋਪਕਿੰਸ ਨੇ ਪਾਲਿਆ। ਇਸਨੇ 2 ਸਾਲ ਲਈ, ਬਾਰਬਿਜ਼ਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਡਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲਾ ਲਿਆ। ਇਸਨੂੰ ਜਪਾਨੀ ਮਾਡਲਿੰਗ ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਹਾਇਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਟੋਕੀਓ ਚਲੀ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;sinner&quot;&gt;Tera Patrick, ''Sinner Takes All'', Gotham Books/Penguin 2009 [https://books.google.com/books?id=AhSmSTGYSA4C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22sinner+takes+all%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=CNQQVLzcFsqgyASNmYHgDw&amp;ved=0CB8Q6AEwAA#v=onepage&amp;q=barbizon&amp;f=false], Ch.2&lt;/ref&gt; ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਫੋਟੋਸ਼ੂਟ ਦੌਰਾਨ, ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕੁਂਵਾਰਪਣ ਭੰਗ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਆਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਉੱਪਰ ਖ਼ਰਚ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.washingtonpost.com/express/wp/2010/01/05/tera-patrick-sinner-takes-all/|title=Laid Bare: Tera Patrick, 'Sinner Takes All: A Memoir of Love and Porn'|work=Washington Post|accessdate=November 17, 2014}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਪੈਟ੍ਰਿਕ 2008 ਵਿੱਚ ਬਾਲਗ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸੀਨ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਇਸਨੇ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ, ਉਤਪਾਦਨ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੈਨਚਰਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। 
[[ਤਸਵੀਰ:Tera_Patrick.jpg|thumb|ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਟੇਰਾ ਪੈਟਰਿਕ ]]

=== ਕਿਤਾਬ ===
ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਦਾ ਸੰਸਮਰਣ, ''ਸੀਨਰ ਟੇਕਸ ਆਲ'', ਹੈ&lt;ref name=&quot;Hammond&quot; /&gt; ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਕੈਰੀ ਬੋਰਜ਼ਿਲੋ ਨੇ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ 5 ਜਨਵਰੀ, 2010 ਵਿੱਚ ਪਿੰਗਉੰਗ ਇਮਪ੍ਰਿੰਟ ਗੋਤਮ ਬੁਕਸ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Evan_Seinfeld,_November_2006.JPG|left|thumb|ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ-ਪਤੀ ਈਵਨ ਸੇਇਨਫਿਲਡ ਨਾਲ, ਨਵੰਬਰ 2006 ਵਿੱਚ]]
ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਨੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਏਤੇ ਪੌਰਨ ਅਭਿਨੇਤਾ ਇਵਨ ਸੇਇਨਫਿਲਡ ਨਾਲ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਲਾਸ ਵੇਗਾਸ ਵਿੱਚ 9 ਜਨਵਰੀ, 2004 ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ 2004 ਵਿੱਚ ਏਵੀਐਨ ਅਵਾਰਡ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। 30 ਸਤੰਬਰ, 2009, ਇਸ ਜੋੜੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਵਾਹਿਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.xbiz.com/news/113295|title=Tera Patrick, Evan Seinfeld Split|last=Preston|first=Bob|date=September 30, 2009|publisher=XBIZ|accessdate=October 1, 2009}}&lt;/ref&gt; 

ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਨੇ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ, 2012 ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.asiancemagazine.com/news/2012/03/08/tera-patrick-gives-birth-to-a-baby-girl|title=Tera Patrick gives birth to a baby girl|accessdate=March 8, 2012|archive-date=ਮਾਰਚ 11, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120311072215/http://www.asiancemagazine.com/news/2012/03/08/tera-patrick-gives-birth-to-a-baby-girl|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 

== ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ==
{{Columns-list|2|* 2000 [[Hot d'Or|Hot d'Or Award]] – &quot;Best American Starlet&quot;&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cite web|url=http://hot-dor.fr/index.php?option=com_content&amp;view=category&amp;layout=blog&amp;id=2&amp;Itemid=4|title=Hot d'Or archives presse x, articles sur les Hot d'or|publisher=Hot-dor.fr|accessdate=May 17, 2014|archive-date=ਮਾਰਚ 16, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140316035017/http://hot-dor.fr/index.php?option=com_content&amp;view=category&amp;layout=blog&amp;id=2&amp;Itemid=4|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2000 [[NightMoves Award]] – Best New Starlet (Editor's Choice)&lt;ref name=NM&gt;{{cite web|url=http://www.nightmovesonline.com/21st-annual-nightmoves-awards-show/past-winner-history/ |title=NightMoves Online – Past Winner History|accessdate=May 10, 2015}}&lt;/ref&gt;
* 2001 [[AVN Award]] – Best New Starlet&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://avnawards.avn.com/past/winners/2001 |title=AVN Past Winners |work=AVN |year=2001 |accessdate=January 1, 2014 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131231000934/http://avnawards.avn.com/past/winners/2001 |archivedate=December 31, 2013 }}&lt;/ref&gt;
* 2001 [[XRCO Award]] – Best New Starlet&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.avn.com/ng/query.cgi?act=detail&amp;in=news&amp;eid=7974|title=Complete List of XRCO Winners|accessdate=August 16, 2015|author=Tod Hunter|date=April 6, 2001|publisher=''[[AVN (magazine)|AVN]]''|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20010419170522/http://www.avn.com/ng/query.cgi?act=detail&amp;in=news&amp;eid=7974|archivedate=April 19, 2001}}&lt;/ref&gt;
* 2001 NightMoves Award – Best Actress/Female Performer (Fan's Choice)&lt;ref name=NM/&gt;
* 2001 Hot d'Or Award – American Best Actress&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;
* 2002 [[Venus Award]] – Best American Actress for ''Forbideen Tales''{{citation needed|date=May 2014}}
* 2004, 2005, 2006 [[Fans of X-Rated Entertainment|F.O.X.E.]] Fan Favorite{{citation needed|date=May 2014}}
* 2007 [[Fans of Adult Media and Entertainment Award|F.A.M.E. Award]] for Favorite Female Starlet&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://avn.com/performer/articles/2609.html|title=2007 F.A.M.E. Award Winners Announced|accessdate=June 24, 2007|author=Peter Warren|date=June 23, 2007|publisher=[[AVN (magazine)|AVN]]|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 16, 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080416091430/http://www.avn.com/performer/articles/2609.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
* 2007 [[Adam Film World|Adam Film World Guide Award]] – Crossover Female Performer Of The Year&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://business.avn.com/articles/video/i-Adam-Film-World-i-Announces-Annual-Award-Winners-30580.html|title= Adam Film World Announces Annual Award Winners|accessdate= October 11, 2013|author= Nelson X|date= March 29, 2007|publisher= ''[[AVN (magazine)|AVN]]''|archive-date= ਜੁਲਾਈ 7, 2012|archive-url= https://archive.today/20120707022059/http://business.avn.com/articles/video/i-Adam-Film-World-i-Announces-Annual-Award-Winners-30580.html|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;
* 2007 [[Eroticline Award]] – &quot;Successful Performing Businesswoman of the Year (USA)&quot;&lt;ref name=&quot;2007 Venus Award Winners Announced&quot;&gt;{{cite web|url=http://business.avn.com/articles/video/Venus-Award-Winners-Announced-28262.html|title=Venus Award Winners Announced|date=October 24, 2007|accessdate=January 31, 2014|archive-date=ਦਸੰਬਰ 9, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141209073724/http://business.avn.com/articles/video/Venus-Award-Winners-Announced-28262.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2007 NightMoves Hall of Fame inductee&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nightmovesusa.com/awards-show/past-winner-history.html|title=Past Winner History|publisher=Nightmovesusa.com|date=|accessdate=January 14, 2014|archive-date=ਸਤੰਬਰ 22, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130922074211/http://www.nightmovesusa.com/awards-show/past-winner-history.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
* 2008 F.A.M.E. Award – Favorite Female Starlet&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://avn.com/performer/articles/30630.html|title= 2008 F.A.M.E. Winners Announced at Erotica LA|accessdate= August 6, 2008|author= David Sullivan|date= July 6, 2008|publisher= [[AVN (magazine)|AVN]]|archive-date= ਜੂਨ 9, 2008|archive-url= https://web.archive.org/web/20080609122543/http://www.avn.com/performer/articles/30630.html|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;
* 2009 [[List of members of the AVN Hall of Fame|AVN Hall of Fame]] inductee&lt;ref&gt;{{cite web|title=Nominations 2009 AVN Adult Movie Awards |publisher=AVNAwards.com |format=PDF |url=http://avnawards.com/pdf/2009_AVN_NOMINATIONS_11_25_08.pdf |date=November 25, 2008 |accessdate=November 26, 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081203003734/http://www.avnawards.com/pdf/2009_AVN_NOMINATIONS_11_25_08.pdf |archivedate=December 3, 2008 }}&lt;/ref&gt;
* 2009 F.A.M.E. Award – Favorite Female Starlet&lt;ref name=fame&gt;{{cite web|title=F.A.M.E. Award Winners Announced|publisher=AVN|url=http://business.avn.com/articles/35575.html|date=September 13, 2009|accessdate=August 4, 2009|archive-date=ਜੂਨ 17, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090617052722/http://business.avn.com/articles/35575.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2009 F.A.M.E. Award – Favorite Star Website – TeraPatrick.com&lt;ref name=fame/&gt;
* 2009 [[XBIZ Award]] – Crossover Star of the Year&lt;ref name=xbizwinners&gt;[http://www.xbizawards.com/winners.php XBIZ Award Winners], ''[[XBIZ]]'', February 2011&lt;/ref&gt;
* 2009 XBIZ Award – [[Association of Sites Advocating Child Protection|ASACP Service Recognition Award]]&lt;ref name=xbizwinners /&gt;
* 2014 [[XRCO Hall of Fame]] inductee&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.xbiz.com/news/174997|title= XRCO Announces 2014 Hall of Fame Inductees|accessdate=February 25, 2014|author= John Sanford|date=February 18, 2014|publisher= ''[[XBIZ]]''}}&lt;/ref&gt;}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{ਦਫ਼ਤਰੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ|http://terapatrick.win}}
* {{IMDb name|0665927|Tera Patrick}}
* {{iafd name|id=TaraPatrick|gender=female|name=Tera Patrick}}ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ
* {{afdb name|15054|Tera Patrick}}ਬਾਲਗ ਫਿਲਮ ਡਾਟਾਬੇਸ
* [https://web.archive.org/web/20141007075422/http://www.thefameawards.com/2007/about.aspx 2007 ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਵਾਰਡ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਬਾਇਓ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਬਲਾਗਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਪੌਰਨੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਫ਼ਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>2at8ohu3kuvorq3l133qbr2ehx0g52z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99113</id>
    <revision>
      <id>809306</id>
      <parentid>809274</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T15:52:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/2401:4900:80A3:1356:243D:ED03:19C0:BEFD|2401:4900:80A3:1356:243D:ED03:19C0:BEFD]] ([[User talk:2401:4900:80A3:1356:243D:ED03:19C0:BEFD|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) ਦੀ ਸੋਧ [[Special:Diff/809274|809274]] ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰੋ</comment>
      <origin>809306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43441" sha1="qi8jsomoyjymz133n66rps3o66mg3zy" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
| birth_name         = ਸ਼ੁੱਭਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ&lt;ref name=&quot;SBS&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.sbs.com.au/yourlanguage/punjabi/en/article/2018/11/14/rise-punjabi-singer-sidhu-moosewala |title=The rise of Punjabi singer Sidhu Moosewala |website=[[Special Broadcasting Service]] |first=Preetinder |last=Grewal |date=15 November 2018 |access-date=31 December 2018 |archive-date=31 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231195721/https://www.sbs.com.au/yourlanguage/punjabi/en/article/2018/11/14/rise-punjabi-singer-sidhu-moosewala |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| image              = Sidhu Moose Wala during the shooting of his film Moosa Jatt (cropped).jpg
| alt                = 
| caption            = 2022 ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੂ
| alias              = 5911 ਝੋਟਾ&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Ninog |first1=Alex |title=Fans Believe Drake Is Dropping a Posthumous Collab With Sidhu Moose Wala |url=https://www.complex.com/music/fans-believe-drake-sidhu-moose-wala-collab-is-coming |access-date=27 May 2023 |work=[[Complex Networks]] |archive-date=2 ਫ਼ਰਵਰੀ 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230202141809/https://www.complex.com/music/fans-believe-drake-sidhu-moose-wala-collab-is-coming |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Ami |first1=Daljit |title=Sidhu Moose Wala: A Complex Character in Life, Death and Music |url=https://thewire.in/society/sidhu-moose-wala-a-complex-character-in-life-death-and-music |access-date=27 May 2023 |work=The Wire |date=3 June 2022}}&lt;/ref&gt;
| birth_date         = {{birth date|1993|06|11|df=yes}}&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Kapoor |first1=Diksha |title=Happy Birthday Sidhu Moose Wala: Here Are Some Lesser Known Facts About Birthday Boy |url=https://www.ptcpunjabi.co.in/happy-birthday-sidhu-moose-wala-here-are-some-lesser-known-facts-about-birthday-boy |access-date=23 February 2022 |work=PTC Punjabi |date=11 June 2019 |archive-date=29 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211029191220/https://www.ptcpunjabi.co.in/happy-birthday-sidhu-moose-wala-here-are-some-lesser-known-facts-about-birthday-boy |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| death_date         = {{death date and age|df=y|2022|05|29|1993|06|11}}
| birth_place        = [[ਮੂਸਾ (ਪਿੰਡ)|ਮੂਸਾ]], [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| death_place        = [[ਜਵਾਹਰਕੇ]], ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
| death_cause        = ਗੋਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ
| occupation         = {{hlist|ਗਾਇਕ|ਰੈਪਰ|ਗੀਤਕਾਰ|ਅਦਾਕਾਰ|ਸਿਆਸਤਦਾਨ}}
| party              = [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] (2022)
| years_active       = 2016–2022
| signature          = Sidhu Moosewala signature.svg
| module             = {{Infobox musical artist
| embed              = yes
| origin             = {{ubl|[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]|[[ਬਰੈਂਪਟਨ]], ਕੈਨੇਡਾ}}
| genre              = {{flatlist|
* [[ਹਿਪ ਹੌਪ ਸੰਗੀਤ|ਹਿਪ ਹੌਪ]]
* ਗੈਂਗਸਟਾ ਰੈਪ
* ਆਰ ਐਂਡ ਬੀ
}}
| label            = {{flatlist|
* ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
* 5911 ਰਿਕਾਰਡਜ਼
* ਹੰਬਲ ਮਿਊਜ਼ਕ
}}
| past_member_of = ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੋਅਜ਼
| past_members     = {{flatlist|
* [[ਸੰਨੀ ਮਾਲਟਨ]]
* [[ਬਿਗ ਬਰਡ]]
* ਬਿਗ ਬੋਇ ਦੀਪ }}
}}
}}

'''ਸ਼ੁੱਭਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ''' (11 ਜੂਨ 1993{{Snd}}29 ਮਈ 2022), ਜਾਂ '''ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ''',&lt;ref name=&quot;:5&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Scroll_4Jun2022&quot;/&gt; ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰੈਪਰ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਸੀ।&lt;!--Keep most notable occupations in lead per [[MOS:ROLEBIO]]--&gt; ਉਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ|ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ|ਸਿਨੇਮਾ]] ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Wilson |first=Brock |date=4 June 2022 |title=Sidhu Moose Wala's musical legacy was being a voice for his culture |work=[[CBC News]] |url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/sidhu-moose-wala-music-industry-1.6476578 |access-date=4 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |date=31 May 2022 |title=Sidhu Moose Wala: The murdered Indian rapper who 'made sense of chaos' |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629133 |access-date=4 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Priyadharshini |first=Patwa |title=Celebrating Sidhu Moose Wala's legacy with his 7 songs through which the singer will live on forever |work=GQ |url=https://www.gqindia.com/entertainment/content/celebrating-sidhu-moose-walas-legacy-with-his-7-songs-through-which-the-singer-will-live-on-forever}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |title=16 Top Sidhu Moose Wala Songs that Cement his Legacy |work=Desi Blitz |url=https://www.desiblitz.com/content/top-sidhu-moose-wala-songs-that-cement-his-legacy |quote=Listen to the best Sidhu Moose Wala songs that show how truly innovative he was and how his legacy will be in place forever.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |title=An exclusive evening with the parents of Sidhu Moosewala by BritAsia TV |work=BritAsiaTV |url=https://britasia.tv/justice-for-sidhu-an-exclusive-evening-with-the-parents-of-sidhu-moosewala-by-britasia-tv/ |quote=&quot; It was clear music had crossed all boundaries and was iconic within the mainstream industry.&quot;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Arora |first=Kusum |title=Sidhu Moose Wala's Death Evokes Memories of the Tragic End of Amar Singh Chamkila |work=The Wire |url=https://thewire.in/society/sidhu-moose-walas-death-evokes-memories-of-the-tragic-end-of-amar-singh-chamkila |quote=Both Moose Wala and Chamkila – which in Punjabi and Hindi means ‘glistening’ – had numerous similarities in terms of their music careers. Moose Wala and Chamkila both became iconic stars of Punjabi music, but both their journeys were short-lived.}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਨਾਮ [[ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ|''ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ'']] ਦੁਆਰਾ 50 ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last1=Beaumont-Thomas |first1=Ben |last2=Snapes |first2=Laura |date=27 December 2019 |title=Bradford bassline and ketamine-charged punk – 50 new artists for 2020 |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/music/2019/dec/27/bradford-bassline-and-ketamine-charged-punk-50-new-artists-for-2020 |url-status=live |access-date=18 April 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200404015652/https://www.theguardian.com/music/2019/dec/27/bradford-bassline-and-ketamine-charged-punk-50-new-artists-for-2020 |archive-date=4 April 2020 |issn=0261-3077}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ ਵੀ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟ ਏਸ਼ੀਆ ਟੀਵੀ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਅਵਾਰਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Lazarus |first=Neville |date=20 March 2023 |title=Sidhu Moose Wala's father accuses Punjab govt of 'suppressing' those seeking justice for murdered hip hop star |work=Sky News |url=https://news.sky.com/story/sidhu-moose-walas-father-accuses-punjab-govt-of-suppressing-those-seeking-justice-for-murdered-hip-hop-star-12838321}}&lt;/ref&gt;

ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਟਰੈਕ &quot;ਸੋ ਹਾਈ&quot; ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਪੀਬੀਐਕਸ 1|''ਪੀਬੀਐਕਸ 1'']] ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ''ਬਿਲਬੋਰਡ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਐਲਬਮਾਂ'' ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ 66ਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸਿੰਗਲ &quot;[[47 (2019 ਗੀਤ)|47]]&quot; ਅਤੇ &quot;[[ਮੇਰਾ ਨਾਂ|ਮੇਰਾ ਨਾ]]&quot; ਨੂੰ ਯੂਕੇ ਸਿੰਗਲ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

[[ਮੂਸਾ, ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 2016 ਵਿੱਚ ਨਿੰਜਾ ਦੇ ਗੀਤ &quot;ਲਾਈਸੈਂਸ&quot; ਲਈ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ 2017 ਵਿੱਚ ਗੁਰਲੇਜ਼ ਅਖਤਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੋਗਾਣਾ ਗੀਤ, &quot;ਜੀ ਵੈਗਨ&quot; ਲਈ ਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰ ਵਜੋਂ। ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੁਆਏਜ਼ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੇ ਗੀਤ ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਰਹੇ। ਉਸਦਾ ਗੀਤ &quot;ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲੇ&quot; ਗਲੋਬਲ [[ਯੂਟਿਊਬ]] ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ''[[ਮੂਸਟੇਪ]]'' ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਗੀਤ ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਗਲੋਬਲ 200, ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਗਲੋਬਲ ਐਕਸਲ ਯੂਐਸ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਹਾਟ 100, ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ, ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਹੌਟ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋਏ। ਉਸ ਦੇ ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਇੰਡੀਆ ਸੌਂਗਜ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਗਲਜ਼ ਹਨ। ਇਹ [[ਸਪੋਟੀਫਾਈ]] 'ਤੇ 1 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਟ੍ਰੀਮਾਂ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਐਲਬਮ ਬਣ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala's 'Moosetape' Makes History As The First Indian Album To Surpass 1 Billion Streams On Spotify |url=https://www.5dariyanews.com/news/426551-Sidhu-Moosewalas-Moosetape-Makes-History-As-The-First-Indian-Album-To-Surpass-1-Billion-Streams-O |access-date=14 December 2023 |work=5 Dariya News |date=30 November 2023}}&lt;/ref&gt;

2021 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] (INC) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਮਾਨਸਾ]] ਲਈ [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ।

29 ਮਈ 2022 ਨੂੰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ 

ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਸੀ ਪਰ 'ਆਪ' ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ ਜੋ ਕਿ 29 ਮਈ ਨੂੰ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਭਦੀਪ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸੀ।

== ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ==
ਸ਼ੁਭਦੀਪ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਜੂਨ 1993 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]] ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਮੂਸਾ (ਪਿੰਡ)|ਮੂਸਾ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰਖਦਾ ਸੀ।  ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਲਕੌਰ ਸਿੰਘ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਚਰਨ ਕੌਰ ਹੈ ਜੋ ਮੂਸਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਰਪੰਚ ਹੈ। ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 2016 ਵਿਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਸਿਧੂ ਟੂਪੈਕ ਸ਼ਕੂਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਛੇਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਿਪ ਹੋਪ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹਰਵਿੰਦਰ ਬਿੱਟੂ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖੇ।। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸਿੱਧੂ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਗਾਣਾ &quot;ਜੀ ਵੈਗਨ&quot; ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Citation|last=Prime Asia TV Canada|title=Prime Time With Benipal - Sidhu Moose Wala ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ STAR|date=2017-09-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=09yet5H4k4A&amp;feature=youtu.be|access-date=2018-07-23}}&lt;/ref&gt;
== ਕਰੀਅਰ ==
ਗ੍ਰੈਜੁਏਸ਼ਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਭਦੀਪ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਚਲਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤਕ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੇ 2018 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਾਈਵ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਫਲ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋਅ ਕੀਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moose-wala-live-performance-in-brempton/?amp_markup=1|title=ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇਂ ਆਪਣੇ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋ ਦੇ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਗੱਡੇ ਝੰਡੇ, ਵੇਖੋ ਵੀਡੀਓ|website=www.ptcpunjabi.co.in|access-date=2018-08-08}}&lt;/ref&gt; ਅਗਸਤ 2018 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ  ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ &quot;''[[ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ]]&quot;''  ਲਈ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ &quot;ਡਾਲਰ&quot; ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ। 2017 ਵਿੱਚ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ &quot;ਸੋ ਹਾਈ&quot; ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਨੇ ਬਿਗ ਬਰਡ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਫਿਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ PBX1 ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਿਲਬੋਰਡ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਐਲਬਮਾਂ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ 66ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਐਲਬਮ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। 2019 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ  ਸਿੰਗਲ ਟ੍ਰੈਕ &quot;47&quot; ਨੂੰ ਯੂਕੇ ਸਿੰਗਲ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ ਦੁਆਰਾ 50 ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਉੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ 10 ਗੀਤ [[ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚਾਰਟ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਚਾਰਟ ਦੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਗੀਤ &quot;ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲੇ&quot; [[ਗਲੋਬਲ ਯੂਟਿਊਬ ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ]] ਵਿੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪੰਜ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।  2021 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੇ ਮੂਸਟੇਪ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਗੀਤ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਹਾਟ 100, ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ, ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਹੌਟ ਚਾਰਟ ਸਮੇਤ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਈ ਚਾਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}   

=== ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ===
[[ਹੰਬਲ ਮਿਊਜ਼ਿਕ]] ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਫਲ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ 2018 ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾ ਗੀਤ &quot;ਵਾਰਨਿੰਗ ਸ਼ਾਟਸ&quot; ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕਰਨ ਔਜਲਾ ਦੇ ਟਰੈਕ &quot;ਲਫਾਫੇ&quot; 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਟਰੈਕ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ ਪੀਬੀਐਕਸ1 ਟੀ-ਸੀਰੀਜ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੇਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਟਰੈਕ ਵੀ ਰਲੀਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਸਟੂਡੀਓ ਐਲਬਮ Snitches Get Stitches ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਲੇਬਲ ਹੇਠ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। 31 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਲੇਬਲ, 5911 ਰਿਕਾਰਡ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}   

== ਵਿਵਾਦ ==
ਆਪਣੀ ਚੜਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਧੂ ਕਈ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਰਿਹਾ। 2022 ਤੱਕ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਚਾਰ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਕੇਸ ਅਸ਼ਲੀਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਮਈ 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਦੋ ਵੀਡੀਓ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ 'ਤੇ ਵਾਇਰਲ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ [[ਏ ਕੇ-47|ਏਕੇ-47]] ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਛੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 19 ਮਈ ਨੂੰ, ਉਸ 'ਤੇ ਆਰਮਜ਼ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। 2 ਜੂਨ ਨੂੰ, [[ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੰਜ ਦੋਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਗਾਊਂ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 6 ਜੂਨ 2020 ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕਾਲੇ ਕਰਵਾਉਣ ਕਾਰਨ ਨਾਭਾ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਮਹੀਨੇ, ਉਸਨੇ ਅਭਿਨੇਤਾ [[ਸੰਜੇ ਦੱਤ]] ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ &quot;ਸੰਜੂ&quot; ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸਲਾ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਖੇਡ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਅਵਨੀਤ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਗੀਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਸੇਵਾਲਾ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਗੀਤ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਨਿਊਜ਼ ਚੈਨਲਾਂ ਅਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}

== ਐਕਟਿੰਗ ਕਰੀਅਰ ==
ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ [[ਜੱਟ ਲਾਈਫ ਸਟੂਡੀਓਜ਼]] ਅਧੀਨ ਫਿਲਮ [[ਯੈੱਸ ਆਈ ਐਮ ਸਟੂਡੈਂਟ]] ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਤਰਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਗਪਾਲ]] ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਫਿਲਮ [[ਗਿੱਲ ਰੌਂਤਾ|ਗਿੱਲ ਰੌਂਤੇ]] ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਜੋੜੀ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਜੂਨ 2020 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 'ਗੁਨਾਹ' ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫਿਲਮ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ। 22 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ, ਮੂਸਾ ਜੱਟ ਦਾ ਟੀਜ਼ਰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਵੀਤਾਜ ਬਰਾੜ ਅਭਿਨੀਤ ਹੈ ਅਤੇ ਟਰੂ ਮੇਕਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=QPnVb0Ki8qA|title=ਮੂਸਾ ਜੱਟ}}&lt;/ref&gt; 24 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਅੰਬਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਫਿਲਮ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ , ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ 18 ਮਾਰਚ 2022 ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GX_aMqNxFH0|title=ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆ}}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਚਰਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚੀ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਖੜੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਮੂਸਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ [[ਸਰਪੰਚ]] ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।  ਦਸੰਬਰ 2021 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2022|2022 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ]] ਲੜਨ ਲਈ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਮਾਨਸਾ ਹਲਕੇ]] ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ 20.52% ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ [[ਵਿਜੇ ਸਿੰਗਲਾ]] ਤੋਂ 63,323 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਿਆ। 2022 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਮੂਸੇਵਾਲਾ ਵਿਰੁੱਧ ਚੋਣ ਜ਼ਾਬਤੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡਾਵਲੀ ਦੀ ਧਾਰਾ 188 ਤਹਿਤ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਨਸਾ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਘਰ-ਘਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ &quot;ਸਕੇਪਗੋਟ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਸਫਲਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ (ਆਪ) ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੋਟਰ 'ਆਪ' ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਲਈ &quot;ਗਦਾਰ&quot; (ਅਨੁਵਾਦ-ਗੱਦਾਰ) ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਗੀਤ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ 'ਪੰਜਾਬ ਵਿਰੋਧੀ' ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸੂਬਾ ਇਕਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਵੜਿੰਗ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਮੰਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਮੌਤ ==
{{Infobox civilian attack
| title            = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੀ ਹੱਤਿਆ
| image            = 
| caption          = 
| location         = ਜਵਾਹਰਕੇ ਪਿੰਡ, [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| target           = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
| murderer         = &lt;!-- Lawrence Bishnoi --&gt;
| type             = ਗੱਡੀ ਚੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ [[ਕਤਲ]], [[ਹੱਤਿਆ]]
| date             = {{start date and age|df=yes|2022|5|29}}
| time             = 5:30 ਸ਼ਾਮ
| timezone         = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐਸਟੀ]]
| weapon           = &lt;!-- Unknown --&gt;
| perpetrators     = ਅਪ੍ਰਮਾਣਿਤ
| accused          = [[ਲਾਰੈਂਸ ਬਿਸ਼ਨੋਈ]]&lt;br/&gt;[[ਗੋਲਡੀ ਬਰਾੜ]]
| fatalities       = 1 (ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ)
| injuries         = 2
}}

ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਵਾਹਰਕੇ ਵਿੱਚ 29 ਮਈ 2022 ਨੂੰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਾਰੈਂਸ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਦੇ ਗਿਰੋਹ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਫੇਸਬੁੱਕ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਨੇ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Sengar |first1=Mukesh Singh |last2=Achom |first2=Debanish |date=1 June 2022 |title=Gangster Linked To Sidhu Moose Wala's Murder Not Cooperating: Sources |url=https://www.ndtv.com/india-news/gangster-lawrence-bishnoi-linked-to-sidhu-moose-walas-murder-not-cooperating-say-sources-3029131 |work=NDTV |access-date=15 June 2022}}&lt;/ref&gt;, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਜੂਨ 2022 ਤੱਕ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਕਤਲ ਦਾ &quot;ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ&quot; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moose Wala Case: Gangster Lawrence Bishnoi is mastermind, say officials |url=https://economictimes.indiatimes.com/news/india/sidhu-moose-wala-case-gangster-lawrence-bishnoi-is-mastermind-says-top-delhi-police/articleshow/92087268.cms |access-date=15 June 2022 |work=Economic Times |date=9 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=How did Lawrence Bishnoi mastermind Sidhu Moosewala's killing from jail? |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/how-did-lawrence-bishnoi-mastermind-sidhu-moosewalas-killing-from-jail-403270 |access-date=15 June 2022 |agency=IANS |work=Tribune India |date=12 June 2022}}&lt;/ref&gt;

ਪੁਲੀਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ [[ਮਹਿੰਦਰਾ ਥਾਰ]] ਐਸਯੂਵੀ ਚਲਾ ਕੇ [[ਬਰਨਾਲਾ (ਪਿੰਡ)|ਬਰਨਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot; /&gt; ਸ਼ਾਮ 5:30 ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਐਸਯੂਵੀ ਜਵਾਹਰਕੇ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਘੇਰ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;NDTV 30 May Shot&quot; /&gt; ਘਟਨਾ ਦੌਰਾਨ ਤੀਹ ਰਾਊਂਡ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Goswami |first=Sohini |date=29 May 2022 |title=Punjabi singer Sidhu Moose Wala shot dead day after govt withdrew his security |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-dead-in-firing-incident-in-mansa-district-101653828722161.html |work=Hindustan Times |access-date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135151/https://www.hindustantimes.com/india-news/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-dead-in-firing-incident-in-mansa-district-101653828722161.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਹਮਲਾਵਰਾਂ 'ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਮਲਾਵਰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot; /&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੂੰ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;indianexpress death&quot; /&gt;

ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 424 ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਦੀ ਬਰਸੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਕਮਾਂਡੋ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;indianexpress death&quot;&gt;{{Cite news |date=29 May 2022 |title=Punjabi singer and Congress leader Sidhu Moose Wala shot dead in Mansa |url=https://indianexpress.com/article/cities/amritsar/punjabi-singer-congress-leader-sidhu-moose-wala-shot-dead-7942590/ |work=The Indian Express |access-date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135109/https://indianexpress.com/article/cities/amritsar/punjabi-singer-congress-leader-sidhu-moose-wala-shot-dead-7942590/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Mateen |first=Zoya |date=30 May 2022 |title=Sidhu Moose Wala: Murder of popular Indian singer sparks anger |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629130 |access-date=30 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530110041/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629130 |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਘਟਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬੁਲੇਟ ਪਰੂਫ ਗੱਡੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;10 Facts&quot;&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala Shot Dead: The Singer Was Not in His Usual Bullet-Proof Car, Say Sources {{!}} 10 Facts |url=https://www.news18.com/news/india/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-at-rushed-to-hospital-in-critical-condition-5270287.html |access-date=29 May 2022 |work=News18 |date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135110/https://www.news18.com/news/india/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-at-rushed-to-hospital-in-critical-condition-5270287.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TNS&quot;&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala had 2 security personnel, private bulletproof vehicle; he travelled without them: Punjab DGP Bhawra |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-murder-punjab-dgp-vk-bhawra-says-sit-to-be-formed-to-probe-case-399284 |work=The Tribune |date=29 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220531002557/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-murder-punjab-dgp-vk-bhawra-says-sit-to-be-formed-to-probe-case-399284 |archive-date=31 May 2022 |url-status=bot: unknown |access-date=31 May 2022 }}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਥਾਰ ਐਸਯੂਵੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot;&gt;{{cite news |last1=Ghazali |first1=Mohammed |last2=Kumar |first2=Akhil |title=How Sidhu Moose Wala Was Killed - The Chilling Details |url=https://www.ndtv.com/india-news/how-sidhu-moose-wala-was-killed-the-chilling-details-3028055 |access-date=1 June 2022 |work=NDTV |date=1 June 2022}}&lt;/ref&gt;

== ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{{Main|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ}}

== ਸਟੂਡੀਓ ਐਲਬਮਾਂ ==
* ''[[ਪੀਬੀਐਕਸ 1]]'' (2018)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.radioandmusic.com/entertainment/editorial/news/181031-confidential-and-pbx1-reaches-top-spot-on|title='CON.FI.DEN.TIAL' and 'PBX1' reaches top spot on iTunes|website=www.radioandmusic.com|language=en|access-date=9 March 2020|archive-date=12 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200612162842/http://www.radioandmusic.com/entertainment/editorial/news/181031-confidential-and-pbx1-reaches-top-spot-on|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* [[ਸਨਿੱਚਸ ਗੈੱਟ ਸਨਿੱਚਸ|''ਸਨਿੱਚਸ ਗੈੱਟ ਸਨਿੱਚਸ'']] (2020)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sidhu Moosewala Releases Album 'Snitches Get Stitches'|url=http://britasia.tv/sidhu-moosewala-releases-album-snitches-get-stitches/|last=Grewal|first=Simran|date=13 May 2020|website=BritAsia TV|language=en-GB|access-date=18 May 2020|archive-date=16 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200516101313/https://britasia.tv/sidhu-moosewala-releases-album-snitches-get-stitches/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* ''[[ਮੂਸਟੇਪ]]'' (2021)&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Sidhu Moosewala's much-awaited Moosetape's poster, inside details, release date out; Punjabi singer says 'tried to deliver my best'|url=https://www.tribuneindia.com/news/pollywood/sidhu-moosewalas-much-awaited-moosetapes-poster-inside-details-release-date-out-punjabi-singer-says-tried-to-deliver-my-best-252815|date=14 May 2021|work=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|access-date=29 May 2022|archive-date=16 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616125020/https://www.tribuneindia.com/news/pollywood/sidhu-moosewalas-much-awaited-moosetapes-poster-inside-details-release-date-out-punjabi-singer-says-tried-to-deliver-my-best-252815|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ਈਪੀ ===
* ''[[ਨੋ ਨੇਮ (ਈਪੀ)|ਨੋ ਨੇਮ]]'' (2022)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://kiddaan.com/sidhu-moosewala-released-his-first-ep-no-name-listen-all-songs-here/|title=Sidhu Moosewala Released His First EP No Name. Listen All Songs Here|date=25 April 2022|website=Kiddaan|access-date=29 May 2022|archive-date=30 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135604/https://kiddaan.com/sidhu-moosewala-released-his-first-ep-no-name-listen-all-songs-here/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{{Main|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ}}

=== ਅਦਾਕਾਰ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! ਸਾਲ
! ਫਿਲਮ
! ਭੂਮਿਕਾ
! ਨੋਟ
|-
|2019
|''ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਜੋੜੀ''
|ਜਿਓਣਾ
|ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਦਿੱਖ&lt;ref&gt;{{cite news |title=The makers of the Punjabi Movie 'Teri Meri Jodi' has finally released the title track of the film. The song has been sung by Prabh Gill and Raashi Sood. {{!}} SpotboyE |url=https://www.spotboye.com/pollywood/pollywood-music/the-title-track-of-teri-meri-jodi-sung-by-prabh-gill-and-raashi-sood-is-out-now/5d64c45d09da697670cc8c52 |access-date=29 May 2022 |work=spotboye.com |language=en |archive-date=14 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210514224313/https://www.spotboye.com/pollywood/pollywood-music/the-title-track-of-teri-meri-jodi-sung-by-prabh-gill-and-raashi-sood-is-out-now/5d64c45d09da697670cc8c52 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2021
| ''[[ਮੂਸਾ ਜੱਟ]]'' || ਮੂਸਾ || ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;kiddaan.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kiddaan.com/release-date-of-sidhu-moosewalas-upcoming-movie-moosa-jatt-changed/amp/|title=Release Date of Sidhu Moosewala's Upcoming Movie Moosa Jatt Changed|date=18 June 2021|work=Kiddaan|access-date=29 May 2022|archive-date=4 September 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904053019/https://kiddaan.com/release-date-of-sidhu-moosewalas-upcoming-movie-moosa-jatt-changed/amp/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[ਯੈੱਸ ਆਈ ਐੱਮ ਸਟੂਡੈਂਟ]]'' || ਜੱਸ ਗਿੱਲ ||&lt;ref&gt;{{cite news|last=Kaur|first=Gurnaaz|url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-and-mandy-takhar-say-their-film-yes-i-am-student-will-strike-a-chord-with-the-audience-328494|title=Sidhu Moosewala and Mandy Takhar say their film Yes I Am Student will strike a chord with the audience|date=23 October 2021|publisher=Tribune|access-date=29 May 2022|archive-date=1 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220201163116/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-and-mandy-takhar-say-their-film-yes-i-am-student-will-strike-a-chord-with-the-audience-328494|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
| {{TableTBA}} || style=&quot;background:#ffc;&quot;|''ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆ'' {{dagger}}|| ||ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਲੇਖਕ [[ਅੰਬਰਦੀਪ ਸਿੰਘ]]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala to star in Amberdeep Singh's next venture 'Jattan Da Munda Gaun Lagya! |url=https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moosewala-to-star-in-amberdeep-singhs-next-venture-jattan-da-munda-gaun-lagya |access-date=29 May 2022 |work=PTC Punjabi |date=25 August 2021 |language=en |archive-date=25 August 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210825131826/https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moosewala-to-star-in-amberdeep-singhs-next-venture-jattan-da-munda-gaun-lagya |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
|colspan=&quot;4&quot;| &lt;small&gt;{{dagger|alt=ਜਿਹੜੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਜੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ}} ਅਜੇ ਤੱਕ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ&lt;/small&gt;
|}
== ਟੂਰ ==

* ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੁਆਏਜ਼ ਟੂਰ/ ਪੀਬੀਐਕਸ 1 ਟੂਰ (2018–19)
* ਸੋਲੋ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ/ਇਟਲੀ/ਭਾਰਤ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋਅ (2019–20)
* ਸੰਨੀ ਮਾਲਟਨ ਨਾਲ ਬੈਕ ਟੂ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਰਲਡ ਟੂਰ (2022-23)

== ਨੋਟ ==
{{Reflist|group=Note}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Sidhu Moose Wala|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ}}
* {{allmusic}}
* {{discogs artist|Sidhu Moose Wala}}
* {{IMDb name|10216570}}

{{Sidhu Moose Wala}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2022]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]]</text>
      <sha1>qi8jsomoyjymz133n66rps3o66mg3zy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809307</id>
      <parentid>809306</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T16:01:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43392" sha1="2z3z3wn1d12xzjj4qe6ait5q1iaxszi" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
| birth_name         = ਸ਼ੁੱਭਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ&lt;ref name=&quot;SBS&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.sbs.com.au/yourlanguage/punjabi/en/article/2018/11/14/rise-punjabi-singer-sidhu-moosewala |title=The rise of Punjabi singer Sidhu Moosewala |website=[[Special Broadcasting Service]] |first=Preetinder |last=Grewal |date=15 November 2018 |access-date=31 December 2018 |archive-date=31 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231195721/https://www.sbs.com.au/yourlanguage/punjabi/en/article/2018/11/14/rise-punjabi-singer-sidhu-moosewala |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| image              = Sidhu Moose Wala during the shooting of his film Moosa Jatt (cropped).jpg
| alt                = 
| caption            = 2022 ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੂ
| alias              = 5911 ਝੋਟਾ&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Ninog |first1=Alex |title=Fans Believe Drake Is Dropping a Posthumous Collab With Sidhu Moose Wala |url=https://www.complex.com/music/fans-believe-drake-sidhu-moose-wala-collab-is-coming |access-date=27 May 2023 |work=[[Complex Networks]] |archive-date=2 ਫ਼ਰਵਰੀ 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230202141809/https://www.complex.com/music/fans-believe-drake-sidhu-moose-wala-collab-is-coming |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Ami |first1=Daljit |title=Sidhu Moose Wala: A Complex Character in Life, Death and Music |url=https://thewire.in/society/sidhu-moose-wala-a-complex-character-in-life-death-and-music |access-date=27 May 2023 |work=The Wire |date=3 June 2022}}&lt;/ref&gt;
| birth_date         = {{birth date|1993|06|11|df=yes}}&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Kapoor |first1=Diksha |title=Happy Birthday Sidhu Moose Wala: Here Are Some Lesser Known Facts About Birthday Boy |url=https://www.ptcpunjabi.co.in/happy-birthday-sidhu-moose-wala-here-are-some-lesser-known-facts-about-birthday-boy |access-date=23 February 2022 |work=PTC Punjabi |date=11 June 2019 |archive-date=29 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211029191220/https://www.ptcpunjabi.co.in/happy-birthday-sidhu-moose-wala-here-are-some-lesser-known-facts-about-birthday-boy |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| death_date         = {{death date and age|df=y|2022|05|29|1993|06|11}}
| birth_place        = [[ਮੂਸਾ (ਪਿੰਡ)|ਮੂਸਾ]], [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| death_place        = [[ਜਵਾਹਰਕੇ]], ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
| death_cause        = ਗੋਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ
| occupation         = {{hlist|ਗਾਇਕ|ਰੈਪਰ|ਗੀਤਕਾਰ|ਅਦਾਕਾਰ|ਸਿਆਸਤਦਾਨ}}
| party              = [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] (2022)
| years_active       = 2016–2022
| signature          = Sidhu Moosewala signature.svg
| module             = {{Infobox musical artist
| embed              = yes
| origin             = {{ubl|[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]|[[ਬਰੈਂਪਟਨ]], ਕੈਨੇਡਾ}}
| genre              = {{flatlist|
* [[ਹਿਪ ਹੌਪ ਸੰਗੀਤ|ਹਿਪ ਹੌਪ]]
* ਗੈਂਗਸਟਾ ਰੈਪ
* ਆਰ ਐਂਡ ਬੀ
}}
| label            = {{flatlist|
* ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
* 5911 ਰਿਕਾਰਡਜ਼
* ਹੰਬਲ ਮਿਊਜ਼ਕ
}}
| past_member_of = ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੋਅਜ਼
| past_members     = {{flatlist|
* [[ਸੰਨੀ ਮਾਲਟਨ]]
* [[ਬਿਗ ਬਰਡ]]
* ਬਿਗ ਬੋਇ ਦੀਪ }}
}}
}}{{Infobox civilian attack
| title            = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੀ ਹੱਤਿਆ
| image            = 
| caption          = 
| location         = ਜਵਾਹਰਕੇ ਪਿੰਡ, [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮਾਨਸਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| target           = ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ
| murderer         = &lt;!-- Lawrence Bishnoi --&gt;
| type             = ਗੱਡੀ ਚੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ [[ਕਤਲ]], [[ਹੱਤਿਆ]]
| date             = {{start date and age|df=yes|2022|5|29}}
| time             = 5:30 ਸ਼ਾਮ
| timezone         = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐਸਟੀ]]
| weapon           = &lt;!-- Unknown --&gt;
| perpetrators     = ਅਪ੍ਰਮਾਣਿਤ
| accused          = [[ਲਾਰੈਂਸ ਬਿਸ਼ਨੋਈ]]&lt;br/&gt;[[ਗੋਲਡੀ ਬਰਾੜ]]
| fatalities       = 1 (ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ)
| injuries         = 2
}}

'''ਸ਼ੁੱਭਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ''' (11 ਜੂਨ 1993{{Snd}}29 ਮਈ 2022), ਜਾਂ '''ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ''' ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ,&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Scroll_4Jun2022&quot; /&gt; ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰੈਪਰ ਅਤੇ [[ਗਾਇਕ]] ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ|ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ|ਸਿਨੇਮਾ]] ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Wilson |first=Brock |date=4 June 2022 |title=Sidhu Moose Wala's musical legacy was being a voice for his culture |work=[[CBC News]] |url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/sidhu-moose-wala-music-industry-1.6476578 |access-date=4 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |date=31 May 2022 |title=Sidhu Moose Wala: The murdered Indian rapper who 'made sense of chaos' |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629133 |access-date=4 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Priyadharshini |first=Patwa |title=Celebrating Sidhu Moose Wala's legacy with his 7 songs through which the singer will live on forever |work=GQ |url=https://www.gqindia.com/entertainment/content/celebrating-sidhu-moose-walas-legacy-with-his-7-songs-through-which-the-singer-will-live-on-forever}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |title=16 Top Sidhu Moose Wala Songs that Cement his Legacy |work=Desi Blitz |url=https://www.desiblitz.com/content/top-sidhu-moose-wala-songs-that-cement-his-legacy |quote=Listen to the best Sidhu Moose Wala songs that show how truly innovative he was and how his legacy will be in place forever.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |title=An exclusive evening with the parents of Sidhu Moosewala by BritAsia TV |work=BritAsiaTV |url=https://britasia.tv/justice-for-sidhu-an-exclusive-evening-with-the-parents-of-sidhu-moosewala-by-britasia-tv/ |quote=&quot; It was clear music had crossed all boundaries and was iconic within the mainstream industry.&quot;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Arora |first=Kusum |title=Sidhu Moose Wala's Death Evokes Memories of the Tragic End of Amar Singh Chamkila |work=The Wire |url=https://thewire.in/society/sidhu-moose-walas-death-evokes-memories-of-the-tragic-end-of-amar-singh-chamkila |quote=Both Moose Wala and Chamkila – which in Punjabi and Hindi means ‘glistening’ – had numerous similarities in terms of their music careers. Moose Wala and Chamkila both became iconic stars of Punjabi music, but both their journeys were short-lived.}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਨਾਮ [[ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ|''ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ'']] ਦੁਆਰਾ 50 ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last1=Beaumont-Thomas |first1=Ben |last2=Snapes |first2=Laura |date=27 December 2019 |title=Bradford bassline and ketamine-charged punk – 50 new artists for 2020 |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/music/2019/dec/27/bradford-bassline-and-ketamine-charged-punk-50-new-artists-for-2020 |url-status=live |access-date=18 April 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200404015652/https://www.theguardian.com/music/2019/dec/27/bradford-bassline-and-ketamine-charged-punk-50-new-artists-for-2020 |archive-date=4 April 2020 |issn=0261-3077}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ ਵੀ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟ ਏਸ਼ੀਆ ਟੀਵੀ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਅਵਾਰਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Lazarus |first=Neville |date=20 March 2023 |title=Sidhu Moose Wala's father accuses Punjab govt of 'suppressing' those seeking justice for murdered hip hop star |work=Sky News |url=https://news.sky.com/story/sidhu-moose-walas-father-accuses-punjab-govt-of-suppressing-those-seeking-justice-for-murdered-hip-hop-star-12838321}}&lt;/ref&gt;

ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਟਰੈਕ &quot;ਸੋ ਹਾਈ&quot; ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਪੀਬੀਐਕਸ 1|''ਪੀਬੀਐਕਸ 1'']] ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ''ਬਿਲਬੋਰਡ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਐਲਬਮਾਂ'' ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ 66ਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸਿੰਗਲ ਗੀਤ &quot;[[47 (2019 ਗੀਤ)|47]]&quot; ਅਤੇ &quot;ਮੇਰਾ ਨਾ&quot; ਨੂੰ ਯੂਕੇ ਸਿੰਗਲ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

[[ਮੂਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮੂਸਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੂਸਾ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 2016 ਵਿੱਚ ਨਿੰਜਾ ਦੇ ਗੀਤ &quot;ਲਾਈਸੈਂਸ&quot; ਲਈ ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ 2017 ਵਿੱਚ ਗੁਰਲੇਜ਼ ਅਖਤਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੋਗਾਣਾ ਗੀਤ, &quot;ਜੀ ਵੈਗਨ&quot; ਲਈ ਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ। ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੁਆਏਜ਼ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੀਤਾਂ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੇ ਗੀਤ ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਰਹੇ। ਉਸਦਾ ਗੀਤ &quot;ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲੇ&quot; ਗਲੋਬਲ [[ਯੂਟਿਊਬ]] ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ''[[ਮੂਸਟੇਪ]]'' ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਗੀਤ ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਗਲੋਬਲ 200, ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਗਲੋਬਲ ਐਕਸਲ ਯੂਐਸ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਹਾਟ 100, ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ, ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਹੌਟ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋਏ। ਉਸ ਦੇ ''ਬਿਲਬੋਰਡ'' ਇੰਡੀਆ ਸੌਂਗਜ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਗਲਜ਼ ਹਨ। ਇਹ [[ਸਪੋਟੀਫਾਈ]] 'ਤੇ 1 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਟ੍ਰੀਮਾਂ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਐਲਬਮ ਬਣ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala's 'Moosetape' Makes History As The First Indian Album To Surpass 1 Billion Streams On Spotify |url=https://www.5dariyanews.com/news/426551-Sidhu-Moosewalas-Moosetape-Makes-History-As-The-First-Indian-Album-To-Surpass-1-Billion-Streams-O |access-date=14 December 2023 |work=5 Dariya News |date=30 November 2023}}&lt;/ref&gt;

2021 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] (INC) ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਮਾਨਸਾ]] ਲਈ [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ।

29 ਮਈ 2022 ਨੂੰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟਕਰਾਅ ਸੀ ਅਤੇ 'ਆਪ' ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ ਜੋ ਕਿ 29 ਮਈ ਨੂੰ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਭਦੀਪ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੀ।

== ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ==
ਸ਼ੁਭਦੀਪ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਜੂਨ 1993 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]] ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਮੂਸਾ (ਪਿੰਡ)|ਮੂਸਾ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰਖਦਾ ਸੀ।  ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਲਕੌਰ ਸਿੰਘ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਚਰਨ ਕੌਰ ਹੈ ਜੋ ਮੂਸਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਰਪੰਚ ਹੈ। ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 2016 ਵਿਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਸਿਧੂ ਟੂਪੈਕ ਸ਼ਕੂਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਛੇਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਿਪ ਹੋਪ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹਰਵਿੰਦਰ ਬਿੱਟੂ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖੇ।। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸਿੱਧੂ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਗਾਣਾ &quot;ਜੀ ਵੈਗਨ&quot; ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Citation|last=Prime Asia TV Canada|title=Prime Time With Benipal - Sidhu Moose Wala ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ STAR|date=2017-09-15|url=https://www.youtube.com/watch?v=09yet5H4k4A&amp;feature=youtu.be|access-date=2018-07-23}}&lt;/ref&gt;
== ਕਰੀਅਰ ==
ਗ੍ਰੈਜੁਏਸ਼ਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਭਦੀਪ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਚਲਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤਕ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੇ 2018 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਾਈਵ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਫਲ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋਅ ਕੀਤੇ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moose-wala-live-performance-in-brempton/?amp_markup=1|title=ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇਂ ਆਪਣੇ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋ ਦੇ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਗੱਡੇ ਝੰਡੇ, ਵੇਖੋ ਵੀਡੀਓ|website=www.ptcpunjabi.co.in|access-date=2018-08-08}}&lt;/ref&gt; ਅਗਸਤ 2018 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ  ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਿਲਮ &quot;''[[ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ]]&quot;''  ਲਈ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ &quot;ਡਾਲਰ&quot; ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ। 2017 ਵਿੱਚ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ &quot;ਸੋ ਹਾਈ&quot; ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ, ਜੋ ਇਸ ਨੇ ਬਿਗ ਬਰਡ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਫਿਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ PBX1 ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਿਲਬੋਰਡ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਐਲਬਮਾਂ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ 66ਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਐਲਬਮ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। 2019 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ  ਸਿੰਗਲ ਟ੍ਰੈਕ &quot;47&quot; ਨੂੰ ਯੂਕੇ ਸਿੰਗਲ ਚਾਰਟ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ ਦੁਆਰਾ 50 ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਉੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ 10 ਗੀਤ [[ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚਾਰਟ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਚਾਰਟ ਦੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਗੀਤ &quot;ਬੰਬੀਹਾ ਬੋਲੇ&quot; [[ਗਲੋਬਲ ਯੂਟਿਊਬ ਸੰਗੀਤ ਚਾਰਟ]] ਵਿੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪੰਜ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।  2021 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੇ ਮੂਸਟੇਪ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਗੀਤ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਹਾਟ 100, ਯੂਕੇ ਏਸ਼ੀਅਨ, ਅਤੇ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਹੌਟ ਚਾਰਟ ਸਮੇਤ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਈ ਚਾਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}   

=== ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ===
[[ਹੰਬਲ ਮਿਊਜ਼ਿਕ]] ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਫਲ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ 2018 ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾ ਗੀਤ &quot;ਵਾਰਨਿੰਗ ਸ਼ਾਟਸ&quot; ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕਰਨ ਔਜਲਾ ਦੇ ਟਰੈਕ &quot;ਲਫਾਫੇ&quot; 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਟਰੈਕ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ ਪੀਬੀਐਕਸ1 ਟੀ-ਸੀਰੀਜ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੇਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਟਰੈਕ ਵੀ ਰਲੀਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਸਟੂਡੀਓ ਐਲਬਮ Snitches Get Stitches ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਲੇਬਲ ਹੇਠ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। 31 ਅਗਸਤ 2020 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਲੇਬਲ, 5911 ਰਿਕਾਰਡ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}   

== ਵਿਵਾਦ ==
ਆਪਣੀ ਚੜਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਧੂ ਕਈ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਰਿਹਾ। 2022 ਤੱਕ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਚਾਰ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਕੇਸ ਅਸ਼ਲੀਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਮਈ 2020 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਦੋ ਵੀਡੀਓ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ 'ਤੇ ਵਾਇਰਲ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ [[ਏ ਕੇ-47|ਏਕੇ-47]] ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਛੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 19 ਮਈ ਨੂੰ, ਉਸ 'ਤੇ ਆਰਮਜ਼ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤਹਿਤ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। 2 ਜੂਨ ਨੂੰ, [[ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪੰਜ ਦੋਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਗਾਊਂ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦੀ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 6 ਜੂਨ 2020 ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕਾਲੇ ਕਰਵਾਉਣ ਕਾਰਨ ਨਾਭਾ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਜ਼ਮਾਨਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਮਹੀਨੇ, ਉਸਨੇ ਅਭਿਨੇਤਾ [[ਸੰਜੇ ਦੱਤ]] ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ &quot;ਸੰਜੂ&quot; ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸਲਾ ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਖੇਡ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਅਵਨੀਤ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਗੀਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਸੇਵਾਲਾ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਗੀਤ ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਨਿਊਜ਼ ਚੈਨਲਾਂ ਅਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}

== ਐਕਟਿੰਗ ਕਰੀਅਰ ==
ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਕੰਪਨੀ ਜੱਟ ਲਾਈਫ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ ਅਧੀਨ ਫਿਲਮ &quot;ਯੈੱਸ ਆਈ ਐਮ ਸਟੂਡੈਂਟ&quot; ਨਾਮੀ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਤਰਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਗਪਾਲ]] ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਫਿਲਮ ਗਿੱਲ ਰੌਂਤੇ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ। 2019 ਵਿੱਚ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਜੋੜੀ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਜੂਨ 2020 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ 'ਗੁਨਾਹ' ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫਿਲਮ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ। 22 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ, ਮੂਸਾ ਜੱਟ ਦਾ ਟੀਜ਼ਰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਵੀਤਾਜ ਬਰਾੜ ਅਭਿਨੀਤ ਹੈ ਅਤੇ ਟਰੂ ਮੇਕਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=QPnVb0Ki8qA|title=ਮੂਸਾ ਜੱਟ}}&lt;/ref&gt; 24 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਅੰਬਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਫਿਲਮ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ , ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ 18 ਮਾਰਚ 2022 ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=GX_aMqNxFH0|title=ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆ}}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
ਮੂਸੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਚਰਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚੀ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਖੜੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਮੂਸਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ [[ਸਰਪੰਚ]] ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਸੀ।  ਦਸੰਬਰ 2021 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2022|2022 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ]] ਲੜਨ ਲਈ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਮਾਨਸਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਮਾਨਸਾ ਹਲਕੇ]] ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ 20.52% ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ [[ਵਿਜੇ ਸਿੰਗਲਾ]] ਤੋਂ 63,323 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਿਆ। 2022 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਮੂਸੇਵਾਲਾ ਵਿਰੁੱਧ ਚੋਣ ਜ਼ਾਬਤੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡਾਵਲੀ ਦੀ ਧਾਰਾ 188 ਤਹਿਤ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਨਸਾ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਘਰ-ਘਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਨੂੰ, ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ &quot;ਸਕੇਪਗੋਟ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਸਫਲਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ (ਆਪ) ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੋਟਰ 'ਆਪ' ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਲਈ &quot;ਗਦਾਰ&quot; (ਅਨੁਵਾਦ-ਗੱਦਾਰ) ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦਾ ਗੀਤ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ 'ਪੰਜਾਬ ਵਿਰੋਧੀ' ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸੂਬਾ ਇਕਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਜਾ ਵੜਿੰਗ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਮੰਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਮੌਤ ==
ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਵਾਹਰਕੇ ਵਿੱਚ 29 ਮਈ 2022 ਨੂੰ ਅਣਪਛਾਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਦੀ &quot;ਥਾਰ&quot; ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਾਰੈਂਸ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਦੇ ਗਿਰੋਹ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣ-ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਫੇਸਬੁੱਕ ਪੋਸਟ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਨੇ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Sengar |first1=Mukesh Singh |last2=Achom |first2=Debanish |date=1 June 2022 |title=Gangster Linked To Sidhu Moose Wala's Murder Not Cooperating: Sources |url=https://www.ndtv.com/india-news/gangster-lawrence-bishnoi-linked-to-sidhu-moose-walas-murder-not-cooperating-say-sources-3029131 |work=NDTV |access-date=15 June 2022}}&lt;/ref&gt;, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਜੂਨ 2022 ਤੱਕ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਕਤਲ ਦਾ &quot;ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ&quot; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moose Wala Case: Gangster Lawrence Bishnoi is mastermind, say officials |url=https://economictimes.indiatimes.com/news/india/sidhu-moose-wala-case-gangster-lawrence-bishnoi-is-mastermind-says-top-delhi-police/articleshow/92087268.cms |access-date=15 June 2022 |work=Economic Times |date=9 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=How did Lawrence Bishnoi mastermind Sidhu Moosewala's killing from jail? |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/how-did-lawrence-bishnoi-mastermind-sidhu-moosewalas-killing-from-jail-403270 |access-date=15 June 2022 |agency=IANS |work=Tribune India |date=12 June 2022}}&lt;/ref&gt;

ਪੁਲੀਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ [[ਮਹਿੰਦਰਾ ਥਾਰ]] ਐਸ.ਯੂ.ਵੀ ਚਲਾ ਕੇ [[ਬਰਨਾਲਾ (ਪਿੰਡ)|ਬਰਨਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot; /&gt; ਸ਼ਾਮ 5:30 ਵਜੇ ਜਦੋਂ ਐਸਯੂਵੀ ਜਵਾਹਰਕੇ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਘੇਰ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;NDTV 30 May Shot&quot; /&gt; ਘਟਨਾ ਦੌਰਾਨ ਤੀਹ ਰਾਊਂਡ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Goswami |first=Sohini |date=29 May 2022 |title=Punjabi singer Sidhu Moose Wala shot dead day after govt withdrew his security |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-dead-in-firing-incident-in-mansa-district-101653828722161.html |work=Hindustan Times |access-date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135151/https://www.hindustantimes.com/india-news/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-dead-in-firing-incident-in-mansa-district-101653828722161.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਹਮਲਾਵਰਾਂ 'ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਮਲਾਵਰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot; /&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੂੰ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;indianexpress death&quot; /&gt;

ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ 424 ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਦੀ ਬਰਸੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨਾਲ ਚਾਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਕਮਾਂਡੋ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;indianexpress death&quot;&gt;{{Cite news |date=29 May 2022 |title=Punjabi singer and Congress leader Sidhu Moose Wala shot dead in Mansa |url=https://indianexpress.com/article/cities/amritsar/punjabi-singer-congress-leader-sidhu-moose-wala-shot-dead-7942590/ |work=The Indian Express |access-date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135109/https://indianexpress.com/article/cities/amritsar/punjabi-singer-congress-leader-sidhu-moose-wala-shot-dead-7942590/ |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Mateen |first=Zoya |date=30 May 2022 |title=Sidhu Moose Wala: Murder of popular Indian singer sparks anger |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629130 |access-date=30 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530110041/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-61629130 |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਘਟਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬੁਲੇਟ ਪਰੂਫ ਗੱਡੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;10 Facts&quot;&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala Shot Dead: The Singer Was Not in His Usual Bullet-Proof Car, Say Sources {{!}} 10 Facts |url=https://www.news18.com/news/india/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-at-rushed-to-hospital-in-critical-condition-5270287.html |access-date=29 May 2022 |work=News18 |date=29 May 2022 |archive-date=30 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135110/https://www.news18.com/news/india/punjabi-singer-sidhu-moosewala-shot-at-rushed-to-hospital-in-critical-condition-5270287.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TNS&quot;&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala had 2 security personnel, private bulletproof vehicle; he travelled without them: Punjab DGP Bhawra |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-murder-punjab-dgp-vk-bhawra-says-sit-to-be-formed-to-probe-case-399284 |work=The Tribune |date=29 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220531002557/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-murder-punjab-dgp-vk-bhawra-says-sit-to-be-formed-to-probe-case-399284 |archive-date=31 May 2022 |url-status=bot: unknown |access-date=31 May 2022 }}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਥਾਰ ਐਸ.ਯੂ.ਵੀ. ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;NDTV details&quot;&gt;{{cite news |last1=Ghazali |first1=Mohammed |last2=Kumar |first2=Akhil |title=How Sidhu Moose Wala Was Killed - The Chilling Details |url=https://www.ndtv.com/india-news/how-sidhu-moose-wala-was-killed-the-chilling-details-3028055 |access-date=1 June 2022 |work=NDTV |date=1 June 2022}}&lt;/ref&gt;

== ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{{Main|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ}}

== ਸਟੂਡੀਓ ਐਲਬਮਾਂ ==
* ''[[ਪੀਬੀਐਕਸ 1]]'' (2018)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.radioandmusic.com/entertainment/editorial/news/181031-confidential-and-pbx1-reaches-top-spot-on|title='CON.FI.DEN.TIAL' and 'PBX1' reaches top spot on iTunes|website=www.radioandmusic.com|language=en|access-date=9 March 2020|archive-date=12 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200612162842/http://www.radioandmusic.com/entertainment/editorial/news/181031-confidential-and-pbx1-reaches-top-spot-on|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* [[ਸਨਿੱਚਸ ਗੈੱਟ ਸਨਿੱਚਸ|''ਸਨਿੱਚਸ ਗੈੱਟ ਸਨਿੱਚਸ'']] (2020)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sidhu Moosewala Releases Album 'Snitches Get Stitches'|url=http://britasia.tv/sidhu-moosewala-releases-album-snitches-get-stitches/|last=Grewal|first=Simran|date=13 May 2020|website=BritAsia TV|language=en-GB|access-date=18 May 2020|archive-date=16 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200516101313/https://britasia.tv/sidhu-moosewala-releases-album-snitches-get-stitches/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
* ''[[ਮੂਸਟੇਪ]]'' (2021)&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Sidhu Moosewala's much-awaited Moosetape's poster, inside details, release date out; Punjabi singer says 'tried to deliver my best'|url=https://www.tribuneindia.com/news/pollywood/sidhu-moosewalas-much-awaited-moosetapes-poster-inside-details-release-date-out-punjabi-singer-says-tried-to-deliver-my-best-252815|date=14 May 2021|work=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|access-date=29 May 2022|archive-date=16 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616125020/https://www.tribuneindia.com/news/pollywood/sidhu-moosewalas-much-awaited-moosetapes-poster-inside-details-release-date-out-punjabi-singer-says-tried-to-deliver-my-best-252815|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ਈਪੀ ===
* ''[[ਨੋ ਨੇਮ (ਈਪੀ)|ਨੋ ਨੇਮ]]'' (2022)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://kiddaan.com/sidhu-moosewala-released-his-first-ep-no-name-listen-all-songs-here/|title=Sidhu Moosewala Released His First EP No Name. Listen All Songs Here|date=25 April 2022|website=Kiddaan|access-date=29 May 2022|archive-date=30 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220530135604/https://kiddaan.com/sidhu-moosewala-released-his-first-ep-no-name-listen-all-songs-here/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
{{Main|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ}}

=== ਅਦਾਕਾਰ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! ਸਾਲ
! ਫਿਲਮ
! ਭੂਮਿਕਾ
! ਨੋਟ
|-
|2019
|''ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਜੋੜੀ''
|ਜਿਓਣਾ
|ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਦਿੱਖ&lt;ref&gt;{{cite news |title=The makers of the Punjabi Movie 'Teri Meri Jodi' has finally released the title track of the film. The song has been sung by Prabh Gill and Raashi Sood. {{!}} SpotboyE |url=https://www.spotboye.com/pollywood/pollywood-music/the-title-track-of-teri-meri-jodi-sung-by-prabh-gill-and-raashi-sood-is-out-now/5d64c45d09da697670cc8c52 |access-date=29 May 2022 |work=spotboye.com |language=en |archive-date=14 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210514224313/https://www.spotboye.com/pollywood/pollywood-music/the-title-track-of-teri-meri-jodi-sung-by-prabh-gill-and-raashi-sood-is-out-now/5d64c45d09da697670cc8c52 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2021
| ''[[ਮੂਸਾ ਜੱਟ]]'' || ਮੂਸਾ || ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;kiddaan.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://kiddaan.com/release-date-of-sidhu-moosewalas-upcoming-movie-moosa-jatt-changed/amp/|title=Release Date of Sidhu Moosewala's Upcoming Movie Moosa Jatt Changed|date=18 June 2021|work=Kiddaan|access-date=29 May 2022|archive-date=4 September 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210904053019/https://kiddaan.com/release-date-of-sidhu-moosewalas-upcoming-movie-moosa-jatt-changed/amp/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
| ''[[ਯੈੱਸ ਆਈ ਐੱਮ ਸਟੂਡੈਂਟ]]'' || ਜੱਸ ਗਿੱਲ ||&lt;ref&gt;{{cite news|last=Kaur|first=Gurnaaz|url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-and-mandy-takhar-say-their-film-yes-i-am-student-will-strike-a-chord-with-the-audience-328494|title=Sidhu Moosewala and Mandy Takhar say their film Yes I Am Student will strike a chord with the audience|date=23 October 2021|publisher=Tribune|access-date=29 May 2022|archive-date=1 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220201163116/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sidhu-moosewala-and-mandy-takhar-say-their-film-yes-i-am-student-will-strike-a-chord-with-the-audience-328494|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
|-
| {{TableTBA}} || style=&quot;background:#ffc;&quot;|''ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆ'' {{dagger}}|| ||ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਲੇਖਕ [[ਅੰਬਰਦੀਪ ਸਿੰਘ]]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sidhu Moosewala to star in Amberdeep Singh's next venture 'Jattan Da Munda Gaun Lagya! |url=https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moosewala-to-star-in-amberdeep-singhs-next-venture-jattan-da-munda-gaun-lagya |access-date=29 May 2022 |work=PTC Punjabi |date=25 August 2021 |language=en |archive-date=25 August 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210825131826/https://www.ptcpunjabi.co.in/sidhu-moosewala-to-star-in-amberdeep-singhs-next-venture-jattan-da-munda-gaun-lagya |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
|-
|colspan=&quot;4&quot;| &lt;small&gt;{{dagger|alt=ਜਿਹੜੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਜੇ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ}} ਅਜੇ ਤੱਕ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ&lt;/small&gt;
|}
== ਟੂਰ ==

* ਬ੍ਰਾਊਨ ਬੁਆਏਜ਼ ਟੂਰ/ ਪੀਬੀਐਕਸ 1 ਟੂਰ (2018–19)
* ਸੋਲੋ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ/ਇਟਲੀ/ਭਾਰਤ ਲਾਈਵ ਸ਼ੋਅ (2019–20)
* ਸੰਨੀ ਮਾਲਟਨ ਨਾਲ ਬੈਕ ਟੂ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਰਲਡ ਟੂਰ (2022-23)

== ਨੋਟ ==
{{Reflist|group=Note}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Sidhu Moose Wala|ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ}}
* {{allmusic}}
* {{discogs artist|Sidhu Moose Wala}}
* {{IMDb name|10216570}}

{{Sidhu Moose Wala}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇ ਵਾਲਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2022]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]]</text>
      <sha1>2z3z3wn1d12xzjj4qe6ait5q1iaxszi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਬੱਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99697</id>
    <revision>
      <id>809538</id>
      <parentid>769278</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809538</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2052" sha1="pc40qvj9i7nba8ngi506eu7j14oz55o" xml:space="preserve">{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ|date=ਸਤੰਬਰ 2024}}
[[File:Bat(cricket).jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Bat(cricket).jpg|thumb|'''ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੱਲਾ''']]
'''ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਬੱਲਾ''' (ਜਾਂ '''ਕ੍ਰਿਕਟ''' '''ਬੈਟ''') ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੈਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]] ਵਿੱਚ [[ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਬੱਲੇਬਾਜ਼]] ਦੇ ਦੁਆਰਾ [[ਕ੍ਰਿਕਟ ਗੇਂਦ|ਗੇਂਦ]] ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਲੋ [[ਲੱਕੜ]] ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 1624 ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇੱਕ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਰਨ ਆਊਟ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬੱਲੇ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ। ਬੱਲੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 38 ਇੰਚ (96.5 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ 4.25 ਇੰਚ (10.8 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1624 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1979 ਤੋਂ, ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਨੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਕਟ ਬੱਲੇ ਸਿਰਫ ਲੱਕੜ ਤੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕ੍ਰਿਕਟ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕ੍ਰਿਕਟ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]]</text>
      <sha1>pc40qvj9i7nba8ngi506eu7j14oz55o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ: ਹੋਮਕਮਿੰਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104214</id>
    <revision>
      <id>809378</id>
      <parentid>676383</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:30:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4253" sha1="0xe3g3v114xy2mcs15qics3baqwwcy6" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਫ਼ਿਲਮ|name=ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ: ਹੋਮਕਮਿੰਗ|image=ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ: ਹੋਮਕਮਿੰਗ ਪੋਸਟਰ.jpg|alt=&lt;!-- See WP:ALT --&gt;|caption=ਰੰਗਿੰਚ ਪੋਸਟਰ|director=|producer=ਜੌਨ ਵਾਟਸ
ਐਮੀ ਪਾਸਕਲ|screenplay=ਜੌਨਾਥਨ ਗੋਲਡਸਟੀਨ
ਜ੍ਹੋਨ ਫਰਾਂਸਿਸ ਡੈਲੇ
ਜੌਨ ਵਾਟਸ
ਕ੍ਰਿਸਟੋਫਰ ਫੋਰਡ
ਕ੍ਰਿਸ ਮੈੱਕੇਨਾ
ਐਰਿਕ ਸਮਰਜ਼|story=ਜੌਨਾਥਨ ਗੋਲਡਸਟੀਨ
ਜ੍ਹੋਨ ਫਰਾਂਸਿਸ ਡੈਲੇ|based on=ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ
ਦੁਆਰਾ-&lt;div class=&quot;plainlist&quot; style=&quot;display: inline&quot;&gt;
* [[Stan Lee|ਸਟੈਨ-ਲੀ]]
* [[Steve Ditko|ਸਟੀਵ ਡਿਟਕੋ ]]
&lt;/div&gt;|starring=ਟੌਮ ਹੌਲੈਂਡ
ਮਾਈਕਲ ਕੀਟਨ
ਜੌਨ ਫੈਵਰੋਉ
ਜੈਂਡੇਆ
ਡੌਨਲਡ ਗਲੱਵਰ
ਟਾਈਨ ਡੈਲੀ
ਮਰਿੱਸਾ ਟੋਮੇਈ
ਰੌਬਰਟ ਡਾਉਨੀ ਜੂਨੀਅਰ|music=ਮਾਈਕਲ ਜਾਕੀਨੋ|cinematography=ਸੈਲਵੇਟੋਰ ਤੋਤੀਨੋ|editing=ਡੈਨ ਲੇਬੈਂੱਟਲ
ਡੇਬੀ ਬਰਮੈਨ|distributor=[[Sony Pictures Releasing|ਸੋਨੀ ਪਿਕਚਰਜ਼ ਰਿਲੀਜ਼ਿੰਗ]]&lt;ref name=&quot;VarietyReview&quot; /&gt;|released={{Film date|2017|6|28|ਟੀਸੀਐੱਲ ਚਾਈਨੀਜ਼ ਥੀਏਟਰ|2017|7|7|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ}}|runtime=133 ਮਿੰਟ&lt;ref name=&quot;BBFC&quot; /&gt;|country=&amp;nbsp;|language=ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ|budget=$175{{nbsp}}&lt;ref name=&quot;BOM&quot; /&gt;|gross=$880.2{{nbsp}}}}
'''&quot;ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ: ਹੋਮਕਮਿੰਗ&quot;''' 2017 ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸੂਪਰਹੀਰੋ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ [[ਮਾਰਵਲ ਕੌਮਿਕਸ]] ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ [[ਸਪਾਈਡਰ-ਮੈਨ|ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ]] ਦੇ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਕੋਲੰਬੀਆ ਪਿਕਚਰਜ਼ ਅਤੇ [[ਮਾਰਵਲ ਸਟੂਡੀਓਜ਼]] ਵਲੋਂ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਨੀ ਪਿਕਚਰਜ਼ ਰਿਲੀਜ਼ਿੰਗ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੰਡੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਰਵਲ ਸਿਨੇਮੈਟਿਕ ਯੁਨੀਵਰਸ (ਐੱਮ.ਸੀ.ਯੂ) ਦੇ ਵਿੱਚ 16ਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ। ਜੌਨ ਵਾਟਸ ਵਲੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸਕਰੀਨਪਲੇਅ, ਜੌਨਾਥਨ ਗੋਲਡਸਟੀਨ ਅਤੇ ਜ੍ਹੋਨ ਫਰਾਂਸਿਸ ਡੈਲੇ, ਵਾਟਸ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸਟੋਫਰ ਫੋਰਡ, ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ ਮੈੱਕੇਨਾ ਅਤੇ ਐਰਿਕ ਸਮਰਜ਼ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਟੌਮ ਹੌਲੈਂਡ ਨੇ ਪੀਟਰ ਪਾਰਕਰ/ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਨਾਲ਼ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਮਾਇਕਲ ਕੀਟਨ, ਜੌਨ ਫੈਵਰੋਉ, ਗਵਿਨੈੱਥ ਪੈਲਟ੍ਰੋ, ਜ਼ੈਂਡੇਆ, ਡੌਨਲਡ ਗਲੱਵਰ, ਜੇਕਬ ਬੈਟਾਲੌਨ, ਲੌਰਾ ਹੈਰੀਅਰ, ਟੋਨੀ ਰੈਵੋਲਰੀ, ਬੋਕੀਮ ਵੁੱਡਬਾਇਨ, ਟਾਈਨ ਡੈਲੀ, ਮਰਿੱਸਾ ਟੋਮੇਈ, ਅਤੇ ਰੋਬਰਟ ਡਾਉਨੀ ਜੂਨੀਅਰ ਹਨ। ਸਪਾਇਡਰ-ਮੈਨ ਹੋਮਕਮਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਪੀਟਰ ਪਾਰਕਰ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਪਾਈਡਰ-ਮੈਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਵੱਲਚਰ (ਕੀਟਨ) ਨਾਲ਼ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:2017 ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]</text>
      <sha1>0xe3g3v114xy2mcs15qics3baqwwcy6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਤਿਆ ਵ੍ਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105546</id>
    <revision>
      <id>809332</id>
      <parentid>574168</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:09:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10019" sha1="b66ufnrtj4bgxz30cjyb6pvk1ygdqce" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name = ਸਤਿਆ ਵ੍ਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
| image =Prof_Satya_Vrat_Shastri_in_2013.jpg
| birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1930|09|29}}
| occupation =ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ, ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ, ਕਵੀ, ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਕ 
| nationality = ਭਾਰਤ 
| alma_mater = [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ|ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
| genre = ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
| awards = 1968: [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]]&lt;br /&gt;2006: [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ]]
| website = {{url|http://satyavrat-shastri.net}}
}}
'''ਸੱਤਿਆ ਵ੍ਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ''' (ਜਨਮ 29 ਸਤੰਬਰ 1930) ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]  ਵਿਦਵਾਨ, ਲੇਖਕ, ਵਿਆਕਰਨਕਾਰ ਅਤੇ ਕਵੀ ਸੀ।  ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮਹਾਂ-ਕਾਵਿ, ਤਿੰਨ ਖੰਡ-ਕਾਵਿ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਤਰ-ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਪੰਜ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਲਿਖਤਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ: ਰਾਮਕ੍ਰਿਤੀਮਹਕਾਵਿਯਮ, ਬ੍ਰਹਤਰਰਮ ਭਰਤਮ, ਸ੍ਰੀਬੋਧੀਸਤਵਚਾਰਿਤਮ, ਵੈਦਿਕਾ ਵਿਯਾਕਰਨ, ਸਰਮਨੀਆਦੇਸਾਹ ਸੂਤਰਮ ਵਿਭਤੀ, ਅਤੇ ਸੱਤ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ &quot;ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਖਜਾਨਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ&quot;। &lt;ref&gt;[http://jnanpith.net/images/Press-Release-41st-&amp;-42nd-Awards.pdf 41st and 42nd Jnanpith Awards, Official Press release] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100215175046/http://jnanpith.net/images/Press-Release-41st-%26-42nd-Awards.pdf|date=15 February 2010}}&lt;/ref&gt;

ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਆਨਰੇਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ। ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਆਰਟ ਦੇ ਫੈਕਲਟੀ ਦਾ ਡੀਨ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪੰਡਤ ਮਨਮੋਹਨ ਨਾਥ ਦਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ (1970-1995) ਸੀ।  

ਆਪਣੀ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਕਈ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]], ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼ ਦੁਆਰਾ 1968 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੰਮ, ''ਸ੍ਰੀਗੁਰੂਗੋਵਿੰਦਸਿੰਘਚਰਿਤਮ'',&lt;ref&gt;[http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm#sanskrit Sanskrit Awards] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331234109/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm|date=31 March 2009}} [//en.wikipedia.org/wiki/Sahitya_Akademi_Award Sahitya Akademi Award] Official listing.&lt;/ref&gt;  ਲਈ ਮਿਲਿਆ। 2006 ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ]] (2009 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਮਹਾਂ ਚੱਕਰੀ ਸਰਿੰਦਹੋਰਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-08-20/india/28199102_1_jnanpith-award-sanskrit-oldest-language|title=Sanskrit poet gets Jnanpith award|date=20 August 2009|work=The Times of India|access-date=14 May 2011|archive-date=6 ਜੂਨ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606143735/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-08-20/india/28199102_1_jnanpith-award-sanskrit-oldest-language|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sanskritfirst2009&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/sanskrits-first-jnanpith-winner-is-a-poet-by-instinct/410480/|title=Sanskrit's first Jnanpith winner is a 'poet by instinct'|date=14 January 2009|work=[[The Indian Express]]|postscript=&lt;!--None--&gt;}}&lt;/ref&gt;

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿਓ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਚਾਰੂ ਦੇਵਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵਾਰਾਨਸੀ ਚਲੇ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਝਾਅ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰ ਵਰਮਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੜ੍ਹਿਆ। 

ਉਸ ਨੇ ਬੀ.ਏ.ਆਨਰਜ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਐਮ ਏ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Journey with a Savant|date=1998-08-03|url=https://archive.org/details/chigung0000reid|last=Brown|first=Richard|isbn=0-684-82125-7}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਅਗਲੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਆਰਟਸ ਦੀ ਫੈਕਲਟੀ ਦੇ ਡੀਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਹਿਮ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਤਿਵਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਨਨਾਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪੁਰੀ, ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਵਾਈਸ-ਚਾਂਸਲਰ ਅਤੇ ਬੈਂਕਾਕ ਦੇ ਚੁਲਾਲੋਂਗੋਰਨ ਅਤੇ ਸਿਲਪਾਕੌਰਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉੱਤਰਪੂਰਬੀ ਬੌਧ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਨੋਂਗਹਾਈ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਟੂਬੀਨਜਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਟੂਬੀਨਜਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਜਰਮਨੀ, ਕੈਥੋਲਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਉਵੈਨ, ਬੈਲਜੀਅਮ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਐਡਮੰਟਨ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਜ਼ਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਮਹਾਂ ਚਕਰੀ ਸਿਰੀਨਧੋਰਨ [1977-1979] ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜ੍ਹਾਈ।  
&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/2005/11/20/stories/2005112013720300.htm|title=Recent News|date=20 November 2005|work=The Hindu|access-date=28 January 2007|location=Chennai, India|archive-date=5 ਸਤੰਬਰ 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20060905201322/http://www.hindu.com/2005/11/20/stories/2005112013720300.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Professor to a Princess|last=The Nation Newspaper|date=6 August 1998|publisher=The Nation (Thailand)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ssc.su.ac.th/sscbackground.htm|title=Professor Dr. Satya Vrat Shastri was appointed as Visiting Professor of Indian Studies in Chulalongkorn University, Bangkok|archive-url=https://web.archive.org/web/20040409115641/http://www.ssc.su.ac.th/sscbackground.htm|archive-date=9 April 2004|dead-url=yes|access-date=12 February 2007}}&lt;/ref&gt;

ਸਤਿਆ ਵ੍ਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਵਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਥਾਈ ਵਰਜ਼ਨ ਅਰਥਾਤ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ-ਕਿਰਤੀ ਮਹਾਂ-ਕਾਵਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ ਰਾਇਲ ਥਾਈ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾਉਣਾ। ਇਸਦਾ ਮੁਖਬੰਧ ਥਾਈਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਖੋਜ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਸਟੱਡੀਜ਼, ਯੋਗਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਦਾ ਇੱਕ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਸੰਸਕਰਨ, ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਾਈ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹਨ। 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://www.satyavrat-shastri.net Satya Vrat Shastri, personal web site]
* [http://www.du.ac.in/show_department.html?department_id=Sanskrit University of Delhi Department of Sanskrit home page]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1930]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]</text>
      <sha1>b66ufnrtj4bgxz30cjyb6pvk1ygdqce</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨੀਨਾ ਨਾਇਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105574</id>
    <revision>
      <id>809553</id>
      <parentid>589592</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6078" sha1="j562sxjxwn1tmx1d3e1bskd9u8j5mwn" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox vcard&quot; style=&quot;width: 22em; margin-bottom: 470px;&quot; tabindex=&quot;0&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;font-size:125%;font-weight:bold;font-size: 130%;&quot; |&lt;span class=&quot;fn&quot;&gt;ਨੀਨਾ ਨਾਇਕ&lt;/span&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center&quot; |
[[ਤਸਵੀਰ:Nina_Nayak.jpg|frameless]]&lt;div&gt;ਨੀਨਾ ਨਾਇਕ (ਮਾਰਚ 2014)&lt;/div&gt;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;background:lavender&quot; |ਕਰਨਾਟਕ ਸਟੇਟ ਕਮਿਸ਼ਨ ਫ਼ਾਰ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਦੀ ਚਾਇਲਡ ਰਾਇਟਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ 
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;background:lavender&quot; |ਬਾਲ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ, ਬੈਂਗਲੋਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ 
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;background:lavender&quot; |ਪਰਸਨਲ ਜਾਣਕਾਰੀ
|-
! scope=&quot;row&quot; |ਜਨਮ
|
(&lt;span class=&quot;bday&quot;&gt;1953-11-24&lt;/span&gt;) 24 ਨਵੰਬਰ 1953&lt;span class=&quot;noprint ForceAgeToShow&quot;&gt; (ਉਮਰ 64)&lt;/span&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; |ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ
|
[[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]]
|-
! scope=&quot;row&quot; |ਸੰਤਾਨ
|
2 ਗੋਦ ਲਏ ਬੱਚੇ
|-
! scope=&quot;row&quot; |ਰਿਹਾਇਸ਼
| class=&quot;label&quot; |
ਬੈਂਗਲੋਰ
|-
! scope=&quot;row&quot; |[[ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ]]
|
ਮਦ੍ਰਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ &lt;br /&gt;(ਮਾਸਟਰਸ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ)
|}
'''ਨੀਨਾ ਪੀ. ਨਾਇਕ''' (ਜਨਮ 24 ਨਵੰਬਰ1953) ਇੱਕ ਦਕਸ਼ਿਨਾ ਕੰਨੜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੇਵਿਕਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/2009/07/03/stories/2009070354210400.htm|title=Nina Nayak: Child rights activist|work=The Hindu|access-date=2018-04-18|archive-date=2009-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20090707052040/http://www.hindu.com/2009/07/03/stories/2009070354210400.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਕੋਲ ਬਾਲ ਵਿਕਾਸ, ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ, ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਨਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Times_Nina&quot;&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/AAP-fields-child-rights-activist-against-Nandan/articleshow/31807954.cms|title=AAP fields child rights activist against Nandan|date=11 Mar 2014|work=[[The Times of India]]|access-date=13 April 2014}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਨੀਤੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ 'ਜੁਵੀਨਾਇਲ ਜਸਟਿਸ ਐਕਟ' ਅਤੇ 'ਜਿਨਸੀ ਅਪਰਾਧ ਵਿਰੁੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ' ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਨੀਨਾ ਨਾਇਕ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਮਦਰਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਘਰੇਲੂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਲ ਵਿਕਾਸ, ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਨੇ [[ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕ|ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਵੀ ਕੀਤਾ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਪਿਛਲੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਕਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਸੰਭਾਲੇ ਹਨ&lt;ref name=&quot;AAP_Koramangla&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.aap-koramangala.in/content/nina-nayak-our-candidate|title=Nina Nayak is our candidate|access-date=12 April 2014|archive-date=13 ਅਪ੍ਰੈਲ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140413132707/http://www.aap-koramangala.in/content/nina-nayak-our-candidate|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

* ਪ੍ਰਧਾਨ (ਚੇਅਰਪਰਸਨ), ਚਾਇਲਡ ਵੈਲਫੇਅਰ ਕਮੇਟੀ, ਬੈਂਗਲੋਰ
* ਪ੍ਰਧਾਨ (ਚੇਅਰਪਰਸਨ), ਕਰਨਾਟਕ ਸਟੇਟ ਕਮਿਸ਼ਨ ਫਾਰ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਚਾਇਲਡ ਰਾਇਟਸ, ਤਿੰਨ ਟਰਮਸ ਲਈ
* ਬਾਲ ਭਲਾਈ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਉੱਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ
* [[ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ (ਭਾਰਤ)]] ਦੇ ਤਹਿਤ 11ਵੇਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਪਲਾਨ ਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਬ-ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ 

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਨੀਨਾ ਨਾਇਕ ਨੇ 2 ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ।

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* [https://www.youtube.com/watch?v=xuGI-80v2wA Nina Nayak] at TEDx

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1953]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀ ਕਾਰਕੁਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਕਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>j562sxjxwn1tmx1d3e1bskd9u8j5mwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106777</id>
    <revision>
      <id>809364</id>
      <parentid>618307</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:07:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11630" sha1="kh5pc1in9dzcye6k2tqpke93w3mnnjc" xml:space="preserve">'''ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Social capital''') ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਨੈਟਵਰਕਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪ (ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੂੰਜੀ, ਸਿਵਲ ਪੂੰਜੀ) ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗਰਤਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਣੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਇਕਮੁੱਠ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਪਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲਖਾਇਕ ਹੈ (ਕ) ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ, ਦੋਵੇਂ ਠੋਸ (ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ) ਅਤੇ ਅਦਿੱਖ  (&quot;ਐਕਟਰ&quot;, &quot;ਮਨੁੱਖੀ ਪੂੰਜੀ&quot;, ਲੋਕ), (ਖ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤੇ, ਅਤੇ (ਗ) ਹਰੇਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਭਲੇ ਲਈ ਜਨਤਕ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। 

ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਉਦਮੀ ਫਰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ, ਬਿਹਤਰ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ, ਵਧੇ ਹੋਏ ਸਪਲਾਈ ਚੇਨ ਸੰਬੰਧ, ਰਣਨੀਤਕ ਗੱਠਜੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਕਮਾਏ ਗਏ ਮੁੱਲ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

1990ਵਿਆਂ ਅਤੇ 2000ਵਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Adler|first1=S. P.|last2=Kwon|first2=S.K.|year=2002|title=Social Capital: Prospects for a new Concept|url=https://archive.org/details/sim_academy-of-management-review_2002-01_27_1/page/17|journal=Academy of Management Review|volume=27|issue=|pages=17–40|doi=10.5465/amr.2002.5922314}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ferragina, E. and Arrigoni, A http://psw.sagepub.com/content/early/2016/04/06/1478929915623968.abstract {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161029131536/http://psw.sagepub.com/content/early/2016/04/06/1478929915623968.abstract |date=2016-10-29 }}&lt;/ref&gt;

== ਪਿਛੋਕੜ ==
1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜਕ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਲਗਭਗ 1890 ਤੋਂ ਕਦੇ ਕਦੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/ngrams/graph?content=social+capital&amp;year_start=1800&amp;year_end=2008&amp;corpus=0&amp;smoothing=0|title=Google Ngram Viewer|publisher=Books.google.com|accessdate=2014-04-20}}&lt;/ref&gt;

19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, [[ਅਲੈਕਸੀ ਦ ਤੋਕੂਵੀਲ]] ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਨਿਰੀਖਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ ਰਾਜ, ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਿਤਾ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਸੰਭਵ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲੀ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਿਭਾਗਤਾ (ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ) ਦਾ ਪੱਧਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਲਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਫੈਰਾਗਿਨਾ, 2010; 2012; 2013)। 

ਪੇਂਡੂ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਸਮਰਥਨ ਬਾਰੇ ਐਲ. ਜੇ. ਹੈਨੀਫਾਨ ਦਾ 1916 ਦਾ ਲੇਖ ਸਮਾਜਿਕ ਮੇਲਜੋਲ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਕ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜ਼ਿਕਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;Hanifan, L. J. (1916) &quot;The rural school community center&quot;, ''Annals of the American Academy of Political and Social Science'' 67: 130-138. Also see Hanifan, L. J. (1920)''The Community Center'', Boston: Silver Burdett.&lt;/ref&gt; ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹੈਨੀਫਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ:

&lt;blockquote&gt;ਮੈਂ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ, ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪਤੀ jਜਾਂ ਠੰਡੀ ਨਕਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿੱਗਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਰਥ-ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਬਣਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵ, ਸਾਥੀਪੁਣਾ, ਆਪਸੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।... ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਮਾਜਕ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਏਗੀ, ਜੋ ਤੁਰੰਤ ਉਸਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵੇਗੀ ਜੋ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਈਚਰੇ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੋਖੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੋਵੇ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਣੇ ਸਹਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹਾਇਤਾ, ਹਮਦਰਦੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਸਹਿਭਾਗ ਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ।  (ਪੰਨੇ. 130-131).
&lt;/blockquote&gt;
[[ਜੌਨ ਡੇਵੀ]] ਨੇ 1900 ਵਿੱਚ &quot;ਸਕੂਲ ਐਡ ਸੁਸਾਇਟੀ&quot; ਨਾਮਕ ਆਪਣੇ ਮੋਨੋਗਰਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਦ ਵਰਤਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। 

== ਮੁਲਾਂਕਣ ==
ਪੇਅਰ ਬੋਰਦੀਓ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲੋਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਪੈਦਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਰਾਬਰਟ ਪੁਤਨਾਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਹੈ: ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਪਦ ਹੈ, ਕਿਹਾ ਸੀ &quot;ਇਹ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੋਰ ਮਾਮਲਾ ਹੈ। &quot;,&lt;ref name=&quot;Edwards 1997&quot;&gt;Foley, M. W. &amp; Edwards, B. (1997). ''Escape from politics?''&lt;/ref&gt; ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ &quot;ਨਾਗਰਿਕ ਬਚਨਬੱਧਤਾ&quot; ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਪਦੰਡ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਸੂਤਰਬੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁਚਿਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Alessandrini 2002&quot;&gt;Alessandrini, M. (2002). ''Is Civil Society an Adequate Theory?''&lt;/ref&gt; ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਰੂਪਾਂਤਰ ਕਰਕੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੈਟਵਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੋਸ਼ਲ ਨੈਟਵਰਕ]]</text>
      <sha1>kh5pc1in9dzcye6k2tqpke93w3mnnjc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107533</id>
    <revision>
      <id>809318</id>
      <parentid>584297</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T19:14:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12718" sha1="osb6u4b2k350efa55t6qlj9vuzhlocs" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:27-alimenti,_miele,_Taccuino_Sanitatis,_Casanatense_4182..jpg|thumb|275x275px|ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ (14 ਵੀਂ ਸਦੀ)&lt;br /&gt;]]

[[ਤਸਵੀਰ:Cueva_arana.svg|thumb|[[ਸਪੇਨ]] ਦੇ ਵਲੇਨ੍ਸੀਯਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ 8000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਫਾ ਪੇਂਟਿੰਗ 'ਤੇ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.mdbee.com/articles/cavepainting.html|title=Ancient Cave Painting Man of Bicorp|last=Traynor|first=Kirsten|publisher=MD Bee|access-date=2008-03-12|archive-date=2011-08-23|archive-url=https://www.webcitation.org/619Tpq7vL?url=http://www.mdbee.com/articles/cavepainting.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;]]
'''ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ''' (ਜਾਂ '''ਐਪੀਕਲਚਰ''') (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: '''Beekeeping''') ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਛਪਾਕੀ ਵਿਚ।
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੀਨਸ '''''ਐਪੀਸ''''' (''apis'') ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਦ ਵਾਲੀਆਂ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਹਨ, ਲੇਕਿਨ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ '''''ਮੈਲੀਪੋਨਾ''''' ਵਰਗੀਆਂ ਡੰਗ ਰਹਿਤ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਲਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਧੂ-ਮੱਖੀ ਪਾਲਕ (ਜਾਂ ਅਪੀਅਰਿਸਟ) ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਦਾ ਹੈ (ਬੀ ਵੈਕ੍ਸ, ਪ੍ਰੋਵੋਲਿਸ, ਫੁੱਲ ਪਰਾਗ, ਮਧੂ ਮੱਖਣ, ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਜੈਲੀ ਸਮੇਤ), ਪਰਾਗਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਗਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਜਾਂ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਦੂਜੀਆਂ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੱਖੀਆਂ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਐਪੀਆਰੀ ਜਾਂ &quot;ਬੀ ਯਾਰਡ&quot; ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੰਗਲੀ ਬੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਦ ਤੋਂ 10,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Dams|first=M.|last2=Dams|first2=L.|date=21 July 1977|title=Spanish Rock Art Depicting Honey Gathering During the Mesolithic|url=https://dx.doi.org/10.1038/268228a0|journal=Nature|volume=268|issue=5617|pages=228–230|doi=10.1038/268228a0}}&lt;/ref&gt;

ਉੱਤਰੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ 9,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਿਚ ਮੱਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;9kya&quot;&gt;{{Cite journal|last=Roffet-Salque|first=Mélanie, et al.|date=14 June 2016|title=Widespread exploitation of the honeybee by early Neolithic farmers|url=https://dx.doi.org/10.1038/nature18451|journal=Nature|volume=534|issue=7607|pages=226–227|doi=10.1038/nature18451}} CS1 maint: Explicit use of et al. ([[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:CS1 maint: Explicit use of et al.|link]])
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:CS1 maint: Explicit use of et al.]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ]]
&lt;/ref&gt; ਲਗਭਗ 4,500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਸਰੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਮੱਖੀਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The world history of beekeeping and honey hunting|url=https://archive.org/details/worldhistoryofbe0000ethe|last=Crane|first=Eva|date=1999|publisher=Duckworth|isbn=9780715628270|location=London}}&lt;/ref&gt; ਸਾਧਾਰਣ ਛਪਾਕੀ ਅਤੇ ਧੂੰਏ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਜਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਜਿਵੇਂ ਟੂਟਨਖਮੂਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਇਹ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੀ ਕਲੋਨੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਚੁਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। 

=== ਜੰਗਲੀ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ===
[[ਤਸਵੀਰ:Natural_Beehive_and_Honeycombs.jpg|thumb|ਇਕ ਸ਼ਾਖਾ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਜੰਗਲੀ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ&lt;br /&gt;]]
ਜੰਗਲੀ ਮਧੂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਅਫਰੀਕਾ, ਏਸ਼ੀਆ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ, ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਪਾਕੀ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਕਟਾਈ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੰਗਲੀ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਬੂਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਪਾਈਲੀਓਲੀਥਕ (13,000 ਈ.ਪੂ.) ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਮਧੂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਧੂੰਆਂ ਨਾਲ ਭਜਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟਾਪੂ ਜਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕਾਲੋਨੀ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਛੱਤੇ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਤਬਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 

== ਆਧੁਨਿਕ ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ==

=== ਟਾਪ-ਬਾਰ ਛਪਾਕੀ ===
ਟਾਪ-ਬਾਰ ਛਪਾਕੀ ਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਵਿਚ ਹਲਕੇ ਭਾਰ, ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ, ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਸੌਖਾ ਅਤੇ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਲਈ ਘੱਟ ਤਣਾਉ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਤੋਂ ਭਰਿਆ ਜਾਣ ਲਈ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਦ ਭੰਡਾਰਨ ਲਈ ਵਧਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। 

=== ਹੌਰੀਜ਼ਟਲ ਫਰੇਮ ਛਪਾਕੀ ===
ਸਪੇਨ, ਫਰਾਂਸ, ਯੂਕਰੇਨ, ਬੇਲਾਰੂਸ, ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੀ ਲੇਅਰਜ਼ ਹਾਇਪ, ਜੈਕਸਨ ਹੋਰੀਜ਼ੋਂਟਲ ਹਾਈਪ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛਪਾਕੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਉਹ ਸਥਿਰ ਛੱਤੇ ਅਤੇ ਟੌਪ ਬਾਰ ਛਪਾਕੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕਦਮ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਚਲਣਯੋਗ ਫਰੇਮ ਹਨ ਜੋ ਐਕਸਟਰੈਕਟ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੋਲਯੂਮ ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ, ਕੱਢਿਆ ਜਾਂ ਕੁਚਲ ਕੇ ਇੱਕ ਫਰੇਮ ਨੂੰ ਹਟਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਫਰੇਮ ਦੁਬਾਰਾ ਭਰਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਹਰੀਜੱਟਲ ਛਪਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਧੂ-ਮੱਖੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

=== ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਪੜੇ ===
[[ਤਸਵੀਰ:Beekeeper_keeping_bees.jpg|right|thumb|ਡੰਗਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅਕਸਰ ਮਧੂ-ਮੱਖੀ ਅਕਸਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;br /&gt;]]
ਬਹੁਤੇ ਬੀਕੀਪਰ ਕੁਝ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਨਵਜਾਤ ਬੀਕੀਪਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਸਤਾਨੇ ਅਤੇ ਹੁੱਡਦਾਰ ਸੂਟ ਜਾਂ ਟੋਪੀ ਅਤੇ ਪਰਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਬੀਕੀਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਦਸਤਾਨਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੇਰਾਫੇਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਚਿਹਰੇ ਅਤੇ ਗਰਦਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਇਸਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਵੀਲ (ਜਾਲੀ) ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ। ਬਚਾਅ ਪੱਖੀ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਇਕ ਡੰਗ ਇਲਾਵਾ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਾਲੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੁੱਜ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਨੰਗੇ ਹੱਥ ਦੀ ਸਟਿੰਗ ਆਮ ਤੌਰ'।

== ਬੀ ਕਲੋਨੀਆ ==

=== ਸ਼੍ਰੇਣੀਆ ===
ਮਧੂ ਮੱਖੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਜਾਤੀਆਂ  ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ:

* ਇੱਕ '''ਰਾਣੀ ਮਧੂ ਮੱਖੀ''', ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕਮਾਤਰ ਬ੍ਰੀਡਿੰਗ ਮਾਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; 
* ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮਧੂ-ਮੱਖੀਆਂ ('''ਵਰਕਰ ਮੱਖੀਆਂ'''), ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 30,000-50,000 ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ; 
* ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਰਦ '''ਡਰੋਨ''', ਜੋ ਠੰਡੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।&lt;br /&gt;

[[ਤਸਵੀਰ:Bienenkoenigin_43a.jpg|thumb|ਰਾਣੀ ਮੱਖੀ (ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ)&lt;br /&gt;]]
[[ਤਸਵੀਰ:Apis_mellifera_carnica_worker_hive_entrance_3.jpg|thumb|ਵਰਕਰ ਮਧੂ ਮੱਖੀ&lt;br /&gt;]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bienen_35b-Detail.jpg|thumb|ਛੋਟੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਡਰੋਨ&lt;br /&gt;]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}</text>
      <sha1>osb6u4b2k350efa55t6qlj9vuzhlocs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107628</id>
    <revision>
      <id>809334</id>
      <parentid>535110</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:25:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9533" sha1="i9le508fvx510ca87h3efqrcvr5up38" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Psyche_revived_Louvre_MR1777.jpg|thumb|Antonio Canova's ''Psyche Revived by Love's Kiss'']]
[[ਤਸਵੀਰ:FuseliArtistMovedtoDespair.jpg|thumb|Henry Fuseli, ''The artist moved to despair at the grandeur of antique fragments'', 1778–79]]
'''ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ''' ([[ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ|ਯੂਨਾਨੀ]] νέος ''nèos'', &quot;ਨਿਊ&quot; ਅਤੇ [[ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਲਾਤੀਨੀ]] ''ਕਲਾਸੀਕਸ'', &quot;ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰਲੇ ਦਰਜੇ ਦੀ&quot;)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=neo-classical|title=Etymology of the English word &quot;neo-classical&quot;|publisher=myetymology.com|access-date=2016-05-09}}&lt;/ref&gt; ਸਜਾਵਟੀ ਅਤੇ ਵਿਜ਼ੁਅਲ ਆਰਟਸ, ਸਾਹਿਤ, ਥਿਏਟਰ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਂ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਦੇ &quot;ਕਲਾਸੀਕਲ&quot; ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਪੌਂਪੇ ਅਤੇ ਹਰਕੁਲੈਨੀਅਮ ਦੀ ਪੁਨਰ ਖੋਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ  ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਦੋਂ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਯੂਰਪੀਨ ਕਲਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਟੂਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਖੋਜੇ ਗ੍ਰੀਕੋ ਰੋਮਨ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ।&lt;ref&gt;[https://books.google.it/books?id=anecAQAAQBAJ&amp;pg=PA1189&amp;dq=neoclassicism+originated+in.Rome&amp;hl=it&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiCl9eT0cLVAhVLDcAKHSy7B1cQ6AEIKjAC#v=onepage&amp;q=neoclassicism%20originated%20in.Rome&amp;f=false]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/volltexte/2010/978 The road from Rome to Paris. The birth of a modern Neoclassicism]&lt;/ref&gt; ਮੁੱਖ ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ ਅੰਦੋਲਨ 18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ [[ਗਿਆਨ ਦਾ ਯੁਗ|ਰੋਸ਼ਨਖ਼ਿਆਲੀ]] ਦੇ ਜੁੱਗ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]] ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ। ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਟਾਈਲ 19 ਵੀਂ, 20 ਵੀਂ ਅਤੇ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। 

ਜਰਮਨ ਕਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜੋਹਾਨ ਜੋਚਿਮ ਵਿੰਕਲਮੈਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਕਲਾ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਕਲਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:&quot;ਸਾਡੇ ਲਈ ਮਹਾਨ ਬਣਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਅਨਮੋਲ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰ ਕੇ।&quot;

ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1760 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ-ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਾਰੋਕ ਅਤੇ ਰੋਕੋਕੋ ਸਟਾਈਲ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਰਕੋਕੋ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਟੌਅਰ, ਸਿੰਗਾਰ-ਸਜਾਵਟ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਸਮਮਿਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੀਸ ਦੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਕਲਾਕਸੀਵਾਦ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹਰੇਕ &quot;ਨੀਓ&quot; -ਕਲਾਸਿਜ਼ਮ ਸੰਭਵ ਕਲਾਸਕੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਮਾਡਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।,1765-1830 ਦੇ ਨੀਓਕਲਾਸੀਕਲ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਫਿਡੀਆਸ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੋਮਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਕਾਪੀਆਂ ਹੋਣ ਦੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਮਗਰਲੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਾਲਮੀਰਾ ਦੀ &quot;ਰੋਕੋਕੋ&quot; ਕਲਾ ਇੱਕ ਪਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਪੋਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ, ਵੁੱਡ ਦੀ ਪਾਲਮੀਰਾ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਕਰੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਲਹਾਮ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗ੍ਰੀਸ ਵੀ ਓਸਮਾਨੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਖਰੂਦੀ ਪਾਣੀਆਂ ਕੋਲ ਗ੍ਰੀਸ ਵੀ ਅਣਗੌਲਿਆ ਪਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਭਰਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਯੂਨਾਨੀ ਆਰਚੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਉਹਨਾਂ ਡਰਾਇੰਗਾਂ ਅਤੇ ਨੱਕਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਧਿਅਸਤਾ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸੰਵਾਰਿਆ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, &quot;ਦਰੁਸਤ ਕੀਤਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ&quot;। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ ਕਲਾਸਿਕ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;Irwin&quot;&gt;{{Cite book|title=Neoclassicism A&amp;I (Art and Ideas)|url=https://archive.org/details/neoclassicism0000irwi_u4a1|last=Irwin|first=David G.|publisher=Phaidon Press|year=1997|isbn=978-0-7148-3369-9}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨਖ਼ਿਆਲੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਕੋਕੋ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;Honour, 17-25; Novotny, 21&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਅਕਸਰ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਲੀਕਰਨ ਹੈ ਜੋ ਖਾਸ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਠਹਿਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਮਗਰਲੇ ਦੌਰ ਦੇ ਨਵਕਲਾਸਕੀਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਚੈਂਪੀਅਨ, ਇੰਗਰਸ ਦਾ ਕੇਸ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;A recurring theme in Clark: 19-23, 58-62, 69, 97-98 (on Ingres); Honour, 187-190; Novotny, 86-87&lt;/ref&gt; ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Lingo&quot;&gt;{{Cite book|title=François Duquesnoy and the Greek ideal|last=Lingo|first=Estelle Cecile|publisher=Yale University Press; First Edition|year=2007|isbn=978-0-300-12483-5|pages=[https://books.google.com/books?id=Wlq67ikF0OEC&amp;pg=PA161&amp;dq=Winckelmann+Neoclassicism&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=zGxFT-GiPMHWiAKY_dypDg&amp;ved=0CEEQ6AEwAw#v=onepage&amp;q=Winckelmann%20Neoclassicism&amp;f=false 161]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Classical Savannah: fine &amp; decorative arts, 1800-1840|last=Talbott|first=Page|publisher=University of Georgia Press|year=1995|isbn=978-0-8203-1793-9|pages=6}}&lt;/ref&gt;

== ਸੂਚਨਾ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਲਾ ਅੰਦੋਲਨ]]</text>
      <sha1>i9le508fvx510ca87h3efqrcvr5up38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108185</id>
    <revision>
      <id>809587</id>
      <parentid>571047</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:56:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9255" sha1="5sw9b7fgc30nhihnexfehz8un6bjg3w" xml:space="preserve">{{Infobox University
|name = ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 
|native_name = Universidad de Salamanca
|image_name = University of Salamanca vector seal.svg
|image_upright = 0.9
|caption = ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਮੋਹਰ 
|latin_name = Universitas Studii Salamanticensis
|motto = ''Omnium scientiarum princeps Salmantica docet'' ([[Latin]])
|mottoeng = ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
|established =ਅਣਜਾਣ; ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ1130 ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ 1255 ਵਿੱਚ [[ਪੋਪ]] [[ਪੋਪ ਐਲੇਗਜ਼ੈਂਡਰ IV|ਸਿਕੰਦਰ ਚੌਥੇ]] ਦੁਆਰਾ ਚਾਰਟਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;ÁLVAREZ VILLAR, Julián (1993), ''La Universidad de Salamanca: arte y tradiciones'', {{ISBN|847481751X}}&lt;/ref&gt;
|type = [[ਜਨਤਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਜਨਤਕ]]
|endowment = 
|staff = 1,252&lt;ref name=&quot;usal_stats_staff&quot;&gt;{{cite web | author = University of Salamanca | title = Personal | url = http://www.usal.es/web-usal/Universidad/personal.shtml | language = Spanish | accessdate = 2008-09-15 | deadurl = yes | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090325111448/http://www.usal.es/web-usal/Universidad/personal.shtml | archivedate = 2009-03-25 | df = }}&lt;/ref&gt;
|rector = ਰਿਕਾਰਡੋ ਰਿਵੇਰੋ ਓਰਟੇਗਾ
|students = ਅੰ. 28,000&lt;ref name=&quot;usal_stats_students&quot;&gt;{{cite web | author = University of Salamanca | title = Estudiantes | url = http://www.usal.es/web-usal/Universidad/estudiantes.shtml | language = Spanish | accessdate = 2008-09-15 | deadurl = yes | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090325111357/http://www.usal.es/web-usal/Universidad/estudiantes.shtml | archivedate = 2009-03-25 | df = }}&lt;/ref&gt;
|undergrad = 
|postgrad = 
|doctoral = 2,240&lt;ref name=&quot;usal_stats_students&quot;/&gt;
|faculty = 2,453&lt;ref name=&quot;usal_stats_staff&quot;/&gt;
|city = [[ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ]]
|state = 
|country = [[ਸਪੇਨ]]
|campus = ਸ਼ਹਿਰੀ / ਕਾਲਜ ਟਾਊਨ
|free_label = 
|free = 
|colors = 
|affiliations = [[ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ|ਈਯੂਏਏ]], [[ਕੋਇੰਬਰਾ ਗਰੁੱਪ]]
|footnotes = 
|website = [http://www.usal.es www.usal.es]
|logo = Logotipo Universidad de Salamanca.svg
|logo_size = 250px
|coor = 
}}

'''ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ''' ([[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੇਨੀ]]: Universidad de Salamanca) ਇੱਕ [[ਸਪੇਨ|ਸਪੇਨੀ]] ਹਾਇਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸੰਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ [[ਮਾਦਰੀਦ|ਮੈਡਰਿਡ]] ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੈਸਟੀਲ ਅਤੇ ਲਿਓਨ ਦੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਕਮਿਊਨਟੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ 1134 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 1218 ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਅਲਫੋਂਸੋ ਨੌਂਵੇਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦਾ ਰਾਇਲ ਚਾਰਟਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਹਿਸਪੈਨਿਕ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਜਿਹੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। &quot;ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ&quot; ਦਾ ਰਸਮੀ ਟਾਈਟਲ 1254 ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਅਲਫੋਂਸੋ ਦੱਸਵੇਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1255 ਵਿੱਚ ਪੋਪ ਐਲੇਗਜ਼ੈਂਡਰ ਚੌਥੇ ਨੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।  

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਇਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ, ਸਭਨਾਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਕੈਥੇਡਰਲ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਹੋਂਦ 1130 ਤਕ ਪਿੱਛੇ ਲਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ 1134 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1218 ਵਿੱਚ ਲਿਓਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਲਫੋਂਸੋ ਨੌਵੇਂ ਨੇ &quot;ਰਾਜ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੂਲ&quot; ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕਿੰਗ ਅਲਫੋਂਸੋ ਦੱਸਵੇਂ ਦੇ 8 ਮਈ, 1254 ਦੇ ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਜੋਂ ਚਾਰਟ ਨਾਲ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਐਂਡੋਮੈਂਟ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ।  

1255 ਵਿੱਚ ਪੋਪ ਐਲੇਗਜ਼ੈਂਡਰ ਚੌਥੇ ਦੇ ਚਾਰਟਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਐਲਫੋਂਸੋ ਦੱਸਵੇਂ ਦੇ ਰਾਇਲ ਚਾਰਟਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ,&lt;ref name=&quot;usal&quot;&gt;[http://www.usal.es/web-usal/Ingles/Universidad/Historia/Historia.shtml University of Salamanca, ''A BRIEF HISTORY OF THE UNIVERSITY OF SALAMANCA.''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090306231824/http://www.usal.es/web-usal/Ingles/Universidad/Historia/Historia.shtml|date=2009-03-06}}&lt;/ref&gt; ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਅਰਾਗੋਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਫੇਰਡੀਨਾਂਦ II ਅਤੇ ਕਾਸਟੀਲ ਦੀ ਰਾਣੀ ਇਜ਼ਾਬੇਲਾ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ, ਸਪੈਨਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਪੇਨੀ ਇਕੁਈਜ਼ੀਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਯਹੂਦੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਨਾਡਾ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਕਾਲੀ, ਰਾਜ ਦੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੇਸ਼ੇਵਰੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ &quot;ਲੇਟਰਾਡੋਸ&quot;, ਅਰਥਾਤ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਅਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟਸ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਲਕਾਲਾ ਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਕੌਂਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਸਪੇਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਮਹਾਂਨਗਰੀ ਸਪੇਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਕੋਸੇਡੋ ਡੇ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਕਾਸਾ ਡੀ ਕੰਟਰਟੈਸੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 

ਜਦੋਂ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਕਿੰਗ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇੰਡੀਜ਼ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਰਸਤੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਲਈ ਲਾਬਿੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਾਮਲਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੰਡੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ।

&lt;gallery&gt;
ਤਸਵੀਰ:University_of_Salamanca.jpg|thumb|ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਪਲੇਟਰੇਸਕ ਫੀਸਾਡ ਦਾ ਕਲੋਜ਼ ਅੱਪ
ਤਸਵੀਰ:University of Salamanca Fray Luis de Leon cropped.jpg|thumb|ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਲੇਟਰੇਸਕ ਫੀਸਾਡ ਫ੍ਰੈਅ ਲੁਈਸ ਡੀ ਲੀਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਤਸਵੀਰ:Patio_de_Escuelas-Universidad_de_Salamanca-Salamanca-Espana0031.JPG|thumb|ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਦਾ ਵਿਹੜਾ
ਤਸਵੀਰ:Old_Library_in_University_of_Salamanca_01.jpg|thumb|ਸਾਲਾਮਾਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ
ਤਸਵੀਰ:Fray_Luis_de_Leon's_classroom_-_University_of_Salamanca.jpg|thumb|ਫ੍ਰੈਅ ਲੁਈਸ ਡੀ ਲੀਨ ਦਾ ਕਲਾਸਰੂਮ
&lt;/gallery&gt;

== ਨੋਟ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}</text>
      <sha1>5sw9b7fgc30nhihnexfehz8un6bjg3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰੈਂਕੀ ਜੋਨਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108567</id>
    <revision>
      <id>809534</id>
      <parentid>763865</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:46:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809534</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2726" sha1="at5rrgnh7ax6exnbv3z96wzyk1189wk" xml:space="preserve">{{Infobox person
| image = Frankie Jonas IMG 2489 (51208225960) (cropped).jpg
| alt = ਫਰੈਂਕੀ ਜੋਨਸ
| caption = ਜੋਨਸ 2019 ਵਿੱਚ
| birth_date = {{birth-date and age|September 28, 2000}}
| name = ਫਰੈਂਕੀ ਜੋਨਸ
| birth_place = ਨਿਊ ਜਰਸੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ 
| years_active = 2008-ਵਰਤਮਾਨ
| occupation = ਅਦਾਕਾਰ
| known_for = 
| notable_works =
''ਪਾਨੀਓ''&lt;br&gt;''ਜੋਨਸ ਐਲ.ਏ.''&lt;br&gt;''ਕੈਂਪ ਰੌਕ 2: ਦ ਫਾਈਨਲ ਜੈਮ''
| other_names = ਦ ਬੋਨਸ ਜੈਮ
}}

'''ਫਰੈਂਕੀ ਜੋਨਸ''' (ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 2000&lt;ref&gt;{{cite web |last=Vena |first=Jocelyn |url=http://www.mtv.com/news/articles/1592861/20080814/jonas_brothers.jhtml |title=Jonas Brothers Introduce Kid Brother Frankie - Or 'Bonus Jonas' - To MTV Audience On 'TRL' - Music, Celebrity, Artist News |publisher=MTV.com |date=2008-08-15 |accessdate=2012-09-28 |archive-date=2009-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091028201234/http://www.mtv.com/news/articles/1592861/20080814/jonas_brothers.jhtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ [[ਅਦਾਕਾਰ]] ਹੈ ਜੋ ਫ਼ਿਲਮ ਪਾਨੀਓ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਜ਼ ਅਭਿਨੇਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ਜੋਨਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਵਰਤੀ ਚਰਿੱਤਰ ਸੀ।
==ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#bcbcbc;&quot;| ਸਾਲ
! style=&quot;background:#bcbcbc;&quot;| ਇਨਾਮ
! style=&quot;background:#bcbcbc;&quot;| ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! style=&quot;background:#bcbcbc;&quot;| ਭੂਮਿਕਾ
! style=&quot;background:#bcbcbc;&quot;| ਨਤੀਜਾ
|-
|2009
|ਟੀਨ ਚੋਇਸ ਇਨਾਮ
|ਚੋਇਸ ਟੀਵੀ ਬ੍ਰੇਕਆਊਟ ਸਟਾਰ ਮੇਲ
|ਫਰੈਂਕੀ ਲੂਕਾਸ ''ਜੋਨਸ ਐਲ.ਏ.'' 'ਤੇ
|{{Won}}
|-
|2009
|CHILI OFF XVI
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ ਆਫ਼
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ
|ਚੌਥਾ ਸਥਾਨ
|-
|2010
|J-14 ਟੀਨ ਮਾਡਲ ਅਵਾਰਡਸ
|ਆਇਕਨ ਆਫ਼ ਟੁਮਾਰੋ
|ਬਿਫ
|{{Nom}}
|-
|2010
|ਗ੍ਰੇਟ ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ ਆਫ਼ 2010
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ ਆਫ਼
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ
|ਛੇਵਾਂ ਸਥਾਨ
|-
|2011
|ਚਿਲੀ ਆਫ਼ XVIII
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ ਆਫ਼
|ਚਿਲੀ ਕੁੱਕ
|ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ
|}
== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|colwidth=30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* {{IMDb name|2732114}}

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 2000]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>at5rrgnh7ax6exnbv3z96wzyk1189wk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108785</id>
    <revision>
      <id>809429</id>
      <parentid>609312</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:02:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809429</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8590" sha1="t6w726a4owhl8yyrxqx1i89rlbnnx2d" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name         = ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ 
| image        = Elizabeth Olsen TIFF 2011a (cropped).jpg
| caption      = ਟੋਰਾਂਟੋ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2011 ਵਿਖੇ ਓਲਸੇਨ
| birth_name   = ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਚੇਜ਼ ਓਲਸੇਨ
| birth_date   = {{Birth date and age|1989|2|16}}
| birth_place  = ਸ਼ੇਰਮਨ, ਓਕਸ, [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]। ਅਮਰੀਕਾ
| alias        = ਲੀਜ਼ੀ ਓਲਸੇਨ 
| education    = ਕੈਂਪਬੈਲ ਹਾਲ ਸਕੂਲ
| alma_mater   = [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
| spouse             = ਰੋਬੀ ਅਰਨੇਟ ({{Abbr|m.|married}} ?)
| relatives          = {{ubl
|ਮੈਰੀ ਕੇਟ ਓਲਸੇਨ (ਭੈਣ)
|ਐਸ਼ਲੇ ਓਲਸੇਨ (ਭੈਣ)
| occupation   = ਅਦਾਕਾਰਾ
| nationality  = ਅਮਰੀਕੀ
| years_active = 1993–96; 2011–ਹੁਣ ਤੱਕ
}}
}}

'''ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਚੇਜ਼ ਓਲਸੇਨ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Elizabeth Olsen'''; ਜਨਮ 16 ਫਰਵਰੀ 1989)&lt;ref name=&quot;Hollywood.com&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hollywood.com/celebrities/elizabeth-olsen-57786237/|title=Elizabeth Olsen|work=Hollywood.com|accessdate=April 15, 2016}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕੀ]] [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਹੈ। ਉਸਨੂੰ 2011 ਵਿੱਚ &quot;''ਮਾਰਥਾ ਮਰਸੀ ਮੇ ਮਾਰਲੀਨ&quot;'' ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨ 'ਤੇ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਸਰਬੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਲਈ &quot;''ਬ੍ਰੌਡਕਾਸਟ ਫਿਲਮ ਕ੍ਰਿਟਿਕਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਅਵਾਰਡ&quot;'' ਅਤੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਔਰਤ ਲੀਡ ਲਈ &quot;''ਇੰਡੀਪੈਂਡਟ ਸਪ੍ਰਿਟ ਅਵਾਰਡ&quot;'' ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ''ਸ਼ਾਈਲੈਂਟ ਹਾਊਸ'' (2011), ''ਲਿਬ੍ਰਲ ਆਰਟਸ'' (2012), ''ਓਲਡ ਬੁਆਏ'' (2013), ''ਗੋਡਜ਼ਿਲਾ'' (2014), ''ਆਈ ਸਾ ਦਿ ਲਾਈਟ'' (2015), ''ਇਨਗ੍ਰਿਡ ਗੌਸ ਵੈਸਟ'' (2017), ਅਤੇ ''ਵਿੰਡ ਰਿਵਰ'' (2017) ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।

[[ਮਾਰਵਲ ਸਿਨੇਮੈਟਿਕ ਯੁਨੀਵਰਸ|ਮਾਰਵਲ ਸਿਨੇਮੈਟਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸ]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ''ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ/ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ'' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਦਿੱਖ ''[[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜ਼ਰ]]'' (2014) ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਦੇ ਕਰੈਡਿਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ''[[ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾਨ|ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾੱਨ]]'' (2015), ''[[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਿਲ ਵੌਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਲ ਵਾਰ]]'' (2016), ''[[ਅਵੈਂਜਰਸ: ਇਨਫਿਨਟੀ ਵਾਰ]]'' (2018) ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ [[ਐਵੇਂਜ਼ਰਸ: ਐਂਡਗੇਮ]] (2019) ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੀ ਹੈ।

==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ==
[[ਤਸਵੀਰ:Elizabeth Olsen by Gage Skidmore 02 (cropped).jpg|thumb|2013 ਵਿੱਚ ਓਲਸੇਨ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Elizabeth Olsen SDCC 2014 2 (cropped).jpg|thumb|2014 ਵਿੱਚ ਓਲਸੇਨ]]
ਓਲਸੇਨ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ੇਰਮਨ, ਓਕਸ, [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਖੇ ਜਰਨੇਟ &quot;ਜਰਨੀ&quot; ਇੱਕ ਨਿਜੀ ਮੈਨੇਜਰ ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ &quot;ਡੇਵ&quot; ਓਲਸੇਨ ਇੱਕ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਡਿਵੈਲਪਰ ਅਤੇ ਮੋਰਟਗੇਜ ਬੈਂਕਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Hollywood.com&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.filmreference.com/film/50/Mary-Kate-Olsen.html|title=Mary-Kate Olsen Biography (1986-)|publisher=Filmreference.com|accessdate=December 5, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004220632/http://www.filmreference.com/film/50/Mary-Kate-Olsen.html|archivedate=October 4, 2013|deadurl=no}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਜੁੜਵਾ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਮੈਰੀ-ਕੇਟ ਅਤੇ ਐਸ਼ਲੇ ਓਲਸੇਨ ਹਨ, ਜੋ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੀਵੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਈਆ ਸਨ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਟ੍ਰੈਂਟ ਹੈ। 1996 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੇ ਤਲਾਕ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://people.com/archive/cover-story-two-cool-vol-61-no-17/|title=Two Cool|last=Tauber|first=Michelle|work=People (magazine)|date=May 3, 2004|accessdate=November 21, 2016}}&lt;/ref&gt;

ਉਹ ਨਾਰਥ ਹਾਲੀਵੁੱਡ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿਖੇ ਕੈਂਪਬੈਲ ਹਾਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈ। ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਦੇ ਟਿਸ਼ ਸਕੂਲ ਆਫ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈ। 2009 ਵਿੱਚ, ਓਲਸੇਨ ਇੱਕ ਸਮੈਸਟਰ [[ਮਾਸਕੋ]] ਵਿਖੇ ਮਾਸਕੋ ਆਰਟ ਥੀਏਟਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ।

==ਫਿਲਮਾਂ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਭੂਮਿਕਾ
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2011
| ਸ਼ਾਈਲੈਂਟ ਹਾਊਸ 
| ਸਾਰਾਹ
|-
| ਮਾਰਥਾ ਮਰਸੀ ਮੇ ਮਾਰਲੀਨ 
| ਮਾਰਥਾ
|-
| ਪੀਸ, ਲਵ ਅੈਂਡ ਮਿਸਅੰਡਰਸਟੈਂਡਿਂਗ
| ਜ਼ੋ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2012
| ਰੈੱਡ ਲਾਈਟਸ
| ਸੈਲੀ ਓਵੇਨ
|-
| ਲਿਬ੍ਰਲ ਆਰਟਸ
| ਜਿਬੀ
|-
| rowspan=&quot;4&quot;|2013
| ਕਿਲ ਯੂਅਰ ਡਾਰਲਿੰਗਜ਼
| ਈਡੀ ਪਾਰਕਰ
|-
| ਵੈਰੀ ਗੁੱਡ ਗਰਲਜ਼
| ਗੇਰੀ
|-
| ਇਨ ਸੀਕਰੇਟ
| ਥਰੇਜ਼ ਰਾਕੀਨ
|-
| ਓਲਡ ਬੁਆਏ
| ਮੈਰੀ ਸੇਬੇਸਟਿਅਨ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2014
| ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜ਼ਰ
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| ਗੋਡਜ਼ਿਲਾ
| ਏਲ ਬ੍ਰੌਡੀ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2015
| ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾੱਨ
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| ਆਈ ਸਾ ਦਿ ਲਾਈਟ
| ਔਡਰੀ ਵਿਲੀਅਮਸ
|-
| 2016
| ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਲ ਵਾਰ
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2017
| ਇਨਗ੍ਰਿਡ ਗੌਸ ਵੈਸਟ
| ਟੇਲਰ ਸਲਾਏਨ
|-
| ਵਿੰਡ ਰਿਵਰ
| ਜੇਨ ਬੈਨਰ
|-
| ਕੋਡਾਚਕਰੋਮ
| ਜ਼ੂਏ ਕੇਰਨ
|-
| 2018
| ਅਵੈਂਜਰਸ: ਇਨਫਿਨਟੀ ਵਾਰ
| rowspan=&quot;2&quot;|ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| 2019
| [[ਐਵੇਂਜ਼ਰਸ: ਐਂਡਗੇਮ]]
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
{{Commons category|Elizabeth Olsen|ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ}}
*{{IMDb name|0647634|ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ}}
*{{Instagram|elizabetholsenofficial}}
*{{AllRovi person|679679|Elizabeth Olsen}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1989]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>t6w726a4owhl8yyrxqx1i89rlbnnx2d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809431</id>
      <parentid>809429</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:04:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8869" sha1="sbpecb99c4z4kxvqksc8h0m26hy8wus" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name         = ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ 
| image        = Elizabeth Olsen TIFF 2011a (cropped).jpg
| caption      = ਟੋਰਾਂਟੋ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2011 ਵਿਖੇ ਓਲਸੇਨ
| birth_name   = ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਚੇਜ਼ ਓਲਸੇਨ
| birth_date   = {{Birth date and age|1989|2|16}}
| birth_place  = ਸ਼ੇਰਮਨ, ਓਕਸ, [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]। ਅਮਰੀਕਾ
| alias        = ਲੀਜ਼ੀ ਓਲਸੇਨ 
| education    = ਕੈਂਪਬੈਲ ਹਾਲ ਸਕੂਲ
| alma_mater   = [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]
| spouse             = ਰੋਬੀ ਅਰਨੇਟ ({{Abbr|m.|married}} ?)
| relatives          = {{ubl
|ਮੈਰੀ ਕੇਟ ਓਲਸੇਨ (ਭੈਣ)
|ਐਸ਼ਲੇ ਓਲਸੇਨ (ਭੈਣ)
| occupation   = ਅਦਾਕਾਰਾ
| nationality  = ਅਮਰੀਕੀ
| years_active = 1993–96; 2011–ਹੁਣ ਤੱਕ
}}
}}

'''ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਚੇਜ਼ ਓਲਸੇਨ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਨਾਮ: '''Elizabeth Olsen'''; ਜਨਮ 16 ਫਰਵਰੀ 1989)&lt;ref name=&quot;Hollywood.com&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hollywood.com/celebrities/elizabeth-olsen-57786237/|title=Elizabeth Olsen|work=Hollywood.com|accessdate=April 15, 2016}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕੀ]] [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਹੈ। ਉਸਨੂੰ 2011 ਵਿੱਚ &quot;''ਮਾਰਥਾ ਮਰਸੀ ਮੇ ਮਾਰਲੀਨ&quot;'' ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨ 'ਤੇ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਸਰਬੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰਾ ਲਈ &quot;''ਬ੍ਰੌਡਕਾਸਟ ਫਿਲਮ ਕ੍ਰਿਟਿਕਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਅਵਾਰਡ&quot;'' ਅਤੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਔਰਤ ਲੀਡ ਲਈ &quot;''ਇੰਡੀਪੈਂਡਟ ਸਪ੍ਰਿਟ ਅਵਾਰਡ&quot;'' ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ''ਸ਼ਾਈਲੈਂਟ ਹਾਊਸ'' (2011), ''ਲਿਬ੍ਰਲ ਆਰਟਸ'' (2012), ''ਓਲਡ ਬੁਆਏ'' (2013), ''ਗੋਡਜ਼ਿਲਾ'' (2014), ''ਆਈ ਸਾ ਦਿ ਲਾਈਟ'' (2015), ''ਇਨਗ੍ਰਿਡ ਗੌਸ ਵੈਸਟ'' (2017), ਅਤੇ ''ਵਿੰਡ ਰਿਵਰ'' (2017) ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।

[[ਮਾਰਵਲ ਸਿਨੇਮੈਟਿਕ ਯੁਨੀਵਰਸ|ਮਾਰਵਲ ਸਿਨੇਮੈਟਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸ]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ''ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ/ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ'' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਦਿੱਖ ''[[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜ਼ਰ]]'' (2014) ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਦੇ ਕਰੈਡਿਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ''[[ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾਨ|ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾੱਨ]]'' (2015), ''[[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਿਲ ਵੌਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਲ ਵਾਰ]]'' (2016), ''[[ਅਵੈਂਜਰਸ: ਇਨਫਿਨਟੀ ਵਾਰ]]'' (2018) ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ [[ਐਵੇਂਜ਼ਰਸ: ਐਂਡਗੇਮ]] (2019) ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੀ ਹੈ।

==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ==
[[ਤਸਵੀਰ:Elizabeth Olsen by Gage Skidmore 02 (cropped).jpg|thumb|2013 ਵਿੱਚ ਓਲਸੇਨ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Elizabeth Olsen SDCC 2014 2 (cropped).jpg|thumb|2014 ਵਿੱਚ ਓਲਸੇਨ]]
ਓਲਸੇਨ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ੇਰਮਨ, ਓਕਸ, [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ]]। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਖੇ ਜਰਨੇਟ &quot;ਜਰਨੀ&quot; ਇੱਕ ਨਿਜੀ ਮੈਨੇਜਰ ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ &quot;ਡੇਵ&quot; ਓਲਸੇਨ ਇੱਕ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਡਿਵੈਲਪਰ ਅਤੇ ਮੋਰਟਗੇਜ ਬੈਂਕਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Hollywood.com&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.filmreference.com/film/50/Mary-Kate-Olsen.html|title=Mary-Kate Olsen Biography (1986-)|publisher=Filmreference.com|accessdate=December 5, 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004220632/http://www.filmreference.com/film/50/Mary-Kate-Olsen.html|archivedate=October 4, 2013|deadurl=no}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਜੁੜਵਾ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਮੈਰੀ-ਕੇਟ ਅਤੇ ਐਸ਼ਲੇ ਓਲਸੇਨ ਹਨ, ਜੋ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੀਵੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਈਆ ਸਨ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਟ੍ਰੈਂਟ ਹੈ। 1996 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੇ ਤਲਾਕ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://people.com/archive/cover-story-two-cool-vol-61-no-17/|title=Two Cool|last=Tauber|first=Michelle|work=People (magazine)|date=May 3, 2004|accessdate=November 21, 2016}}&lt;/ref&gt;

ਉਹ ਨਾਰਥ ਹਾਲੀਵੁੱਡ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿਖੇ ਕੈਂਪਬੈਲ ਹਾਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈ। ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਦੇ ਟਿਸ਼ ਸਕੂਲ ਆਫ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈ। 2009 ਵਿੱਚ, ਓਲਸੇਨ ਇੱਕ ਸਮੈਸਟਰ [[ਮਾਸਕੋ]] ਵਿਖੇ ਮਾਸਕੋ ਆਰਟ ਥੀਏਟਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ।

==ਫਿਲਮਾਂ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਭੂਮਿਕਾ
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2011
| ਸ਼ਾਈਲੈਂਟ ਹਾਊਸ 
| ਸਾਰਾਹ
|-
| ਮਾਰਥਾ ਮਰਸੀ ਮੇ ਮਾਰਲੀਨ 
| ਮਾਰਥਾ
|-
| ਪੀਸ, ਲਵ ਅੈਂਡ ਮਿਸਅੰਡਰਸਟੈਂਡਿਂਗ
| ਜ਼ੋ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2012
| ਰੈੱਡ ਲਾਈਟਸ
| ਸੈਲੀ ਓਵੇਨ
|-
| ਲਿਬ੍ਰਲ ਆਰਟਸ
| ਜਿਬੀ
|-
| rowspan=&quot;4&quot;|2013
| ਕਿਲ ਯੂਅਰ ਡਾਰਲਿੰਗਜ਼
| ਈਡੀ ਪਾਰਕਰ
|-
| ਵੈਰੀ ਗੁੱਡ ਗਰਲਜ਼
| ਗੇਰੀ
|-
| ਇਨ ਸੀਕਰੇਟ
| ਥਰੇਜ਼ ਰਾਕੀਨ
|-
| ਓਲਡ ਬੁਆਏ
| ਮੈਰੀ ਸੇਬੇਸਟਿਅਨ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2014
| [[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਦਿ ਵਿੰਟਰ ਸੋਲਜ਼ਰ]]
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| ਗੋਡਜ਼ਿਲਾ
| ਏਲ ਬ੍ਰੌਡੀ
|-
| rowspan=&quot;2&quot;|2015
| [[ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾਨ|ਅਵੈਂਜਰਸ: ਏਜ ਆਫ ਅਲਟਰਾੱਨ]]
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| ਆਈ ਸਾ ਦਿ ਲਾਈਟ
| ਔਡਰੀ ਵਿਲੀਅਮਸ
|-
| 2016
| [[ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਿਲ ਵੌਰ|ਕੈਪਟਨ ਅਮੈਰਿਕਾ: ਸਿਵਲ ਵਾਰ]]
| ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| rowspan=&quot;3&quot;|2017
| ਇਨਗ੍ਰਿਡ ਗੌਸ ਵੈਸਟ
| ਟੇਲਰ ਸਲਾਏਨ
|-
| ਵਿੰਡ ਰਿਵਰ
| ਜੇਨ ਬੈਨਰ
|-
| ਕੋਡਾਚਕਰੋਮ
| ਜ਼ੂਏ ਕੇਰਨ
|-
| 2018
| [[ਅਵੈਂਜਰਜ਼: ਇਨਫ਼ਿਨਿਟੀ ਵੌਰ|ਅਵੈਂਜਰਸ: ਇਨਫਿਨਟੀ ਵਾਰ]]
| rowspan=&quot;2&quot;|ਵਾਂਡਾ ਮੈਕਸਿਮੌਫ / ਸਕਾਰਲੇਟ ਵਿਚ
|-
| 2019
| [[ਐਵੇਂਜ਼ਰਸ: ਐਂਡਗੇਮ]]
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ==
{{Commons category|Elizabeth Olsen|ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ}}
*{{IMDb name|0647634|ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਓਲਸੇਨ}}
*{{Instagram|elizabetholsenofficial}}
*{{AllRovi person|679679|Elizabeth Olsen}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1989]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>sbpecb99c4z4kxvqksc8h0m26hy8wus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਾਮ ਸਾਕੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109393</id>
    <revision>
      <id>809379</id>
      <parentid>595917</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:32:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3898" sha1="9bxpqhbvk7nncc4f7a64i9cwrzd7j4l" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = Jam Saqi&lt;br&gt;ڄام ساقي
| image = [[File:Jam Saqi.jpg]]
| image_size = 250
| image_caption = Jam Saqi
| birth_date = {{birth date|mf=yes|1944|10|31}}
| death_date = {{death date and age|mf=yes|2018|03|05|1944|10|31}}
| birth_place = [[Chachro]], [[Tharparkar District|Tharparkar]], [[Sindh]], [[Pakistan]]
| death_place = [[Hyderabad, Sindh]], [[Pakistan]]
| residence = [[Hyderabad, Sindh]], Pakistan
}}
'''ਜਾਮ ਸਾਕੀ''' ([[ਸਿੰਧੀ]]: ڄام ساقي) (ਜਨਮ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1944 – ਮੌਤ 5 ਮਾਰਚ 2018) [[ਸਿੰਧ|ਸਿੰਧ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.thesindhtimes.com/sindh/71st-birthday-jam-saqis-life-reflects-the-constant-struggle-for-humanity-revolution/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-07-12 |archive-date=2016-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160815103827/http://www.thesindhtimes.com/sindh/71st-birthday-jam-saqis-life-reflects-the-constant-struggle-for-humanity-revolution/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ]] ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀ। ਸਿਆਸੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਕੀ ਨੂੰ 15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਖਨ ਨੇ ਜਾਮ ਸਾਕੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਜਾਮ ਸਾਕੀ ਨੇ ਫਿਰ 1991 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ]] ਅਤੇ ਟਰਾਟਸਕੀਵਾਦੀ ਦ ਸਟਰਗਲ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਖਤਰ ਸੁਲਤਾਨਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

== ਜੀਵਨੀ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਮੌਤ ==
5 ਮਾਰਚ 2018 ਨੂੰ, ਸਿੱਕ ਦੀ 73 ਸਾਲ ਦੀ [[ਉਮਰ]] ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦਾ|ਕਿਡਨੀ]] ਫੇਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ]] ਵਿੱਚ [[ਮੌਤ]] ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਮਾਜ਼-ਏ-ਜਨਾਜ਼ਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ|ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਦੇ ਕਾਸਿਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨਸੀਮ ਨਾਗਰ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;ET&quot;&gt;{{Cite news|url=https://tribune.com.pk/story/1651549/1-noted-sindhi-politician-comrade-jam-saqi-passes-away/|title=A mentor to many: Noted rights activist Jam Saqi passes away|last=Ali|first=Z|date=5 March 2018|work=Express Tribune|access-date=6 March 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The News&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thenews.com.pk/latest/288729-patriotic-citizen-of-the-state-comrade-jam-saqi-passes-away|title=‘Patriotic citizen of the state’ comrade Jam Saqi passes away|date=March 5, 2018|work=The News|access-date=6 March 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.dawn.com/news/1393326/veteran-sindhi-politician-jam-saqi-passes-away-in-hyderabad|title=Veteran communist leader Jam Saqi passes away in Hyderabad|date=March 5, 2018|work=Dawn|access-date=6 March 2018|agency=APP}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1944]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੰਧੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>9bxpqhbvk7nncc4f7a64i9cwrzd7j4l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809380</id>
      <parentid>809379</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:33:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4039" sha1="1eql7ttddx9aumbug9f076ac205ythh" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਜਮ ਸਾਕੀ&lt;br&gt;ڄام ساقي
| image              = [[File:Jam Saqi.jpg]]
| image_size         = 250
| image_caption      = ਜਮ ਸਾਕੀ
| birth_date         = {{birth date|mf=yes|1944|10|31}}
| death_date         = {{death date and age|mf=yes|2018|03|05|1944|10|31}}
| birth_place        = ਚਚਰੋ, ਥਾਰਪਾਰਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਸਿੰਧ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]
| death_place        = ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]
| residence          = 
}}
'''ਜਾਮ ਸਾਕੀ''' ([[ਸਿੰਧੀ]]: ڄام ساقي) (ਜਨਮ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1944 – ਮੌਤ 5 ਮਾਰਚ 2018) [[ਸਿੰਧ|ਸਿੰਧ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.thesindhtimes.com/sindh/71st-birthday-jam-saqis-life-reflects-the-constant-struggle-for-humanity-revolution/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-07-12 |archive-date=2016-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160815103827/http://www.thesindhtimes.com/sindh/71st-birthday-jam-saqis-life-reflects-the-constant-struggle-for-humanity-revolution/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ]] ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੀ। ਸਿਆਸੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਕੀ ਨੂੰ 15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਖਨ ਨੇ ਜਾਮ ਸਾਕੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਜਾਮ ਸਾਕੀ ਨੇ ਫਿਰ 1991 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ]] ਅਤੇ ਟਰਾਟਸਕੀਵਾਦੀ ਦ ਸਟਰਗਲ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਖਤਰ ਸੁਲਤਾਨਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

== ਜੀਵਨੀ ==
{{ਖਾਲੀ ਹਿੱਸਾ}}

== ਮੌਤ ==
5 ਮਾਰਚ 2018 ਨੂੰ, ਸਿੱਕ ਦੀ 73 ਸਾਲ ਦੀ [[ਉਮਰ]] ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦਾ|ਕਿਡਨੀ]] ਫੇਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ]] ਵਿੱਚ [[ਮੌਤ]] ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਮਾਜ਼-ਏ-ਜਨਾਜ਼ਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ|ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਦੇ ਕਾਸਿਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਨਸੀਮ ਨਾਗਰ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;ET&quot;&gt;{{Cite news|url=https://tribune.com.pk/story/1651549/1-noted-sindhi-politician-comrade-jam-saqi-passes-away/|title=A mentor to many: Noted rights activist Jam Saqi passes away|last=Ali|first=Z|date=5 March 2018|work=Express Tribune|access-date=6 March 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The News&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thenews.com.pk/latest/288729-patriotic-citizen-of-the-state-comrade-jam-saqi-passes-away|title=‘Patriotic citizen of the state’ comrade Jam Saqi passes away|date=March 5, 2018|work=The News|access-date=6 March 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.dawn.com/news/1393326/veteran-sindhi-politician-jam-saqi-passes-away-in-hyderabad|title=Veteran communist leader Jam Saqi passes away in Hyderabad|date=March 5, 2018|work=Dawn|access-date=6 March 2018|agency=APP}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1944]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੰਧੀ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>1eql7ttddx9aumbug9f076ac205ythh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਯੋਤਿਰੁਦਯ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110109</id>
    <revision>
      <id>809578</id>
      <parentid>584833</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1304" sha1="d9i9p1wlqv5z6j27xcscfk6qahbztkg" xml:space="preserve">'''&quot;ਜਯੋਤਿਰੁਦਯ&quot;''' ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਛਪੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ''ਮਸੀਹੀ ਮੁਸਾਫਿਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ'' ਹੈ ਜੋ [[ਜੌਨ ਬਨੀਅਨ|ਜਾੱਨ ਬਨੀਅਨ]] ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲ “The Pilgrims Progress” ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ। ਜਯੋਤਿਰੁਦਯ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1876 ਛਪਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80%20%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B5%E0%A8%B2|title=ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-12-01}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}{{Stub}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਿਤਾਬਾਂ]]</text>
      <sha1>d9i9p1wlqv5z6j27xcscfk6qahbztkg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੂਸਾਖਾਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111793</id>
    <revision>
      <id>809354</id>
      <parentid>540804</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:44:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5008" sha1="trlmt1i8q7rlnykmfmvracn9nuo8ocv" xml:space="preserve">{{Infobox prepared food
| name = ਮੂਸਾਖਾਨ
| image = Mushakhan Dish.jpg
| image_size = 250px
| caption =
| alternate_name = 
| country = [[ਫ਼ਲਸਤੀਨ]]
| region = ਫ਼ਲਸਤੀਨ
| creator = 
| course = ਭੋਜਨ
| served =
| main_ingredient = ਚਿਕਨ, ਸੁਮੈਕ, ਪਿਆਜ਼, ਤਬੂਨ ਬਰੈੱਡ, ਜੈਤੂਨ ਦਾ ਤੇਲ 
| variations = 
| calories = 
| other = 
}}
'''ਮੂਸਾਖਾਨ''' ([[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]]: مسخّن) ਇੱਕ [[ਫਲਸਤੀਨੀ ਪਕਵਾਨ|ਫ਼ਲਸਤੀਨੀ]] ਪਕਵਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੁੰਨੇ ਹੋਏ ਮਾਸ ਨੂੰ ਪਿਆਜ਼, ਸੁਮੈਕ, ਅਲਸਪਾਇਸ ਮਸਾਲਾ, ਕੇਸਰ ਅਤੇ ਤਲੇ ਹੋਏ ਪਾਇਨ ਮੇਵਿਆਂ ਨਾਲ ਪਕਾ ਕੇ ਤਬੂਨ ਬ੍ਰੈਡ ਨਾਲ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ '''ਮਹੰਮਰ''' ([[ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਰਬੀ]]: محمر) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਫਲਸਤੀਨ ਦਾ ਕੌਮੀ ਪਕਵਾਨ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Mostyn1983&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=7S9uAAAAMAAJ|title=Jordan: A Meed Practical Guide|author=Trevor Mostyn|publisher=Middle East Economic Digest Limited|year=1983|isbn=978-0-9505211-8-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.haaretz.com/world-news/1.625577|title=After Death Threats, Palestinian Food-serving U.S. Restaurant Closes|last=Haaretz|first=|date=10 November 2014|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171201042056/https://www.haaretz.com/world-news/1.625577|archivedate=1 December 2017|deadurl=no|accessdate=24 April 2018|via=Haaretz|df=}}&lt;/ref&gt;

ਇਹ ਪਕਵਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਅਸਾਨ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਪਕਵਾਨ ਨੂੰ ਪਾਪੂਲਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੈਤੂਨ ਤੇਲ, ਸੁਮੈਕ ਅਤੇ ਪਾਇਨ ਮੇਵੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਫ਼ਲਸਤੀਨੀ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਕਵਾਨ ਫ਼ਲਸਤੀਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੇਵੰਟ ਵਿੱਚ ਪਾਪੂਲਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Basan2007&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-7wnpIi3VRwC&amp;pg=PA189|title=The Middle Eastern Kitchen|last=Ghillie Basan|date=January 2007|publisher=Hippocrene Books|isbn=978-0-7818-1190-3|pages=189–}}&lt;/ref&gt;

ਮੂਸਾਖਾਨ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਕਵਾਨ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਰੈੱਡ ਜਾਂ ਰੋਟੀ ਉੱਪਰ ਚਿਕਨ ਰੱਖ ਕੇ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &quot;ਮੂਸਾਖਾਨ&quot; ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਜੋ ਗਰਮ ਹੋਵੇ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cliffordawright.com/caw/recipes/display/recipe_id/804/|title=Recipe: Musakhkhan (Arab Levant, Palestine) Musakhkhan|website=www.cliffordawright.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20170612042848/http://www.cliffordawright.com/caw/recipes/display/recipe_id/804/|archive-date=12 June 2017|dead-url=no|access-date=24 April 2018}}&lt;/ref&gt;

== ਪੋਸ਼ਣ ਜਾਣਕਾਰੀ ==
ਮੂਸਾਖਾਨ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਹੇਠਾਂ ਦੱਸੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਪੋਸ਼ਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ,  (ਲਗਭਗ 300 ਗ੍ਰਾ.):&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://shahiya.com/english/recipes/irresistible-musakhan-chicken-onion-and-bread-143|title=كوكباد - Cookpad موقع الطبخ الأول في العالم العربي للطبخات والوصفات اللذيذة|website=كوكباد|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304063218/http://shahiya.com/english/recipes/irresistible-musakhan-chicken-onion-and-bread-143|archive-date=4 March 2016|dead-url=no|access-date=24 April 2018}}&lt;/ref&gt;

* ਕੈਲੋਰੀ: 391
* ਕੁੱਲ ਚਰਬੀ (ਗ੍ਰਾ): 33
* ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਚਰਬੀ (ਗ੍ਰਾ): 7
* ਕੋਲੇਸਟ੍ਰੋਲ (ਮਿਲੀਗ੍ਰਾਮ): 92
* ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ (ਗ੍ਰਾ): 0
* ਪ੍ਰੋਟੀਨ (ਗ੍ਰਾ): 23

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਫਲਸਤੀਨੀ ਪਕਵਾਨ
* ਸੂਚੀ ਦੇ ਚਿਕਨ ਪਕਵਾਨ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਕਵਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਾਣਾ]]</text>
      <sha1>trlmt1i8q7rlnykmfmvracn9nuo8ocv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114773</id>
    <revision>
      <id>809579</id>
      <parentid>676654</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:45:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ]] ਨੂੰ [[ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>676654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7957" sha1="26f3kc4dszstgbbkkkjd9qmm5p3fvm5" xml:space="preserve">'''ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ''' [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜਾਂ]] ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਝੋਲੀ ਚੁੱਕ ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੀ ਹੋਣਹਾਰ ਬੇਟੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ 1897 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉਲਟ ਗਦਰੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਦਾ ਭਰਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਸੀ।

== ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ==
19 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਦਰ ਗਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਦਾਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਦਰੀ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਸਰਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ 26ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਲੁਕਦੇ ਛਿਪਦੇ ਪਿਸ਼ੌਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ 5 ਮੀਲ ਦੂਰ ਪਿੰਡ ਮਤਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਈਸਜਾਦੇ ਸਰਦਾਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਿਲੇ ਨੁਮਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।ਸਰਦਾਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਗਦਰੀ ਇੱਥੋਂ ਰੂਸ ਜਾਂ ਕਾਬੁਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦ ਦੋਵੇਂ ਗਦਰੀ ਸੌਂ ਗਏ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਉਠ ਕੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਣੇ ਬਾਗ ਵਿਚ  ਜਾ ਬੈਠਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੈੱਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨੋਟ ਬੁੱਕ ਉੱਪਰ ਕੁਛ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ। ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇ ਗਦਰੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਰੂਸ ਜਾਂ ਕਾਬੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਵਾਪਿਸ ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗਦਰੀ  ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਵਾਂਗੇ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕੇ ਸਰਾਭਾ ਦੇਸ ਭਗਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸੀ। 27 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਗਦਰੀ ਵਾਪਿਸ ਪੰਜਾਬ ਆ ਗਏ। ਜਦ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਗਦਰੀ ਜ਼ਿਲਾ ਸਰਗੋਧਾ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰ. 5, ਰਸਾਲਾ ਨੰ.22 ਸਰਕਾਰੀ ਗਰਾਸ ਫਾਰਮ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਭੱਲੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸਲਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ 1 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਰਦਲੀ ਬੂੜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ  ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਸਲਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੁਆਇਆ ਸੀ। ਬੂੜ ਸਿੰਘ ਗਦਰੀਆ ਦਾ ਮਦਦਗਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚਲੀ  ਖੋਟ ਦਾ ਉੱਕਾ ਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। 

== ਸਰਾਭੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ==
ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਥੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੇਸ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ। 18 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇਹਨਾ ਤਿੰਨਾ ਗਦਰੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ ਦੀ ਖਾਤਰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਿਆ ਠੀਕ ਉਸੇ ਦਿਨ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ 18 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ ਨੇ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਭੱਲੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਈ। ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇੱਕ  ਗਦਰੀ ਡਾ. ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਗਦਾਰੀ ਦਾ ਮੈਡਲ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਠੀਕ ਉਸੇ ਦਿਨ ਉਸਦੀ ਹੋਣਹਾਰ ਬੇਟੀ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗਦਾਰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ (ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ)ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਬਖੂਬੀ ਨਿਭਾਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੋਢੀ ਵੰਸ਼ ਉੱਪਰ ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦਾਗ ਧੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਕਿਓਂਕਿ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੇ  ਗਦਰੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਸੋਢੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਕਿਓਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ।</text>
      <sha1>26f3kc4dszstgbbkkkjd9qmm5p3fvm5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809581</id>
      <parentid>809579</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:48:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8220" sha1="aft7j78hd84ruxocxb1q8tzeb2uoko4" xml:space="preserve">{{ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਅਾਨ ਮੰਗਦੇ ਸਫ਼ੇ}}

{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ '''ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ,''' [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜਾਂ]] ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1897 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਉਲਟ [[ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ|ਗਦਰੀਆਂ]] ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਦਾ ਭਰਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}}

== ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ==
19 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਗਦਰ ਗਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਦਾਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਫੇਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਦਰੀ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਸਰਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਸੁਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ 26ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਲੁਕਦੇ ਛਿਪਦੇ ਪਿਸ਼ੌਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ 5 ਮੀਲ ਦੂਰ ਪਿੰਡ ਮਤਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਈਸਜਾਦੇ ਸਰਦਾਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਿਲੇ ਨੁਮਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।ਸਰਦਾਰ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਗਦਰੀ ਇੱਥੋਂ ਰੂਸ ਜਾਂ ਕਾਬੁਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦ ਦੋਵੇਂ ਗਦਰੀ ਸੌਂ ਗਏ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਉਠ ਕੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਣੇ ਬਾਗ ਵਿਚ  ਜਾ ਬੈਠਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੈੱਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨੋਟ ਬੁੱਕ ਉੱਪਰ ਕੁਛ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ। ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇ ਗਦਰੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਰੂਸ ਜਾਂ ਕਾਬੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਵਾਪਿਸ ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗਦਰੀ  ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜੇਲਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਵਾਂਗੇ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕੇ ਸਰਾਭਾ ਦੇਸ ਭਗਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸੀ। 27 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਗਦਰੀ ਵਾਪਿਸ ਪੰਜਾਬ ਆ ਗਏ। ਜਦ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਗਦਰੀ ਜ਼ਿਲਾ ਸਰਗੋਧਾ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰ. 5, ਰਸਾਲਾ ਨੰ.22 ਸਰਕਾਰੀ ਗਰਾਸ ਫਾਰਮ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਭੱਲੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸਲਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ 1 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਰਦਲੀ ਬੂੜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ  ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਸਲਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੁਆਇਆ ਸੀ। ਬੂੜ ਸਿੰਘ ਗਦਰੀਆ ਦਾ ਮਦਦਗਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚਲੀ  ਖੋਟ ਦਾ ਉੱਕਾ ਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}} 

== ਸਰਾਭੇ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ==
ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਥੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੇਸ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ। 18 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇਹਨਾ ਤਿੰਨਾ ਗਦਰੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ ਦੀ ਖਾਤਰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਿਆ ਠੀਕ ਉਸੇ ਦਿਨ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ 18 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ ਨੇ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਭੱਲੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਈ। ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਇੱਕ  ਗਦਰੀ ਡਾ. ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਗਦਾਰੀ ਦਾ ਮੈਡਲ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਠੀਕ ਉਸੇ ਦਿਨ ਉਸਦੀ ਹੋਣਹਾਰ ਬੇਟੀ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਗਦਾਰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ (ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ)ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਬਖੂਬੀ ਨਿਭਾਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੋਢੀ ਵੰਸ਼ ਉੱਪਰ ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦਾਗ ਧੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਕਿਓਂਕਿ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਦੇ  ਗਦਰੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਸੋਢੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਕਿਓਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}}</text>
      <sha1>aft7j78hd84ruxocxb1q8tzeb2uoko4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116841</id>
    <revision>
      <id>809405</id>
      <parentid>766281</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T11:09:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5189" sha1="gaonjyjdynew25thk45od4ll1wotu63" xml:space="preserve">'''[[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]''' ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਹੈ।

'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ''' ਦਾ ਵੀ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ:

==ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]
* [[ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ)]], ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ। ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 14 ਜਨਵਰੀ 2025 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ [[ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ|ਖਾਲਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਪੱਕੀ ਸਮਰਥਕ ਹੈ।
 
==ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਿੱਲੀ]]: ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1999 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਏ ਧੜੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਦਲ ਦਾ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀਆ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ|ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ.]] ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ [[ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ.]] ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। .
* [[ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]: ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਏ ਇੱਕ ਧੜੇ ਨੇ ਉਪਰੋਕਤ ਦੱਸੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 1999 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ।

==ਸਾਬਕਾ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਲੌਂਗੋਵਾਲ)]], ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਨਾਲਾ]] (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ) ਸੀ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2004 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀਪੀਆਈ, ਸੀਪੀਐਮ ਅਤੇ ਪੀਪੀਪੀ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤੇ ਸਨ।
* [[ਸਰਬ ਹਿੰਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]], ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ]] ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਨਾਲ 2003 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਤੋਂ ਰਲ ਗਈ ਸੀ। 
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਪੰਥਕ)]], ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮਗਰੋਂ 1997 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
* [[ਯੂਨਾਇਟਿਡ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]], ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭਾਈ ਮੋਹਕਮ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆ ਦੁਆਰਾ 22 ਨਵੰਬਰ 2014 ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]], 2021 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ) ਨਾਲ਼ ਰਲ ਗਈ।
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]], 1996 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ, 2004 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਰਲ ਗਈ, 2020 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਵਿੱਚ ਰਲ ਗਈ।
*[[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]], 2021 ਵਿੱਚ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਲ ਗਏ।
*[[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] 2024 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਰਲ ਗਈ।

{{ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ}}</text>
      <sha1>gaonjyjdynew25thk45od4ll1wotu63</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809428</id>
      <parentid>809405</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T03:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5474" sha1="li7lmyg4yzbhvk74dmy5abb048vfy8o" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ''' ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ:

==ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] - [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ।
* [[ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ)]] - [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ। ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 14 ਜਨਵਰੀ 2025 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] - [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ [[ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ|ਖਾਲਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਪੱਕੀ ਸਮਰਥਕ ਹੈ।
 
==ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਿੱਲੀ]]: ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1999 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਏ ਧੜੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਦਲ ਦਾ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀਆ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ|ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ.]] ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ [[ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ.]] ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। .
* [[ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]: ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਏ ਇੱਕ ਧੜੇ ਨੇ ਉਪਰੋਕਤ ਦੱਸੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 1999 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ।

==ਸਾਬਕਾ ਪਾਰਟੀਆਂ==
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਲੌਂਗੋਵਾਲ)]] - ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਨਾਲਾ]] (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ) ਸੀ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2004 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀਪੀਆਈ, ਸੀਪੀਐਮ ਅਤੇ ਪੀਪੀਪੀ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤੇ ਸਨ।
* [[ਸਰਬ ਹਿੰਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] - ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ]] ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਨਾਲ 2003 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਤੋਂ ਰਲ ਗਈ ਸੀ। 
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਪੰਥਕ)]] - ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮਗਰੋਂ 1997 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
* [[ਯੂਨਾਇਟਿਡ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] - ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭਾਈ ਮੋਹਕਮ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆ ਦੁਆਰਾ 22 ਨਵੰਬਰ 2014 ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] - ਇਹ ਪਾਰਟੀ 2021 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ) ਨਾਲ਼ ਰਲ ਗਈ।
* [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] - ਇਹ ਪਾਰਟੀ 1996 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ, 2004 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨਾਲ ਰਲ ਗਈ, 2020 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਵਿੱਚ ਰਲ ਗਈ।
*[[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] - ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ), 2021 ਵਿੱਚ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਿਲ ਗਏ। 2024 ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਰਲ ਗਈ।

{{ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ}}</text>
      <sha1>li7lmyg4yzbhvk74dmy5abb048vfy8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਕਤੇਸਵਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116957</id>
    <revision>
      <id>809335</id>
      <parentid>462854</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:26:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809335</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6933" sha1="n83ide0ct3dskhzjyzikvqt2etxbd4y" xml:space="preserve">'''ਰਕੇਸਵਰਵਰੀ''' &lt;ref name=&quot;Caldwell 1999&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=aIrZAAAAMAAJ|title=Oh Terrifying Mother: Sexuality, Violence, and Worship of the Goddess Kā̄ḷi|last=Caldwell|first=Sarah|date=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-565796-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=eUonmc-NPXgC|title=Prasna Marga|last=Raman|first=Bangalore Venkat|date=September 1999|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-0918-5}}&lt;/ref&gt; ('''ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ''' ਵੀ ), ਅਦੀ ਪਰਾਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ  ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, [[ਹਿੰਦੂ]] ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ''[[ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ|ਪਰਸ਼ੂਰਾਮਾ]] ਖੇਤਰਾਂ'' ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=fETebHcHKogC|title=Studies in Jaina Art and Iconography and Allied Subjects in Honour of Dr. U.P. Shah|last=Shah|first=Umakant Premanand|work=|year=1995|isbn=978-81-7017-316-8|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=ayM24bAVqxsC|title=Temples of Erṇākuḷam District|last=Jayashanker|first=S.|date=2011|publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=oUtuAAAAMAAJ|title=The Zamorins of Calicut: From the Earliest Times Down to A.D. 1806|last=Ayyar|first=K. V. Krishna|date=1938|publisher=Publication Division, University of Calicut|isbn=978-81-7748-000-9}}&lt;/ref&gt; ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ ਤੁਲੂ ਨਾਡੂ ਦੀ ਇਸ਼ਟਦੇਵ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=YwSBAAAAMAAJ|title=JIF, Journal of Indian Folkloristics|date=1978|publisher=Folklore Fellows of India|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LGiex76a5-kC|title=Karnataka State: Udupi District|last=Siraj|first=S. Anees|date=2012|publisher=Government of Karnataka, Karnataka Gazetteer Department|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TheHindu&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/Filled-with-lore/article15382734.ece|title=Filled with lore|date=2008-06-09|work=The Hindu|access-date=2018-04-30|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; 

== ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ==
ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ, ਦੁਰਗਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dPwbAAAAIAAJ|title=The Secrets of Vastu|last=Das|first=Potluru Krishna|date=1989|publisher=Udayalakshmi Publications|language=en}}&lt;/ref&gt; ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮ ਮਾਤਾ,&lt;ref name=&quot;Johnson&quot;&gt;{{Cite book|title=The Living Goddess: Reclaiming the Tradition of the Mother of the Universe|url=https://archive.org/details/livinggoddessrec0000lind|last=Johnsen|first=Linda|publisher=Yes International Publishers|year=2002|isbn=978-0-936663-28-9|pages=[https://archive.org/details/livinggoddessrec0000lind/page/n100 89]–90}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Caldwell 1999&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=aIrZAAAAMAAJ|title=Oh Terrifying Mother: Sexuality, Violence, and Worship of the Goddess Kā̄ḷi|last=Caldwell|first=Sarah|date=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-565796-8}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ 'ਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਲਈ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ  ਫੁਲ, ਸਿੰਦੂਰ ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ 'ਚ ਲਿਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। 
[[ਤਸਵੀਰ:SrichakraDurga.jpg|thumb| ਦੇਵੀ ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ (ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ ਦਾ ਮੂਲਸਥਾਨ) ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਚਿੱਤਰਨ ਦਾ ਨਮੂਨਾ, ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ]]

== ਮੰਦਰ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Srichakra_durga_parameswari.jpg|right|thumb| ਸ੍ਰੀ ਮੇਰੂ (3 ਚੱਕਰ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰੀ ਰੂਪ) ]]
[[ਕੋਂਕਣ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ, ਤੱਟਵਰਤੀ [[ਕਰਨਾਟਕ]] ਅਤੇ [[ਕੇਰਲਾ|ਕੇਰਲ]], ਨੂੰ [[ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ|ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਖੇਤਰ]] ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੰਦਰਾਂ ਹਨ&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=ayM24bAVqxsC|title=Temples of Erṇākuḷam District|last=Jayashanker|first=S.|date=2011|publisher=Office of the Registrar General &amp; Census Commissioner, India|language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;TheHindu&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/Filled-with-lore/article15382734.ece|title=Filled with lore|date=2008-06-09|work=The Hindu|access-date=2018-04-30|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=_II5DwAAQBAJ|title=Pilgrimage to Temple Heritage 2017|last=Ltd|first=Infokerala Communications Pvt|date=2017-09-01|publisher=Info Kerala Communications Pvt Ltd|isbn=978-81-934567-0-5}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=YwSBAAAAMAAJ|title=JIF, Journal of Indian Folkloristics|date=1978|publisher=Folklore Fellows of India|language=en}}&lt;/ref&gt; ਮੁਲਸਥਾਨ ਵਿੱਚ,&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=YwSBAAAAMAAJ|title=JIF, Journal of Indian Folkloristics|date=1978|publisher=Folklore Fellows of India|language=en}}&lt;/ref&gt; ਜੋ ਦੱਖਣੀ ਕਨੇਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

== ਆਈਕੋਨੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
ਤਲਵਾਰ, ਆਦਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਹਥਿਆਰ, ਜੋ ਕਿਦੇਵੀ ਮਹਾਤਮ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ,ਦੇਵੀ ਰਕਤੇਸ਼ਵਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਚਿੰਹਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਚੱਕਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਸਰਵਉੱਚ ਦੇਵੀ, ਦੁਰਗਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰੀ ਦਾ ਇਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀਆਂ]]</text>
      <sha1>n83ide0ct3dskhzjyzikvqt2etxbd4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਰਜੁਨ ਰੈਡੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122564</id>
    <revision>
      <id>809356</id>
      <parentid>792344</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:50:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10115" sha1="pia131srxk40rm9tvlu7rlra5nr875k" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਫ਼ਿਲਮ
| name           = ਅਰਜੁਨ ਰੈਡੀ
| caption        = ਥੀਏਟਰਿਕ ਰਿਲੀਜ਼ ਪੋਸਟਰ
| director       = [[ਸੰਦੀਪ ਵਾਂਗਾ]]
| producer       = ਪਰਨਾਏ ਰੈਡੀ ਵਾਂਗਾ
| writer         = ਸੰਦੀਪ ਵਾਂਗਾ
| starring       = ਵਿਜੇ ਦੇਵਰਕੋਂਡਾ&lt;br /&gt;ਸ਼ਾਲਿਨੀ ਪਾਂਡੇ
| music          = ''''ਸਾਊਂਡਟ੍ਰੈਕ:''''&lt;br /&gt;ਰਾਧਨ&lt;br /&gt;''''ਸਕੋਰ:''''&lt;br /&gt;ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਰਾਮੇਸ਼ਵਰ
| cinematography = ਰਾਜ ਥੋਟਾ
| editing        = ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਮਾਲੀ
| studio         = ਭਦਰਕਾਲੀ ਤਸਵੀਰਾਂ
| released       = {{Film date|df=yes|2017|08|25}}
| runtime        = 186 ਮਿੰਟ&lt;ref name=&quot;Vanga scroll int&quot;&gt;{{Cite web |url=https://scroll.in/reel/848771/producers-told-me-to-forget-this-story-fortunately-the-director-of-arjun-reddy-ignored-them |title='Producers told me to forget this story:' Fortunately, the director of 'Arjun Reddy' ignored them |last=Nathan |first=Archana |date=29 August 2017 |website=[[Scroll.in]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20180402053806/https://scroll.in/reel/848771/producers-told-me-to-forget-this-story-fortunately-the-director-of-arjun-reddy-ignored-them |archive-date=2 April 2018 |access-date=2 April 2018}}&lt;/ref&gt;
| country        = ਭਾਰਤ
| language       = ਤੇਲਗੂ
| budget         = 
| gross          = 
}}

'''&quot;ਅਰਜੁਨ ਰੈਡੀ&quot;''' 2017 ਦੀ ਇੱਕ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ]] ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਡਰਾਮਾ ਫ਼ਿਲਮ ਹੈ ਜੋ ਸੰਦੀਪ ਵਾਂਗਾ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਪ੍ਰਣੈ ਰੈਡੀ ਵਾਂਗਾ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਭਦਰਕਾਲੀ ਪਿਕਚਰਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਜੇ ਡੇਵੇਰਾਕੋਂਡਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਲਿਨੀ ਪਾਂਡੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਜੀਆ ਸ਼ਰਮਾ, ਸੰਜੇ ਸਵਰੂਪ, ਗੋਪੀਨਾਥ ਭੱਟ, ਕਮਲ ਕਮਰਾਜੂ ਅਤੇ ਕੰਚਨਾ ਸਹਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਅਰਜੁਨ ਰੈੱਡੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ (ਡੇਵੇਰਾਕੋਂਡਾ) ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਉੱਚ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਲਕੋਹਲਿਕ ਸਰਜਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਅਰਜੁਨ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਪ੍ਰੀਤੀ ਸ਼ੈੱਟੀ (ਪਾਂਡੇ) ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਵੈ-ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹ 'ਤੇ ਹੈ; ਫ਼ਿਲਮ ਉਸ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਉਭਾਰ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਹੈ।

''ਅਰਜੁਨ ਰੈੱਡੀ'' ਫਿਜ਼ੀਓਥੈਰੇਪੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਵੰਗਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਉੱਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ 20 ਜੂਨ 2016 ਨੂੰ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਭਾਰਤ|ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਵਿਖੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ 86 ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਦਿਨ ਲਏ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ [[ਮੈਂਗਲੋਰ/ਮੈਂਗਲੂਰ|ਮੰਗਲੋਰੇ]], [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ|ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ]], ਫ਼ਿਲਮਾਂਕਣ ਵੀ [[ਇਟਲੀ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਰਾਧਨ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਰਾਮੇਸ਼ਵਰ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਾਊਡਟ੍ਰੈਕ ਅਤੇ ਸਕੋਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।ਰਾਜ ਥੋਤਾ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਮਾਲੀ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ।

ਫ਼ਿਲਮ {{ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਈਆ}}40 – 51.5 ਦੇ ਬਜਟ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਮਿਲੀਅਨ; ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਂਟਰਲ ਫ਼ਿਲਮ ਓਫ ਸਰਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਤੋਂ 'ਏ' (ਬਾਲਗ) ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 25 ਅਗਸਤ 2017 ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਿਲੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ, ਲਿਖਣ, ਸਿਨੇਮੇਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਖ਼ਾਸਕਰ ਦੇਵੇਰਕਾਂਡਾ ਦੀ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮੀਖਿਆ ਮਿਲੀ ਇਸ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ 65 ਵੇਂ ਫ਼ਿਲਮਫੇਅਰ ਐਵਾਰਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਛੇ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਬੋਤਮ ਤੇਲਗੂ ਫ਼ਿਲਮ, ਸੰਦੀਪ ਵਾਂਗਾ ਲਈ ਸਰਬੋਤਮ ਤੇਲਗੂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਡੇਵੇਰਕੋਂਡਾ ਲਈ ਸਰਬੋਤਮ ਤੇਲਗੂ ਅਦਾਕਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਇਕੋ ਜਿੱਤ ਸੀ। ਇਹ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਵਿੱਚ ''[[ਕਬੀਰ ਸਿੰਘ]]'' (2019) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ''ਰੀਡਿਕੇਟ ਆਦਿਤਿਆ ਵਰਮਾ ਦੇ'' ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

== ਪਲਾਟ ==
ਅਰਜੁਨ ਰੈਡੀ ਦੇਸ਼ਮੁਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਮੈਂਗਲੋਰ/ਮੈਂਗਲੂਰ|ਮੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਮੈਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਜਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰੋਧ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਾਲਜ ਦੇ ਡੀਨ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਕਮਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ. ਅਰਜੁਨ ਦਾ ਹਮਲਾਵਰ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੂਨੀਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲੇਜ ਦੀ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਰ-ਕਾਲਜ [[ਫੁੱਟਬਾਲ]] ਮੈਚ ਦੌਰਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਕਮਲ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੀਨ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਜੁਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਛੱਡਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪ੍ਰੀਤੀ ਸ਼ੈੱਟੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਰਿਹਾ।

ਅਰਜੁਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦੋਸਤ ਸ਼ਿਵਾ ਇੱਕ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ਦੇ ਕਲਾਸਰੂਮ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਜੁਨ ਪ੍ਰੀਤੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਹੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਡਰ ਕੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਰਵੱਈਏ ਵਿੱਚ ਊਲਝਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਜੁਨ ਇੱਕ ਐਮ ਬੀ ਬੀ ਐਸ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ ਅਤੇ ਆਰਥੋਪੀਡਿਕ ਸਰਜਰੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ [[ਮਸੂਰੀ]] ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਰਜੁਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਅਰਜੁਨ ਪ੍ਰੀਤੀ ਦੇ ਘਰ ਆਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:2017 ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ]]</text>
      <sha1>pia131srxk40rm9tvlu7rlra5nr875k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਉਂਕਾਰਪ੍ਰੀਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123203</id>
    <revision>
      <id>809446</id>
      <parentid>658887</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:46:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2201" sha1="rqy8ne0as6pfd7sek30b64fy2js6t34" xml:space="preserve">{{Notability}}{{Tone|date=ਮਈ 2025}}{{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''ਓਂਕਾਰਪ੍ਰੀਤ''' [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਾਸੀ [[ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ]] ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੋ ਨਾਟਕਾਂ ‘ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼’ ਅਤੇ ‘ਪ੍ਰਗਟਿਓ ਖਾਲਸਾ’ ਨਾਲ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}} 

ਨਾਟਕ ‘ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼’ ਵਿੱਚ ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਰਾਭੇ ਨੂੰ ਭਾਲਦਾ ਹੈ, ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਤੜਪਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਗੁਲਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਫਰੰਗੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਕਲਾਪਨਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਕੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਭਾਵੇਂ ਵੱਖੋ ਵਖਰੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। 

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਕਾਰ]]</text>
      <sha1>rqy8ne0as6pfd7sek30b64fy2js6t34</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਰਿੰਦਰ ਦੇਵ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123344</id>
    <revision>
      <id>809345</id>
      <parentid>545432</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T07:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809345</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6908" sha1="richxpthg74rbk4ue8xrsdzzq2lqtu0" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Harindra_Dave.jpg|thumb|ਹਰਿੰਦਰਾ ਦੇਵ]]
'''ਹਰਿੰਦਰਾ ਜੇ ਦੇਵ''' (19 ਸਤੰਬਰ 1930 - 29 ਮਾਰਚ 1995) ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕਵੀ, ਪੱਤਰਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸੀ।

== ਜਿੰਦਗੀ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 19 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ, ਭਾਰਤ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਛ ਰਾਜ) ਦੇ ਕੱਛ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਖਾਂਬੜਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਮਲਦਾਸ ਗਾਂਧੀ ਕਾਲਜ, ਭਾਵਨਗਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ [[ਮੁੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਵਿਚ ਬੰਬੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ]] ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ.&lt;ref name=&quot;gsp&quot;&gt;{{Cite web|url=http://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Harindra-Dave.html|title=સવિશેષ પરિચય: હરીન્દ્ર દવે, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ - Harindra Dave, Gujarati Sahitya Parishad|date=|publisher=Gujaratisahityaparishad.com|access-date=2012-08-11}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਈ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=ObFCT5_taSgC&amp;pg=PA907|title=Encyclopaedia of Indian Literature: A-Devo|last=Amaresh Datta|publisher=Sahitya Akademi|year=1987|isbn=978-81-260-1803-1|volume=1|pages=907–908}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਲੇਖ, ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਗਲਪ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;

''ਅਗਨਪੰਖੀ'' (1962), ''ਮਾਧਵ ਕਯਾਇਨ ਨਾਥੀ'' (1970), ''ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਨੇ ਮਾਨਵ ਸੰਬੰਧੋ'' (1982), ''ਮੁਖਵਤੋ,'' ''ਅਨਾਗਤ,'' ''ਹਯਾਤੀ'' (1978), ''&lt;nowiki/&gt;'ਸੰਗ-ਅਸੰਗ,'' ''ਲੋਹੀ ਨੋ ਰੰਗ ਲਾਲ'' (1981), ''ਗਾਂਧੀ ਨੀ ਕਵਾਦ'' (1984) ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt; ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ''ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਨੇ ਮਾਨਵ ਸੰਬੰਧੋ'' (1982) [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਥੀਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Kapoor2002&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Nt4nbp1VIhsC&amp;pg=PA2718|title=The Indian Encyclopaedia: Gautami Ganga -Himmat Bahadur|last=Subodh Kapoor|publisher=Cosmo Publications|year=2002|isbn=978-81-7755-266-9|location=New Delhi|page=2718|access-date=9 April 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ''ਮਾਧਵ ਕਿਆਨੀ ਨਾਥੀ'' ਦਾ ''ਭਾਨੂਸ਼ੰਕਰ'' ਮਹਿਤਾ ਨੇ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ''ਮਾਧਵ ਕਹੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈਂ'' 1995 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ।

; ਪੱਤਰਕਾਰੀ

ਉਹ ਪੇਸ਼ੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;

ਉਸਨੇ 1951 ਤੋਂ 1962 ਤੱਕ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ''ਜਨਸ਼ਕਤੀ'' ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਭਵਨ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਡਾਇਜਸਟ, ''ਸਮਰਪਣ'' ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਬਣ ਗਿਆ। 1968 ਵਿਚ, ਉਹ ਯੂਐਸਆਈਐਸ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1973 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;

1973 ਵਿਚ, ਉਹ ''ਜਨਸ਼ਕਤੀ'' ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਕ ਲੱਗ ਗਿਆ। [[ਐਮਰਜੈਂਸੀ (ਭਾਰਤ)|ਐਮਰਜੈਂਸੀ]] ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ। ''ਜਨਸ਼ਕਤੀ'' ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਅਖਬਾਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ''ਜਨਮ ਭੂਮੀ'&lt;nowiki/&gt;'' ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ''ਪ੍ਰਵਾਸੀ'&lt;nowiki/&gt;'', ਅਤੇ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ''ਜਨਮ ਭੂਮੀ-ਪ੍ਰਵਾਸੀ''', ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;

1951 ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿੰਦਰਭਾਈ ਨੇ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਚਿੱਤਰਪੱਟ'' ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ''ਚਿਤਰਪਤ'' ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਸ਼ਿਆਮ, [[ਸੁਰੱਈਆ|ਸੁਰਈਆ]], [[ਗੁਰੂ ਦੱਤ]], ਮਹਿਬੂਬ ਖਾਨ, ਮੋਤੀਲਾਲ, [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ]], ਰਾਮਾਨੰਦ ਸਾਗਰ ਆਦਿ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;

== ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ==
ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ''ਹਯਤੀ'' ਲਈ 1978 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ]] ਸੀ। ਉਸਨੇ 1982 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤਰਾਮ ਸਵਰਨ ਚੰਦਰਕ, ਕਬੀਰ ਅਵਾਰਡ (ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ), ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਲਈ ਗੋਇਨਕਾ ਅਵਾਰਡ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;gsp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Datta1987&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kapoor2002&quot;/&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਉਸਨੇ 1947 ਵਿੱਚ ਜੈਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ (25 ਮਈ 1932 - 14 ਜੁਲਾਈ 1987) ਕਰਵਾਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਸਨ: ਰੋਹਿਤ (ਜਨਮ 1952), ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (ਜਨਮ 1955) ਅਤੇ ਦੀਪਕ (ਜਨਮ 1960)।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1995]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1930]]</text>
      <sha1>richxpthg74rbk4ue8xrsdzzq2lqtu0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਸ਼ਨੂੰਪ੍ਰਸਾਦ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123394</id>
    <revision>
      <id>809339</id>
      <parentid>541412</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T22:09:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6386" sha1="2atoxsrr35j11et1t03trs1nzk135h7" xml:space="preserve">'''ਵਿਸ਼ਨੂੰਪ੍ਰਸਾਦ ਰਣਛੋਦਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ''' ; 4 ਜੁਲਾਈ 1899 - 10 ਨਵੰਬਰ 1991) ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਕ ਸੀ।

== ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਵਿਸ਼ਣੂਪ੍ਰਸਾਦ ਦਾ ਜਨਮ [[ਗੁਜਰਾਤ|ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ]] ਉਮਰੇਠ ਵਿੱਚ 4 ਜੁਲਾਈ 1899 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੋਰਸਾਦ, ਥਸਰਾ, ਕਪੜਵੰਜ ਅਤੇ ਨਦੀਆਦ ਸਮੇਤ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ 1916 ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਦ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਲਜ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਲਜ ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਆਨੰਦਸ਼ੰਕਰ ਧਰੁਵ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1920 ਵਿੱਚ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1923 ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। 1921 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ [[ਸੂਰਤ]] ਦੇ ਐਮਟੀਬੀ ਆਰਟਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ।

ਦੱਖਣੀ ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Lal1992&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=KnPoYxrRfc0C&amp;pg=PA4399|title=Encyclopaedia of Indian Literature: Sasay to Zorgot|last=Mohan Lal|publisher=Sahitya Akademi|year=1992|isbn=978-81-260-1221-3|location=New Delhi|page=4399|access-date=23 October 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GSP&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Vishnuprasad-Trivedi.html|title=સવિશેષ પરિચય: વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ|website=Gujarati Sahitya Parishad|language=gu|access-date=2017-10-23|archive-date=2017-11-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20171108133746/http://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Vishnuprasad-Trivedi.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ [[ਸੈਮੂਅਲ ਟੇਲਰ ਕਾਲਰਿਜ|ਕੋਲਰਿਜ]] ਅਤੇ [[ਮੈਥਯੂ ਆਰਨਲਡ]] ਵਰਗੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਤੇ ਅਤੇ [[ਗੋਵਰਧਨਰਾਮ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ]] ਅਤੇ ਆਨੰਦਸ਼ੰਕਰ ਧਰੁਵ ਸਮੇਤ ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਲਮੀ-ਨਾਮ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੁਚੀਆਂ ਸਨ।

ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਲੇਖ,ਗੋਵਰਧਨਰਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ''ਸਰਸਵਤੀਚੰਦਰ'' ਬਾਰੇ 1924 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਅਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ''ਵਿਵੇਚਨਾ'', 1939 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ''1939 ਨਾ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵੰਗਮੈਨੀ ਸੰਮਿਕਸ਼ਾ'' (1939), ''ਪਰਿਸ਼ਿਲਨ'' (1949), ''ਅਗੇਗੀਤਾ'' (1957), ''ਉਪਯਾਨ'' (1961), ''ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਪ੍ਰਸਾਰ'' (1979) ਅਤੇ ''ਡਰੁਮਪਾਰਨਾ'' (1982) ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਉਸਨੇ 1960 ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ ਗੋਵਰਧਨਰਾਮ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ ਬਾਰੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ ਜੋ ''ਗੋਵਰਧਨਰਾਮ: ਚਿੰਤਕ ਅਨੇ ਸਰਜਕ'' (1963) ਵਜੋਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਗੋਵਰਧਨਰਾਮ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ''ਸਰਸਵਤੀਚੰਦਰ'' ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਮੁਲੰਕਣ ਕੀਤਾ। ''ਸਨੇਹਮੁਦ੍ਰਾ'' . ''ਡਰੁਮਪਾਰਨਾ'' (1982) ਅਤੇ ''ਆਸ਼ਾਚਾਰਯਵਤ'' (1987) ਉਸਦੇ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Lal1992&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;GSP&quot;/&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==
ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] 1962 ਵਿੱਚ ''ਉਪਾਇਣ'' (1961) ਲਈ ਅਤੇ 1945 ਵਿੱਚ ਨਰਮਦ ਸੁਵਰਨਾ ''ਚੰਦਰਕ ਪਰਿਸ਼ੀਲਨ'' (1949) ਲਈ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ 1944 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤਰਾਮ ਸੁਵਰਨਾ ਚੰਦਰਕ ਅਤੇ 1983 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਗੌਰਵ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। 1974 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;Lal1992&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;GSP&quot;/&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1991]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1899]]</text>
      <sha1>2atoxsrr35j11et1t03trs1nzk135h7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਪੂਰਵੀ ਚੰਦੇਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>124148</id>
    <revision>
      <id>809359</id>
      <parentid>678902</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:54:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11232" sha1="8lgeh24wutde4uv5t9p1z26km22bd38" xml:space="preserve">{{Infobox sportsperson
| name = ਅਪੂਰਵੀ ਸਿੰਘ ਚੰਦੇਲਾ
| coach = 
| event = 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ
| sport = ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਖੇਡਾਂ
| country = {{IND}}
| weight = 52 kg
| height = 1.54 m
| citizenship = 
| image = Apurvi Chandela at the 12th South Asian Games 2016.jpg
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| birth_place = [[ਜੈਪੁਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], ਭਾਰਤ
| birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1993|1|4}}
| caption = ਅਪੂਰਵੀ ਚੰਦੇਲਾ 12ਵੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ 2016 ਵਿੱਚ
| medaltemplates = 
}}'''ਅਪੂਰਵੀ ਸਿੰਘ ਚੰਦੇਲਾ''' (ਜਨਮ 4 ਜਨਵਰੀ 1993) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ|ਖੇਡ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ ਹੈ]], ਜੋ 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ 2019 ਦੇ ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://results.glasgow2014.com/event/shooting/shw101101/10m_air_rifle_womens_finals.html|title=Women's 10 metre air rifle Finals|date=26 July 2014|website=glasgow2014.com|access-date=26 July 2014|archive-date=29 ਜੁਲਾਈ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140729132100/http://results.glasgow2014.com/event/shooting/shw101101/10m_air_rifle_womens_finals.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਚੰਦੇਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਜੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.patrika.com/news/cwg-gold-winner-apoorvi-chandela-welcomed-and-felicitated-in-jaipur/1021686|title=CWG gold winner Apoorvi Chandela welcomed and felicitated in Jaipur|work=Patrika Group|access-date=4 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140807054226/http://www.patrika.com/news/cwg-gold-winner-apoorvi-chandela-welcomed-and-felicitated-in-jaipur/1021686|archive-date=7 August 2014|issue=4 August 2014}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਚੰਦੇਲਾ ਹਨ,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rediff.com/sports/report/jaipur-girl-apurvi-chandela-realises-dream-of-shooting-alongside-bindra-wins-two-gold/20140210.htm|title=Jaipur girl realises dream of shooting alongside Bindra, wins two gold|publisher=}}&lt;/ref&gt; ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਹੋਟਲ, ਅਤੇ ਮਾਂ ਬਿੰਦੂ ਰਾਠੌਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rajasthanvoice.com/2014/07/apurvi-chandela-wins-gold-in.html|title=Apurvi Chandela wins gold in Commonwealth Games 2014 ~ Rajasthan News, Jaipur News, Ajmer, Udaipur, Jodhpur, Kota, News|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305143339/http://www.rajasthanvoice.com/2014/07/apurvi-chandela-wins-gold-in.html|archive-date=5 March 2016|access-date=4 August 2014}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੇਯੋ ਕਾਲਜ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ [[ਅਜਮੇਰ]] ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਗਾਇਤਰੀ ਦੇਵੀ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ [[ਜੈਪੁਰ|ਜੈਪੁਰ ਤੋਂ ਕੀਤੀ]]। ਉਸਨੇ ਜੀਸਸ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਕਾਲਜ, [[ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਸਾਲ 2012 ਵਿਚ, ਚੰਦੇਲਾ ਨੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਸਾਲ, [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/sport/other-sports/apurvi-chandela-takes-air-rifle-gold/article4235317.ece|title=Apurvi Chandela takes air rifle gold|date=25 December 2012|work=The Hindu|access-date=26 July 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.olympicgoldquest.in/apurvi-chandela/|title=Apurvi Chandela profile|publisher=Olympic Gold Quest|archive-url=https://web.archive.org/web/20140809172953/http://www.olympicgoldquest.in/apurvi-chandela/|archive-date=9 August 2014|access-date=26 July 2014}}&lt;/ref&gt; 2014 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ [[ਹੇਗ]] ਵਿਖੇ ਇੰਟਰਸ਼ੂਟ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤਗਮੇ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਦੋ ਟੀਮ ਮੈਡਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/news/sports/rajasthan-shooter-apurvi-chandela-bags-4-medals-at-hague-meet/article5674017.ece|title=Rajasthan shooter Apurvi Chandela. bags 4 medals at Hague meet|date=10 February 2014|access-date=26 July 2014|publisher=thehindubusinessline.com}}&lt;/ref&gt; ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸਨੇ [[ਗਲਾਸਗੋ]] ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ 2014|ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ 206.7 ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਖੇਡ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.patrika.com/news/cwg-gold-winner-shooter-apoorvi-chandela-is-aiming-for-olympic-games/1021888|title=CWG gold winner shooter Apoorvi Chandela is aiming for Olympic games|work=Patrika Group|access-date=5 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140808053929/http://www.patrika.com/news/cwg-gold-winner-shooter-apoorvi-chandela-is-aiming-for-olympic-games/1021888|archive-date=8 August 2014|issue=5 August 2014}}&lt;/ref&gt;

ਚੰਦੇਲਾ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sportswallah.com/shooting/fashion/apurvi-chandelas-fashion-game-is-as-on-point-as-her-shooting-skills/|title=Apurvi Chandela's fashion game is as on point as her shooting skills|date=23 May 2019|website=Sportswallah|access-date=23 May 2019}}&lt;/ref&gt; ਨੇ 10ਰਤਾਂ ਦੇ 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ ਈਵੈਂਟ ਵਿੱਚ [[2016 ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ|2016 ਦੇ ਰੀਓ ਓਲੰਪਿਕ]] ਲਈ ਕੁਆਲੀਫਾਈ ਕੀਤਾ, ਜਿਥੇ ਉਹ 51 ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਆਲੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ 34 ਵੇਂ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਰਹੀ।&lt;ref&gt;{{Cite magazine|date=7 August 2016|title=Rio Olympics 2016: Jitu Rai finishes 8th in 10m Air Pistol; Apurvi Chandela, Ayonika Paul out in qualifiers|url=http://www.firstpost.com/sports/rio-olympics-2016-jitu-rai-finishes-8th-in-10m-air-pistol-apurvi-chandela-ayonika-paul-out-in-qualifiers-2939890.html|magazine=First Post|access-date=8 August 2016}}&lt;/ref&gt;

[[2018 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2018 ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ]], ਉਸਨੇ 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ ਮਿਕਸਡ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਰਵੀ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref name=&quot;Sharma, 2018&quot;&gt;{{Cite news|url=https://indianexpress.com/article/sports/asian-games/shooters-apurvi-chandela-ravi-kumar-open-indias-medal-tally-clinch-mixed-air-rifle-bronze-5314741/|title=Asian Games 2018: Shooters Apurvi Chandela, Ravi Kumar open India's medal tally, clinch mixed air rifle bronze|last=Sharma|first=Nitin|date=20 August 2018|work=The Indian Express|access-date=19 August 2018|archive-url=https://archive.today/20180819210442/https://indianexpress.com/article/sports/asian-games/shooters-apurvi-chandela-ravi-kumar-open-indias-medal-tally-clinch-mixed-air-rifle-bronze-5314741/|archive-date=19 August 2018|last2=Judge|first2=Shahid}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਸਾਬਕਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਚੈਂਪੀਅਨ ਰਾਕੇਸ਼ ਮਨਪਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;https://www.hindustantimes.com/other-sports/personal-coaches-must-be-given-credit-for-indian-shooters-2018-commonwealth-games-showing/story-hgyJq2TzOdHBrE55hWRlTO.html&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਸਾਲ 2019 ਦੇ ਆਈਐਸਐਸਐਫ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://sportsflashes.com/en/news/issf-world-cup-golden-girl-apurvi-shines-on-the-opening-day/254577.html |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2019-12-28 |archive-date=2019-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190223184946/https://sportsflashes.com/en/news/issf-world-cup-golden-girl-apurvi-shines-on-the-opening-day/254577.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਜਿੱਤਿਆ। ਉਸਨੇ '''(ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ.) ਵਰਲਡ''' '''ਕੱਪ 2019 ਵਿੱਚ''' 10ਰਤਾਂ ਦੀ 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://sportsflashes.com/en/news/apurvi-chandela-wins-another-gold-in-the-issf-world-cup-/260932.html|title=Apurvi Chandela wins another gold in the ISSF World Cup|last=Desk|first=Sports Flashes|date=2019-05-27|website=Sports Flashes|language=en-IN|access-date=2019-05-27|archive-date=2019-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190527084706/https://sportsflashes.com/en/news/apurvi-chandela-wins-another-gold-in-the-issf-world-cup-/260932.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/sports/other-sports/story/shooting-world-cup-apurvi-chandela-wins-gold-2020-olympics-10-m-air-rifle-1535208-2019-05-26|title=ISSF Shooting World Cup: Apurvi Chandela bags 10m air rifle gold in Munich|last=MunichMay 26|first=Indo-Asian News Service|last2=May 26|first2=2019UPDATED|website=India Today|language=en|access-date=2019-05-27|last3=Ist|first3=2019 19:37}}&lt;/ref&gt;

== ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਰਲਡ ਮੈਡਲ ਟੈਲੀ ==
'''ਨੰਬਰ - ਇਵੈਂਟ - ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ - ਸਾਲ - ਜਗ੍ਹਾ'''

* 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ - ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ - 2015 - ਚੰਗਵਾਨ
* 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ - ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ - 2019 - [[ਮਿਊਨਿਖ਼|ਮ੍ਯੂਨਿਚ]]
* 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ - ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ - 2019 - [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]]
* 10 ਮੀਟਰ ਏਅਰ ਰਾਈਫਲ - ਆਈ.ਐਸ.ਐਸ.ਐਫ. ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ - 2019 - [[ਰੀਓ ਡੀ ਜਨੇਰੋ|ਰੀਓ ਡੀ ਜਾਨੇਰੋ]]

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਔਰਤ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼]]</text>
      <sha1>8lgeh24wutde4uv5t9p1z26km22bd38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਰਨ ਅਡਾਨੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126701</id>
    <revision>
      <id>809434</id>
      <parentid>776215</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:12:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9192" sha1="fmqkiv7p7ys8bxdl9d01k093mzdsav7" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name = ਕਰਨ ਅਡਾਨੀ 
| image = 
| alt = 
| caption = 
| birth_name = ਕਰਨ ਗੌਤਮ ਅਡਾਨੀ
| birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1987|04|07}}
| birth_place = [[ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], ਭਾਰਤ
| death place = 
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| other names = 
| net worth = 
| known for = 
| occupation = ਸੀ.ਈ.ਓ., ਅਡਾਨੀ ਪੋਰਟਸ ਐਂਡ ਐਸ.ਈ. ਜ਼ੈਡ ਲਿਮਟਿਡ&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.livemint.com/companies/company-results/adani-ports-q3-profit-rises-42-to-rs-1410-crore-1549455995893.html|title=Adani Ports Q3 profit rises 42% to ₹1410 crore}}&lt;/ref&gt;
| parents = ਗੌਤਮ ਅਡਾਨੀ and ਪ੍ਰੀਤੀ ਅਡਾਨੀ&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://business.mapsofindia.com/business-leaders/gautam-adani.html|title=Gautam Adani Biography}}&lt;/ref&gt;
| spouse = ਪਰਿਧੀ ਅਡਾਨੀ&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.legallyindia.com/law-firms/amarchand-shroff-daughter-weds-adani-son-in-high-powered-ceremony-20130218-3445|title=Amarchand Shroff daughter weds Adani son in high-powered ceremony|access-date=2020-04-08|archive-date=2019-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190729104719/https://www.legallyindia.com/law-firms/amarchand-shroff-daughter-weds-adani-son-in-high-powered-ceremony-20130218-3445|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| children = 1 ਧੀ
| relatives = 
| website = 
}}

'''ਕਰਨ ਗੌਤਮ ਅਡਾਨੀ''' (ਜਨਮ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1987) ਅਡਾਨੀ ਪੋਰਟਸ ਐਂਡ ਐਸ. ਈ. ਜ਼ੈਡ ਲਿਮਟਿਡ ਦਾ [[ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ]] (ਸੀ.ਈ.ਓ.)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.livemint.com/companies/company-results/adani-ports-q3-profit-rises-42-to-rs-1410-crore-1549455995893.html|title=Adani Ports Q3 profit rises 42% to ₹1410 crore}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਅਡਾਨੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਹੋਲਡਿੰਗਜ਼ ਲਿਮਟਿਡ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.zaubacorp.com/company/ADANI-AIRPORT-HOLDINGS-LIMITED/U62100GJ2019PLC109395|title=ADANI AIRPORT HOLDINGS LIMITED - Company, directors and contact details {{!}} Zauba Corp|website=www.zaubacorp.com|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt; 2008 ਵਿਚ, ਫੋਰਬਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਟਾਇਕਨਜ਼ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.forbesindia.com/lists/tycoons-of-tomorrow/1729/1|title=Tycoons of Tomorrow - Forbes India Magazine}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citeweb|url=https://www.businesstoday.in/latest/trends/karan-adani-ananya-birla-feature-on-forbes-india-tycoons-of-tomorrow-list/story/282827.html|title=Karan Adani, Ananya Birla feature on Forbes India's 'tycoons of tomorrow' list|website=www.businesstoday.in|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;

== ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਉਹ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1987 ਨੂੰ, [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਵਿੱਚ, ਗੌਤਮ ਅਡਾਨੀ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਅਤੇ ਡਾ. ਪ੍ਰੀਤੀ ਅਡਾਨੀ, ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/adani-household-in-celebration-mode-karan-paridhi-to-become-first-time-parents/articleshow/52035250.cms|title=Adani household in celebration mode, Karan &amp; Paridhi to become first-time parents}}&lt;/ref&gt; 2009 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਪਰਡਯੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/most-desirable-men/karan-adani/articleshow/61833332.cms|title=Karan Adani}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ == 
ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਅਡਾਨੀ ਨੇ ਪਰਿਧੀ ਸ਼੍ਰੌਫ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/people/why-india-incs-on-the-dance-floor/slideshow/18498621.cms|title=Why India Inc's on the Dance Floor|website=The Economic Times|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt; ਪਰੀਧੀ ਸਿਰਿਲ ਸ਼੍ਰੌਫ ਦੀ ਧੀ ਹੈ ਜੋ ਲਾਅ ਫਰਮ, ਅਮਰਚੰਦ ਅਤੇ ਮੰਗਲਦਾਸ ਅਤੇ ਸੁਰੇਸ਼ ਏ ਸ਼ਰੌਫ ਐਂਡ ਕੋ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/industry/services/consultancy-/-audit/dispute-over-will-rocks-law-firm-amarchand-mangaldas-shardul-cyril-shroff-in-legal-battle-over-assets/articleshow/45153827.cms|title=Dispute over will rocks law firm Amarchand Mangaldas; Shardul &amp; Cyril Shroff in legal battle over assets}}&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ 2016 ਵਿਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਣ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/daddys-day-out-karan-adani-bonds-with-daughter-on-jaipur-vacation/articleshow/58337408.cms?from=mdr|title=Daddy's day out: Karan Adani bonds with daughter on Jaipur vacation|date=2017-04-24|work=The Economic Times|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/magazines/panache/karan-adanis-daughter-has-been-named-anuradha/articleshow/53278392.cms?from=mdr|title=Karan Adani’s daughter has been named Anuradha|last=Saxena|first=Aditi|date=2016-07-19|work=The Economic Times|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
* 2009 ਵਿੱਚ, ਕਰਨ ਅਡਾਨੀ ਅਡਾਨੀ ਪੋਰਟਸ ਅਤੇ ਸੇਜ਼ ਲਿਮਟਿਡ (ਏਪੀਐਸਈਜ਼) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਅਤੇ, ਸਾਲ 2016 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.financialexpress.com/industry/gautam-adanis-son-takes-over-as-ceo-of-adani-ports-and-sez/184606/|title=Gautam Adani’s son Karan Adani takes over as CEO of Adani Ports and SEZ|date=2015-12-28|website=The Financial Express|language=en-US|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;
* 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ [[ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ]] ਵਿੱਚ ਕੱਤੂਪੱਲੀ ਬੰਦਰਗਾਹ (ਚੇਨਈ ਪੋਰਟ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ) ਅਤੇ ਐਨਨੋਰ ਪੋਰਟ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਜਗ੍ਹਾ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.financialexpress.com/market/adani-to-buy-kattupalli-port-for-rs-1950-crore/1224491/|title=Adani to buy Kattupalli Port for Rs 1,950 crore|date=2018-06-29|website=The Financial Express|language=en-US|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt; ਪੋਰਟ ਨੂੰ ਲਾਰਸਨ ਅਤੇ ਟੂਬਰੋ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਏਪੀਸੈਜ ਨੈੱਟਵਰਕ ਵਿੱਚ 10 ਵਾਂ ਪੋਰਟਿੰਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thehindubusinessline.com/news/adani-is-thinking-big-for-kattupalli-port/article24534608.ece|title=Adani is ‘thinking big’ for Kattupalli port|last=Manoj|first=P.|website=@businessline|language=en|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;
* 2019 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਡਾਨੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; [[ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ]], ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਗੋਪੀਨਾਥ ਬਾਰਦੋਲੋਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ, [[ਜੈਪੁਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ]], ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ, ਮੰਗਲੌਰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਏਅਰਪੋਰਟ, ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਏਅਰਪੋਰਟ ਏਅਰਪੋਰਟ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://asia.nikkei.com/Business/Companies/Indian-billionaire-Adani-snaps-up-6-pricey-airport-contracts|title=Indian billionaire Adani snaps up 6 pricey airport contracts|website=Nikkei Asian Review|language=en-GB|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==
* 2014 ਵਿੱਚ, ਅਡਾਨੀ ਪੋਰਟਸ ਐਂਡ ਸੇਜ਼ ਲਿਮਟਿਡ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਉਸਨੇ ਆਰਥਿਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਪੁਰਸਕਾਰ (ਸ਼੍ਰੇਣੀ: ਉਭਰਦੀ ਕੰਪਨੀ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/events/et-awards-2014-meet-the-winners/lifetime-achievement-yusuf-k-hamied-chairman-cipla/slideshow/45342498.cms|title=ET Awards 2014: Meet the winners|website=The Economic Times|access-date=2019-11-29}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>fmqkiv7p7ys8bxdl9d01k093mzdsav7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park</title>
    <ns>3</ns>
    <id>130268</id>
    <revision>
      <id>809319</id>
      <parentid>553317</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T19:17:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cabayi</username>
        <id>27315</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Cabayi ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:LuchoCR]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/LuchoCR|LuchoCR]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Jake Park|Jake Park]]&quot;</comment>
      <origin>547205</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" sha1="40eyh63gv80nrqenqd09lhvjydvrw7w" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=MadriCR}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:45, 19 ਸਤੰਬਰ 2020 (UTC)</text>
      <sha1>40eyh63gv80nrqenqd09lhvjydvrw7w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੌਮਿਤਰ ਚੈਟਰਜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131115</id>
    <revision>
      <id>809561</id>
      <parentid>550919</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:09:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3825" sha1="9rm6zydwlmnl93261xrejhfs79ox38a" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| birth_date         = {{Birth date|1935|1|19}}
| alma_mater         = ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
| awards             = {{nowrap|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] (2004)&lt;br&gt;[[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ]] (2006)&lt;br&gt;[[ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਇਨਾਮ|ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਪੁਰਸਕਾਰ]] (2012)&lt;br&gt;ਨਾਈਟ ਆਫ ਲੀਜਨ ਆਫ ਆਨਰ (2018)&lt;br&gt; ਦੱਖਣ ਦਾ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਲਾਈਫਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ (1994)}}
| children           = 2
| spouse             = {{married|ਦੀਪਾ ਚੈਟਰਜੀ|1960|2020}}
| works              = 
| years_active       = 1959–2020
| birth_name         = ਸੌਮਿੱਤਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ
| occupation         = {{hlist|ਅਦਾਕਾਰ}} {{hlist|ਕਵੀ}} {{hlist|ਲੇਖਕ}} {{hlist|ਨਾਟਕਕਾਰ}} {{hlist|ਨਾਟਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ}} {{hlist|ਪੇਂਟਰ}}
| death_date         = {{death date and age|2020|11|15|1935|1|19}}
| death_place        = [[ਕਲਕੱਤਾ]], [[ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ]], [[ਭਾਰਤ]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Soumitra Chatterjee: India acting legend dies, aged 85|url=https://www.bbc.com/news/amp/world-asia-india-54500364|website=BBC News}}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਕਲਕੱਤਾ]], ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ [[ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ]], [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ)
| caption            = 2011 ਵਿੱਚ ਸੌਮਿਤਰ ਚੈਟਰਜੀ
| imagesize          = 
| image              = Soumitra Chatterjee - Kolkata 2011-05-09 2856.JPG
| name               = ਸੌਮਿਤਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ
| website            = 
}}

'''ਸੌਮਿਤਰ ਚੈਟਰਜੀ''' ਜਾਂ '''ਸੌਮਿਤਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ''' ([[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]: সৌমিত্র সভাোপাধ্যায়''';''' 19 ਜਨਵਰੀ, 1935 - 15 ਨਵੰਬਰ, 2020) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰ]] ਸੀ। ਉਹ [[ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਆਸਕਰ]] ਵਿਜੇਤਾ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ|ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]] ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਚੌਦਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ ਸੌਮਿਤਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਯ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਰਡਰ ਡੇਸ ਆਰਟਸ ਐਟ ਡੇਸ ਲੈਟਰਸ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਫਰਾਂਸ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ। ਉਹ [[ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਇਨਾਮ|ਦਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਫਾਲਕੇ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਦਾ ਵਿਜੇਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਸਿਨੇਮਾ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ। 1994 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦਾ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਲਾਈਫਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{IMDB name|id=154164|name=Soumitra Chatterjee}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2020]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1935]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰ]]</text>
      <sha1>9rm6zydwlmnl93261xrejhfs79ox38a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131490</id>
    <revision>
      <id>809474</id>
      <parentid>664625</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Replaced content with &quot;{{Delete|ਲੇਖ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ}}&quot;</comment>
      <origin>809474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="4vykfv0db330vlzkouw2abt2jzjcdd4" xml:space="preserve">{{Delete|ਲੇਖ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ}}</text>
      <sha1>4vykfv0db330vlzkouw2abt2jzjcdd4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MadriCR</title>
    <ns>3</ns>
    <id>131773</id>
    <redirect title="ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park" />
    <revision>
      <id>809424</id>
      <parentid>553318</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T23:41:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>927</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fixing double redirect from [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:LuchoCR]] to [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park]]</comment>
      <origin>809424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="3ynmjn0d8p7q0eva4av2flog2a2vvhm" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park]]</text>
      <sha1>3ynmjn0d8p7q0eva4av2flog2a2vvhm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਾਨਸੀ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132705</id>
    <revision>
      <id>809382</id>
      <parentid>695794</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809382</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7895" sha1="k17s1pbhobswcz7oj4u3o4jq7pkfkre" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਮਾਨਸੀ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ
| image              = Mansi_Srivastava_in_2020.jpg
| caption            = 
| birth_date         = {{birth date and age|df=yes|1990|09|21}}
| nationality        = 
| occupation         = [[ਅਦਾਕਾਰਾ]]
| known for          = ''ਦਿਲ ਬੋਲੇ ਓਬਰੋਏ'' ''ਇਸ਼ਕਬਾਜ਼''
| years_active       = 2012–ਹੁਣ
}}

'''ਮਾਨਸੀ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਹੈ। ਉਸਨੇ 2012 ਵਿੱਚ ਚੈਨਲ ਵੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 'ਸੁਵਰੀਨ ਗੁਗਲ' ਨਾਲ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-08-04/tv/41056896_1_zee-tv-raghu-dil-bandhe-ek-dori &quot;Arhaan Behll &amp; Mansi Shrivastav in Do Dil Bandhe Ek Dori&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130813014222/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-08-04/tv/41056896_1_zee-tv-raghu-dil-bandhe-ek-dori |date=2013-08-13 }}. ''The Times of India''.&lt;/ref&gt; ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ [[ਜ਼ੀ ਟੀਵੀ]] ਦੇ 'ਦੋ ਦਿਲ ਬੰਧੇ ਏਕ ਡੋਰੀ ਸੇ', ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਾਨੀ ਰਾਣਾ, ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ਦੇ [[ਸਸੁਰਾਲ ਸਿਮਰ ਕਾ|ਸਸੁਰਲ ਸਿਮਰ ਕਾ]] ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ  [[ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕਬਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਭਵਿਆ ਪ੍ਰਤਾਪ ਰਾਠੌਰ ਸਿੰਘ ਓਬਰਾਏ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-07-12/tv/40535950_1_zee-tv-alok-nath-shivani &quot;Shivani is like a princess in a fairytale: Mansi Srivastav&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214102029/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2013-07-12/tv/40535950_1_zee-tv-alok-nath-shivani |date=2013-12-14 }}. ''The Times of India''. 12 July 2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tv/news/Arhaan-Behll-Mansi-Shrivastav-in-Do-Dil-Bandhe-Ek-Dori/articleshow_b2/21595683.cms &quot;Adarsh gupta &amp; Mansi Shrivastav in Do Dil Bandhe Ek Dori&quot;]. ''The Times of India''.&lt;/ref&gt; ਉਹ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ 'ਇਸ਼ਕ ਮੇਂ ਮਰਜਾਵਾਂ 2' ਵਿੱਚ ਅਹਾਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਹੈ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਚੈਨਲ ਵੀ ਦੇ 'ਸੁਵਰੀਨ ਗੁਗਲ- ਟਾਪਰ ਆਫ਼ ਦ ਈਅਰ' ਵਿੱਚ ਜਸਲੀਨ ਗੁਗਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ|ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ-]] ਅਧਾਰਿਤ ਐਪੀਸੋਡਿਕ ਕ੍ਰਾਈਮ ਥ੍ਰਿਲਰ 'ਅਰਜੁਨ' ਵਿੱਚ ਪਾਇਲ ਵਰਮਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਸੀ।

2013 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ [[ਜ਼ੀ ਟੀਵੀ]] ਦੇ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਰੱਬ ਸੇ ਸੋਹਨਾ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਦੋ ਦਿਲ ਬੰਧੇ ਏਕ ਡੋਰੀ ਸੇ ਵਿਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਹੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾਨੀ ਰਾਣਾ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ ਸੀ। 

ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਫਿਰ ਐਂਡ ਟੀਵੀ ਦੇ 'ਡਰ ਸਬਕੋ ਲਾਗਤਾ ਹੈ' ਦੇ ਇੱਕ ਐਪੀਸੋਡ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ਦੇ [[ਸਸੁਰਾਲ ਸਿਮਰ ਕਾ]] ਵਿੱਚ ਡਾ. ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਾਲ 2016 ਵਿੱਚ ਉਹ ਐਪੀਸੋਡ ਸੀਰੀਅਲ 'ਯੇ ਹੈ ਆਸ਼ਿਕੀ', 'ਪਿਆਰ ਤੁਨੇ ਕਆ ਕੀਆ' ਵਿੱਚ  ਅਤੇ [[ਐਮ.ਟੀ.ਵੀ. ਇੰਡੀਆ|ਐਮਟੀਵੀ ਇੰਡੀਆ]] ਦੇ ਐਮਟੀਵੀ ਬਿਗ ਐਫ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਸੀ।

2017 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ ਦੇ ਇਸ਼ਕਬਾਜ਼ ਵਿਚ ਭਵਿਆ ਪ੍ਰਤਾਪ ਰਾਠੌਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਪਿਨ-ਬੰਦ ਦਿਲ ਬੋਲੇ ਓਬਰਾਏ ਵਿਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਉਸ ਸਾਲ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਨੇ ਜ਼ੀ ਟੀਵੀ ਦੀ ਫ਼ੀਅਰ ਫਾਈਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਨਿਕਾ ਅਤੇ ਐਂਡ ਟੀਵੀ ਦੇ ਲਾਲ ਇਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਨਿਤਿਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਦੋਵਾਂ 'ਚ ਉਹ ਐਪੀਸੋਡ ਭੂਮਿਕਾ 'ਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਸੀ।

2019 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ ਦੀ ਦਿਵਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਲਵਨਿਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਫਰਵਰੀ 2020 ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਮਹਿਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈ।

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਭੂਮਿਕਾ
|-
| 2012–2013
| ਸੁਵਰੀਨ ਗੁਗਲ - ਟੌਪਰ ਆਫ ਦੀ ਈਅਰ
| ਜਸਲੀਨ ਗੁਗਲ
|-
| 2012
| ਅਰਜੁਨ
| ਪਾਇਲ ਵਰਮਾ
|-
| 2013
| ਰਬ ਸੇ ਸੋਹਨਾ ਇਸ਼ਕ &lt;ref&gt;[http://www.dnaindia.com/entertainment/report-rab-ses-heer-finalised-as-the-lead-of-dori-se-1860599 &quot;'Rab Se's' Heer finalised as the lead of ...'Dori Se'&quot;]. ''dna''.&lt;/ref&gt;
| ਹੀਰ ਸਿੰਘ
|-
| 2013–2014
| ਦਿਲ ਬੰਧੇ ਏਕ ਡੋਰੀ ਸੇ &lt;ref&gt;[http://www.indiatvnews.com/entertainment/bollywood/do-dil-bandhey-ek-dori-se-romantic-scene-12304.html &quot;Do Dil Bandhey Ek Dori Se : Shivani, Raghu on date&quot;]. ''India TV News''.&lt;/ref&gt;
| ਸ਼ਿਵਾਨੀ ਰਾਣਾ
|-
| 2015
| ਪੀਟਰਸਨ ਹਿੱਲ
| ਸ਼ਤਾਬਦੀ
|-
| 2014
| ਨੀਲੀ ਛਤਰੀ ਵਾਲਾ
| ਦੇਵੀ ਪਾਰਵਤੀ
|-
| 2015
| ਡਰ ਸਬਕੋ ਲਗਤਾ ਹੈ
| ਅਦਿਤੀ
|-
| rowspan=&quot;4&quot; | 2016
| ''[[ਸਸੁਰਾਲ ਸਿਮਰ ਕਾ]]''
| ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਿਧੰਤ ਭਾਰਦਵਾਰਜ
|-
| ਯੇ ਹੈ ਆਸ਼ਿਕੀ
| ਅਮ੍ਰਿਤਾ
|-
| &lt;u&gt;ਪਿਆਰ ਤੂਨੇ ਕਆ ਕੀਆ&lt;/u&gt;
| ਸੁਹਾਨਾ
|-
| ਐਮਟੀਵੀ ਬਿਗ ਐੱਫ
| ਧਬਾਨ / ਅਨੱਨਿਆ
|-
| 2017
| ਦਿਲ ਬੋਲੇ ਓਬਰਾਏ
| rowspan=&quot;2&quot; | ਭਵਿਆ ਪ੍ਰਤਾਪ ਰਾਠੌਰ
|-
| 2017–2018
| ਇਸ਼ਕਬਾਜ਼
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2018
| ਫ਼ੀਅਰ ਫਾਇਲਜ਼
| ਅਨਿਕਾ
|-
| ਲਾਲ ਇਸ਼ਕ
| ਨਿਤਿਆ
|-
| 2019
| ਦਿਵਯ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
| ਲਵਨਿਆ
|-
| 2020
| ਵਿਦਿਆ
| ਮਹਿਕ
|-
| 2020-2021
| ਇਸ਼ਕ ਮੇਂ ਮਰਜਾਵਾਂ 2
| ਅਹਾਨਾ
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDB name|5361980}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1990]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]</text>
      <sha1>k17s1pbhobswcz7oj4u3o4jq7pkfkre</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਬੀ ਭੱਟਾਚਾਰਿਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132982</id>
    <revision>
      <id>809413</id>
      <parentid>590991</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T17:15:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>809413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6578" sha1="nkwk8ub3wzmdlhrd0lh6t9bvanbcmb5" xml:space="preserve">'''ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਬੀ ਭੱਟਾਚਾਰਿਆ''' ਇਕ [[ਕਵੀ]], ਅਨੁਵਾਦਕ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤਕ ਦੀ ਆਲੋਚਕ ਹੈ। ਉਸਨੇ 1991 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਦ ਪੋਇਟਰੀ ਸੁਸਾਇਟੀ (ਇੰਡੀਆ) ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਵਿ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://indianpoetry.org/compititions3.htm|title=Third National Poetry Competition - ''Prize winning poems''}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਦਸੰਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== ਜੀਵਨੀ ==
ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਬੀ ਭੱਟਾਚਾਰਿਆ ਦਾ ਜਨਮ 1927 ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ, ਖੜਗਪੁਰ ਅਤੇ ਫਰਗੂਸਨ ਕਾਲਜ ਪੁਣੇ ਵਿਖੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਓਰੋਜੀ ਵਾਡੀਆ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਉਹ 'ਦ ਅਉਲ ਐਂਡ ਅਦਰ ਪੋਇਮਜ਼' ਅਤੇ 'ਟੱਚ ਮੀ ਨੋਟ ਗਰਲ' ਦੀ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਉਸਨੇ [[ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ]] ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਪੀ ਅੰਤਰਨ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਕਾਰਜ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.india-today.com/itoday/19991213/special.html|title=Literature: Special Series; Faces of the Millennium|access-date=2021-02-21|archive-date=2010-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20100811072634/http://india-today.com/itoday/19991213/special.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਬੀ ਨੂੰ 1991 ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੁਨਾਰਨਵਾ (&lt;nowiki&gt;'' ਏਵਰ ਐਵਰ ਰੀਨਿਊਇੰਗ ''&lt;/nowiki&gt;) ਲਈ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਵਿ ਚੈਂਪੀਅਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ 1996 ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਵਿਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਿਉਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.indianpoetry.org/childrenpoetrycomp.htm|title=First All India Poetry Competition for Children|access-date=2021-02-21|archive-date=2005-01-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20050103040047/http://www.indianpoetry.org/childrenpoetrycomp.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਚੁਣੀਂਦਾ ਕਾਰਜ ==
'''ਕਿਤਾਬਾਂ'''

* &lt;nowiki&gt;''ਦ ਅਉਲ ਐਂਡ ਅਦਰ ਪੋਇਮਜ਼''&lt;/nowiki&gt;, ਰਾਈਟਰਜ਼ ਵਰਕਸ਼ਾਪ, [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] [[ਭਾਰਤ|ਇੰਡੀਆ]] 1972
* &lt;nowiki&gt;'' ਦ ਟੱਚ ਮੀ ਨੋਟ ਗਰਲ ''&lt;/nowiki&gt;, ਦਿਸ਼ਾ ਪਬਲੀਸ਼ਰਸ, [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] [[ਭਾਰਤ|ਇੰਡੀਆ]] 2000.
* &lt;nowiki&gt;'' 28 ਸੋਂਗਜ ਆਫ ਰਵੀਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ''&lt;/nowiki&gt;, ਲੇਖਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ, [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] [[ਭਾਰਤ|ਇੰਡੀਆ]] 2002.

'''ਲੇਖ'''

* [http://www.pdcnet.org/ipq/content/ipq_1975_0015_0004_0425_0437 ਪਰਸਨਲ ਮੈਨ ਐਂਡ ਪਰਸਨਲ ਗੌਡ] &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਾਸਫੀਕਲ ਕੁਆਰਟਰਲੀ &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਵਾਲੀਅਮ -15, ਦਸੰਬਰ 1975.
* [http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=3513012 ਬੀਕਾਜ ਹੀ ਇਜ਼ ਏ ਮੈਨ] &lt;nowiki&gt;'' ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ ਜਰਨਲ ''&lt;/nowiki&gt; ਭਾਗ 49, ਅੰਕ 175, ਜਨਵਰੀ 1974.
* &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;ਦ ਵੇਸਟ ਲੈਂਡ ਆਫ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਕਸ਼ਨ&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਇੰਡੀਅਨ ਰਾਈਟਿੰਗ ਟੂਡੇ &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;, ਭਾਗ -3, ਨੰਬਰ -3, ਜੁਲਾਈ-ਸਤੰਬਰ 1969

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ]]
* [[ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇੰਡੀਅਨ ਰਾਈਟਿੰਗ]]
* [[ਭਾਰਤੀ ਕਵਿਤਾ]]
* [[ਕਵਿਤਾ ਸੁਸਾਇਟੀ (ਭਾਰਤ)]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਸਰੋਤ ==

* [http://www.littlemag.com/ghosts/printmag.html &quot;ਪ੍ਰੇਤ&quot;, ਦ ਲਿਟਲ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, &lt;nowiki&gt;'' ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ''&lt;/nowiki&gt;]
* [http://www.boloji.com/index.cfm?md=Content&amp;sd=Articles&amp;ArticleID=13213 ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵਿਤਾ - ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਬ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180318121257/http://www.boloji.com/index.cfm?md=Content&amp;sd=Articles&amp;ArticleID=13213 |date=2018-03-18 }}
* [http://www.museindia.com/viewarticle.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=626 ਰੂਹ ਅਤੇ ਔਰਤ ਕਾਵਿ-ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304091714/http://www.museindia.com/viewarticle.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=626 |date=2016-03-04 }}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://books.google.com/books?id=AXiNXRM_KzMC&amp;pg=PA352&amp;lpg=PA352&amp;dq=rajlukshmee+debee+bhattacharya&amp;source=bl&amp;ots=YRwyAu2FP9&amp;sig=Tt_vZVF70AjQYItLWS2eLcMkC8s&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=iAwqUvWpLuXtiAeCuIDwBg&amp;ved=0CFIQ6AEwCA#v=onepage&amp;q=rajlukshmee%20debee%20bhattacharya&amp;f=false &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ਭਾਰਤੀ ਕਵਿਤਾ - ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; : - ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਬੀ ਭੱਟਾਚਾਰਿਆ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਅਨੁਵਾਦਕ]]</text>
      <sha1>nkwk8ub3wzmdlhrd0lh6t9bvanbcmb5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਰੀ ਭੂਮੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>133769</id>
    <revision>
      <id>809346</id>
      <parentid>585499</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T07:13:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7105" sha1="rp8x83us2skwmsq45ytfx4dvapbkmmt" xml:space="preserve">
{{Infobox newspaper|name=Hari Bhoomi|logo=HariBhoomiLogo.png|image=HariBhoomiCover.jpg|type=Daily|foundation={{Start date and age|1996|09|05|df=yes}}|website={{url|https://www.haribhoomi.com/}}|free={{url|http://epaper.haribhoomi.com/}}|publisher=Captain Abhimanyu|political=Right-wing|language=Hindi|format=Print, online}}
'''ਹਰੀ ਭੂਮੀ''' ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ। ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਜੋਂ 5 ਸਤੰਬਰ 1996 ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਨਵੰਬਰ 1997 ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ [https://www.haribhoomi.com/local/haryana ਹਰਿਆ ਭੂਮੀ 'ਰੋਹਤਕ' ਐਡੀਸ਼ਨ] ਵਜੋਂ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕੀਤਾ।

ਅਪ੍ਰੈਲ 1998 ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਸਮੂਹ ਨੇ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਅਤੇ [[ਗੁੜਗਾਵਾਂ|ਗੁੜਗਾਉਂ]] ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਐਨਸੀਆਰ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਲਈ ‘ਦਿੱਲੀ’ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਮਾਰਚ 2001 ਵਿਚ ਸਮੂਹ [[ਛੱਤੀਸਗੜ]] ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੂਨ 2002 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਦਫ਼ਤਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ [[ਰਾਇਪੁਰ|ਰਾਏਪੁਰ]] ਐਡੀਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। [https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh ਰਾਏਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ''ਹਰੀ ਭੂਮੀ''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200710091039/https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh |date=2020-07-10 }} ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ।

ਅਕਤੂਬਰ 2008 ਵਿਚ ਹਰੀਭੂਮੀ ਦਾ ਜਬਲਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ]] ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸੇ ਸਾਲ ਹਰੀਭੂਮੀ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਗੇੜ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਐਡੀਸ਼ਨ
! ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਾਪੀਆਂ
|-
| [https://www.haribhoomi.com/local/haryana ਹਰੀ ਭੂਮੀ ਰੋਹਤਕ ਸੰਸਕਰਣ]
| 1,48,417 ( ਏਬੀਸੀ ਜੁਲਾਈ-ਦਸੰਬਰ. 2019 ਦੇ ਅੰਕੜੇ)
|-
| [https://www.haribhoomi.com/local/delhi-ncr ਹਰੀ ਭੂਮੀ ਦਿੱਲੀ ਐਡੀਸ਼ਨ]
| 50,034 (CA ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਅੰਕੜੇ)
|-
| [https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh ਹਰੀ ਭੂਮੀ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200710091039/https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh |date=2020-07-10 }}
| 1,43,743 ( ਏਬੀਸੀ ਜੁਲਾਈ-ਦਸੰਬਰ 2019 ਦੇ ਅੰਕੜੇ)
|-
| [https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh ਹਰੀ ਭੂਮੀ ਰਾਏਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200710091039/https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh |date=2020-07-10 }}
| 2,46,005 ( ਏਬੀਸੀ ਜੁਲਾਈ-ਦਸੰਬਰ. 2019 ਦੇ ਅੰਕੜੇ)
|-
| [https://www.haribhoomi.com/local/madhya-pradesh ਹਰੀ ਭੂਮੀ ਜਬਲਪੁਰ ਐਡੀਸ਼ਨ]
| 1,10,774 ( [http://rni.nic.in/ ਆਰ ਐਨ ਆਈ] ਸਰਟੀਫਾਈਡ ਅੰਕੜੇ)
|-
| ਕੁੱਲ ਗੇੜ
| 8,00,559 ਕਾਪੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ
|}

== ਪਾਠਕ ==
ਆਈ.ਆਰ.ਐਸ. 2019 ਕੀਉ 4 ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ &lt;ref&gt;([http://www.mruc.net/ Indian Readership Survey])&lt;/ref&gt; ''[https://www.haribhoomi.com ਹਰੀਭੂਮੀ]'' 15 ਲੱਖ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 10ਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਿੰਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ''[https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh ਹਰੀ ਭੂਮੀ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200710091039/https://www.haribhoomi.com/local/chhattisgarh |date=2020-07-10 }}'' 9.66 ਲੱਖ ਪਾਠਕਾਂ (ਆਈਆਰਐਸ 2019ਕੀਉ4) ਅਤੇ 3.90 ਲੱਖ ਕਾਪੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ [[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ|ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਦਾ]] ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;([http://www.auditbureau.org/ ABC] July-Dec 2019)&lt;/ref&gt; ''[https://www.haribhoomi.com/local/madhya-pradesh ਹਰੀ ਭੂਮੀ]'' ਦਾ ਭੋਪਾਲ ਅਤੇ ਜਬਲਪੁਰ ਸੰਸਕਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 2.11 ਦਾ ਗੇੜ ਹੈ। ''ਹਰੀ ਭੂਮੀ''  ਦਾ [https://www.haribhoomi.com/local/haryana ਰੋਹਤਕ ਐਡੀਸ਼ਨ] ( &lt;ref&gt;[http://www.auditbureau.org/ ABC]&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ-ਦਸੰਬਰ 2019) ਨਾਲ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿੱਚ 1.48 ਲੱਖ ਕਾਪੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 3.58 ਲੱਖ ਪਾਠਕ ਹਨ।&lt;ref&gt;[http://www.mruc.net IRS 201Q4]&lt;/ref&gt;

== ਪ੍ਰਬੰਧਨ ==
ਅਭਿਮਨਿਉ ਸਿੰਧੂ ਬਾਨੀ ਪ੍ਰੋਪਰੀਏਟਰ ਅਤੇ ਐਡੀਟਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਲਬੀਰ ਛਿਕਰਾ ਸਮੂਹ ਸੰਪਾਦਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.exchange4media.com/32846_hindi-daily-hari-bhoomi-to-launch-edition-in-jabalpur-on-october-17.html|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006080028/http://www.exchange4media.com/32846_hindi-daily-hari-bhoomi-to-launch-edition-in-jabalpur-on-october-17.html|archive-date=6 October 2014|access-date=2014-10-18}}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[:en:Indus_Group_of_Institutions|ਸਿੰਧੂ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ|2}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{ਦਫ਼ਤਰੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ|http://www.haribhoomi.com/}} (ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ)
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ]]</text>
      <sha1>rp8x83us2skwmsq45ytfx4dvapbkmmt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਨੁਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134253</id>
    <revision>
      <id>809583</id>
      <parentid>773529</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:51:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6356" sha1="jargcmxjvzyseetxe6hzn2q7ybir25i" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name        = ਅਨੁਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ
| image       = Anuradha Krishnamoorthy 8 March 2018 (cropped).jpg
| image_size  =
| caption     =
| birth_name  =
| birth_date  =
| birth_place =
| death_date  =
| death_place =
| death_cause =
| other_names =
| known_for   = [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]]
| education   =
| employer    =
| occupation  = ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਸਲਾਹਕਾਰ
| title       =
| spouse      =
| partner     =
| children    =
| parents     =
| relatives   =
| signature   =
| website     =
| footnotes   =
| nationality = [[ਭਾਰਤ]]
}}

'''ਅਨੁਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਦਮੀ ਅਤੇ ਪਨੀਰ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ [[ਨਮਰਤਾ ਸੁੰਦਰੇਸਨ]] ਨਾਲ 2017 ਦਾ [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਅਨੁਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ ਨੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਲੱਭਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;TLI&quot;&gt;{{Cite news|url=https://thelogicalindian.com/exclusive/meet-the-nari-shakti-puruskar-receipents-who-are-empowering-disabled-women/|title=Meet The Nari Shakti Puruskar Receipents Who Are Empowering Disabled Women|last=Sharma|first=Ankit Sharma|date=10 April 2018|work=The Logical Indian|access-date=9 February 2021|language=en|archive-date=10 ਫ਼ਰਵਰੀ 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210210181358/https://thelogicalindian.com/exclusive/meet-the-nari-shakti-puruskar-receipents-who-are-empowering-disabled-women/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2016 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ ਨੇ ਫਿਰ ਸ਼ੈੱਫ [[ਨਮਰਤਾ ਸੁੰਦਰੇਸਨ]] ਨਾਲ [[ਚੇਨਈ]] ਵਿੱਚ ਕਾਸੇ ਪਨੀਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;DC&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.deccanchronicle.com/lifestyle/viral-and-trending/060120/cheese-with-a-cause.html|title=Cheese with a cause|last=S|first=Yogitha|date=6 January 2020|work=Deccan Chronicle|access-date=9 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210210181125/https://www.deccanchronicle.com/lifestyle/viral-and-trending/060120/cheese-with-a-cause.html|archive-date=10 February 2021|language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਲਗਭਗ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਨਵੀਂ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਾਥੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਇਕ ਰਣਨੀਤੀ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮਾਂ ਇਕ ਕਿਸਮ ਕੁਆਰਕ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.hungryforever.com/kase-making-cheese-chennai-interview-founders-kase-cheese/|title=The Käse Of Making Cheese In Chennai: An Interview With The Founders Of Käse Cheese|last=Anna|date=2017-03-15|website=HungryForever Food Blog|language=en-US|access-date=2021-02-14}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਰਵਾਇਤੀ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਰ ਕੁਦਰਤੀ ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਸਮੱਗਰੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਮਿਲਗਾਈ ਪੋਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚੀਡਰ ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ &quot;ਓਡੇ ਤੋਂ ਚੇਨਈ&quot; ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਦਮ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਉਸ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ। 2020 ਤੱਕ, ਕਾਸੇ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਨੀਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
[[ਤਸਵੀਰ:Anuradha_Krishnamoorthy.jpg|thumb| ਅਨੁਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਮੂਰਤੀ ਐਵਾਰਡ ਹਾਸਲ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]]
ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰੇਸਨ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮ ਲਈ 2017 [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;NIE&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/food/2018/mar/19/a-cheesy-effort-to-give-women-wings-1789111.html|title=A 'cheesy' effort to give women wings|date=19 March 2018|work=The New Indian Express|access-date=9 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210210181101/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/food/2018/mar/19/a-cheesy-effort-to-give-women-wings-1789111.html|archive-date=10 February 2021}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਔਰਤ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਕਾਸ ਮੰਤਰਾਲੇ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://narishaktipuraskar.wcd.gov.in/gallery|title=Nari Shakti Puraskar - Gallery|website=narishaktipuraskar.wcd.gov.in|archive-url=https://web.archive.org/web/20210114170431/http://narishaktipuraskar.wcd.gov.in/gallery|archive-date=2021-01-14|access-date=2021-01-16}}&lt;/ref&gt; ਤਰਫੋਂ, 2018 ਵਿੱਚ [[ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ]] ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਰਵਉੱਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;oddref&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/national/kerala/charity-home-maker-gets-her-due-on-womens-day/article22971013.ece|title=Charity 'home maker' gets her due on women's day|last=Kuttoor|first=Radhakrishnan|date=2018-03-07|work=The Hindu|access-date=2021-01-19|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੈਤਾ]]</text>
      <sha1>jargcmxjvzyseetxe6hzn2q7ybir25i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135289</id>
    <revision>
      <id>809401</id>
      <parentid>682561</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:57:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3038" sha1="tq6qsurabt8i9o8wicghwau25599aox" xml:space="preserve">{{see also|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)}}
{{Infobox Indian political party
|party_name        = ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)
|party_logo        = 
|abbreviation      = ਸੈਡ(ਐੱਸ)
|colorcode         = {{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}
|president         = [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|Patron            = [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]]
|spokesperson      = ਅਨੀਸ਼
|Gen secretary     = 
|merger            = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]]
|founder           = [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], &lt;br /&gt;[[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|foundation        = 17 ਮਈ 2021&lt;ref&gt;[https://www.hindustantimes.com/cities/chandigarh-news/dhindsa-brahmpura-launch-shiromani-akali-dal-sanyukt-101621278432216.html Dindsa and Brahmpura launch Shiromani Akali Dal (Sanyukt)]. 17 May 2021, ''Hindustan Times''. Retrieved 18 May 2021&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; ({{age in years and days|2021|05|18|}} ago)
|headquarters      = 
|loksabha_seats    = {{Composition bar|0|543|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|rajyasabha_seats  = {{Composition bar|0|245|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|state_seats_name  = [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]]
|state_seats = {{Composition bar|0|117|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|national_convener = [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|ideology          = [[ਸਿੱਖੀ]] 
|position          = [[ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ]] 
|alliance          = [[ਕੌਮੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ]]&lt;br&gt;{{small|(2022-ਵਰਤਮਾਨ)}}
|publication       =
|youth             = 
|women             = ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ) ਇਸਤਰੀ ਵਿੰਗ
|labour            =
|colours           = {{color box|{{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}} [[ਸੰਤਰੀ (ਰੰਗ)|ਸੰਤਰੀ]]
|eci               = ਰਜਿਸਟਰਡ
|symbol=
|rajyasabha_leader= [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
}}

'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ [[ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ]] ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਬਕਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਾਹਮਪੁਰਾ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਹੈ। 

== ਇਸ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
[[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2022]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>tq6qsurabt8i9o8wicghwau25599aox</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809402</id>
      <parentid>809401</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:57:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3134" sha1="pzmyp0tsf8e7dt3lnpxrcp0qk3a5yux" xml:space="preserve">{{see also|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)}}
{{Infobox Indian political party
|party_name        = ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)
|party_logo        = 
|abbreviation      = ਸੈਡ(ਐੱਸ)
|colorcode         = {{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}
|president         = [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|Patron            = [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]]
|spokesperson      = ਅਨੀਸ਼
|Gen secretary     = 
|merger            = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]]
|founder           = [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], &lt;br /&gt;[[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|foundation        = 17 ਮਈ 2021&lt;ref&gt;[https://www.hindustantimes.com/cities/chandigarh-news/dhindsa-brahmpura-launch-shiromani-akali-dal-sanyukt-101621278432216.html Dindsa and Brahmpura launch Shiromani Akali Dal (Sanyukt)]. 17 May 2021, ''Hindustan Times''. Retrieved 18 May 2021&lt;/ref&gt; &lt;br&gt; ({{age in years and days|2021|05|18|}} ago)
|headquarters      = 
|loksabha_seats    = {{Composition bar|0|543|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|rajyasabha_seats  = {{Composition bar|0|245|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|state_seats_name  = [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]]
|state_seats = {{Composition bar|0|117|hex={{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}}
|national_convener = [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
|ideology          = [[ਸਿੱਖੀ]] 
|position          = [[ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ]] 
|alliance          = [[ਕੌਮੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ]]&lt;br&gt;{{small|(2022-ਵਰਤਮਾਨ)}}
|publication       =
|youth             = 
|women             = ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ) ਇਸਤਰੀ ਵਿੰਗ
|labour            =
|colours           = {{color box|{{party color|Shiromani Akali Dal (Sanyukt)}}}} [[ਸੰਤਰੀ (ਰੰਗ)|ਸੰਤਰੀ]]
|eci               = ਰਜਿਸਟਰਡ
|symbol=
|rajyasabha_leader= [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]]
}}

'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ [[ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ]] ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਬਕਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਾਹਮਪੁਰਾ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਹੈ। 

== ਇਸ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
[[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2022]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]]</text>
      <sha1>pzmyp0tsf8e7dt3lnpxrcp0qk3a5yux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135291</id>
    <revision>
      <id>809385</id>
      <parentid>809226</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5433" sha1="a9ioydkhobbwaue1v9wwf0ldg6ld7qz" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
| image               = Sukhdev Singh Dhindsa.jpg
| caption             = ਢੀਂਡਸਾ 2018 ਵਿੱਚ
| birth_date          = {{Birth date|1936|4|9|df=y}}
| birth_place         = [[ਉਭਾਵਾਲ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]],  [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]
| residence           = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| death_date          = {{Death date and age|2025|5|28|1936|4|9|df=y}} 
| death_place         = [[ਮੋਹਾਲੀ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| office              = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ]]
| term_start          = 9 ਅਪਰੈਲ 2010
| term_end            = 9 ਅਪਰੈਲ 2022
| predecessor         = 
| successor           = [[ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ]]
| constituency        = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| office1             = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ]]
| term1               = 2004–2009
| predecessor1        = [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]]
| successor1          = [[ਵਿਜੈ ਇੰਦਰ ਸਿੰਗਲਾ]]
| constituency1       = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| party               = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sukhdev-singh-dhindsa-proclaims-himself-as-sad-chief-109991 Sukhdev Singh Dhindsa proclaims himself as SAD chief]. 8 July 2020. ''The Tribune''. Retrieved 11 July 2020.&lt;/ref&gt;
| spouse              = ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ
| children            = 1 ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ 2 ਧੀਆਂ, [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਸਮੇਤ
| website             = 
| footnotes           = 
| source              = http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130
| awards              = [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] (2019)
}}

'''ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ''' (9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1936 - 28 ਮਈ 2025) [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉਸਦੀ ਅਤੇ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 2024 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਹਲਕੇ ਤੋਂ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ [[14ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ 2019 ਦੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਸੰਬਰ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

[[File:The President, Shri Ram Nath Kovind presenting the Padma Bhushan Award to Shri Sukhdev Singh Dhindsa, at the Civil Investiture Cerem.jpg|thumb|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਰਾਮ ਨਾਥ ਕੋਵਿੰਦ]] ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]]  ਐਵਾਰਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ। ]]

ਉਹ 2000 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਤੀਜੇ ਵਾਜਪਾਈ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਖਾਦ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹ 1998 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20141213065348/http://www.in.com/sukhdev-singh-dhindsa/biography-524.html Sukhdev Singh Dhindsa Biography, Sukhdev Singh Dhindsa Bio, Sukhdev Singh Dhindsa Photos, Videos, Wallpapers, News&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] 2012 ਤੋਂ 2017 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-02-01 |title=Parminder Singh Dhindsa |url=https://www.ptcnews.tv/parminder-singh-dhindsa |access-date=2023-07-28 |website=PTC News |language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 28 ਮਈ 2025 ਨੂੰ 89 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/veteran-akali-leader-sukhdev-singh-dhindsa-dies-at-89/ Veteran Akali leader Sukhdev Singh Dhindsa dies at 89]&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130 Members of Fourteenth Lok Sabha - Parliament of India website]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2025]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>a9ioydkhobbwaue1v9wwf0ldg6ld7qz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809386</id>
      <parentid>809385</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:33:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5535" sha1="cg2k7rkfpb9kttyy19pvmsnqgnduxjk" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
| image               = Sukhdev Singh Dhindsa.jpg
| caption             = ਢੀਂਡਸਾ 2018 ਵਿੱਚ
| birth_date          = {{Birth date|1936|4|9|df=y}}
| birth_place         = [[ਉਭਾਵਾਲ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]],  [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]
| residence           = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| death_date          = {{Death date and age|2025|5|28|1936|4|9|df=y}} 
| death_place         = [[ਮੋਹਾਲੀ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| office              = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ]]
| term_start          = 9 ਅਪਰੈਲ 2010
| term_end            = 9 ਅਪਰੈਲ 2022
| predecessor         = 
| successor           = [[ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ]]
| constituency        = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| office1             = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ]]
| term1               = 2004–2009
| predecessor1        = [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]]
| successor1          = [[ਵਿਜੈ ਇੰਦਰ ਸਿੰਗਲਾ]]
| constituency1       = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| party               = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sukhdev-singh-dhindsa-proclaims-himself-as-sad-chief-109991 Sukhdev Singh Dhindsa proclaims himself as SAD chief]. 8 July 2020. ''The Tribune''. Retrieved 11 July 2020.&lt;/ref&gt;
| spouse              = ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ
| children            = 1 ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ 2 ਧੀਆਂ, [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਸਮੇਤ
| website             = 
| footnotes           = 
| source              = http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130
| awards              = [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] (2019)
}}

'''ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ''' (9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1936 - 28 ਮਈ 2025) [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉਸਦੀ ਅਤੇ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 2024 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਹਲਕੇ ਤੋਂ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ [[14ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ 2019 ਦੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਸੰਬਰ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

[[File:The President, Shri Ram Nath Kovind presenting the Padma Bhushan Award to Shri Sukhdev Singh Dhindsa, at the Civil Investiture Cerem.jpg|thumb|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਰਾਮ ਨਾਥ ਕੋਵਿੰਦ]] ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]]  ਐਵਾਰਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ। ]]

ਉਹ 2000 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਤੀਜੇ ਵਾਜਪਾਈ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਖਾਦ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹ 1998 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20141213065348/http://www.in.com/sukhdev-singh-dhindsa/biography-524.html Sukhdev Singh Dhindsa Biography, Sukhdev Singh Dhindsa Bio, Sukhdev Singh Dhindsa Photos, Videos, Wallpapers, News&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] 2012 ਤੋਂ 2017 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-02-01 |title=Parminder Singh Dhindsa |url=https://www.ptcnews.tv/parminder-singh-dhindsa |access-date=2023-07-28 |website=PTC News |language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 28 ਮਈ 2025 ਨੂੰ 89 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/veteran-akali-leader-sukhdev-singh-dhindsa-dies-at-89/ Veteran Akali leader Sukhdev Singh Dhindsa dies at 89]&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130 Members of Fourteenth Lok Sabha - Parliament of India website]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2025]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ]]</text>
      <sha1>cg2k7rkfpb9kttyy19pvmsnqgnduxjk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809387</id>
      <parentid>809386</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:33:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5650" sha1="3nupr1gm9oeakd09k090jlc0qah3x7h" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
| image               = Sukhdev Singh Dhindsa.jpg
| caption             = ਢੀਂਡਸਾ 2018 ਵਿੱਚ
| birth_date          = {{Birth date|1936|4|9|df=y}}
| birth_place         = [[ਉਭਾਵਾਲ]], [[ਸੰਗਰੂਰ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]],  [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]
| residence           = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| death_date          = {{Death date and age|2025|5|28|1936|4|9|df=y}} 
| death_place         = [[ਮੋਹਾਲੀ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| office              = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ]]
| term_start          = 9 ਅਪਰੈਲ 2010
| term_end            = 9 ਅਪਰੈਲ 2022
| predecessor         = 
| successor           = [[ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ]]
| constituency        = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]
| office1             = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ]]
| term1               = 2004–2009
| predecessor1        = [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]]
| successor1          = [[ਵਿਜੈ ਇੰਦਰ ਸਿੰਗਲਾ]]
| constituency1       = [[ਸੰਗਰੂਰ]]
| party               = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/sukhdev-singh-dhindsa-proclaims-himself-as-sad-chief-109991 Sukhdev Singh Dhindsa proclaims himself as SAD chief]. 8 July 2020. ''The Tribune''. Retrieved 11 July 2020.&lt;/ref&gt;
| spouse              = ਹਰਜੀਤ ਕੌਰ
| children            = 1 ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ 2 ਧੀਆਂ, [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਸਮੇਤ
| website             = 
| footnotes           = 
| source              = http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130
| awards              = [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] (2019)
}}

'''ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ''' (9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1936 - 28 ਮਈ 2025) [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉਸਦੀ ਅਤੇ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 2024 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਹਲਕੇ ਤੋਂ [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ [[14ਵੀਂ ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ 2019 ਦੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦਸੰਬਰ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

[[File:The President, Shri Ram Nath Kovind presenting the Padma Bhushan Award to Shri Sukhdev Singh Dhindsa, at the Civil Investiture Cerem.jpg|thumb|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਰਾਮ ਨਾਥ ਕੋਵਿੰਦ]] ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]]  ਐਵਾਰਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ। ]]

ਉਹ 2000 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਤੀਜੇ ਵਾਜਪਾਈ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਖਾਦ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹ 1998 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20141213065348/http://www.in.com/sukhdev-singh-dhindsa/biography-524.html Sukhdev Singh Dhindsa Biography, Sukhdev Singh Dhindsa Bio, Sukhdev Singh Dhindsa Photos, Videos, Wallpapers, News&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] 2012 ਤੋਂ 2017 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2022-02-01 |title=Parminder Singh Dhindsa |url=https://www.ptcnews.tv/parminder-singh-dhindsa |access-date=2023-07-28 |website=PTC News |language=en}}&lt;/ref&gt;

==ਮੌਤ==
ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 28 ਮਈ 2025 ਨੂੰ 89 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;[https://www.tribuneindia.com/news/punjab/veteran-akali-leader-sukhdev-singh-dhindsa-dies-at-89/ Veteran Akali leader Sukhdev Singh Dhindsa dies at 89]&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://164.100.24.208/ls/lsmember/biodata.asp?mpsno=4130 Members of Fourteenth Lok Sabha - Parliament of India website]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2025]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]]</text>
      <sha1>3nupr1gm9oeakd09k090jlc0qah3x7h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੈਥਿਊ ਅਰਨੋਲਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139002</id>
    <revision>
      <id>809363</id>
      <parentid>760738</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14658" sha1="p00slqpgjuajfohjwituxrflay9ects" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name             = ਮੈਥਯੂ ਆਰਨਲਡ
| image            = Matthew Arnold.jpg
| caption          = ਮੈਥਯੂ ਆਰਨਲਡ
| pseudonym        = 
| birth_name       = 
| birth_date       = 24 ਦਸੰਬਰ 1822
| birth_place      = ਲਾਲੇਹੈਮ, ਮਿਡਲਸੈਕਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ
| death_date       = {{death date and age| 1888|4|15| 1822|12|24}}
| death_place      = [[ਲਿਵਰਪੂਲ]], ਇੰਗਲੈਂਡ
| occupation       = 
| nationality      = ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼
| ethnicity        = 
| period           = 
| genre            = ਕਵਿਤਾ; ਸਾਹਿਤਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਲੋਚਨਾ
| subject          = 
| movement         = 
| notableworks     = 
| influences       = 
| influenced       = 
| spouse           = 
| children         = 
| website          = 
}}
'''ਮੈਥਿਊ ਅਰਨੋਲਡ''' (24 [[ਦਸੰਬਰ]] 1822 – 15 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1888) ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਲੋਚਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਰਗਬੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਥਾਮਸ ਆਰਨੋਲਡ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ  ਅਤੇ ਟੌਮ ਅਰਨੋਲਡ (ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ) ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਡੇਲਾਫੀਲਡ ਅਰਨੋਲਡ (ਨਾਵਲਕਾਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ) ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਸੀ। ਮੈਥਿਊ ਰਨੋਲਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ੀ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੇਖਕ ਜੋ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਤਾੜਨਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਕ ਵੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।

= ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ =
ਉਹ ਥਾਮਸ ਅਰਨੋਲਡ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਮੈਰੀ ਪੇਨਰੋਜ਼ ਅਰਨੋਲਡ (1791–1873) ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਜਨਮ 24 ਦਸੰਬਰ 1822 ਨੂੰ ਲਾਲੇਹਮ-ਆਨ-ਥੇਮਸ, ਮਿਡਲਸੈਕਸ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ।  ਜੌਹਨ ਕੇਬਲ ਮੈਥਿਊ ਦੇ ਗੌਡਫਾਦਰ ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।

1828 ਵਿੱਚ, ਥਾਮਸ ਆਰਨੋਲਡ ਨੂੰ ਰਗਬੀ ਸਕੂਲ ਦਾ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਸ ਸਾਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। 1831 ਤੋਂ ਆਰਨੋਲਡ ਨੂੰ ਲਾਲੇਹਮ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕਲਰਕ ਚਾਚਾ, ਜੌਨ ਬਕਲੈਂਡ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1834 ਵਿੱਚ ਰਨੋਲਡ ਨੇ ਝੀਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਘਰ, ਫੌਕਸ ਹਾਉ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਸਵਰਥ ਦਾ ਗੁਆਂਢੀ ਅਤੇ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਸੀ।

1836 ਵਿੱਚ, ਅਰਨੋਲਡ ਨੂੰ ਵਿਨਚੈਸਟਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ 1837 ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਗਬੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ 1838 ਵਿੱਚ ਛੇਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤੇ, ਉਸਦੀ ਇਨਾਮੀ ਕਵਿਤਾ, &quot;ਐਲਾਰਿਕ ਐਟ ਰੋਮ&quot;, ਰਗਬੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀ।

ਨਵੰਬਰ 1840, ਉਮਰ 17 ਵਿੱਚ, ਆਰਨੋਲਡ ਤੇ ਮੈਟਰਿਕ ਪਾਸ Balliol ਕਾਲਜ, ਆਕਸਫੋਰਡ, ਜਿੱਥੇ 1841 'ਚ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਓਪਨ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤਿਆ ਤੇ 1844 ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਬੀ.ਏ ਕੀਤੀ' ਉਸਨੇ ਸੇਂਟ ਮੈਰੀ ਦ ਵਰਜਿਨ ਦੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚਰਚ ਵਿੱਚ ਜੌਹਨ ਹੈਨਰੀ ਨਿਊਮੈਨ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਕਸਫੋਰਡ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। 1842 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਅਤੇ ਫੌਕਸ ਹਾਉ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਥਾਈ ਨਿਵਾਸ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰੋਮਵੈਲ ਨੇ 1843 ਦਾ ਨਿਊਡਿਗੇਟ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਿਆ।ਉਸਨੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਲਿਟਰੇ ਹਿਊਮਨੀਓਰਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ।

1845 ਵਿੱਚ, ਰਗਬੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਅੰਤਰਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰਨੋਲਡ ਨੂੰ ਓਰੀਅਲ ਕਾਲਜ, ਆਕਸਫੋਰਡ ਦਾ ਫੈਲੋ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। 1847 ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਲਾਰਡ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਲਾਰਡ ਲੈਂਸਡਾਊਨ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸਕੱਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 1849 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ, &quot;ਦ ਸਟ੍ਰੇਡ ਰੀਵਲਰ&quot; ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। 1850 ਵਿਚ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਆਰਨੋਲਡ ਨੇ ਫਰੇਜ਼ਰਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਕਵੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ &quot;ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਵਰਸਿਜ਼&quot; ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।

= ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ =
ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਨਖਾਹ 'ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ, ਅਰਨੋਲਡ ਨੇ ਅਪਰੈਲ 1851 ਵਿੱਚ ਹਰ ਮੈਜੇਸਟੀ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਮੰਗਿਆ ਅਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਬੈਂਚ ਦੇ ਜੱਜ ਸਰ ਵਿਲੀਅਮ ਵਾਈਟਮੈਨ ਦੀ ਧੀ ਫਰਾਂਸਿਸ ਲੂਸੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।

ਆਰਨੋਲਡ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਮਜ਼ਦੂਰੀ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ &quot;ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਨਿਯਮਤ ਕੰਮ ਦੇ ਲਾਭ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।&quot; ਇੰਸਪੈਕਟਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਉਸਨੇ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਰੇਲਵੇ ਵੇਟਿੰਗ ਰੂਮਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹੋਟਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਖਦਾਈ ਘੰਟੇ ਬਿਤਾਏ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਸੁਣਾਉਣ ਅਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਪਰ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ, ਰੇਲਵੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕਰਤੱਵ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਖੇਤਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅਰਨੋਲਡ ਸੂਬਾਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਹਾਨਗਰ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ।

= ਸਾਹਿਤਕ ਕਰੀਅਰ =
1852 ਵਿੱਚ, ਅਰਨੋਲਡ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਖੰਡ ਏਟਨਾ ਉੱਤੇ ਐਮਪੀਡੋਕਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ  ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। 1853 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ: ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਦੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੋਣ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਏਟਨਾ 'ਤੇ ਐਮਪੀਡੋਕਲਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਪਰ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਸੋਹਰਾਬ ਅਤੇ ਰੁਸਤਮ ਅਤੇ ਦ ਸਕਾਲਰ ਜਿਪਸੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1854 ਵਿੱਚ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜੀ ਛਪੀ  ਇੱਕ ਚੋਣ ਵੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ, ਬਲਡਰ ਡੈੱਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਆਰਨੋਲਡ ਨੂੰ 1857 ਵਿੱਚ ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਲਾਤੀਨੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਉਹ 1862 ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ(1861) ਹੋਮਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਚੁਣੇ ਗਏ। 1859 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਿਦਿਅਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਸਦ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਦ ਪਾਪੂਲਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਫਰਾਂਸ (1861), ਜਿਸਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ (1879) ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

1865 ਵਿੱਚ, ਅਰਨੋਲਡ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ : ਪਹਿਲੀ ਲੜੀ। ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਖ: ਦੂਜੀ ਲੜੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ ਨਵੰਬਰ 1888 ਤੱਕ, ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ। 1866 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਥਾਈਰਿਸਿਸ ਕਲੌਗ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ 1861 ਵਿੱਚ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ, । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰਨੋਲਡ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੰਮ (ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਛਪ ਰਹੇ ਉਸ ਦੇ ਗੱਦ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ) 1869 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ &quot;ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ&quot;। ਧਾਰਮਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰਨੋਲਡ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ 1873 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। 1883 ਅਤੇ 1884 ਵਿੱਚ, ਅਰਨੋਲਡ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ  ਸਿੱਖਿਆ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਰਾਲਫ਼ ਵਾਲਡੋ ਐਮਰਸਨ ਉੱਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। 1886 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਮੈਥਿਊ ਅਰਨੋਲਡ ਦੁਆਰਾ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਐਡੀਸ਼ਨ, ਏਸੀ ਬੇਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਓਸਪੋਵੈਟ ਦੁਆਰਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜੋਹਨ ਲੇਨ ਦੁਆਰਾ 1900 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 

= ਮੌਤ =
1888 ਵਿੱਚ ਆਰਨੋਲਡ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਲਿਵਰਪੂਲ ਲੈਂਡਿੰਗ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਤੋਂ ਆਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਜੂਨ 1901 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਮੈਥਿਊ ਅਰਨੋਲਡ |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Matthew_Arnold}}&lt;/ref&gt;

= ਹਵਾਲੇ =
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ]]</text>
      <sha1>p00slqpgjuajfohjwituxrflay9ects</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤਿਕਾ ਨੰਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140703</id>
    <revision>
      <id>809410</id>
      <parentid>717914</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T17:13:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>809410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4130" sha1="s6hlo499ces2j516b063fwtpzy74irh" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name        = ਵਰਤਿਕਾ ਨੰਦ
| image       =
| alt         = 
| caption     = ਵਰਤਿਕਾ ਨੰਦ, ਸ਼੍ਰੀ [[ਪ੍ਰਣਬ ਮੁਖਰਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ
| birth_place = ਪੰਜਾਬ
| nationality = ਭਾਰਤੀ
| known_for   = 
| occupation  = ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਧਾਰਕ, ਮੀਡੀਆ ਸਿੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਲੇਖਿਕਾ 
}}

'''ਵਰਤਿਕਾ ਨੰਦ''' ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਸਿੱਖਿਅਕ ਹੈ। ਉਹ ''ਤਿਨਕਾ ਤਿਨਕਾ'' ਨਾਂ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ, ਇਹ ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;http://tinkatinka.org/&lt;/ref&gt; ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਣਬ ਮੁਖਰਜੀ ਦੁਆਰਾ [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਲਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2014 ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ 'ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;https://indianexpress.com/article/india/india-others/prez-gives-away-stree-shakti-award/&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਧਾਰਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲਿਮਕਾ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਵਾਰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/delhi/tihar-jail-inmates-song-tinka-tinka-tihar-makes-it-to-limca-book-of-records/story-19F4uXQpivAbNoRCcFJG6L.html|title=Tihar jail inmates' song Tinka Tinka Tihar makes it to Limca Book of Records|date=5 April 2017|website=www.hindustantimes.com}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੇਲ੍ਹ, ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਰੇਡੀਓ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਚਲਾਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;thehindu.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.thehindu.com/news/cities/Delhi/inmates-tune-into-new-talents-with-jail-radio/article34187045.ece|title=Inmates tune into new talents with 'Jail Radio'|date=29 March 2021|website=The Hindu|access-date=16 January 2022}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ''ਕਿੱਸਾ ਖ਼ਾਕੀ ਕਾ''&lt;ref&gt;https://www.indiatoday.in/cities/delhi/story/delhi-police-to-air-new-episode-of-kissa-khaki-ka-1903344-2022-01-23&lt;/ref&gt; ਪੌਡਕਾਸਟ ਲੜੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ।&lt;ref&gt;https://www.hindustantimes.com/cities/delhi-news/khakitales-crime-stories-to-be-part-of-delhi-police-s-podcast-101643143172584.html&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1977]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੱਤਰਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਲੇਖ]]</text>
      <sha1>s6hlo499ces2j516b063fwtpzy74irh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚੌਥੀ ਕੂਟ (ਕਹਾਣੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141075</id>
    <revision>
      <id>809433</id>
      <parentid>807193</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:11:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1962" sha1="f8tgqvfapa5hnvm95yyb260qx6prte5" xml:space="preserve">{{ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ
| name = ਚੌਥੀ ਕੂਟ
| image = &lt;!-- include the [[File:]] and size --&gt;
| caption = 
| title_orig = 
| translator = 
| author =[[ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]]
| country = [[ਭਾਰਤ]] 
| language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| series = 
| genre = ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ
| published_in =  
| publication_type = ਪ੍ਰਿੰਟ
| publisher = 
| media_type = 
| pub_date = 
| english_pub_date = 
| preceded_by = 
| followed_by = 
}}
'''ਚੌਥੀ ਕੂਟ''' ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ [[ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]] ਦੀ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1998 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਅਤੇ 2000 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੇ [[ਚੌਥੀ ਕੂਟ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) | ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ''ਚੌਥੀ ਕੂਟ'' ਅਤੇ 
''[[ਮੈਂ ਹੁਣ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹਾਂ]]'' ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ [[ਚੌਥੀ ਕੂਟ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਚੌਥੀ ਕੂਟ]] ਨਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।{{ਅਧਾਰ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==

* [https://www.punjabi-kavita.com/punjabikahani/Chauthi-Koot-Waryam-Singh-Sandhu.php{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਈ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ਚੌਥੀ ਕੂਟ: ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]]</text>
      <sha1>f8tgqvfapa5hnvm95yyb260qx6prte5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141505</id>
    <revision>
      <id>809495</id>
      <parentid>600453</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:39:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4927" sha1="224h86rtdribcuzduuv72r672atpus1" xml:space="preserve">
ਇੱਕ '''ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Annual cycle''') ਉਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨਿਰੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। [[ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ|ਜੀਵ]] -ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਸਾਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਵਿਹਾਰਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;McNamara, John M. and Houston, Alasdair I. (2008) &quot;Introduction: Adaptation to the annual cycle&quot; ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London B Biological Sciences'' 363(1490):&amp;nbsp;pp.&amp;nbsp;209–210&lt;/ref&gt; [[ਕਾਰੋਬਾਰ|ਵਪਾਰ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਚੱਕਰ ਨਵੇਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਲਈ ਮਾਡਲਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

[[ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ, ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਸ਼ਨਾਂ ਜਾਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਇੱਕੋ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, [[ਇਸਾਈ ਧਰਮ|ਈਸਾਈ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ [[ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਲ]] ਇੱਕ ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੁਝ [[ਈਸਾਈ ਸੰਪਰਦਾ|ਈਸਾਈ]] ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ [[ਈਸਾ ਮਸੀਹ|ਮਸੀਹ]] ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ''ਪਵਿੱਤਰ ਚੱਕਰ'' ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਈਸਾਈ ਚਰਚ ਸਿਰਫ ''ਅਸਥਾਈ ਚੱਕਰ'' ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;Flesher, Paul [http://uwacadweb.uwyo.edu/religionet/er/christ/ctime.htm &quot;Christian Time and Worship&quot;] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120309191604/http://uwacadweb.uwyo.edu/religionet/er/christ/ctime.htm |date=March 9, 2012 }} ''Exploring Religions'' University of Wyoming&lt;/ref&gt;

ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਇੱਕ ਮਾਪੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਬਦਲਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੂਰਜੀ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ) ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਅਰਧ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਟਰੈਟੋਸਫੇਅਰਿਕ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ) ਔਰਬਿਟਲ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਰਾ।

ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜਨਵਰੀ, ਸਾਰੀਆਂ ਫਰਵਰੀ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਔਸਤ ਲੈ ਕੇ ਨਿਰੀਖਣ ਡਾਟਾ ਜਾਂ ਮਾਡਲ ਆਉਟਪੁੱਟ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਸਥਿਰ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੰਮੀ-ਮਿਆਦ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ), ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਰਥਪੂਰਨ ਸਾਲਾਨਾ ਚੱਕਰ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਇੱਕ ਅਸੰਗਤ ਸਮਾਂ ਲੜੀ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਧਰਤ ਵਿਗਿਆਨ]]

==ਹਵਾਲੇ==
&lt;references /&gt;{{Stub}}</text>
      <sha1>224h86rtdribcuzduuv72r672atpus1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142173</id>
    <revision>
      <id>809481</id>
      <parentid>604170</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:20:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ]] ਨੂੰ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>604170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6329" sha1="8z86sxo51ojhqgcd68nyq7jgacqiipa" xml:space="preserve">ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1913 ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੁਲਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://kirtansewa.net/index.php/ustad-jaswant-singh-kular-teebar/|title=Ustad Jaswant Singh Kular (Teebar) – Kirtan Sewa|language=en-US|access-date=2022-05-28}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਚਿਕਨਪੌਕਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਦੋਦਰ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ 15 ਸਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਤਰਨਤਾਰਨ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਡਿਤ ਨੱਥੂ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਆ ਗਏ।

== ਕੰਮ-ਕਾਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਖੇ ਠਹਿਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਬਰਨਾਲਾ, ਭਸੀਨ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ), ਖੰਟ ਮਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਖਪੁਰਾ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗਿਆ। 

ਉਸਨੇ 1973 ਤੋਂ 1979 ਤੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। 

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ==
ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਮੁਕੰਦ ਸਿੰਘ (ਮਰਹੂਮ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ, ਭਾਈ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟੂ ਦੇ ਪਿਤਾ), ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਧਨੌਲਾ (ਮਸਤੂਆਣਾ ਸਾਹਿਬ), ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ‘ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ’, ਭਾਈ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਸਾਰੋਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ਰਹੇ ਹਨ। 1982 ਵਿਚ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਕੈਨੇਡਾ ਗਏ , ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਾਨ ਵੀ ਟੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣ ਗਏ। 

== ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ==
ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ 3000 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਇਆ। ਇਸ ਨੇਕ ਕਾਰਜ ਲਈ 10 ਫਰਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿੱਖ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਲਗਾ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sikh24.com/2018/02/12/portraits-of-raagis-bhai-hari-singh-and-bhai-jaswant-singh-kular-installed-in-central-sikh-museum/|title=Portraits of Raagis Bhai Hari Singh and Bhai Jaswant Singh Kular installed in Central Sikh Museum|last=Editors|first=Sikh24|date=2018-02-12|website=Sikh24.com|language=en-US|access-date=2022-05-28}}&lt;/ref&gt;

== ਸੰਤਾਨ ==
ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹਨ; ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ, ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੈਨਕੂਵਰ, ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ, ਗੁਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਕੁਲਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੌਖੀਆਂ ਸ਼ਬਦ ਰੀਤਾਂ ਵਾਲਾ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਸਾਗਰ’ ਕਿਤਾਬਚਾ&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਸਾਗਰ ਭਾਗ- 1 ,ਗੁਰਬਾਣੀ ਕੀਰਤਨ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕੁੰਜੀ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਕੀਰਤ|publisher=ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਿੰਟਰ ਮਾਨ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਸਰੀ ਬਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ (604)594-0788 ਰਾਹੀਂ|year=1959|isbn=|location=ਵੈਨਕੂਵਰ ,ਕੈਨੇਡਾ}}&lt;/ref&gt; ਨਸ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਬੁੱਕ ਕਲੱਬ ਵੈਬਸਾਈਟ &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://sikhbookclub.com/Book/Gurmat-Sangeet-Sagar|title=Gurmat Sangeet Sagar( Sikh Religious Music)  , a beginners guide|last=Singh|first=Harkirat|website=sikhbookclub.com|publisher=Harkirat Singh of Canada|access-date=28 May 2022}}&lt;/ref&gt;ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ।ਨਵੇਂ ਕੀਰਤਨ ਸਿੱਖਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਰਚਨਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਯੂ ਟਿਊਬ ਤੇ ‘ਕੁਲਾਰ ਕੀਰਤਨ ਅਕੈਡਮੀ ’ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਕਿਰਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.youtube.com/channel/UCmSwjR7YiFi2vsjaMuUE5lg|title=Kular Kirtan Academy - YouTube|website=www.youtube.com|access-date=2022-05-28}}&lt;/ref&gt;

== ਮੌਤ ==
ਈ. ਸੰਨ 1983 ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਗੀਤ ਗਾਇਨ-ਵਾਦਨ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

== ਬਾਹਰਲੀ ਕੜੀ ==


https://www.youtube.com/watch?v=P0daiU4edPk</text>
      <sha1>8z86sxo51ojhqgcd68nyq7jgacqiipa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142690</id>
    <revision>
      <id>809560</id>
      <parentid>605864</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809560</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10154" sha1="4st55h88kud9t5evfihlkburyncexty" xml:space="preserve">
[[File:Prajapati.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Prajapati.JPG|thumb|[[ਬ੍ਰਹਮਾ]] ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, [[ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ|ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]]।]]
'''ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ''' ([[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]: प्रजापति, ਰੋਮਨਾਈਜ਼ਡ:Prajāpati, 'ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਰੱਖਿਅਕ') ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Dalal2010p311&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|author=Roshen Dalal|publisher=Penguin|year=2010|isbn=978-0-14-341421-6|page=311}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Williams2008p234&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=N7LOZfwCDpEC&amp;dq=prajapati+williams+pandas&amp;pg=PA234|title=Handbook of Hindu Mythology|author=George M. Williams|publisher=Oxford University Press|year=2008|isbn=978-0-19-533261-2|pages=234–235}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lochtefeld2002p518&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|author=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/518 518]–519|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇਵਤੇ [[ਬ੍ਰਹਮਾ]] ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹਿੰਦੂ ਪਾਠ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ [[ਦੇਵਤਾ|ਦੇਵਤਿਆਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇਵਤਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਤੱਕ ਹੈ: [[ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ]], [[ਅਗਨੀ|ਅਗਨੀ,]] [[ਇੰਦਰ|ਇੰਦਰ,]] [[ਦਕਸ਼]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ, ਵਿਭਿੰਨ [[ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ|ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ]] ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Dalal2010p3112&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|author=Roshen Dalal|publisher=Penguin|year=2010|isbn=978-0-14-341421-6|page=311}}&lt;/ref&gt;  ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨੂੰ ਪਰਾਭਜਨਕ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਹਮ]] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ-ਬ੍ਰਹਮਣ (ਸਵਯਮਭੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ), ਜਾਂ ਵਿਕਲਪਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=lDc9AAAAIAAJ|title=The Indian Theogony|author=Sukumari Bhattacharji|publisher=Cambridge University Press|year=2007|pages=322–323, 337, 338, 341–342}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਉਪੱਤੀ ==
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: प्रजापति) 'ਪਰਜਾ' (ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ) ਅਤੇ 'ਪਤੀ' (ਪ੍ਰਭੂ, ਮਾਲਕ) ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ।&lt;ref&gt;[[Jan Gonda]] (1982), [https://www.jstor.org/stable/1062566 The Popular Prajāpati], History of Religions, Vol. 22, No. 2 (Nov., 1982), University of Chicago Press, pp. 137-141&lt;/ref&gt; ਪਦ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ&quot;, ਜਾਂ &quot;ਸਭ ਜੰਮਿਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ&quot;।&lt;ref name=&quot;Dalal2010p3113&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|author=Roshen Dalal|publisher=Penguin|year=2010|isbn=978-0-14-341421-6|page=311}}&lt;/ref&gt; ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮ, ਅਰਧ-ਬ੍ਰਹਮ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|author=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=169, 518–519|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;

== ਮੂਲ ==
[[File:An_attempt_to_depict_the_creative_activities_of_Prajapati.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:An_attempt_to_depict_the_creative_activities_of_Prajapati.jpg|thumb|&quot;ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੀਆਂ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼&quot;, 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਨੱਕਾਸ਼ੀ।]]
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਉਹ ਪਾਠਾਂ ਦੀ ਵੈਦਿਕ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Lochtefeld2002p5182&quot;&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z|author=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3180-4|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/518 518]–519|url-access=registration}}&lt;/ref&gt; ਜਨ ਗੋਂਡਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਹਿਤਾ ਪਰਤ ਵਿਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Gonda1986p2&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=2OIUAAAAIAAJ|title=Prajāpatiʼs rise to higher rank|author=Jan Gonda|publisher=BRILL Academic|year=1986|isbn=90-04-07734-0|pages=2–5}}&lt;/ref&gt; ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਸਾਵਿਤਰ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;gonda130&quot;&gt;[[Jan Gonda]] (1982), [https://www.jstor.org/stable/1062566 The Popular Prajāpati], History of Religions, Vol. 22, No. 2 (Nov., 1982), University of Chicago Press, pp. 129-130&lt;/ref&gt;

== ਕਿਤਾਬਾਂ / ਪਾਠ ==
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਅਸੰਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੇਵਤਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਬ੍ਰਹਮਾ, ਅਗਨੀ, ਇੰਦਰ, ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ, ਦਕਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ।

=== ਵੇਦ ===
ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਸਵਰਗ]] ਅਤੇ [[ਧਰਤੀ]],  [[ਪਾਣੀ]] ਅਤੇ [[ਪ੍ਰਾਣੀ|ਜੀਵਾਂ]] ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਮੁਖੀ, [[ਦੇਵਤਾ|ਦੇਵਤਿਆਂ]] ਦਾ ਪਿਤਾ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ [[ਅਸੁਰ|ਅਸੁਰਾਂ]] ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਅੰਡਾ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ([[ਆਤਮਾ]]) ਹੋਣਾ। ਵੈਦਿਕ ਪਾਠ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮਣ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ, ਫਿਰ ਸਿਰਜਣਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੇਵੀ ਵਾਕ (ਧੁਨੀ) ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;
== ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==

* [https://www.britannica.com/topic/Prajapati-Hindu-deity Prajapati: Hindu Deity], ''Encyclopaedia Britannica''

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਪਾਤਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]]</text>
      <sha1>4st55h88kud9t5evfihlkburyncexty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੁਨੀਤਾ (ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144676</id>
    <revision>
      <id>809414</id>
      <parentid>614435</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T17:16:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harry sidhuz</username>
        <id>38365</id>
      </contributor>
      <origin>809414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5814" sha1="ohcv3junk21nc769l6u32z9bgy8n46c" xml:space="preserve">'''ਸੁਨੀਤਾ''' 1927 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ [[ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਾਗਹੀ]] ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ।&lt;ref&gt;[https://books.google.co.in/books?id=TaNA6RK9nokC रासबिहारी पांडेय, मगही साहित्य व साहित्यकार, लोकसाहित्य संगम, 1976]&lt;/ref&gt; ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਵਾਦਾ (ਬਿਹਾਰ) ਦੇ ਮੁਖਤਾਰ ਬਾਬੂ ਜੈਨਾਥ ਪੱਤੀ&lt;ref&gt;[https://books.google.co.in/books?id=ryhuAAAAMAAJ Bindeshwari Prasad Sinha, Kayasthas in Making of Modern Bihar, Impression Publication, 2003, p 252] &lt;/ref&gt; ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਕਥਾਨਕ ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਵਾਜ, ਬੇਮੇਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇਨਕਾਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;[https://books.google.co.in/books?id=bXhjAAAAMAAJ मगही साहित्य का इतिहास, मगही अकादमी, 1998]&lt;/ref&gt;ਕੇਂਦਰਿਤ ਪਾਤਰ ਨਾਇਕਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।&lt;ref&gt;[[iarchive:PhulBahadur|मुख बंध, ‘फूल बहादुर’, दूसरा संस्करण, 1974]]&lt;/ref&gt; ਫਿਲਹਾਲ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਪੀ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।

== ਨਾਵਲ ਦਾ ਕਥਾ-ਵਸਤੂ ==
'ਸੁਨੀਤਾ' 1930ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਸੁਨੀਤਾ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਜਾਤੀ-ਸਮਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪਰ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੁਨੀਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਬੇਮੇਲ ਵਿਆਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦਾ ਲਗਾਵ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਕੋਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਨੀਤਾ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕਰਕੇ ਸੁਨੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਨੀਤਾ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

== ਨਾਵਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ==
'ਸੁਨੀਤਾ' ਨਾਵਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੁਨੀਤੀ ਕੁਮਾਰ ਚੈਟਰਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1928 ਦੇ ‘ਦ ਮਾਡਰਨ ਰਿਵਿਊ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ‘ਦੱਖਣੀ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਮਾਗਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਗਹੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁਝ ਪਹਿਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੌਜੂਦਾ ਯਤਨ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਸਲੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।'&lt;ref&gt;‘द मॉडर्न रिव्यू’, अंक 43, अप्रैल 1928, कलकत्ता विश्वविद्यालय, कलकत्ता, पृष्ठ 430&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ]]</text>
      <sha1>ohcv3junk21nc769l6u32z9bgy8n46c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਾਈਬਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146778</id>
    <revision>
      <id>809336</id>
      <parentid>808382</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:26:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54807" sha1="nszsc6squbf0mpskkwt1noyirpg8yf8" xml:space="preserve">{{Infobox software|name=ਵਾਈਬਰ|logo=Rakuten Viber logo 2020.svg|logo size=300px|author=ਟੈਲਮਨ ਮਾਰਕੋ, ਇਗੋਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨਿਕ|developer=ਰਾਕੁਟੇਨ ਵਾਈਬਰ ([[ਰਾਕੁਟੇਨ|ਰਾਕੁਟੇਨ ਇੰਕ.]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ)|released={{start date and age|2010|12|2}}|ver layout=stacked|programming language=[[ਸੀ (ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਿੰਗ ਭਾਸ਼ਾ)|ਸੀ]]/[[ਸੀ++]]/[[ਪਾਈਥਨ (ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਿੰਗ ਭਾਸ਼ਾ)|ਪਾਈਥਨ]] (ਡੈਸਕਟਾਪ, ਐਸਆਈਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਿਊਟੀ ਫਰੇਮਵਰਕ), ਓਬਜੈਕਟਿਵ-C (ਆਈਓਐਸ), [[ਜਾਵਾ (ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਿੰਗ ਭਾਸ਼ਾ)|ਜਾਵਾ]] (ਐਂਡਰਾਇਡ)|operating system=ਕਰਾਸ-ਪਲੇਟਫਾਰਮ|genre=ਤਤਕਾਲ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਕਲਾਇੰਟ, VoIP|license=|website={{URL|viber.com}}}}'''ਵਾਈਬਰ''', ਜਾਂ '''ਰਾਕੁਟੇਨ ਵਾਈਬਰ''', ਇੱਕ ਕਰਾਸ-ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵੌਇਸ ਓਵਰ ਆਈਪੀ (VoIP) ਅਤੇ ਤਤਕਾਲ ਮੈਸੇਜਿੰਗ (IM) ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਜਾਪਾਨੀ ਮਲਟੀਨੈਸ਼ਨਲ ਕੰਪਨੀ ਰਾਕੁਟੇਨ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ, ਜੋ ਗੂਗਲ [[ਐਂਡਰੌਇਡ (ਔਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ)|ਐਂਡਰਾਇਡ]],[[ਆਈਓਐਸ]], [[ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫ਼ਟ ਵਿੰਡੋਜ਼|ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਵਿੰਡੋਜ਼]], ਐਪਲ [[ਮੈਕਓਐਸ]] ਅਤੇ [[ਲੀਨਕਸ]] ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਲਈ ਫ੍ਰੀਵੇਅਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.lifewire.com/viber-app-review-3426625|title=Viber App Review – Free Voice and Video Calls and Messaging|last1=Unuth|first1=Nadeem|website=Lifewire}}&lt;/ref&gt;  ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੂਲਰ ਟੈਲੀਫੋਨ ਨੰਬਰ ਰਾਹੀਂ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸੇਵਾ ਮੋਬਾਈਲ ਕਨੈਕਟੀਵਿਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਡੈਸਕਟੌਪ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਤਤਕਾਲ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਰਗੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਾਈਬਰ ਆਉਟ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਅਦਾਇਗੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੈਂਡਲਾਈਨ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਕਾਲਿੰਗ ਸੇਵਾ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.lifewire.com/viber-out-review-3426597|title=Viber Out Review – How Good Is Viber for Paid Calling?|last1=Unuth|first1=Nadeem|website=Lifewire}}&lt;/ref&gt; 2018 ਤੱਕ, ਨੈੱਟਵਰਕ 'ਤੇ ਇੱਕ ਅਰਬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਜਿਸਟਰਡ ਉਪਭੋਗਤਾ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.statista.com/statistics/316414/viber-messenger-registered-users/|title=Viber: number of registered users 2018|website=Statista}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/about/|title=About|website=Viber}}&lt;/ref&gt;

ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਨੂੰ 2010 ਵਿੱਚ [[ਸਾਇਪ੍ਰਸ|ਸਾਈਪ੍ਰਸ]] ਸਥਿਤ ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://businessideaslab.com/viber-founders-start-up-story/|title=What Is Viber's Start Up Story? How Talmon Marco and Igor Magazinik Founded The Company|date=9 September 2016|website=Business Ideas lab|language=en-US|access-date=2021-05-13}}&lt;/ref&gt;, ਜਿਸ ਨੂੰ 2014 ਵਿੱਚ ਰਾਕੁਟੇਨ ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2017 ਤੋਂ, ਇਸਦਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਨਾਮ ਰਾਕੁਟੇਨ ਵਾਈਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਈਪ੍ਰਸ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/terms/dmca/|title=Viber DMCA POLICY|publisher=Viber|access-date=18 February 2018|archive-date=23 ਅਗਸਤ 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190823070453/https://www.viber.com/terms/dmca/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ [[ਲੰਡਨ]], [[ਮਨੀਲਾ]], [[ਮਾਸਕੋ]], [[ਪੈਰਿਸ]], [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]], [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਅਤੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Official&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/blog/2017-05-29/think-global-cultivating-global-team-culture/|title=Think Global: Cultivating a Global Team Culture|date=29 May 2017|website=Viber|access-date=22 May 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;minskoffice&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.intellinews.com/viber-closes-its-office-in-minsk-190227/|title=Viber closes its office in Minsk|date=23 August 2020|publisher=Intellinews|language=en|accessdate=2022-05-27}}&lt;/ref&gt;

== ਇਤਿਹਾਸ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Rakuten_Viber_new_2017_logo.png|thumb|ਵਾਈਬਰ ਲੋਗੋ 2017–2018]]

=== ਸਥਾਪਨਾ (2010) ===
ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2010 ਵਿੱਚ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਟੈਲਮਨ ਮਾਰਕੋ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;yourtechstory.com&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.yourtechstory.com/2019/05/17/talmon-marco-the-co-founder-instant-messaging-software-application-viber/|title=Talmon Marco – The Co-Founder of Instant Messaging Software Application 'Viber'|date=2019-05-17|website=Your Tech Story|language=en-US|access-date=13 May 2021}}&lt;/ref&gt; ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਰਹਿਣਾ ਪਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੇ ਫ਼ੋਨ ਬਿੱਲਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮਾਰਕੋ ਇੱਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਇਗੋਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨਿਕ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ।&lt;ref name=&quot;yourtechstory.com&quot; /&gt;

ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਮਾਰਕੋ ਦੁਆਰਾ 2010 ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਅਵੀਵ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ&lt;ref&gt;Henry Mance. [https://www.ft.com/content/6bc24706-9555-11e3-8371-00144feab7de Six things to know about Viber]. ''[[Financial Times]]''. 14 February 2014.&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਿਕ, ਜੋ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮੁੱਖ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;The Skype Killers of Belarus&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.businessweek.com/articles/2012-08-23/the-skype-killers-of-belarus|title=The Skype Killers of Belarus|author=Brett Forrest|date=23 August 2012|website=Bloomberg}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕੋ ਅਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਿਕ ਪੀ2ਪੀ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਫਾਈਲ-ਸ਼ੇਅਰਿੰਗ ਕਲਾਇੰਟ ਆਈਮੈਸ਼ ਦੇ ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਵੀ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.linkedin.com/in/talmonmarco|title=Talmon Marco's profile on LinkedIn|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਤੋਂ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਲਾਗਤਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਲਾਰੂਸ ਨੂੰ ਆਊਟਸੋਰਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;The Skype Killers of Belarus&quot; /&gt; ਇਹ ਸਾਈਪ੍ਰਸ ਵਿੱਚ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਸਾਨੀ ਮਰੋਲੀ ਅਤੇ ਓਫਰ ਸਮੋਚਾ ਜਲਦੀ ਹੀ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.betaboston.com/news/2015/10/16/messaging-app-viber-names-boston-its-us-headquarters/|title=Messaging app Viber names Boston its US headquarters|author=Jessica Geller|date=16 October 2015|work=[[The Boston Globe]]|access-date=7 ਦਸੰਬਰ 2022|archive-date=8 ਨਵੰਬਰ 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201108112307/http://www.betaboston.com/news/2015/10/16/messaging-app-viber-names-boston-its-us-headquarters/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;calcalist.co.il&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.calcalist.co.il/internet/articles/0,7340,L-3624299,00.html|title=אקזיט ענק: רקוטן היפנית רוכשת את וייבר תמורת כ-900 מיליון דולר|author=Assaf Gilad|date=14 February 2014|work=כלכליסט - Calcalist|language=he|trans-title=A huge exit: Japanese Rakuten buys Weaver for $ 900 million|access-date=16 May 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-viber-sold-for-900m-1000917259|title=Viber sold for $900m|author=Hillel Koren|date=14 February 2014|work=Globes|access-date=7 ਦਸੰਬਰ 2022|archive-date=21 ਫ਼ਰਵਰੀ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140221221250/http://www.globes.co.il/en/article-viber-sold-for-900m-1000917259|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://viber.com/dmca.html|title=DMCA Policy|work=Viber|publisher=Rakuten|access-date=16 May 2015|archive-date=1 ਮਾਰਚ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140301141710/http://www.viber.com/dmca.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://foursquare.com/v/viber/4fd5cd0be4b0352ac5282b1f|title=Viber Media|work=Foursquare|access-date=16 May 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://israel21c.org/technology/top-10-iphone-apps-from-israel/|title=Top 10 iPhone apps from Israel|author=Brian Blum|date=24 March 2011|work=Israel21c|access-date=16 May 2015}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕੋ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਾਈਬਰ ਸੰਪਰਕਾਂ ਨਾਲ ਤਤਕਾਲ ਕਾਲਿੰਗ ਅਤੇ ਸਿੰਕ੍ਰੋਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਈਡੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਾ ਸੈੱਲ ਨੰਬਰ ਹੈ, ਸਕਾਈਪ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ &quot;ਬੱਡੀ ਸੂਚੀ&quot; ਦੇ ਬਾਅਦ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਾਸਵਰਡ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://social.techcrunch.com/2010/12/02/viber-iphone/|title=Viber For iPhone Aims To Rival Skype's App, Is Amazingly Amazing|website=TechCrunch}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

=== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੁਦਰੀਕਰਨ (2013) ===
ਇਸਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਮਾਲੀਆ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਆਉਟ ਵੌਇਸ ਕਾਲਿੰਗ ਅਤੇ ਵਾਈਬਰ ਗ੍ਰਾਫਿਕਲ ਮੈਸੇਜਿੰਗ &quot;ਸਟਿੱਕਰ ਮਾਰਕੀਟ&quot; ਲਈ ਉਪਭੋਗਤਾ ਭੁਗਤਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਰਕੋ ਦੁਆਰਾ &quot;ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ&quot; ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;theguardian&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.theguardian.com/technology/2013/aug/30/viber-founder-talmon-marco-privacy|title=Viber founder: 'People should be concerned about privacy'|author=Juliette Garside|date=30 August 2013|work=The Guardian}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ $20 ਮਿਲੀਅਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 120 ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ। {{asof|2013|May|lc=y}}.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/parmyolson/2013/05/07/free-calling-app-viber-jumps-to-desktop-hits-200-million-users/|title=Free-Calling App Viber Jumps To Desktop, Hits 200 Million Users|author=Parmy Olson|date=7 May 2013|work=Forbes|access-date=16 May 2015}}&lt;/ref&gt;

24 ਜੁਲਾਈ 2013 ਨੂੰ, ਸੀਰੀਅਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਆਰਮੀ ਦੁਆਰਾ ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://techcrunch.com/2013/07/23/viber-attacked-by-syrian-electronic-army/|title=Viber Attacked By Syrian Electronic Army|last=Crook|first=Jordan|date=23 July 2013|access-date=2019-03-08|website=[[TechCrunch]]}}&lt;/ref&gt;

=== ਰਾਕੁਟੇਨ ਵਾਈਬਰ (2014) ===
13 ਫਰਵਰੀ 2014 ਨੂੰ, ਰਾਕੁਟੇਨ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ $900 ਮਿਲੀਅਨ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://techcrunch.com/2014/02/13/japanese-internet-giant-rakuten-acquires-viber-for-900m/|title=Japanese Internet Giant Rakuten Acquires Viber For $900M|date=13 February 2014|work=TechCrunch|access-date=14 February 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.businesswire.com/news/home/20140213006561/en/Rakuten-Acquires-Viber-900-million|title=Rakuten Acquires Viber for $900 million|date=14 February 2014}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਨੇ ਸ਼ਬਤਾਈ ਪਰਿਵਾਰ (ਬੈਨੀ, ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਗਿਲਾਡ, ਅਤੇ ਗਿਲਾਡ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਓਫਰ) ਨੂੰ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ 55.2% ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ $500 ਮਿਲੀਅਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;forbes&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.forbes.co.il/news/new.aspx?Pn6VQ=EG&amp;0r9VQ=EDFMI|title=בני שבתאי את הונו מעבודה בקזינו בסווזילנדהעצום - כל הדרךכוכב שבתאי: כך בנה איש העסקים|date=6 June 2014|newspaper=Forbes|language=he|trans-title=The Star of Shabtai: This is How the Businessman Benny Shabtai Has Amassed His Huge Fortune|access-date=7 ਦਸੰਬਰ 2022|archive-date=29 ਸਤੰਬਰ 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150929102949/http://www.forbes.co.il/news/new.aspx?Pn6VQ=EG&amp;0r9VQ=EDFMI|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.globes.co.il/en/article-shabtai-family-rakes-in-500m-from-viber-sale-1000917512|title=Most of Viber's owners are based abroad including the Shabtais with a 55.2% stake|date=16 February 2014|newspaper=Globes|access-date=7 ਦਸੰਬਰ 2022|archive-date=30 ਦਸੰਬਰ 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141230231807/http://www.globes.co.il/en/article-shabtai-family-rakes-in-500m-from-viber-sale-1000917512|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਵਿਕਰੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ, ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਵੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ 30 ਗੁਣਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;calcalist.co.il&quot; /&gt;

ਜਮੇਲ ਅਗੌਆ ਫਰਵਰੀ 2017 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਸੀਈਓ ਬਣੇ, ਸਹਿ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਾਰਕੋ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਜੋ 2015 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://venturebeat.com/2017/02/02/viber-new-ceo-talmon-marco-replaced-by-djamel-agaoua/|title=Viber appoints former AdTech chief to lead the company after more than a year without a CEO|author=Paul Sawers|date=2 February 2017|website=VentureBeat|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt;

ਜੁਲਾਈ 2017 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਰਾਕੁਟੇਨ ਵਾਈਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਰਡਮਾਰਕ ਲੋਗੋ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://venturebeat.com/2017/07/20/viber-acquires-chatter-commerce-maker-of-mobile-shopping-keyboard-shopchat/|title=Viber acquires Chatter Commerce, maker of mobile shopping keyboard ShopChat|author=Paul Sawers|date=20 July 2017|website=VentureBeat|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; ਇਸਦਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਾਮ ਵਾਈਬਰ ਮੀਡੀਆ, S.à r.l. ਲਕਸਮਬਰਗ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਿਤ।

== ਮਾਰਕੀਟ ਸ਼ੇਅਰ ==
{{As of|2016|12}}, ਵਾਈਬਰ ਦੇ 800 ਮਿਲੀਅਨ ਰਜਿਸਟਰਡ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;techcrunch.com&quot;&gt;{{cite web|url=https://techcrunch.com/2016/11/09/viber-follows-messenger-with-the-launch-of-public-accounts-for-businesses-and-brands/|title=Viber follows Messenger, launches Public Accounts for businesses and brands|last=Lunden|first=Ingrid|publisher=TechCrunch|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; [[ਸਟੈਟਿਸਟਾ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਨਵਰੀ 2019 ਤੱਕ 260 ਮਿਲੀਅਨ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਸਰਗਰਮ ਉਪਭੋਗਤਾ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.statista.com/statistics/258749/most-popular-global-mobile-messenger-apps/|title=Most popular messaging apps 2019|website=Statista}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਮੈਸੇਂਜਰ [[ਗ੍ਰੀਸ]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.similarweb.com/corp/blog/research/market-research/worldwide-messaging-apps/|title=The Most Popular Messaging App in Every Country}}&lt;/ref&gt;[[ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ]], [[ਰੂਸ]], [[ਮੱਧ ਪੂਰਬ]], ਅਤੇ ਕੁਝ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://en.globes.co.il/en/article-viber-taking-on-the-global-giants-1001213439|title=Viber taking on the global giants|date=27 November 2017|access-date=2019-03-17|language=he|website=Globes}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਭਾਰਤ 33 ਮਿਲੀਅਨ ਰਜਿਸਟਰਡ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਈਬਰ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੀ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇੰਸਟੈਂਟ ਮੈਸੇਂਜਰ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ 30 ਮਿਲੀਅਨ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ 28 ਮਿਲੀਅਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿੱਚ 18 ਮਿਲੀਅਨ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://lighthouseinsights.in/viber-india-product-and-marketing-efforts.html/|title=How India Became The Largest Market For This Instant Messaging VoIP App|last=Naidu|first=Prasant|date=1 December 2014|access-date=7 ਦਸੰਬਰ 2022|archive-date=7 ਅਕਤੂਬਰ 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20241007092718/http://lighthouseinsights.in/viber-india-product-and-marketing-efforts.html/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, 2016 ਤੱਕ ਬੇਲਾਰੂਸ, ਮੋਲਡੋਵਾ ਅਤੇ ਯੂਕਰੇਨ ਵਿੱਚ ਐਂਡਰੌਇਡ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਾਊਨਲੋਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਐਪ ਹੈ। ਇਹ [[ਇਰਾਕ]], [[ਲੀਬੀਆ]] ਅਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.haaretz.com/israel-news/business/.premium-the-whatsapp-of-greece-ukraine-and-iraq-1.5399266|title=The Israeli Answer to WhatsApp Is Big in Eastern Europe - and Iraq|last1=Orpaz|first1=Inbal|date=22 June 2016|newspaper=Haaretz|last2=Rubin|first2=Eliran}}&lt;/ref&gt;

2018 ਤੱਕ, CIS ਅਤੇ CEE ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਰ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ, ਪਰ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 15 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://social.techcrunch.com/2018/02/28/viber-with-1b-registered-uses-is-launching-viber-community-a-group-chat-for-up-to-1b-users/|title=Viber is launching Viber Communities, group chats for up to 1B users}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

=== ਰੂਸ ===
ਵਾਈਬਰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੈਸੇਂਜਰ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://viber.softok.info/|title=Viber of Russia|publisher=Viber.com|access-date=2017-06-06|archive-date=2017-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20171216034436/https://viber.softok.info/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.softhome.ru/article/programmy-dlya-tekstovogo-i-golosovogo-obshcheniya-v-igrah-rezhim-konferencii|title=Viber Рейтинг|publisher=Viber.com|access-date=2017-06-06}}&lt;/ref&gt; ਜਨਵਰੀ 2016 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਲਗਭਗ 50 ਮਿਲੀਅਨ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ WhatsApp ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://appleapple.top/viber-surpassed-whatsapp-in-russia|title=Viber surpassed WhatsApp in Russia|date=18 January 2016|publisher=appleapple.top|access-date=2 March 2018}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਮਾਸਕੋ ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਵਿੱਚ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 2015 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੋ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਸੀ; ਇਹ 66 ਮਿਲੀਅਨ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://actualapple.com/in-russia-the-growing-popularity-of-the-viber-messenger/|title=In Russia, the growing popularity of the Viber messenger {{!}} ActualApple.com|language=en-US|access-date=2019-03-17|archive-date=2019-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190402014801/http://actualapple.com/in-russia-the-growing-popularity-of-the-viber-messenger/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; 2018 ਤੱਕ, ਵਾਈਬਰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ 100 ਮਿਲੀਅਨ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://expandedramblings.com/index.php/viber-stats|title=26 Interesting Viber Stats and Facts (February 2018)|date=17 February 2018|publisher=expandedramblings.com|access-date=2 March 2018|archive-date=3 ਮਾਰਚ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303105855/https://expandedramblings.com/index.php/viber-stats/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2017 ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰੂਸੀ ਆਈਐਮ ਉਪਭੋਗਤਾ ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਾਈਬਰ ਜਾਂ ਵਟਸਐਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://seoheronews.com/whatsapp-viber|title=The most popular instant messengers in Russia is WhatsApp and Viber - SEO Hero|website=seoheronews.com}}&lt;/ref&gt; ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮਈ 2018 ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ, ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਮਾਸ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਸੰਘੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਨਿਕੋਲੇ ਨਿਕੀਫੋਰੋਵ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੰਬਰ 241-FZ (ਜੋ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਐਨਕ੍ਰਿਪਟਡ ਚੈਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਵਾਈਬਰ 'ਤੇ।&lt;ref name=&quot;ruscen&quot;&gt;{{Cite news|url=https://torrentfreak.com/russia-blocks-50-vpns-anonymizers-in-telegram-crackdown-viber-next-180504|title=Russia Blocks 50 VPNs &amp; Anonymizers in Telegram Crackdown, Viber Next - TorrentFreak|date=2018-05-04|work=TorrentFreak|access-date=2018-10-01|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

=== ਯੂਕਰੇਨ ===
2020 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਮੈਸੇਂਜਰ ਯੂਕਰੇਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਈਐਮ ਸੀ; ਇਹ ਸਾਰੇ ਯੂਕਰੇਨੀ ਸਮਾਰਟਫ਼ੋਨਾਂ ਦੇ 97% 'ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;656663VKo&quot;&gt;{{in lang|uk}} [https://www.epravda.com.ua/news/2020/02/4/656663/ Japanese Viber owners open a research center in Kiev ], [[Ukrayinska Pravda|Economisna Pravda]] (4 February 2020)&lt;/ref&gt;

ਸਤੰਬਰ 2021 ਤੱਕ, ਵਾਈਬਰ ਯੂਕਰੇਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਐਪ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ 97.7% ਹੈ। ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਭੇਜੇ ਗਏ ਕੁੱਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 20% ਯੂਕਰੇਨ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੇ 2021 ਵਿੱਚ 97.5 ਬਿਲੀਅਨ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://biz.nv.ua/ukr/tech/ukrajinci-vidpravili-cherez-viber-ponad-97-mlrd-povidomlen-za-rik-novini-ukrajini-50208027.html|title=Українці відправили у Viber 97,5 млрд повідомлень за рік — це 20% від усіх надісланих повідомлень у месенджері|website=biz.nv.ua|language=uk|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

=== ਮੱਧ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ ===

==== ਬੁਲਗਾਰੀਆ ====
ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। 2021 ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ 90% ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ। ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 2021 ਵਿੱਚ 11% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਗਭਗ 530 ਮਿਲੀਅਨ ਕਾਲਾਂ ਅਤੇ ਔਸਤਨ 400 ਸੁਨੇਹੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://seenews.com/news/viber-grows-market-share-in-bulgaria-to-focus-on-dedicated-business-space-in-2022-770066|title=Viber grows market share in Bulgaria, to focus on dedicated business space in 2022|website=seenews.com|language=en|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਗ੍ਰੀਸ ====
2021 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਗ੍ਰੀਸ ਵਿੱਚ 90% ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਫ਼ੋਨਾਂ 'ਤੇ ਵਾਈਬਰ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਐਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.moneyreview.gr/business-and-finance/64856/viber-1-dis-kliseis-stin-ellada-to-2021/|title=Viber: 1 δισ. κλήσεις στην Ελλάδα το 2021 {{!}} Moneyreview.gr|last=Newsroom|website=www.moneyreview.gr|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt; 1 ਬਿਲੀਅਨ ਕਾਲਾਂ ਦੇ ਸਰਵ-ਸਮੇਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਐਪ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ ਕਾਲਾਂ ਅਤੇ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 20% ਅਤੇ 15% ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.moneyreview.gr/business-and-finance/64856/viber-1-dis-kliseis-stin-ellada-to-2021/|title=Viber: 1 δισ. κλήσεις στην Ελλάδα το 2021 {{!}} Moneyreview.gr|last=Newsroom|website=www.moneyreview.gr|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਸਰਬੀਆ ====
2021 ਵਿੱਚ 1.2 ਬਿਲੀਅਨ ਕਾਲਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਾਈਬਰ ਸਰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਮੈਸੇਂਜਰ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 12% ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ 2021 ਤੱਕ, 90% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਬੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਵਾਈਬਰ ਹੈ, ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ 1000 ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://arpress.net/viber-u-srbiji-2021/|title=Viber u Srbiji 2021. – Ar PRESS Informativni portal – Aranđelovac|last=Petrovic|first=Mija|language=sr-RS|access-date=2022-06-19|archive-date=2022-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20220522171851/https://arpress.net/viber-u-srbiji-2021/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

== ਐਪ ==

=== ਪਲੇਟਫਾਰਮ ===
ਵਾਈਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ [[ਆਈਫ਼ੋਨ|ਆਈਫੋਨ]] ਲਈ 2 ਦਸੰਬਰ 2010 ਨੂੰ, [[ਸਕਾਈਪ]] ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ [[ਬਲੈਕਬੇਰੀ]] ਅਤੇ [[ਵਿੰਡੋਜ਼ ਫੋਨ]] 'ਤੇ 8 ਮਈ 2012 ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timescolonist.com/business/Viber+BlackBerry+Windows+Phone+Available/6583826/story.html|title=Viber for BlackBerry and Windows Phone 7 Now Available|work=Times Colonist|archive-url=https://web.archive.org/web/20120512004406/http://www.timescolonist.com/business/Viber+BlackBerry+Windows+Phone+Available/6583826/story.html|archive-date=12 May 2012|agency=Business Wire|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 19 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਐਂਡਰੌਇਡ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਅਤੇ 24 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਨੋਕੀਆ ਦੀ ਸੀਰੀਜ਼ 40, ਸਿੰਬੀਅਨ ਅਤੇ ਸੈਮਸੰਗ ਦਾ ਬਾਡਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਦੇ 90 ਮਿਲੀਅਨ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://store.ovi.com/content/310695?clickSource=search&amp;pos=2|title=Nokia Store: Download Viber and many other games, wallpaper, ringtones and mobile apps on your Nokia phone|publisher=Store.ovi.com|access-date=2013-06-06|archive-date=2013-03-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20130312073042/http://store.ovi.com/content/310695?clickSource=search&amp;pos=2|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://store.ovi.com/content/306686?clickSource=search&amp;pos=1|title=Nokia Store: Download Viber and many other games, wallpaper, ringtones and mobile apps on your Nokia phone|publisher=Store.ovi.com|access-date=2013-06-06|archive-date=2013-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20130603144128/http://store.ovi.com/content/306686?clickSource=search&amp;pos=1|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/products/bada/|title=Viber for Bada - Free messages on Samsung Bada|publisher=Viber.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20130530170133/http://viber.com/products/bada/|archive-date=2013-05-30|access-date=2013-06-06|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ 2013 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ 3.0 ਦੇ ਨਾਲ, [[ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫ਼ਟ ਵਿੰਡੋਜ਼|ਵਿੰਡੋਜ਼]] ਅਤੇ [[ਮੈਕਓਐਸ]] ਲਈ ਇੱਕ ਡੈਸਕਟੌਪ ਸੰਸਕਰਣ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/05/07/viber-desktop-and-ios-android-updates/|title=Viber announces new desktop app, revamps Android and iOS versions|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; ਅਗਸਤ 2013 ਵਿੱਚ, ਲੀਨਕਸ ਲਈ ਵਾਈਬਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਬੀਟਾ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.webupd8.org/2013/08/popular-mobile-im-voip-app-viber.html|title=Popular mobile IM/VoIP app 'Viber' available for Linux|author=&lt;!--Staff writer(s); no by-line.--&gt;|date=26 August 2013|website=WebUpd8|access-date=12 October 2013}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਅਗਸਤ 2014 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਰਣ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&amp;px=MTc2NTc|title=Viber 4.2 Finally Released For Linux|website=phoronix}}&lt;/ref&gt; ਜੂਨ 2016 ਵਿੱਚ ਵਿੰਡੋਜ਼ ਸਟੋਰ ਵਿੱਚ ਵਿੰਡੋਜ਼ 10 ਲਈ ਇੱਕ UWP-ਅਧਾਰਿਤ ਡੈਸਕਟੌਪ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/blog/2016-07-19/viber-windows-10-beta-no-longer/|title=Viber for Windows 10 - Beta No Longer - Viber|date=19 July 2016|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; ਡੈਸਕਟੌਪ ਸੰਸਕਰਣ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰਡ ਵਾਈਬਰ ਮੋਬਾਈਲ ਨੰਬਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.techworld.com/download/internet-tools/viber-desktop-104054-3329172/|title=Viber for Desktop 10.4.0.54 - Software Downloads|last=Peers|first=Nick|website=Techworld|access-date=2022-12-07|archive-date=2019-04-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190401230944/https://www.techworld.com/download/internet-tools/viber-desktop-104054-3329172/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2015 ਵਿੱਚ, ਆਈਪੈਡ ਟੈਬਲੇਟ ਅਤੇ ਐਪਲ ਵਾਚ ਸਮਾਰਟਵਾਚ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਸਕਰਣ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.redmondpie.com/viber-app-launches-on-ipad-download-it-from-here/|title=Viber App Launches On iPad, Download It From Here|last=Haslam|first=Oliver|date=30 June 2015|website=Readmond Pie}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.redmondpie.com/viber-app-for-apple-watch-released/|title=Viber App For Apple Watch Released|last=Rehman|first=Zayed|date=28 October 2015|website=Readmond Pie}}&lt;/ref&gt;

=== ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ===
ਵਾਈਬਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੌਇਸ ਕਾਲਿੰਗ ਲਈ ਇੱਕ VoIP ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 31 ਮਾਰਚ 2011 ਨੂੰ, ਵਾਈਬਰ 2.0 ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਤਤਕਾਲ ਮੈਸੇਜਿੰਗ (ਆਈਐਮ) ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://social.techcrunch.com/2011/03/31/skype-challenger-releases-viber-2-0-free-text-messages-and-more/|title=Skype Challenger Releases Viber 2.0: Free Text Messages And More}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਜੁਲਾਈ 2012 ਵਿੱਚ ਗਰੁੱਪ ਮੈਸੇਜਿੰਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਐਚਡੀ ਵੌਇਸ ਇੰਜਣ ਨੂੰ ਐਂਡਰੌਇਡ ਅਤੇ ਆਈਓਐਸ ਦੋਵਾਂ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.engadget.com/2012/09/11/viber-symbian-lumia-upgrade/|title=Viber comes to Symbian, S40 and Bada, adds HD voice calling and group messaging to Nokia Lumia handsets|last=Cooper|first=Daniel|date=11 September 2012|newspaper=Engadget|access-date=13 February 2013}}&lt;/ref&gt;ਅੱਜ, ਉਪਭੋਗਤਾ ਫੋਟੋਆਂ, ਵੀਡੀਓ, ਗਿਫ਼, ਫਾਈਲਾਂ, ਆਡੀਓ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਟਿੱਕਰਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮੀਡੀਆ ਫਾਈਲਾਂ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.viber.com/en/features/|title=Features|website=Viber|language=en-US|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਸਟਿੱਕਰ ====
ਦਸੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ 'ਸਟਿੱਕਰ' ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ। ਅਕਤੂਬਰ 2013 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ 4.0 ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟਿੱਕਰ 'ਮਾਰਕੀਟ' ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਾਈਬਰ ਸਟਿੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਵੇਚੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://thenextweb.com/apps/2013/10/01/viber-becomes-latest-messaging-service-to-sell-stickers-as-it-aims-to-begin-making-money/|title=Viber Begins Selling Stickers|last=Russell|first=Jon|date=1 October 2013|access-date=18 February 2018}}&lt;/ref&gt; ਨਵੰਬਰ 2020 ਵਿੱਚ, ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਦੇਣ ਦਾ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ। ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼ ਵਿੱਚ SM ਮਾਲਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸਦੇ ਸਟਿੱਕਰ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.licenseglobal.com/new-mediasocial/viber-makes-first-licensing-move|title=Viber Makes First Licensing Move {{!}} licenseglobal.com|website=www.licenseglobal.com|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਵਾਈਬਰ ਆਊਟ ====
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵਰਜਨ 4.0 ਨੇ ਪੁਸ਼-ਟੂ-ਟਾਕ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਵਾਈਬਰ ਆਉਟ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ VoIP ਰਾਹੀਂ ਮੋਬਾਈਲ ਅਤੇ ਲੈਂਡਲਾਈਨ ਨੰਬਰਾਂ 'ਤੇ ਕਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.idownloadblog.com/2013/11/12/viber-4-0/|title=Viber 4.0 arrives with push-to-talk, Viber Out, Sticker Market, tweaks and more|last=Zibreg|first=Christian|date=12 November 2013|publisher=iDownloadBlog.com}}&lt;/ref&gt; ਟਾਈਫੂਨ ਹੈਯਾਨ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਈਬਰ ਆਉਟ ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਫ਼ਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.rappler.com//move-ph/issues/disasters/typhoon-yolanda/43421-viber-expands-free-call-service-for-haiyan-relief|title=Viber expands free call service for PH Haiyan relief|last=Barreiro|first=Victor Jr.|date=11 November 2013|website=Rappler}}&lt;/ref&gt;

==== ਜਨਤਕ ਖਾਤੇ, ਚੈਟਬੋਟਸ, ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀਜ਼ ====
ਨਵੰਬਰ 2016 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਸੰਸਕਰਣ 6.5 ਨੇ ਦ ਹਫਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ, ਯਾਂਡੇਕਸ ਅਤੇ ਦ ਵੇਦਰ ਚੈਨਲ ਸਮੇਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਭਾਈਵਾਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਬ੍ਰਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਗਾਹਕ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਲਈ ਪਬਲਿਕ ਅਕਾਊਂਟਸ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;techcrunch.com&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://rakuten.today/blog/viber-public-accounts.html|title=Viber introduces Public Accounts: A new way to reach brands|date=7 December 2016|website=Rakuten Today}}&lt;/ref&gt; ਐਪ CRM ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਨਾਲ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਹਕ ਸੇਵਾ ਲਈ ਚੈਟਬੋਟ API ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;techcrunch.com&quot; /&gt; ਵਾਈਬਰ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਇੱਕ ਵਧੀ ਹੋਈ ਗਰੁੱਪ ਚੈਟ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ, ਫਰਵਰੀ 2018 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.viber.com/blog/2018-02-27/introducing-viber-communities/|title=Introducing Viber Communities|date=27 February 2018|website=Viber}}&lt;/ref&gt; ਗਰੁੱਪ ਕਾਲਿੰਗ ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਵਰਜਨ 10 ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗਰੁੱਪ ਕਾਲਿੰਗ ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਵਰਜਨ 10 ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.digitaltrends.com/mobile/viber-10-redesign-news/|title=Viber is Finally Getting Group Calling and a Slick New Design|author=Christian de Looper|date=2019-02-04|publisher=Digital Trends|access-date=2019-04-01}}&lt;/ref&gt; ਸਮੂਹ ਚੈਟਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਮਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 250 ਹੁੰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wersm.com/viber-launches-communities/|title=Viber Launches 'Communities' – Group Chats With Up To One Billion Members|date=2018-03-06|website=WeRSM - We are Social Media|language=en-US|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt; ਵਾਈਬਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਆਪਣੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗੋਪਨੀਯਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਸੁਪਰ ਐਡਮਿਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ, ਜੋ ਮੈਂਬਰ ਨਿੱਜੀ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://respond.io/blog/viber-community|title=Viber Community: How to Use Viber Communities for Business|website=respond.io|language=en|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt; ਅਕਤੂਬਰ 2020 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਇਨਸਾਈਟਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਲਾਂਚ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰੁਝੇਵੇਂ ਦੇ ਪੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.viber.com/en/blog/2020-10-28/community-masters-get-smart-about-views-shares-clicks-and-more-in-your-community/|title=Community Masters: Get Smart About Views, Shares, Clicks and More in Your Community|date=2020-10-28|website=Viber|language=en-US|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

ਅੱਜ, ਐਪ 'ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੈਟਬੋਟਸ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਕਵਿਜ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.latestly.com/socially/world/who-and-viber-fight-covid19-misinformation-with-interactive-chatbot-in-multiple-latest-tweet-by-world-health-organization-3341573.html|title=WHO and @Viber Fight #COVID19 Misinformation with Interactive Chatbot in Multiple ... - Latest Tweet by World Health Organization {{!}} 🌎 LatestLY|date=2022-02-08|website=LatestLY|language=en|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://island.lk/rakuten-viber-launches-valentines-day-chatbot-and-lenses/|title=Rakuten Viber launches Valentine’s Day chatbot and Lenses|last=Weerasooriya|first=Sahan|language=en-US|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਸੁਨੇਹਾ ਸੰਪਾਦਨ ====
ਨਵੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੰਪਾਦਨ ਫੀਚਰ ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਦਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀਮਾ। ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://betanews.com/2018/11/03/edit-viber-messages/|title=Now you can edit sent messages in Viber|date=2018-11-03|website=BetaNews|language=en|access-date=2022-06-19}}&lt;/ref&gt;

==== ਗਰੁੱਪ ਕਾਲ ====
ਗਰੁੱਪ ਕਾਲਿੰਗ ਨੂੰ ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਵਰਜਨ 10 ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ausdroid.net/2019/02/07/vibers-version-10-update-brings-redesigned-ui-group-calls/|title=Viber’s version 10 update brings a redesigned UI, group calls and more|last=Dennis|first=Alex|date=7 February 2019|website=ausdroid|access-date=19 June 2022|url-status=dead|archive-date=17 ਜੁਲਾਈ 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220717173729/http://ausdroid.net/2019/02/07/vibers-version-10-update-brings-redesigned-ui-group-calls/}}&lt;/ref&gt;ਕਰੋਨਾਵਾਇਰਸ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਗਰੁੱਪ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਮਈ 2020 ਵਿੱਚ 20 ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wersm.com/viber-launches-group-video-calls/|title=Viber Launches Group Video Calls|date=2020-05-14|website=WeRSM - We are Social Media|language=en-US|access-date=2022-06-19|archive-date=2022-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220619102550/https://wersm.com/viber-launches-group-video-calls/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਸੰਸਕਰਣ 15.2 ਲਈ ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 ਵਿੱਚ ਵੀਡੀਓ ਸਮੂਹ ਕਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 30 ਤੱਕ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਾਈਬਰ ਸੰਸਕਰਣ 16.8 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕਤਮ ਸੰਖਿਆ 35 ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://archive.dhakatribune.com/business/2021/04/26/viber-updates-group-video-call-participant-limit-to-30|title=Viber expands group video call participant limit to 30|date=26 April 2021|access-date=19 June 2022|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

ਸੰਸਕਰਣ 15.2 ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਡਿਵਾਈਸਾਂ 'ਤੇ ਗਰਿੱਡ ਵਿਊ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਦੇਖੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੀਡੀਓ ਕਾਲ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਕ੍ਰੀਨ 'ਤੇ ਛੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://smartlife.mondo.rs/tech/platforme/a27498/viber-grid-view-video-pozivi-kako-se-koristi-30-ucesnika-odjednom-aplikacija-rakuten-viber-kako-foto.html|title=VIBER UVEO GRID VIEW: Šta je to i kako se koristi nova opcija|date=26 April 2021|access-date=19 June 2022|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==== ਗਾਇਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ====
ਵਾਈਬਰ ਸੰਸਕਰਣ 16 ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਵਿੱਚ ਗਰੁੱਪ ਚੈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.imore.com/messaging-app-viber-brings-disappearing-messages-group-chats-first-time|title=Messaging app Viber brings disappearing messages to group chats for the first time|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਅਪ੍ਰੈਲ 2020 ਤੋਂ ਵਨ-ਟੂ-ਵਨ ਚੈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.talkandroid.com/351978-viber-disappearing-messages/|title=Viber messaging app boosts privacy with disappearing messages in regular chats|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ 10 ਸਕਿੰਟ, 1 ਮਿੰਟ, 1 ਘੰਟਾ ਜਾਂ 1 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੇ 2017 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀਕਰੇਟ ਚੈਟਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2017/03/13/viber-snapchat-secret-chat/|title=Viber is the latest messaging app to clone Snapchat with new ‘Secret Chat’ feature|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਜਨਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ 16.8 ਲਈ, ਵਾਈਬਰ ਦੇ ਡੈਸਕਟਾਪ ਐਪ ਵਿੱਚ ਗਾਇਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੁਨੇਹੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.talkandroid.com/351978-viber-disappearing-messages/|title=Viber messaging app boosts privacy with disappearing messages in regular chats|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==== ਸੁਨੇਹਾ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ====
ਅਗਸਤ 2020 ਵਿੱਚ, ਵਾਈਬਰ ਸੰਸਕਰਣ 13.6 ਲਈ, ਗਰੁੱਪ ਚੈਟਸ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://bizenglish.adaderana.lk/viber-expands-your-expressive-palette-with-new-reactions-feature-in-communities/|title=Viber expands your expressive palette with new Reactions feature in communities|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਇਮੋਜੀ ਨਾਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਜਨਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਵਨ-ਟੂ-ਵਨ ਚੈਟਸ ਤੱਕ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://globalhappenings.com/technology/76677.html|title=VIBER ADDED REACTIONS IN ONE-TO-ONE CHATS: WHAT ELSE HAS BEEN UPDATED|url-status=dead|access-date=2022-12-07|archive-date=2022-12-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20221207053055/https://globalhappenings.com/technology/76677.html}}&lt;/ref&gt;

ਵਾਈਬਰ 13.8 ਵਿੱਚ ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪੋਲ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ, ਕਵਿਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.apkmirror.com/apk/viber-media-s-a-r-l/viber/viber-13-8-3-2-release/|title=Viber - Safe Chats And Calls 13.8.3.2|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==== ਵਾਈਬਰ ਲੈਂਸ ====
ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਸੰਸਕਰਣ 15.5 ਲਈ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੈਮਰਾ ਕਿੱਟ ਨੂੰ ਮੈਸੇਂਜਰ ਵਿੱਚ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ Snap ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.adweek.com/media/viber-lenses-powered-by-snap-debut/|title=Viber Lenses Powered by Snap Debut|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਾਈਬਰ ਨੇ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ AR ਫਿਲਟਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਾਈਬਰ ਲੈਂਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bworldonline.com/viber-launches-in-app-ar-filters-with-lens/|title=Viber launches in-app AR filters with Lens|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

ਐਫਸੀ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ, ਡਬਲਯੂਐਚਓ, ਅਤੇ ਡਬਲਯੂਡਬਲਯੂਐਫ ਸਮੇਤ ਵਾਈਬਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਸੀਮਤ ਐਡੀਸ਼ਨ ਲੈਂਸ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੈਸੇਂਜਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dhakatribune.com/business/2022/01/04/viber-unveils-viber-lens-user-stats|title=Viber unveils ‘Viber Lens’ user stats|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{Official website|https://www.viber.com/}}</text>
      <sha1>nszsc6squbf0mpskkwt1noyirpg8yf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147383</id>
    <revision>
      <id>809535</id>
      <parentid>768837</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:54:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18592" sha1="omdrasagxzgk9lrnddlogvmbj9lppxx" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇਲਾਕਾ
| name = ਝੀਲ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ
| iucn_category = VI
| photo = Thunder Bay Islands.jpg
| photo_caption = ਸਲੀਪਿੰਗ ਜਾਇੰਟ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸ਼ੀਅਲ ਪਾਰਕ ਤੋਂ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ
| established = 1 ਸਤੰਬਰ, 2015
| governing_body = ਪਾਰਕਸ ਕੈਨੇਡਾ
| relief = 1
| nearest_city = ਨਿਪੀਗਨ, ਓਨਟਾਰੀਓ, ਕੈਨੇਡਾ
| coords = {{coord|48|26|6|N|89|13|14|W}}
| area = 10,000 km²
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Sea_Lion_Arch_and_Sleeping_Giant.jpg|thumb| ਸੀ ਲਾਇਨ ਆਰਚ ਐਂਡ ਸਲੀਪਿੰਗ ਜਾਇੰਟ, ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਸ਼ੌਰਲਾਈਨ, ਓਨਟਾਰੀਓ]]
'''ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Lake Superior National Marine Conservation Area''') [[ਉਂਟਾਰੀਓ|ਓਨਟਾਰੀਓ]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ (NMCA) ਹੈ, ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਹੈ। 1 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,&lt;ref name=&quot;2015bill&quot;&gt;{{Cite web|url=http://news.gc.ca/web/article-en.do?mthd=advSrch&amp;crtr.page=1&amp;crtr.dpt1D=68&amp;nid=990859|title=Lake Superior National Marine Conservation Area Receives Highest Level of Federal Protection|date=24 June 2015|publisher=[[Parks Canada]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150628232453/http://news.gc.ca/web/article-en.do?mthd=advSrch&amp;crtr.page=1&amp;crtr.dpt1D=68&amp;nid=990859|archive-date=28 June 2015|access-date=26 June 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;largest&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.thestar.com/news/2007/10/26/harper_and_key_recruit_announce_marine_park.html|title=Harper and key recruit announce marine park|last=Lambert|first=Steve|date=26 October 2007|publisher=Toronto Star|access-date=26 October 2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;territory&quot;&gt;{{Cite web|url=http://afp.google.com/article/ALeqM5jV5wUUkH_NxhNSdrOOzUlh8c872A|title=Canada creates world's biggest water reserve|date=25 October 2007|publisher=[[Agence France-Presse]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20080105022946/http://afp.google.com/article/ALeqM5jV5wUUkH_NxhNSdrOOzUlh8c872A|archive-date=5 January 2008|access-date=26 October 2007}}&lt;/ref&gt;

ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ NMCAs ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਖੇਤਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਅਨੁਸਾਰ &quot;ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ&quot; ਵਜੋਂ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;act&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.thestar.com/news/2007/10/24/pm_expected_to_unveil_marine_conservation_area.html|title=PM expected to unveil marine conservation area|last=Ditchburn|first=Jennifer|date=24 October 2007|publisher=[[Toronto Star]]|access-date=25 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੈਨੇਡਾ [[ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ|ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ]] [[ਸਟੀਵਨ ਹਾਰਪਰ|ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ]] ਦੁਆਰਾ 25 ਅਕਤੂਬਰ 2007 ਨੂੰ ਨਿਪੀਗਨ, ਓਨਟਾਰੀਓ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;announcement&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.cbc.ca/canada/story/2007/10/25/harper-marine.html|title=Harper announces creation of protected marine park|date=25 October 2007|publisher=CBC News|archive-url=https://web.archive.org/web/20080303205843/http://www.cbc.ca/canada/story/2007/10/25/harper-marine.html|archive-date=3 March 2008|access-date=25 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਖੇਤਰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਾਰਕਸ ਕੈਨੇਡਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ 140 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (87 ਮੀਲ) ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਥੰਡਰ ਬੇ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ,&lt;ref name=&quot;largest&quot; /&gt; ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਥੰਡਰ ਕੇਪ ਤੋਂ, ਸਲੀਪਿੰਗ ਜਾਇੰਟ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸ਼ੀਅਲ ਪਾਰਕ ਦੇ ਸਿਰੇ 'ਤੇ, ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਬੋਟਲ ਪੁਆਇੰਟ ਤੱਕ, ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਕੈਨੇਡਾ-ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਆਇਲ ਰੋਇਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;area&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.on.ec.gc.ca/greatlakes/Programs_and_Services/Action_Plan_2000-2005/Government_of_Canada_Partners/Parks_Canada_Agency-WS77A5F523-1_En.htm|title=Great Lakes Action Plan 2000-2005|date=6 July 2004|publisher=[[Environment Canada]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20050722083216/http://www.on.ec.gc.ca/greatlakes/Programs_and_Services/Action_Plan_2000-2005/Government_of_Canada_Partners/Parks_Canada_Agency-WS77A5F523-1_En.htm|archive-date=22 July 2005|access-date=26 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਨਿਪੀਗਨ ਨਦੀ ਅਤੇ ਨਿਪੀਗਨ ਝੀਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;territory&quot;/&gt;

== ਅਹੁਦਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ==
ਖੇਤਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 2002 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;act&quot;/&gt;

ਸੂਬਾਈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਤਰੀ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰੀ [[Grand chief|ਮਹਾਨ ਮੁਖੀ]] ਵਿਲਫ੍ਰੇਡ ਕਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਇਹ 1850 ਦੀ ਰੌਬਿਨਸਨ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਸੰਧੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;act&quot;/&gt;

ਪਾਰਕਸ ਕੈਨੇਡਾ ਨੇ ਜਨਤਕ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵੰਡੀਆਂ। 67% ਉੱਤਰਦਾਤਾਵਾਂ ਨੇ &quot;ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੰਭਵ ਅਹੁਦਾ ਖੇਤਰ&quot; ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, 13% ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ NMCA ਅਹੁਦੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨੇ NMCA ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Turk&quot;&gt;{{Cite journal|last=Turk|first=Linda|date=June–July 2000|title=What's in a Name? Some Believe a New Designation Can Protect the North Shore|url=https://www.lakesuperior.com/online/223/223nmca.html|journal=Lake Superior Magazine|volume=22|issue=3|pages=38|archive-url=https://web.archive.org/web/20080510132940/https://www.lakesuperior.com/online/223/223nmca.html|archive-date=2008-05-10}}&lt;/ref&gt;

ਜੂਨ 2015 ਵਿੱਚ, ਸੰਘੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ NMCA ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਿੱਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ 24 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਮਿਲੀ।&lt;ref name=&quot;2015bill&quot;/&gt; ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ NMCA ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿਨ ਜਾਂ 1 ਸਤੰਬਰ, 2015 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ — ਜੋ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ, ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ 1 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

== ਈਕੋਲੋਜੀ ==
ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ ਲਗਭਗ {{Convert|10000|km2|sqmi|0|abbr=on}} ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ   ਲੇਕਬੈੱਡ ਦਾ, ਇਸਦਾ ਓਵਰਲੇਇੰਗ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ, ਅਤੇ {{Convert|60|km2|sqmi|0|abbr=on}} 'ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰੇ   ਟਾਪੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਦਾ।&lt;ref name=&quot;area&quot;/&gt; ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਬਗਲੇ, ਪੈਰੇਗ੍ਰੀਨ ਫਾਲਕਨ, ਅਤੇ ਗੰਜੇ ਈਗਲਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;act&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Turk&quot; /&gt; ਇਸ ਜ਼ੋਨ ਦੁਆਰਾ ਡੂੰਘੇ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵ੍ਹਾਈਟਫਿਸ਼, ਲੇਕ ਹੈਰਿੰਗ, ਵੈਲੇਏ ਅਤੇ ਲੇਕ ਟਰਾਊਟ ਦੇ ਸਪੌਨਿੰਗ ਅਤੇ ਸਕੂਲਿੰਗ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।&lt;ref name=&quot;Turk&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;coldwater&quot; /&gt; ਕੈਰੀਬੂ ਚਾਰੇ ਅਤੇ ਵੱਛੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;announcement&quot;/&gt; &lt;ref name=&quot;coldwater&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.wwf.ca/NewsAndFacts/NewsRoom/default.asp?section=archive&amp;page=display&amp;ID=1558&amp;lang=EN|title=A Superior day for Canada|date=25 October 2007|publisher=[[World Wide Fund for Nature]] Canada|archive-url=https://web.archive.org/web/20071030012117/http://www.wwf.ca/NewsAndFacts/NewsRoom/default.asp?section=archive&amp;page=display&amp;ID=1558&amp;lang=EN|archive-date=30 October 2007|access-date=26 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਝੀਲ ਲਗਭਗ 70 ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Parks Canada&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.pc.gc.ca/progs/amnc-nmca/systemplan/itm4-/gla2_e.asp|title=Lake Superior|publisher=[[Parks Canada]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20120305125401/https://www.pc.gc.ca/progs/amnc-nmca/systemplan/itm4-/gla2_e.asp|archive-date=5 March 2012|access-date=27 October 2007}}&lt;/ref&gt;

ਅਧਿਕਾਰਤ ਅਹੁਦਾ ਸਰੋਤ ਕੱਢਣ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਜਲ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;resources&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cbc.ca/canada/story/2007/10/24/superior-conservation.html|title=Ottawa to create protected zone in northern Lake Superior|date=24 October 2007|publisher=CBC News|archive-url=https://web.archive.org/web/20080227123903/https://www.cbc.ca/canada/story/2007/10/24/superior-conservation.html|archive-date=27 February 2008|access-date=25 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਫਸਟ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਪਾਰਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਿਪਿੰਗ, ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਖੇਡ ਮੱਛੀ ਫੜਨਾ।&lt;ref name=&quot;commerce&quot;&gt;{{Cite web|url=http://uk.reuters.com/article/environmentNews/idUKN2554415420071025|title=Canada sets largest freshwater conservation area|date=25 October 2007|publisher=[[Reuters]]|access-date=26 October 2007|archive-date=28 ਅਕਤੂਬਰ 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071028060826/http://uk.reuters.com/article/environmentNews/idUKN2554415420071025|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
{{Cquote|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ।|200px|100px|ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ, ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਝੀਲ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ
}}

== ਵਿਲਸਨ ਟਾਪੂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ==
2009 ਵਿੱਚ ਵਿਲਸਨ ਟਾਪੂ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕਾਂ ਤੋਂ ਖਰੀਦੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਅੱਠ ਲਗਭਗ ਅਛੂਤੇ ਟਾਪੂ ਓਨਟਾਰੀਓ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸਪੋਰਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਏ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਓਨਟਾਰੀਓ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਸੰਭਾਲ ਦੁਆਰਾ, ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਫੰਡਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਮਰੀਕੀ ਦਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਪੇਅਸ ਪਲੇਟ ਫਸਟ ਨੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਜੋ ਟਾਪੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰੇਗਾ।

ਟਾਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਰੇਤਲੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ, ਤੱਟਵਰਤੀ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਜੰਗਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਬਨਸਪਤੀ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲੱਭ ਪਹਾੜੀ ਐਫਆਈਆਰ ਮੌਸ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਵੁੱਡਸੀਆ ਫਰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰੇਗ੍ਰੀਨ ਫਾਲਕਨ, ਗੰਜੇ ਈਗਲ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰਬਰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਾਈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੁਆਰਾ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ, ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ 4,700 ਏਕੜ (1,900 ਹੈਕਟੇਅਰ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nature.org/wherewework/northamerica/greatlakes/press/press4213.html|title=Canada and U.S. Join Forces to Protect Natural Gem|date=28 September 2009|publisher=The Nature Conservancy|archive-url=https://web.archive.org/web/20100626192027/https://www.nature.org/wherewework/northamerica/greatlakes/press/press4213.html|archive-date=26 June 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Lake Superior islands purchased for protection|last=Myers|first=John|date=26 September 2009|work=[[Duluth News Tribune]]}}&lt;/ref&gt;

== ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ==
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ &lt;ref name=&quot;shipwrecks&quot;&gt;{{Cite web|url=http://ap.google.com/article/ALeqM5hYA86Sz88YH4hh-TUnw_M3S3pJrA|title=Canada to Have Large Marine Area at Lake|date=25 October 2007|publisher=[[Associated Press]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20071111174837/http://ap.google.com/article/ALeqM5hYA86Sz88YH4hh-TUnw_M3S3pJrA|archive-date=November 11, 2007|access-date=26 October 2007}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟ ਉੱਤੇ ਪਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਸਪੋਰਟ ਵਿਖੇ ਗੁਨੀਲਡਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Turk&quot;/&gt; ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸਟ ਨੇਸ਼ਨ [[ਚਿੱਤਰਗਰਾਫ਼|ਪਿਕਟੋਗ੍ਰਾਫ਼]] ਦੇ ਦੋ ਖੇਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਬਲੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਵਿੱਚ ਪੈਲੀਓਇੰਡੀਅਨ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ, ਅਤੇ ਵੁੱਡਲੈਂਡ ਬਸਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;Turk&quot; /&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੰਭਾਲ ਖੇਤਰ]]
* [[ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਸ]]
* [[ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]
* [[ਪਾਰਕਸ ਕੈਨੇਡਾ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* ਪਾਰਕਸ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਖੇ [https://www.pc.gc.ca/en/amnc-nmca/on/super ਲੇਕ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਰੀਨ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਏਰੀਆ]</text>
      <sha1>omdrasagxzgk9lrnddlogvmbj9lppxx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੌਡਿਊਲ:Tlm</title>
    <ns>828</ns>
    <id>147484</id>
    <revision>
      <id>809646</id>
      <parentid>626957</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T11:35:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nintendofan885</username>
        <id>33675</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>update link after Meta page was redirected</comment>
      <origin>809646</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="16037" sha1="rzcuqu7gafcthg77uh4r6aqcm5nrqs8" xml:space="preserve">local export = {}

local variables_nullary = {
	[&quot;CURRENTYEAR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTMONTH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTMONTH1&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;; -- undocumented
	[&quot;CURRENTMONTH2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;; -- undocumented
	[&quot;CURRENTMONTHNAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTMONTHNAMEGEN&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTMONTHABBREV&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTDAY&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTDAY2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTDOW&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTDAYNAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTTIME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTHOUR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTWEEK&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;CURRENTTIMESTAMP&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;

	[&quot;LOCALYEAR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALMONTH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALMONTH1&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;; -- undocumented
	[&quot;LOCALMONTH2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;; -- undocumented
	[&quot;LOCALMONTHNAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALMONTHNAMEGEN&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALMONTHABBREV&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALDAY&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALDAY2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALDOW&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALDAYNAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALTIME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALHOUR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALWEEK&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;
	[&quot;LOCALTIMESTAMP&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Date and time&quot;;

	[&quot;SITENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;SERVER&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;SERVERNAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;DIRMARK&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;DIRECTIONMARK&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;ARTICLEPATH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;; -- undocumented
	[&quot;SCRIPTPATH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;STYLEPATH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;CURRENTVERSION&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;CONTENTLANGUAGE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;CONTENTLANG&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;

	[&quot;PAGEID&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;CASCADINGSOURCES&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	
	[&quot;REVISIONID&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONDAY&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONDAY2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONMONTH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONMONTH1&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONYEAR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONTIMESTAMP&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONUSER&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;REVISIONSIZE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	
	[&quot;NUMBEROFPAGES&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFARTICLES&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFFILES&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFEDITS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFVIEWS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFUSERS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFADMINS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;NUMBEROFACTIVEUSERS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	
	[&quot;FULLPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;PAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;BASEPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBJECTPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ARTICLEPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;TALKPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ROOTPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;; -- undocumented

	[&quot;FULLPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;PAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;BASEPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBJECTPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ARTICLEPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;TALKPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ROOTPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;; -- undocumented

	[&quot;NAMESPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;NAMESPACENUMBER&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;SUBJECTSPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;ARTICLESPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;TALKSPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;

	[&quot;NAMESPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;SUBJECTSPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;TALKSPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;

	[&quot;!&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Other&quot;;
	
	-- case-insensitive!
	[&quot;noexternallanglinks&quot;] = &quot;mw:Extension:Wikibase Client&quot;;
 	[&quot;pendingchangelevel&quot;] = &quot;mw:Extension:FlaggedRevs&quot;; -- not documented yet
	[&quot;numberofwikis&quot;] = &quot;mw:Extension:SiteMatrix&quot;;
}

local variables_nonnullary = {
	[&quot;PROTECTIONLEVEL&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;

	[&quot;DISPLAYTITLE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;DEFAULTSORT&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;

	[&quot;PAGESINCATEGORY&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;PAGESINCAT&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	
	[&quot;NUMBERINGROUP&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;PAGESINNS&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;
	[&quot;PAGESINNAMESPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata&quot;;

	[&quot;FULLPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;PAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;BASEPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBJECTPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ARTICLEPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;TALKPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ROOTPAGENAME&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;; -- undocumented

	[&quot;FULLPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;PAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;BASEPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;SUBJECTPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ARTICLEPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;TALKPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;;
	[&quot;ROOTPAGENAMEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Page names&quot;; -- undocumented

	[&quot;NAMESPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;NAMESPACENUMBER&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;SUBJECTSPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;ARTICLESPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;TALKSPACE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;

	[&quot;NAMESPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;SUBJECTSPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;TALKSPACEE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;

	[&quot;PAGEID&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;PAGESIZE&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;PROTECTIONLEVEL&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;CASCADINGSOURCES&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONID&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONDAY&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONDAY2&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONMONTH&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONMONTH1&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONYEAR&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONTIMESTAMP&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
	[&quot;REVISIONUSER&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page&quot;;
}

local parser_functions = {
	-- built-ins
	[&quot;localurl&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;localurle&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;fullurl&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;fullurle&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;canonicalurl&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;canonicalurle&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;filepath&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;urlencode&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;urldecode&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	[&quot;anchorencode&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#URL data&quot;;
	
	[&quot;ns&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;
	[&quot;nse&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Namespaces&quot;;

	[&quot;formatnum&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;#dateformat&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;#formatdate&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;lc&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;lcfirst&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;uc&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;ucfirst&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;padleft&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;
	[&quot;padright&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Formatting&quot;;

	[&quot;plural&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Localization&quot;;
	[&quot;grammar&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Localization&quot;;
	[&quot;gender&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Localization&quot;;
	[&quot;int&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Localization&quot;;
	
	[&quot;#language&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Miscellaneous&quot;;
	[&quot;#special&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Miscellaneous&quot;;
	[&quot;#speciale&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Miscellaneous&quot;;
	[&quot;#tag&quot;] = &quot;mw:Help:Magic words#Miscellaneous&quot;;
	
	-- [[mw:Extension:ParserFunctions]]
	[&quot;#expr&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##expr&quot;;
	[&quot;#if&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##if&quot;;
	[&quot;#ifeq&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifeq&quot;;
	[&quot;#iferror&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##iferror&quot;;
	[&quot;#ifexpr&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifexpr&quot;;
	[&quot;#ifexist&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifexist&quot;;
	[&quot;#rel2abs&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##rel2abs&quot;;
	[&quot;#switch&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##switch&quot;;
	[&quot;#time&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##time&quot;;
	[&quot;#timel&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##timel&quot;;
	[&quot;#titleparts&quot;] = &quot;mw:Help:Extension:ParserFunctions##titleparts&quot;;
	
	-- other extensions
 	[&quot;#babel&quot;] = &quot;mw:Extension:Babel#Usage&quot;;
 	[&quot;#categorytree&quot;] = &quot;mw:Extension:CategoryTree#The {{#categorytree}} parser function&quot;;
 	[&quot;#coordinates&quot;] = &quot;mw:Extension:GeoData#Parser function&quot;;
	[&quot;#invoke&quot;] = &quot;mw:Extension:Scribunto#Usage&quot;;
 	[&quot;#lst&quot;] = &quot;mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works&quot;;
 	[&quot;#lsth&quot;] = &quot;mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works&quot;; -- not available, it seems
 	[&quot;#lstx&quot;] = &quot;mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works&quot;;
	[&quot;noexternallanglinks&quot;] = &quot;mw:Extension:Wikibase Client&quot;;
 	[&quot;pendingchangelevel&quot;] = &quot;mw:Extension:FlaggedRevs&quot;; -- not documented yet
 	[&quot;#property&quot;] = &quot;mw:Extension:Wikibase Client&quot;;
 	[&quot;#statements&quot;] = &quot;mw:Extension:Wikibase Client&quot;;
	[&quot;#target&quot;] = &quot;mw:Extension:MassMessage&quot;; -- not documented yet
}

-- rudimentary
local function is_valid_pagename(pagename)
	if (pagename == &quot;&quot;) or pagename:match(&quot;[%[%]%|%{%}#\127&lt;&gt;]&quot;) then
		return false
	end
	return true
end

local function hook_special(page)
	if is_valid_pagename(page) then
		return &quot;[[Special:&quot; .. page .. &quot;|&quot; .. page .. &quot;]]&quot;
	else
		return page
	end
end

local function hook_wdprop(name)
	if mw.wikibase.resolvePropertyId(name) then
		return (&quot;[[:d:Special:EntityPage/%s|%s]]&quot;):format(mw.wikibase.resolvePropertyId(name), name)
	else
		return name
	end	
end

local parser_function_hooks = {
	[&quot;#special&quot;] = hook_special;
	[&quot;#speciale&quot;] = hook_special;
	
	[&quot;int&quot;] = function (mesg)
		if is_valid_pagename(mesg) then
			return (&quot;[[:MediaWiki:&quot; .. mesg .. &quot;|&quot; .. mesg .. &quot;]]&quot;)
		else
			return mesg
		end
	end;
	
	[&quot;#categorytree&quot;] = function (cat)
		if is_valid_pagename(cat) and not (mw.title.getCurrentTitle().fullText == (&quot;Category:&quot; .. cat)) then
			return (&quot;[[:Category:&quot; .. cat .. &quot;|&quot; .. cat .. &quot;]]&quot;)
		else
			return cat
		end
	end;
	
	[&quot;#invoke&quot;] = function (mod)
		if is_valid_pagename(mod) and not (mw.title.getCurrentTitle().fullText == (&quot;Module:&quot; .. mod)) then
			return (&quot;[[Module:%s|%s]]&quot;):format(mod, mod)
		else
			return mod
		end
	end;
	
	-- [&quot;#tag&quot;] = function (tag)
	-- 	local doc_table = require('Module:wikitag link').doc_table
	-- 	if doc_table[tag] then
	-- 		return (&quot;[[%s|%s]]&quot;):format(doc_table[tag], tag)
	-- 	else
	-- 		return tag
	-- 	end
	-- end;
	
	[&quot;#property&quot;] = hook_wdprop;
	[&quot;#statements&quot;] = hook_wdprop;
}

function export.format_link(frame)
	local args = frame:getParent().args
	local output = { frame.args.nested and &quot;&amp;#123;&amp;#123;&quot; or &quot;&lt;code&gt;&amp;#123;&amp;#123;&quot; }
	
	local templ = args[1]
	local noargs = true
	
	if not templ then
		if mw.title.getCurrentTitle().fullText == frame:getParent():getTitle() then
			-- demo mode
			return &quot;&lt;code&gt;{{&lt;var&gt;{{{1}}}&lt;/var&gt;|&lt;var&gt;{{{2}}}&lt;/var&gt;|...}}&lt;/code&gt;&quot;
		else
			error(&quot;The template name must be given.&quot;)
		end
	end

	for key, value in pairs(args) do
		if key ~= 1 then
			noargs = false
			break
		end
	end

	local function render_title(templ)
		local marker, rest

		marker, rest = templ:match(&quot;^([Ss][Uu][Bb][Ss][Tt]):(.*)&quot;)
		if not marker then
			marker, rest = templ:match(&quot;^([Ss][Aa][Ff][Ee][Ss][Uu][Bb][Ss][Tt]):(.*)&quot;)
		end
		if marker then
			templ = rest
			table.insert(output, (&quot;[[mw:Manual:Substitution|%s]]:&quot;):format(marker))
		end
	
		if noargs and variables_nullary[templ] then
			table.insert(output, (&quot;[[%s|%s]]&quot;):format(variables_nullary[templ], templ))
			return
		end
		
		marker, rest = templ:match(&quot;^([Mm][Ss][Gg][Nn][Ww]):(.*)&quot;)
		if marker then
			templ = rest
			-- not the most accurate documentation ever
			table.insert(output, (&quot;[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:&quot;):format(marker))
		else
			marker, rest = templ:match(&quot;^([Mm][Ss][Gg]):(.*)&quot;)
			if marker then
				templ = rest	
				table.insert(output, (&quot;[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:&quot;):format(marker)) -- ditto
			end
		end
	
		marker, rest = templ:match(&quot;^([Rr][Aa][Ww]):(.*)&quot;)
		if marker then
			table.insert(output, (&quot;[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:&quot;):format(marker)) -- missingno.
			templ = rest	
		end
		
		if templ:match(&quot;^%s*/&quot;) then
			table.insert(output, (&quot;[[%s]]&quot;):format(templ))
			return	
		end
		
		marker, rest = templ:match(&quot;^(.-):(.*)&quot;)
		if marker then
			local lcmarker = marker:lower()
			if parser_functions[lcmarker] then
				if parser_function_hooks[lcmarker] then
					rest = parser_function_hooks[lcmarker](rest)
				end
				table.insert(output, (&quot;[[%s|%s]]:%s&quot;):format(mw.uri.encode(parser_functions[lcmarker], &quot;WIKI&quot;), marker, rest))
				return
			elseif variables_nonnullary[marker] then
				table.insert(output, (&quot;[[%s|%s]]:%s&quot;):format(variables_nonnullary[marker], marker, rest))
				return
			end
		end
	
		if templ:match(&quot;[%[%]%|%{%}#\127&lt;&gt;]&quot;) then
			table.insert(output, templ)
			return
		end

		if marker then
			if mw.site.namespaces[marker] then
				if (title == &quot;&quot;) or (mw.title.getCurrentTitle().fullText == templ) then
					table.insert(output, templ)
				else
					table.insert(output, (&quot;[[:%s|%s]]&quot;):format(templ, templ))
				end
				return
			elseif mw.site.interwikiMap()[marker:lower()] then
				-- XXX: not sure what to do now…
				table.insert(output, (&quot;[[:%s:|%s]]:%s&quot;):format(marker, marker, rest))
				return
			end
		end

		if (templ == &quot;&quot;) or (mw.title.getCurrentTitle().fullText == (&quot;Template:&quot; .. templ)) then
			table.insert(output, templ)
		else
			table.insert(output, (&quot;[[Template:%s|%s]]&quot;):format(templ, templ))
		end
	end

	render_title(templ)

	local i = 2
	while args[i] do
		table.insert(output, &quot;&amp;#124;&quot; .. args[i])
		i = i + 1
	end
	
	for key, value in pairs(args) do
		if type(key) == &quot;string&quot; then
			table.insert(output, &quot;&amp;#124;&quot; .. key .. &quot;=&quot; .. value)
		end
	end
	
	table.insert(output, frame.args.nested and &quot;&amp;#125;&amp;#125;&quot; or &quot;&amp;#125;&amp;#125;&lt;/code&gt;&quot;)
	return table.concat(output)
end

return export</text>
      <sha1>rzcuqu7gafcthg77uh4r6aqcm5nrqs8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਓਦੰਤੁਰਾਈ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147710</id>
    <revision>
      <id>809466</id>
      <parentid>807083</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:46:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12270" sha1="a13zvwrsujn42l1xkdu6r16dd066v8u" xml:space="preserve">'''ਓਦੰਤੁਰਾਈ''' ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਮੇੱਟੂਪਲਯਾਮ ਤਾਲੁਕ, ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਕੋਇੰਬਟੂਰ|ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ [[ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ|ਪੰਚਾਇਤ]] ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ 20 ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਮਦਾਈ ਬਲਾਕ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਓਦੰਤੁਰਾਈ [https://www.agrifarming.in/greenhouse-farming-subsidy-loan-how-to-apply ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸਕੀਮ] ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ (TNEB) ਲਈ ਵੀ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.newindianexpress.com/states/tamil-nadu/2016/nov/11/super-panchayat-top-tn-village-sells-clean-energy-to-tneb-builds-850-houses-for-the-needy-1537282.html|title=ਸੁਪਰ ਪੰਚਾਇਤ: ਚੋਟੀ ਦੇ TN ਪਿੰਡ ਨੇ TNEB ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਊਰਜਾ ਵੇਚੀ, ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਲਈ 850 ਘਰ ਬਣਾਏ|last=sarvanan|first=ਐਮ|date=11 November 2016|newspaper=ਦਿ ਨਿਊ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ|accessdate=25 August 2020}}&lt;/ref&gt;

== ਜਨਸੰਖਿਆ ==
ਪਿੰਡ ਦਾ ਕੁੱਲ ਰਕਬਾ 1,200 ਹੈਕਟੇਅਰ ਹੈ। 2011 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5,399 ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 1,529 ਹੈ। ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਕੋਡ 644347 ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.onefivenine.com/india/villages/Coimbatore/Karamadai/Odanthurai?fb_comment_id=10150303411860943_22436835|title=Odanthurai Demographics}}&lt;/ref&gt;

== ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਵਿੱਚ ਘਰ ਘਰ ਟੈਪ ਵਾਟਰ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ==

ਇਸ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਘਰ ਘਰ ਟੈਪ ਵਾਟਰ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://jalshakti-ddws.gov.in/Margdarshika/mobile/index.html#p=21|title=ਜਲ ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ|page=10|access-date=2022-12-30|archive-date=2022-12-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20221229142001/https://jalshakti-ddws.gov.in/Margdarshika/mobile/index.html#p=21|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ਦਾ ਟੀਚਾ 1997 ਤੋਂ ਵਾਟਰ ਸਪਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਤੇ ਟਾਇਲੈਟ ਸਕੀਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਾ ਮੁਕਤ ਟੀਚਾ  2006 ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; 1997 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਵਾਟਰ ਸਪਲਾਈ ਸਕੀਮ ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਰਿੰਕਿੰਗ ਵਾਟਰ ਮਿਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ 10% ਆਪਣੇ ਫੰਡ ਤੇ 90% (48 ਲੱਖ ਰੁਪਏ) ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੰਡਿੰਗ ਨਾਲ ਰੇਤ ਤੇ ਸਿਰਾਮਿਕ ਫ਼ਿਲਟਰ ਵਾਲਾ ਜਲਸ਼ੋਧਣ ਪਲਾਂਟ ਸੰਨ 2000 ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਰ ਆੲਓਨਾਈਜ਼ਿੰਗ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਕੀਟਨਾਸ਼ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀਆਂ 2 ਲੱਖ ਲਿਟਰ ਰੁਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

== ਬਾਇਓਮਾਸ ਗਰੀਨ ਐਨਰਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ==

ਸੰਨ 2003 ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ 9 KW ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲਾ  ਬਾਇਓਮਾਸ  ਗੈਸੀਫਾਇਰ ਪਲਾਂਟ ਲੱਗਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੰਪਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ 2006 ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ( ਲੱਕੜੀ) ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਵੱਧ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਲਾਂਟ ਸਦਾ ਲਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਪੌਣ ਬਿਜਲੀ ਮਿਲ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ==

ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲਿੰਗਾਮਲ ਸ਼ਾਨਮੁਗਮ ਦੀ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸੋਚ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ 2006 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿੰਡ ਮਿਲ ਖਰੀਦ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਲਗਵਾਈ।ਗਰੀਨ ਪੀਸ ਇੰਡੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਤੇ ਹੋਏ ਖ਼ਰਚੇ ਤੇ ਟੋਟਲ ਖ਼ਰਚੇ 155 ਲੱਖ ਵਿੱਚੋਂ 40 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਤੇ 115 ਲੱਖ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਸੈਂਟਰਲ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਲੀਤਾ। &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://docplayer.net/99920369-Chapter-ii-institutional-details.html|title=ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਇੱਕ ਦੌਰਾ ( MGIRED ਦੀ ਟੀਮ ਰਾਹੀਂ ) ਰਾਹੀਂ MGIRED ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਰਿਪੋਰਟ 2014-15|last=ਸ੍ਰੀਧਰ|first=ਪੁਨੀਤ, ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ|last2=ਰੈੱਡੀ|first2=ਡਾ. ਸ਼ੋਭਨਾ ਅਨੰਦ|publisher=Mahatma Gandhi Institute of Rural Energy &amp; Development|pages=28-29|access-date=29 December 2012|last3=ਕੁਮਾਰ|first3=ਪਰਵੀਨ}}&lt;/ref&gt;ਇਸ ਵਿੰਡ ਮਿਲ ਰਾਹੀਂ 675000 ਯੂਨਿਟ ਸਾਲਾਨਾ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਲੋੜ 40000 ਯੂਨਿਟ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ 225000 ਯੂਨਿਟ ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਲਗਭਗ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਸਲਾਨਾ ਲਾਭ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 2013 ਤੱਕ ਸੈਂਟਰਲ ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਰਕਮ ਵਾਪਿਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਇਹ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਕੀਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਊਸਿੱਗ ਸਕੀਮ ਆਦਿ ਦੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web |last=Boyle |first=Grace |last2=Krishnamurthy |first2=Avinash |date=October 2011 |title=ਗਰੀਨ ਪੀਸ ਇੰਡੀਅਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਕੇਸ IX ਰਿਪੋਰਟ- ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਦਾ ਵਿੰਡ ਮਿਲ ਨਿਵੇਸ਼ |url=https://dl200.dokumen.tips/file_download/file1/5ab550eb7f8b9a2f438c672d?ext=pdf&amp;vaild=f6552338e83a21ee19d3c4f91c4ca8203512886d2c631ba48e20204af06a23687863b965111843be465fb99ea58037294a4daf5d6f223271849958fdd5cb7b11NzkwhJqHhtBHjlN3rKjW0a2OUK6vk9h%2BddEPb%2FJQMEx5I%2BSqbyKITs6cxfnDv8xPq7rIHxVy0S0IdgOSKNBVrqqNns8WJaw8vYQ31V1Oumw%3D |access-date=29 December 2022 |website=greenpeaceindia.org |publisher=Greenpeace India Society |pages=99-100}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2024|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਉਦਯੋਗ ==
ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਜੈਮ ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਦੀ ਪਾਲਿਸ਼ਿੰਗ ਪਾਊਡਰ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.onefivenine.com/india/villages/Coimbatore/Karamadai/Odanthurai-R.f.|title=Odanthurai Demographics|website=}}&lt;/ref&gt; ਮੁੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਫਸਲਾਂ ਵਿੱਚ [[ਕੇਲੇ]], [[ਨਾਰੀਅਲ]], ਅਤੇ [[ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਬੀਜ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਸੰਨ 2007 ਵਿੱਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ 4  ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਐਸ ਐਚ ਜੀ ( ਸ੍ਵੈ ਸਹਾਇਤਾ ਗਰੁੱਪ) ਗਰੁੱਪਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਡਰਿੰਕਿੰਗ ਵਾਟਰ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ’  5 ਲੱਖ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਤੇ 5 ਲੱਖ ਬੈਂਕ ਕਰਜ਼ੇ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ 2000 ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲਾ ਬੋਟਲਿੰਗ ਪਲਾਂਟ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਨਾਲ ਲਾਭ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== ਘਰ ਉਸਾਰੀ ==

2006 ਤੱਕ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ  665 ਘਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।2014 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੀਮ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈੰਦੇ ਹੋਏ,  4 ਸੋਲਰ ਪੁਆਇੰਟਾਂ ਵਾਲੇ,   ਗਰਿਡ  ਮੁਕਤ  101 ਘਰ ਉਸਾਰ ਕੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਆਦੀ ਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।ਇਨ੍ਹਾਂ  350 ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਦੇ ਫੁਟਪ੍ਰਿੰਟ ਖੇਤਰਫਲ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਘਰ 2.1 ਲੱਖ ਦੀ ਲਾਗਤ ਆਈ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

==ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿੱਚ==
ਪਿੰਡ ਨੇ ਆਪਣੀ ਊਰਜਾ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thebetterindia.com/85354/inspiring- indian-villages-sustainable-development/|title=15 ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡ ਜੋ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ|last=Pal|first=Sanchari|date=February 6, 2017|website=thebetterindia.com|access-date=28 December 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web | title= ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ 'ਤੇ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀਜ਼ | url= https://www.selcofoundation.org/wp-content/uploads/2017/04/Case-Studies-on-DRE.pdf | website= selcofoundation.org | access-date= 2022-12-30 | archive-date= 2020-11-29 | archive-url= https://web.archive.org/web/20201129020640/http://www.selcofoundation.org/wp-content/uploads/2017/04/Case-Studies-on-DRE.pdf | dead-url= yes }}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤਰਾਂ ਇਹ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ   ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਸਕੀਮਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਪੰਚਾਇਤ ਬਣ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== ਆਬਾਦੀ ==
ਓਦੰਤੁਰਾਈ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 1,529 ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ 2,686 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 2,713 ਔਰਤਾਂ ਹਨ। 2011 ਤੱਕ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 71.3% ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Odanthurai Demographics |url=https://censusindia.gov.in/census.website/data/population-finder}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}
==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ ==
[https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1712719  ਜਲ ਹੀ ਜੀਵਨ ਹੈ ਮਿਸ਼ਨ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>a13zvwrsujn42l1xkdu6r16dd066v8u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150958</id>
    <revision>
      <id>809595</id>
      <parentid>635832</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9741" sha1="97kvcvcase183lxjo9xreahyt3omrsp" xml:space="preserve">'''ਡਾ. ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ''', ਪੀ.ਐਸ.ਜੀ. ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਐਂਡ ਸਾਇੰਸ, [[ਕੋਇੰਬਟੂਰ]], ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ।

== ਸਿੱਖਿਆ ==
ਡਾ. ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁੱਲ ਅਧਾਰਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਰਵੱਈਏ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ, ਮਾਪ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਡਾ. ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ 35 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਨ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੀਐਸਜੀ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਐਂਡ ਸਾਇੰਸ, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਰੀਡਰ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਡਬਲ ਡਾਕਟਰੇਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਡਿਗਰੀਆਂ, 1998 ਵਿੱਚ [[ਪਾਂਡੀਚਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਪਾਂਡੀਚੇਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ 2009 ਵਿੱਚ ਭਰਥੀਅਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਕੋਇੰਬਟੂਰ ਦੁਆਰਾ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ। ਉਸਨੇ [[ਮਦਰਾਸ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ|ਮਦਰਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਲਈ ਭਰਥੀਅਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰਡ ਗਾਈਡ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲ ਦੋਵਾਂ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ 'ਕੁਨਟੋਕਾਈ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ' ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਤਾਮਿਲ ਪਾਠ ਕੁਨਟੋਕਾਈ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦਾ ਹੈ। ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਤਮਿਲ ਲੇਖਕ [[ਜੈਕਾਂਤਨ|ਜੈਕਾਂਥਨ ਦੇ]] ਨਾਵਲਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਥੀਸਿਸ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=jaynthasri balakrishnan researches |url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/simple-search?query=jayanthasri+balakrishnan+ |access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਲਈ [[ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਰਾਂਟਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (ਭਾਰਤ)|ਯੂਜੀਸੀ]] ਦੀ ਰਿਸੋਰਸ ਪਰਸਨ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਦਿਅਕ, ਲੇਖਕ, ਕਵੀ, ਨਾਰੀਵਾਦੀ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Coimbatore/woman-is-empowered-when-society-changes-its-attitude/article4491279.ece|title=Woman is empowered when society changes its attitude|access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਨੁਵਾਦਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਧਾਂਤ, ਥੀਏਟਰ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਸਮੇਤ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.newindianexpress.com/world/2016/oct/03/tamil-nadu-professor-jayanthasri-balakrishnan-brings-back-gandhiji-to-jaffna-1524718.html|title=on gandhi|access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dinamalar.com/news_detail.asp?id=1704423|title=எழுத்து என்பது ஆடம்பரமானது|access-date=2017-05-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.chennaicitynews.net/news/%E0%AE%9A%E0%AE%BE%E0%AE%95%E0%AE%BF%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF%E0%AE%AF-%E0%AE%85%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%A4%E0%AF%86%E0%AE%AE%E0%AE%BF-%E0%AE%85%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%9F%E0%AF%8D%E0%AE%9A-11605/|title=சாகித்திய அகாதெமி அருட்செல்வர் டாக்டர் நா. மகாலிங்கம் மொழிபெயர்ப்பு மையமும்|access-date=2017-05-05|archive-date=2017-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20170823211127/http://www.chennaicitynews.net/news/%E0%AE%9A%E0%AE%BE%E0%AE%95%E0%AE%BF%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AE%BF%E0%AE%AF-%E0%AE%85%E0%AE%95%E0%AE%BE%E0%AE%A4%E0%AF%86%E0%AE%AE%E0%AE%BF-%E0%AE%85%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%9F%E0%AF%8D%E0%AE%9A-11605/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 'ਦਿ ਪਰਸਨੈਲਿਟੀ ਆਫ ਦਿ ਹਫ' ਵਿਚ ' [[ਦ ਹਿੰਦੂ|ਦਿ ਹਿੰਦੂ]] ' ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਈ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਕਲੈਗਨਾਰ ਟੀਵੀ ਵਿੱਚ ''ਮਨਾਦਿਲ ਉਰੁਧੀ ਵੇਦਮ'' ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=மனதில் உறுதி வேண்டும் |url=http://www.tubetamil.com/tamil-tv-shows/ladies-show-tamil-tv-shows/manathil-uruthi-vendum-jayanthasri-balakrishnan.html |access-date=2017-04-20 |archive-date=2020-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512023402/https://www.tubetamil.com/tamil-tv-shows/ladies-show-tamil-tv-shows/manathil-uruthi-vendum-jayanthasri-balakrishnan.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Coimbatore/teachers-have-a-great-role-in-grooming-children/article7950743.ece|title='Teachers have a great role in grooming children|access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==
ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਕਲਾਸੀਕਲ ਤਮਿਲ, [[ਮੈਸੂਰ]] ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲ ਵਿੰਟੇਜ ਕਲਾਸਿਕ, 'ਕੁਨਟੋਕਾਈ' ਦਾ ਇੱਕ ਅੱਪਡੇਟ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਸੰਸਕਰਣ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤਮਿਲ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਦਿਸਾਈਗਲ'' ਦੀ ਉਪ-ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਾਮਿਲ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਆਨੰਦ ਵਿਕਟਨ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਖੁੱਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਤਾਮਿਲ ਲੇਖਕ ਸੁਜਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥੋਂ 'ਸਰਬੋਤਮ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਜਿੱਤਿਆ। ਉਸਨੇ ਲੇਖਕ ਜੈਕਾਂਥਨ 'ਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ &quot; ''ਮਝਾਈਵਿਲ ਮਨੀਧਰਗਲ'' &quot; (ਮੇਨ ਆਫ਼ ਰੇਨਬੋਜ਼) ਅਤੇ &quot; ''ਮੌਨਾ ਇਰਾਚਲ'' &quot; ਨਾਮਕ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਨੁਵਾਦਕ ਵਜੋਂ, ਉਸਨੇ ਏੰਕੁਰੁਨੁਰੂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਤਮਿਲ ਲੇਖਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਸੁਬਰਾਮਨੀਆ ਭਾਰਤੀ|ਭਾਰਤੀ]], ਕਲਿਆਣਜੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=jayanthasri translations |url=https://mythreyid.academia.edu/JayanthasriBalakrishnan |access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt; ਤਾਮਿਲ ਕਵੀ ਸਿਰਪੀ ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਦੀ ‘ਪੂਜੀਆਂਗਲਿਨ ਸੰਗਲੀ’ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ‘ਦ ਚੇਨ ਆਫ਼ ਐਬਸੋਲੇਟਸ’ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=the chain of absolutes |url=https://www.academia.edu/9959329/THE_CHAIN_OF_ABSOLUTES-_SIRPI_-_TRANSLATED_INTO_INTO_ENGLISH-_DR.JAYANTHASRI_BALAKRISHNAN |access-date=2017-04-20}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://jayanthasribala.blogspot.in// ஜெயந்தஸ்ரீ பாலகிருஷ்ணன் தளம்]
* [http://jayanthasribalakrishnanmotivational.blogspot.in// ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਭਾਸ਼ਣ]
* [https://mythreyid.academia.edu/JayanthasriBalakrishnan// ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ]
* [https://www.youtube.com/user/jayanthasribala// ਜਯੰਤਸ੍ਰੀ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>97kvcvcase183lxjo9xreahyt3omrsp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ੇਰ ਮੀਆਂਦਾਦ ਖਾਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151983</id>
    <revision>
      <id>809563</id>
      <parentid>749523</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:13:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809563</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4573" sha1="8pwhp6b03vkjlyu9dvcghabbaao7x81" xml:space="preserve">
'''ਸ਼ੇਰ ਮੀਆਂਦਾਦ ਖਾਨ''' ([[ਉਰਦੂ]]: شیر میانداد خان; ਜਨਮ 1968), ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਕ਼ੱਵਾਲੀ|ਕੱਵਾਲ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਪਾਕਪਟਨ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ 1996 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੱਵਾਲੀ ਗਰੁੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੱਵਾਲੀ ਗਾਉਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਕੱਵਾਲ (ਦੀਨਾ ਕੱਵਾਲ) ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੱਵਾਲ ਸਨ।&lt;ref name=bhakti&gt;[http://sehernow.in/bhakti2011/qawwali.html Profile of Sher Miandad Qawwal on Bhakti music  website] Retrieved 19 August 2018&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਉਸਤਾਦ ਮੀਆਂਦਾਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ।&lt;ref name=TheNation/&gt; ਉਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੱਵਾਲ [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਰ ਮੀਆਂਦਾਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕੱਵਾਲ ਬਦਰ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਬਦਰ ਮੀਆਂਦਾਦ ਕੱਵਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=TheNation&gt;{{cite web|url=http://nation.com.pk/sunday-plus/29-Jun-2014/keeping-qawwali-tradition-alive |title=Keeping Qawwali tradition alive (Sher Miandad Qawwal interview and profile)|publisher=The Nation (newspaper)|author=Faizan Hussain|date= 29 June 2014|accessdate=19 August 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://twocircles.net/2013mar07/%E2%80%98aaj_rang_hai%E2%80%99_qawwali_revisited.html#.Vyd310L2bX5 History of Qawwali on twocircles.net website] Published 7 March 2013, Retrieved 19 August 2018&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Tribune/&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਸਨੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]], [[ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ]], [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੋਆਂ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀਆਨਾ ਕਲਾਮ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੱਵਾਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਰ ਮੀਆਂਦਾਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੱਵਾਲੀ ਗਰੁੱਪ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref name=TheNation/&gt;&lt;ref name=bhakti/&gt; ਉਸਦੇ ਕੱਵਾਲੀ ਗਰੁੱਪ ਨੇ [[ਜਨੇਵਾ|ਜਿਨੀਵਾ]], ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ [[ਓਸਲੋ]], ਨਾਰਵੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।&lt;ref name=bhakti/&gt;&lt;ref name=Tribune&gt;{{cite web|url=http://tribune.com.pk/story/1027048/qawwali-night-mehfil-e-sama-captivates-capital-residents/ |title= Qawwali night: 'Qawwali night: Mehfil-e-Sama captivates capital residents (at Islamabad, Pakistan)|publisher=The Express Tribune (newspaper)|date= 14 January 2016|accessdate=19 August 2018}}&lt;/ref&gt;

== ਨਾਟ ==
ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਨੱਤ ਹਨ:

* ਤੂ ਕੁਜਾ ਮਨ ਕੁਜਾ

== ਕਵਾਲੀ ==
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੱਵਾਲੀਆਂ ਹਨ:

* ਨੱਚ ਮਲੰਗਾ
* ਬਾਬਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚਿਰਿਆਣ ਬੋਲਦੀਆਂ&lt;ref name=TheNation/&gt;
* ਜੁਗਨੀ (ਸਖੀ ਲਾਲ ਦੀ ਜੁਗਨੀ)
* ਯਾਦ ਭੁਲਦੀ ਨਾ ਤੇਰੀ
* ਤੁਮ੍ਹੀਂ ਦਿਲਗੀ ਭੁਲਨੀ ਪਰੀ ਜੀ
* ਕਲੰਦਰੀ ਘਰਾ&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=9rxG1jULQNo Sher Miandad's qawwali videoclip on YouTube] Published 21 July 2015, Retrieved 19 August 2018&lt;/ref&gt;
* ਰਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ&lt;ref name=Tribune/&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1968]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>8pwhp6b03vkjlyu9dvcghabbaao7x81</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152849</id>
    <revision>
      <id>809415</id>
      <parentid>737625</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T18:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tvpuppy</username>
        <id>53946</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Change to better version of image</comment>
      <origin>809415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3264" sha1="m9sm55dfwsr1gbuk9rtskjjurj9q73a" xml:space="preserve"> 
[[ਤਸਵੀਰ:Albuquerque Bridge-Sasebo River, Sasebo.jpg|thumb|ਸਾਸੇਬੋ ਵਿੱਚ ਤੋਰੋ ਨਾਗਾਸ਼ੀ]]
'''ਫਲੋਟਿੰਗ ਲੈਂਪ''' ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੀਵਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ 'ਤੇ ਤੈਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ '''ਨਦੀ ਦੇ ਦੀਵੇ''' ਜਾਂ '''ਝੀਲ ਦੀਵੇ''' ਆਦਿ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਤੈਰਦਾ ਹੈ। ਜਲ ਦੀਵੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ-ਬੋਧੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲ ਗਈ।

ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਦਿਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਕਾਰਤਿਕ ਪੂਰਨਿਮਾ]] ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ, ਵੈਸਾਕ ਦਿਵਸ, [[ਦਿਵਾਲੀ|ਦੀਪਾਵਲੀ]], ਬੋਇਟਾ ਬੰਦਨਾ, ਲੋਈ ਕ੍ਰਾਥੋਂਗ ਸਮੇਤ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ।, ਬੋਨ ਓਮ ਟੋਕ, ਸੋਂਗਕ੍ਰਾਨ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਲੈਂਟਰਨ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਮਿਡ-ਆਟਮ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਵਾਟਰ ਫੈਸਟੀਵਲ, ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਨ ਲੈਂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਲ ਲਾਈਟਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਰਥ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ, ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ ਚੰਗੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਵੀ ਕਰਨਗੇ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਾਲਟੈਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ|

==ਹਵਾਲੇ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਰੀਆਈ ਸਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਏਸ਼ੀਆਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:Articles containing Japanese language text]]</text>
      <sha1>m9sm55dfwsr1gbuk9rtskjjurj9q73a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਾਧਨਾ ਬੋਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155300</id>
    <revision>
      <id>809585</id>
      <parentid>698569</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:53:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12534" sha1="0yltmpb28nrllv9kuwzmi65icvs9plu" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:Sadhana Bose.jpg|thumb|ਸਾਧਨਾ ਬੋਸ]]
'''ਸਾਧਨਾ ਬੋਸ''' (20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 – 3 ਅਕਤੂਬਰ 1973) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਅਭਿਨੇਤਰੀ]] ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-09/lucknow/27273249_1_kathak-shovana-narayan-lucknow|title=Shovana feels 'at home' in Lucknow|date=9 February 2003|work=[[The Times of India]]|access-date=21 January 2012|archive-url=https://archive.today/20120716230027/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-09/lucknow/27273249_1_kathak-shovana-narayan-lucknow|archive-date=16 July 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/mag/2006/08/20/stories/2006082000240500.htm|title=True to his own light|date=20 August 2006|work=[[The Hindu]]|access-date=21 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823095715/http://www.hindu.com/mag/2006/08/20/stories/2006082000240500.htm|archive-date=23 August 2006|location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/br/2007/01/02/stories/2007010200751800.htm|title=Multifaceted artist|date=2 January 2007|work=The Hindu|access-date=21 January 2012|location=Chennai, India}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ &quot;''ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ''&quot; ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

[[ਉਦੇ ਸ਼ੰਕਰ|ਉਦੈ ਸ਼ੰਕਰ]] ਦੀ ਸਮਕਾਲੀ, 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬੈਲੇ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[1770 ਦਾ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਮਹਾਨ ਅਕਾਲ|ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਕਾਲ]] 'ਤੇ ''ਭੁਖ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਸਟੇਜ ਅਤੇ ''ਉਮਰ ਖਯਾਮ'' 'ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਕੰਮ ਸੀ। ਤਿਮੀਰ ਬਾਰਨ, ਉਦੈ ਸ਼ੰਕਰ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤਾਪਸ ਸੇਨ ਨੇ ਉਸਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਲਾਈਟਿੰਗ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/indianballetdanc0000bane|title=Indian ballet dancing|last=Projesh Banerji|publisher=Abhinav Publications|year=1983|isbn=0-391-02716-6|page=[https://archive.org/details/indianballetdanc0000bane/page/138 138]|quote=sadhana bose.|url-access=registration}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.hindu.com/mag/2006/08/20/stories/2006082000240500.htm|title=TRIBUTE: True to his own light|date=20 August 2006|work=[[The Hindu]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823095715/http://www.hindu.com/mag/2006/08/20/stories/2006082000240500.htm|archive-date=23 August 2006|location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
'''ਸਾਧਨਾ ਸੇਨ''' ਦਾ ਜਨਮ, ਉਹ ਕੇਸ਼ਬ ਚੰਦਰ ਸੇਨ, ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਅਤੇ ਸਰਲ ਸੇਨ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮਧੂ ਬੋਸ, ਪ੍ਰਮਥ ਨਾਥ ਬੋਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਦੱਤ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ [[ਰਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੱਤ|ਰੋਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੱਤ]] ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=September 2021}}

ਉਹ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਰ ਸਕਰੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਗਲੈਮਰਸ ਹੀਰੋਇਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਅੰਤਰ-ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਵੈਲਯੂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਓਟੇਨ ਬਰਫ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=June 2018}} ਉਸਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ [[ਨੈਣਾ ਦੇਵੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਨੈਨਾ ਦੇਵੀ]] (ਅਸਲ ਨਾਮ ਨੀਲੀਨਾ ਸੇਨ) ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਾਚੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਰਾਣੀਆਂ ਸਨ: [[ਕੂਚ ਬਿਹਾਰ]] ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੁਨੀਤੀ ਦੇਵੀ ਸੇਨ ਅਤੇ ਮਯੂਰਭੰਜ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ [[ਸੁਚਾਰੂ ਦੇਵੀ]] ਸਨ।

ਬ੍ਰਹਮਕੇਸਰੀ ਕੇਸ਼ਬ ਚੰਦਰ ਸੇਨ ਦੀ ਪੋਤੀ, ਸਾਧੋਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬ੍ਰਹਮੋ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬ੍ਰਹਮੋ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਲ ਚੰਦਰ ਸੇਨ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਬੇਨੀਤਾ ਰਾਏ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚਟਗਾਂਵ (ਹੁਣ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ) ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਨੀਲੀਨਾ ਨੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਘੇ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸਰਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨੈਨਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੇਵੀ. ਸਾਧੋਨਾ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ [[ਬੰਗਾਲ]], ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਮਧੂ ਬੋਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਆਰਟ ਪਲੇਅਰਜ਼, ਪਤੀ ਮੋਧੂ ਬੋਸ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਥੀਏਟਰਿਕ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਯੂਨਿਟ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀਰੋਇਨ ਵਜੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਧੋਨਾ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤਲਕਸ਼ਮੀ ਪਿਕਚਰਜ਼ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਅਲੀਬਾਬਾ (1937) ਵਿੱਚ ਮਰਜੀਨਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਇੱਕ ਭਗੌੜਾ ਹਿੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੋਧੂ ਬੋਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੀਬਾਬਾ ਨਾਲ ਅਸਲ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਵਾਦ ਚੱਖਿਆ। ਸਾਧੋਨਾ ਲਈ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸਥਾਨ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਭਿਨਯ (ਬੰਗਾਲੀ-1938), ਜੋੜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੁਮਕੁਮ (1940) ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੀਹਰੀ ਸੰਸਕਰਣ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਹਿੰਦੀ) ਫਿਲਮ ਰਾਜਨਾਰਤਕੀ (1941) ਬਣਾਈ। ਸਾਧੋਨਾ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ (1942) ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਸੰਸਕਰਣ ਲਈ ਕਲਕੱਤਾ ਵਾਪਸ ਆਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਜੋਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀਰੋ ਵਜੋਂ ਸੀ। ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਬੰਬਈ ਚਲੀ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ੰਕਰ ਪਾਰਵਤੀ, ਵਿਸ਼ਾਕੰਨਿਆ, ਪੈਘਮ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀਰੋਇਨ ਵਜੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਮੋਢੂ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੀਮਤ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੈਸ਼ਰ ਕਬੀਤਾ ਅਤੇ ਮਾਂ ਓ ਛੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਾਧੋਨਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਡਾਂਸਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਡਾਂਸਿੰਗ ਰੋਲ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਦਾਕਾਰਾ ਅਤੇ ਗਾਇਕਾ ਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਅਲੀਬਾਬਾ ਸਮੇਤ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਗਾਏ। ਫਿਲਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਡਾਂਸ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਦਰ ਨਾਓ, ਹੰਗਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਰਗੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਦੇ ਵੱਕਾਰੀ ਸਟਾਰ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਡਾਂਸ ਟ੍ਰੇਨਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਤਿਮੀਰ ਬਾਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ। ਉਸਨੇ ਜਨਪਦ ਬਧੂ ਨਾਟਕ ਲਈ ਜੂਨੀਅਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਤੰਬਰ 1973 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੀਆਂ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1973]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1914]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>0yltmpb28nrllv9kuwzmi65icvs9plu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਈਸ਼ਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157205</id>
    <revision>
      <id>809483</id>
      <parentid>650715</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:24:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5613" sha1="9tmknv9pk49xg2198s3297w732uum24" xml:space="preserve">'''ਈਸ਼ਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ''' ([[ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ|ਦੇਵਨਾਗਰੀ]]: ईशोपनिषद् [[ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲਿਪੀਅੰਤਰਨ ਵਰਨਮਾਲਾ|IAST]] īśopaniṣad) ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ [[ਉਪਨਿਸ਼ਦ|ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ]] ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ [[ਯਜੁਰਵੇਦ|ਸ਼ੁਕਲ ਯਜੁਰਵੇਦ]] ਦੇ ਅੰਤਮ ਅਧਿਆਏ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੁੱਖ (ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ) ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੋ ਰੀਸੈਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਨਵ (VSK) ਅਤੇ ਮੱਧਯਨਦੀਨਾ (VSM) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 17 ਜਾਂ 18 ਛੰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਰੀਸੈਸ਼ਨ ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।

ਇਹ [[ਵੇਦਾਂਤ]] ਉਪ-ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ, ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਰੁਤੀ ਹੈ । ਇਹ [[ਯਜੁਰਵੇਦ]] ਦਾ 40ਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਹੈ। ਪਾਠ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ''īśā vāsyam'', &quot; ਪ੍ਰਭੂ ਦੁਆਰਾ ਲਪੇਟਿਆ&quot;,&lt;ref name=&quot;ralphgriffith&quot;&gt;[[Ralph T. H. Griffith]], [https://archive.org/stream/textswhiteyajur00grifgoog#page/n326/mode/2up ''The Texts of the White Yajurveda''], pages 304-308&lt;/ref&gt; ਜਾਂ &quot;ਪ੍ਰਭੂ (ਸਵੈ) ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ&quot;।&lt;ref name=&quot;maxmuller&quot;&gt;[[ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ|Max Muller]], ''The Upanishads, The [[ਪੂਰਬ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ|Sacred Books of the East]]'', Part 1, Oxford University Press, Reprinted by Routledge in 2013, {{ISBN|978-0700706006}}, Vol. 1, pages 311-319&lt;/ref&gt; ਪਾਠ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਆਤਮਨ (ਸਵੈ) ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਦ੍ਵੈਤ (ਦਵੈਤ) ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ (ਗੈਰ-ਦਵੈਤਵਾਦ) ਉਪ-ਸਕੂਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;AK Bhattacharyya, ''Hindu Dharma: Introduction to Scriptures and Theology'', {{ISBN|978-0595384556}}, pages 25-46&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਲ ਡਯੂਸਨ (1908) ਦੁਆਰਾ ਕੇਨਾ, ਕਥਾ, ਸਵਤਾਸਵਤਾਰ ਅਤੇ ਮੁੰਡਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ &quot;ਕਾਵਿ ਉਪਨਿਸ਼ਦ&quot; ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;Deussen, Paul (1908), The philosophy of the Upanishads&lt;/ref&gt;

== ਵ੍ਯੁਤਪਤੀ ==
ਈਸ਼ਵਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ''ਇਸ਼-'' (ਈਸ਼, ਈਸ਼) ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਸਮਰੱਥ&quot; ਅਤੇ &quot;ਮਾਲਕ, ਸ਼ਾਸਕ, ਮੁਖੀ&quot;, ਆਖਰਕਾਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ''ਦੇ ਆਪਣੇ'' (ਜਰਮਨੀ [[wiktionary:agnian|*ਆਈਗਾਨਾ-]] ਪੀਆਈਈ ''*ਏਕ-'' ) ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ। . ''ਈਸ਼ਾ'' (ਈਸ਼) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਸ਼ਾਸਕ, ਮਾਲਕ, ਸੁਆਮੀ&quot;।&lt;ref&gt;[http://spokensanskrit.de/index.php?tinput=Iza&amp;direction=SE&amp;script=HK&amp;link=yes&amp;beginning=0 iza] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304024504/http://spokensanskrit.de/index.php?tinput=Iza&amp;direction=SE&amp;script=HK&amp;link=yes&amp;beginning=0|date=2016-03-04}} Sanskrit English Dictionary, Cologne University, Germany&lt;/ref&gt; ''ਵਾਸ਼ਯਮ'' (ਵਾਸਯ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਅੰਦਰ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ, ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ, ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ&quot;।&lt;ref&gt;[http://spokensanskrit.de/index.php?tinput=vAsya&amp;direction=SE&amp;script=HK&amp;link=yes&amp;beginning=0 vAsya] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160314093809/http://spokensanskrit.de/index.php?beginning=0&amp;direction=se&amp;link=yes&amp;script=hk&amp;tinput=vasya|date=2016-03-14}} Sanskrit English Dictionary, Cologne University, Germany&lt;/ref&gt;

ਰਾਲਫ਼ ਗ੍ਰਿਫਿਥ ਅਤੇ [[ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ]], ਹਰ ਇੱਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ &quot;ਈਸ਼ਾ&quot; ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ &quot;ਪ੍ਰਭੂ&quot; ਅਤੇ &quot;ਸਵੈ&quot; (ਆਪਣਾ ਸਵੈ) ਵਜੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;ralphgriffith&quot;&gt;[[Ralph T. H. Griffith]], [https://archive.org/stream/textswhiteyajur00grifgoog#page/n326/mode/2up ''The Texts of the White Yajurveda''], pages 304-308&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;maxmuller&quot; /&gt;

ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨੂੰ ''ਈਸ਼ਾਵਾਸਯ'' ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ''ਵਜਸਨੇਯੀ ਸੰਹਿਤਾ'' ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;maxmuller&quot; /&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:MS_Indic_37,_Isa_upanisad._Wellcome_L0027330.jpg|thumb|360x360px| ਈਸ਼ਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਪੰਨਾ।]]

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ|ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ]]
* [[ਮਹਾਂਭਾਰਤ|ਮਹਾਭਾਰਤ]]
* [[ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}</text>
      <sha1>9tmknv9pk49xg2198s3297w732uum24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157244</id>
    <revision>
      <id>809568</id>
      <parentid>678363</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7287" sha1="31pu6f999tjoqa09etpfpylgzdhhssr" xml:space="preserve">{{Infobox family|image=Aamir Khan's guests at birthday bash for close friends and family.jpg|crest=|alt2=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|image_caption=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|name=ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ|origin=|region=ਬਲਾਲੀ, ਚਰਖੀ ਦਾਦਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਭਾਰਤ]]|early_forms=|members=[[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ]]&lt;br&gt;[[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ]]&lt;br&gt;[[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਰਿਤੂ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਵਿਨੇਸ਼  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;ਸੰਗੀਤਾ  ਫੋਗਾਟ|connectedmembers=[[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] (ਪਿਤਾ)|otherfamilies=|traditions=|estate=}}

'''ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Phogat sisters''') [[ਹਰਿਆਣਾ]], ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਛੇ ਭੈਣਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਪਹਿਲਵਾਨ]] ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ|ਗੀਤਾ]], [[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ|ਬਬੀਤਾ]], [[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਫੋਗਾਟ|ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ]], [[ਰਿਤੂ ਫੋਗਾਟ|ਰਿਤੂ]], [[ਵਿਨੇਸ਼ ਫੋਗਾਟ|ਵਿਨੇਸ਼]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/hina-rajpal/stories-of-sisterhood-the_b_7991938.html|title=Stories Of Sisterhood: The Phogat Sisters|last=Rajpal|first=Hina|date=19 August 2015|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ, ਰੀਤੂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਸਾਬਕਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਕੋਚ [[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ, ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ, ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/rudraneil-sengupta/the-story-of-these-six-wrestler-sisters-from-haryana-is-what-you/|title=The Story Of These Six Wrestler Sisters From Haryana Is What You Should Read Today|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=18 August 2016|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ [[ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲੇ]] ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬਲਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਛੇ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dnaindia.com/lifestyle/report-meet-the-medal-winning-phogat-sisters-2009485|title=Meet the medal winning Phogat sisters|last=Gupta|first=Gargi|date=10 August 2014|work=DNA India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.livemint.com/Leisure/HSkIGQCBJHTNWx91UgibbM/Gender-Six-ways-to-break-the-shackles.html|title=Gender: Six ways to break the shackles|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=20 September 2014|work=Livemint|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.pressreader.com/india/hindustan-times-st-mumbai/20151216/282445643006149|title=Wrestling league's power puff girls|last=Duggal|first=Saurabh|date=16 December 2015|work=Hindustan Times Mumbai|access-date=18 August 2016|via=[[PressReader]]}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ, ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼, ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਨੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਰਿਤੂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਨੇ ਉਮਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਗਮੇ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://in.news.yahoo.com/ode-sisterhood-yet-another-phogat-145800481.html|title=An ode to sisterhood: Yet another Phogat sets the benchmark for Indian women's wrestling|last=Basu|first=Suromitro|date=16 May 2016|work=Yahoo!|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/But-hey-this-is-family/articleshow/6239783.cms?referral=PM|title=But hey, this is family...|last=Kanthwal|first=Gaurav|date=31 July 2010|work=The Times of India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਕਾਫੀ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਵਿਤਕਰਾ|ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ]], ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ|ਬਾਲ ਵਿਆਹ]] ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ।&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2016/07/28/sport/india-female-wrestlers-olympics/|title=The Indian female wrestlers breaking taboos and making history|last=Udas|first=Sumnima|date=28 July 2016|work=CNN.com|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/olympics/8661018/London-2012-Olympics-Phogat-sisters-are-wrestling-superstars-in-northern-India.html|title=London 2012 Olympics: Phogat sisters are wrestling superstars in northern India|last=Briggs|first=Simon|date=26 July 2011|work=The Telegraph|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; [[ਚਾਂਦਗੀ ਰਾਮ]] ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ, ਸੋਨਿਕਾ ਅਤੇ ਦੀਪਿਕਾ, ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ; ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਮਹਾਵੀਰ ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ|ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ]] ਓਲੰਪਿਕ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;chand1&quot;&gt;[https://www.livemint.com/Sports/BGwSgHcAHPXXSZhNM9KRLI/Womens-wrestling-in-India-Why-Navjot-Kaurs-gold-medal-is.html Women’s wrestling in India: Why Navjot Kaur’s gold medal is a watershed moment], [[Livemint]], 31 March 2018.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ]]</text>
      <sha1>31pu6f999tjoqa09etpfpylgzdhhssr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809570</id>
      <parentid>809568</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:38:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਮਹਿਲਾਵਾਂ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7338" sha1="piuc7og252c0lr2zvtwo1i01voy4ug5" xml:space="preserve">{{Infobox family|image=Aamir Khan's guests at birthday bash for close friends and family.jpg|crest=|alt2=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|image_caption=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|name=ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ|origin=|region=ਬਲਾਲੀ, ਚਰਖੀ ਦਾਦਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਭਾਰਤ]]|early_forms=|members=[[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ]]&lt;br&gt;[[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ]]&lt;br&gt;[[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਰਿਤੂ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਵਿਨੇਸ਼  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;ਸੰਗੀਤਾ  ਫੋਗਾਟ|connectedmembers=[[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] (ਪਿਤਾ)|otherfamilies=|traditions=|estate=}}

'''ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Phogat sisters''') [[ਹਰਿਆਣਾ]], ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਛੇ ਭੈਣਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਪਹਿਲਵਾਨ]] ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ|ਗੀਤਾ]], [[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ|ਬਬੀਤਾ]], [[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਫੋਗਾਟ|ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ]], [[ਰਿਤੂ ਫੋਗਾਟ|ਰਿਤੂ]], [[ਵਿਨੇਸ਼ ਫੋਗਾਟ|ਵਿਨੇਸ਼]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/hina-rajpal/stories-of-sisterhood-the_b_7991938.html|title=Stories Of Sisterhood: The Phogat Sisters|last=Rajpal|first=Hina|date=19 August 2015|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ, ਰੀਤੂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਸਾਬਕਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਕੋਚ [[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ, ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ, ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/rudraneil-sengupta/the-story-of-these-six-wrestler-sisters-from-haryana-is-what-you/|title=The Story Of These Six Wrestler Sisters From Haryana Is What You Should Read Today|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=18 August 2016|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ [[ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲੇ]] ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬਲਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਛੇ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dnaindia.com/lifestyle/report-meet-the-medal-winning-phogat-sisters-2009485|title=Meet the medal winning Phogat sisters|last=Gupta|first=Gargi|date=10 August 2014|work=DNA India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.livemint.com/Leisure/HSkIGQCBJHTNWx91UgibbM/Gender-Six-ways-to-break-the-shackles.html|title=Gender: Six ways to break the shackles|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=20 September 2014|work=Livemint|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.pressreader.com/india/hindustan-times-st-mumbai/20151216/282445643006149|title=Wrestling league's power puff girls|last=Duggal|first=Saurabh|date=16 December 2015|work=Hindustan Times Mumbai|access-date=18 August 2016|via=[[PressReader]]}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ, ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼, ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਨੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਰਿਤੂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਨੇ ਉਮਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਗਮੇ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://in.news.yahoo.com/ode-sisterhood-yet-another-phogat-145800481.html|title=An ode to sisterhood: Yet another Phogat sets the benchmark for Indian women's wrestling|last=Basu|first=Suromitro|date=16 May 2016|work=Yahoo!|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/But-hey-this-is-family/articleshow/6239783.cms?referral=PM|title=But hey, this is family...|last=Kanthwal|first=Gaurav|date=31 July 2010|work=The Times of India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਕਾਫੀ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਵਿਤਕਰਾ|ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ]], ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ|ਬਾਲ ਵਿਆਹ]] ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ।&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2016/07/28/sport/india-female-wrestlers-olympics/|title=The Indian female wrestlers breaking taboos and making history|last=Udas|first=Sumnima|date=28 July 2016|work=CNN.com|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/olympics/8661018/London-2012-Olympics-Phogat-sisters-are-wrestling-superstars-in-northern-India.html|title=London 2012 Olympics: Phogat sisters are wrestling superstars in northern India|last=Briggs|first=Simon|date=26 July 2011|work=The Telegraph|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; [[ਚਾਂਦਗੀ ਰਾਮ]] ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ, ਸੋਨਿਕਾ ਅਤੇ ਦੀਪਿਕਾ, ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ; ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਮਹਾਵੀਰ ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ|ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ]] ਓਲੰਪਿਕ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;chand1&quot;&gt;[https://www.livemint.com/Sports/BGwSgHcAHPXXSZhNM9KRLI/Womens-wrestling-in-India-Why-Navjot-Kaurs-gold-medal-is.html Women’s wrestling in India: Why Navjot Kaur’s gold medal is a watershed moment], [[Livemint]], 31 March 2018.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>piuc7og252c0lr2zvtwo1i01voy4ug5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809571</id>
      <parentid>809570</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:38:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਖਿਡਾਰੀ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7383" sha1="8y84yho46zfrbcdsba7v7yq1trr5pqa" xml:space="preserve">{{Infobox family|image=Aamir Khan's guests at birthday bash for close friends and family.jpg|crest=|alt2=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|image_caption=2017 ਵਿੱਚ ਫੋਗਾਟ ਪਰਿਵਾਰ|name=ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ|origin=|region=ਬਲਾਲੀ, ਚਰਖੀ ਦਾਦਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਭਾਰਤ]]|early_forms=|members=[[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ]]&lt;br&gt;[[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ]]&lt;br&gt;[[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਰਿਤੂ  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;[[ਵਿਨੇਸ਼  ਫੋਗਾਟ]]&lt;br&gt;ਸੰਗੀਤਾ  ਫੋਗਾਟ|connectedmembers=[[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] (ਪਿਤਾ)|otherfamilies=|traditions=|estate=}}

'''ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਵਿੱਚ: '''Phogat sisters''') [[ਹਰਿਆਣਾ]], ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਛੇ ਭੈਣਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਪਹਿਲਵਾਨ]] ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਗੀਤਾ ਫੋਗਟ|ਗੀਤਾ]], [[ਬਬੀਤਾ ਕੁਮਾਰੀ|ਬਬੀਤਾ]], [[ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਫੋਗਾਟ|ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ]], [[ਰਿਤੂ ਫੋਗਾਟ|ਰਿਤੂ]], [[ਵਿਨੇਸ਼ ਫੋਗਾਟ|ਵਿਨੇਸ਼]] ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/hina-rajpal/stories-of-sisterhood-the_b_7991938.html|title=Stories Of Sisterhood: The Phogat Sisters|last=Rajpal|first=Hina|date=19 August 2015|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ, ਰੀਤੂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਸਾਬਕਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਕੋਚ [[ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਫੋਗਾਟ]] ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ, ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਵੀਰ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ, ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.huffingtonpost.in/rudraneil-sengupta/the-story-of-these-six-wrestler-sisters-from-haryana-is-what-you/|title=The Story Of These Six Wrestler Sisters From Haryana Is What You Should Read Today|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=18 August 2016|work=The Huffington Post|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; ਮਹਾਵੀਰ ਨੇ [[ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਭਿਵਾਨੀ ਜ਼ਿਲੇ]] ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬਲਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਛੇ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dnaindia.com/lifestyle/report-meet-the-medal-winning-phogat-sisters-2009485|title=Meet the medal winning Phogat sisters|last=Gupta|first=Gargi|date=10 August 2014|work=DNA India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.livemint.com/Leisure/HSkIGQCBJHTNWx91UgibbM/Gender-Six-ways-to-break-the-shackles.html|title=Gender: Six ways to break the shackles|last=Sengupta|first=Rudraneil|date=20 September 2014|work=Livemint|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.pressreader.com/india/hindustan-times-st-mumbai/20151216/282445643006149|title=Wrestling league's power puff girls|last=Duggal|first=Saurabh|date=16 December 2015|work=Hindustan Times Mumbai|access-date=18 August 2016|via=[[PressReader]]}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ, ਗੀਤਾ, ਬਬੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਨੇਸ਼, ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਨੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਰਿਤੂ ਨੈਸ਼ਨਲ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸੋਨ ਤਗਮਾ ਜੇਤੂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਨੇ ਉਮਰ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਗਮੇ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://in.news.yahoo.com/ode-sisterhood-yet-another-phogat-145800481.html|title=An ode to sisterhood: Yet another Phogat sets the benchmark for Indian women's wrestling|last=Basu|first=Suromitro|date=16 May 2016|work=Yahoo!|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/But-hey-this-is-family/articleshow/6239783.cms?referral=PM|title=But hey, this is family...|last=Kanthwal|first=Gaurav|date=31 July 2010|work=The Times of India|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;

ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਕਾਫੀ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਵਿਤਕਰਾ|ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ]], ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ|ਬਾਲ ਵਿਆਹ]] ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ।&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2016/07/28/sport/india-female-wrestlers-olympics/|title=The Indian female wrestlers breaking taboos and making history|last=Udas|first=Sumnima|date=28 July 2016|work=CNN.com|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/sport/olympics/8661018/London-2012-Olympics-Phogat-sisters-are-wrestling-superstars-in-northern-India.html|title=London 2012 Olympics: Phogat sisters are wrestling superstars in northern India|last=Briggs|first=Simon|date=26 July 2011|work=The Telegraph|access-date=18 August 2016}}&lt;/ref&gt; [[ਚਾਂਦਗੀ ਰਾਮ]] ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ, ਸੋਨਿਕਾ ਅਤੇ ਦੀਪਿਕਾ, ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ; ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਮਹਾਵੀਰ ਫੋਗਾਟ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ|ਸਾਕਸ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ]] ਓਲੰਪਿਕ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ।&lt;ref name=&quot;chand1&quot;&gt;[https://www.livemint.com/Sports/BGwSgHcAHPXXSZhNM9KRLI/Womens-wrestling-in-India-Why-Navjot-Kaurs-gold-medal-is.html Women’s wrestling in India: Why Navjot Kaur’s gold medal is a watershed moment], [[Livemint]], 31 March 2018.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫੋਗਾਟ ਭੈਣਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>8y84yho46zfrbcdsba7v7yq1trr5pqa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157750</id>
    <revision>
      <id>809497</id>
      <parentid>691239</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:42:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809497</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5209" sha1="m2m7p18xyctoin4haob4a7jmvfdqnn0" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ
| image              = Selina sharma.jpg
| caption            = ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ
| other_names        = ਸੇਲੀਨਾ ਥੀਲੇਮੈਨ, ਸੇਲੀਨਾ ਗੋਸਵਾਮੀ
| birth_date         = {{birth date and age|df=y|1970|1|6}}
| occupation         = ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਗਾਇਕ
| years_active       = 1994–ਮੌਜੂਦ
| spouse             = ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਗੋਸਵਾਮੀ (ਮ. 2006)
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ ('''[[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Selina Sharma''' (Thielemann)'''}''' ਇੱਕ ਇਤਾਲਵੀ ਮੂਲ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਗਾਇਕਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;maanav&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369107 &quot;Maanav prem hi vishva Sanskriti&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150500/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369107 |date=2023-03-15 }}, [http://www.livehindustan.com/ Hindustan], 18 February 2002. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bhakti&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369113 &quot;Bhakti ka aadhaar prem hai: Thielemann&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150457/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369113 |date=2023-03-15 }}, [http://ajhindidaily.com/ Aaj], 20 March 2002. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;manushya&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369106 &quot;Manushya ki puja hi bhagavan ki puja&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150457/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369106 |date=2023-03-15 }}, [http://www.bhaskar.com/ Dainik Bhaskar], 19 March 2002. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਕੰਮ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਬ੍ਰਜ|ਵਰਾਜ]] ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ, [[ਬੰਗਾਲ]] ਦੇ [[ਬਾਉਲ|ਬਾਲਾਂ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ|ਵ੍ਰਿੰਦਾਬਨ]] ਵਿਖੇ ਵ੍ਰਜਾ ਕਲਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਸਥਾਨ (ਵਰਾਜ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੰਸਥਾਨ) ਦੀ ਉਪ-ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;indische&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206380996 &quot;Indische Kunst in Dohna&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150457/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206380996 |date=2023-03-15 }}, [http://www.sz-online.de/ Saechsische Zeitung], 9–10 June 2007. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਵਿਆਹ 2006 ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤੀ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ [[ਸਾਂਝੀ]] ਕਲਾਕਾਰ ਸ਼ਸ਼ਾਂਕ ਗੋਸਵਾਮੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਗੋਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਗੋਸਵਾਮੀ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;einblicke&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206381026 &quot;Einblicke in das Leben der Inder&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150524/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206381026 |date=2023-03-15 }}, [http://www.pirna-meine-region.de/pirnaer_zeitung-in-pirna.html Pirnaer Zeitung]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 3–4 May 2008. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;erstes&quot;&gt;[https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206381028 &quot;Erstes Deutsch-Indisches Festival startet in der Johannstadt&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150521/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206381028 |date=2023-03-15 }}, [http://www.sz-online.de Saechsische Zeitung], 31 May 2014. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt; ਸੇਲੀਨਾ ਸ਼ਰਮਾ ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਬੰਗਾਲੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਇਟਾਲੀਅਨ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਦੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;vrindavan&quot;&gt;Vats, Pritima. [https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369115 &quot;Vrindavan ke suron ne Italy lautne nahi diya&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230315150518/https://www.vrajkalasanskriti.org/apps/photos/photo?photoid=206369115 |date=2023-03-15 }}, [http://www.livehindustan.com/ Hindustan], 29 December 2002. Retrieved 25 June 2016.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1970]]</text>
      <sha1>m2m7p18xyctoin4haob4a7jmvfdqnn0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਿਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158538</id>
    <revision>
      <id>809342</id>
      <parentid>655953</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T03:28:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5874" sha1="muded90znj547ak5m41mi5tk5pzi5vo" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist
| background        = solo_singer
| name              = ਸਿਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ
| image             = Siddheshwari Devi.jpg
| birth_name        = 
| birth_date        = 8 ਅਗਸਤ 1908
| birth_place       = ਵਾਰਾਨਸੀ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]
| origin            = 
| death_date        = {{death date and age|df=yes|1977|3|18|1908}}
| death_place       = [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]]
| genre             = ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ
| occupation        = ਸੰਗੀਤਕਾਰ
| years_active      = 
| label             = 
| website           = 
}}
[[Category:Articles with short description]]
[[Category:Short description is different from Wikidata]]
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Siddheswari Devi;''' 1908 – 18 ਮਾਰਚ 1977)&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=QcQJAQAAMAAJ&amp;q=SIDDHESWARI+DEVI,+1977 Journal of the Indian Musicological Society], 1977, p. 51&lt;/ref&gt; [[ਵਾਰਾਣਸੀ]], [[ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ''ਮਾਂ'' (ਮਾਂ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1908 ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਸੀ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾ &quot;ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ&quot; ਦੁਆਰਾ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

== ਸੰਗੀਤਕ ਕੈਰੀਅਰ ==
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਦੇਵਾਸ ਦੇ ਰਜਬ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਨਾਇਤ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਲਈ, ਪਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਰਾਮਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਿਆ।

ਉਸ ਨੇ ਖਿਆਲ, [[ਠੁਮਰੀ]] (ਉਸਦੀ ਖਾਸੀਅਤ) ਅਤੇ ''ਦਾਦਰਾ'', ''ਚੈਤੀ'', ''ਕਜਰੀ'' ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਆ। ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਉਹ ਰਾਤ ਭਰ ਗਾਉਣਗੇ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦਰਭੰਗਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਰਾਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਬੋਟਿੰਗ ਮੁਹਿੰਮਾਂ 'ਤੇ।&lt;ref name=&quot;maa&quot;&gt;''Maa...Siddheshwari'' Vibha S. Chauhan and Savita Devi, Roli Books, New Delhi, 2000&lt;/ref&gt;

ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਗਾਇਕਾ [[ਐਮ. ਐਸ. ਸੁੱਬਾਲਕਸ਼ਮੀ|ਐੱਮ.ਐੱਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ]] ਨੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹਿੰਦੀ ਭਜਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ ਤੋਂ ਭਜਨ ਗਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ। 1989 ਵਿੱਚ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ [[ਮਣੀ ਕੌਲ|ਮਨੀ ਕੌਲ ਨੇ]] ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ, ''ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ'', ਬਣਾਈ&lt;ref&gt;[http://www.nfdcindia.com/view_film.php?film_id=190&amp;categories_id=8 NFDC Siddheshwari (film)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20250223175213/https://www.nfdcindia.com/view_film.php?film_id=190&amp;categories_id=8 |date=2025-02-23 }}, 1989, by [[Mani Kaul]], produced by the [[National Film Development Corporation of India]]&lt;/ref&gt;

ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਜਿੱਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

* ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] (1966)
* ਆਨਰੇਰੀ ਡੀ.ਲਿਟ. [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] ਵਿੱਚ [[Ravindra Bharati Vishwavidyalaya|ਰਵਿੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆ]] ਦੁਆਰਾ ਡਿਗਰੀ (1973)
* [[ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ]] ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆ ਦੁਆਰਾ ਦੇਸ਼ਕੋਟਮ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

18 ਮਾਰਚ 1977 ਨੂੰ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿਖੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਧੀ [[Savita Devi|ਸਵਿਤਾ ਦੇਵੀ]] ਵੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [http://www.underscorerecords.com/artists/details.php?art_id=56 ਅੰਡਰਸਕੋਰ ਰਿਕਾਰਡਸ 'ਤੇ ਛੋਟੀ ਜੀਵਨੀ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091224074831/http://underscorerecords.com/artists/details.php?art_id=56 |date=2009-12-24 }}
* ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਸੰਗੀਤ ਕੇਂਦਰ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਸੁਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ: [https://web.archive.org/web/20070927005807/http://sangeetkendra.org/Audio/03%20Siddheshwari%20Devi%20-%20Vocal%20-%20Dole%20Re%20Joban%20Madmati.mp3]
* [http://www.kamat.com/indica/music/29403.htm ਕਾਮਤ ਦੀ ਪੋਟਪੋਰੀ ਵਿਖੇ ਤਸਵੀਰ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1977]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1908]]</text>
      <sha1>muded90znj547ak5m41mi5tk5pzi5vo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158871</id>
    <revision>
      <id>809331</id>
      <parentid>770356</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T21:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 2 books for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15764" sha1="4idqxuvbxwa0k3sw7vsgt22xrm9kmfi" xml:space="preserve">{{about|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਫੌਜ (1895-1947) ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਡੋਮੀਨੀਅਨ ਦੀ ਫੌਜ (1947-1950)|ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਫੌਜ|ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਫੌਜ}}
{{Infobox military unit
| unit_name                     = ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ
| image                         = Purported flag of the Royal Indian Army.svg
| image_size                    = 
| caption                       = ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਦਾ ਝੰਡਾ
| dates                         = 1895–1947
| allegiance                    = {{flag|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ}}
:{{flag|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ}}
| type                          = [[ਫੌਜ]]
| size                          = [[ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]]: ≈1,750,000&lt;br /&gt;
[[ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]]: ≈2,500,000
| command_structure             = 
| garrison                      = 
| motto                         = 
| patron                        = 
| colors                        = ਲਾਲ, ਸੋਨਾ, ਹਲਕਾ ਨੀਲਾ
| colors_label                  = 
| march                         = 
| mascot                        = 
| equipment                     = ਲੀ-ਐਨਫੀਲਡ
| equipment_label               = 
| battles                       = [[Second Anglo-Afghan War]]&lt;br /&gt;[[Third Anglo-Afghan War]]&lt;br /&gt;[[Third Anglo-Burmese War]]&lt;br /&gt;[[Second Opium War]]&lt;br /&gt;[[Anglo-Egyptian War (1882)|Anglo-Egyptian War]]&lt;br /&gt;[[British expedition to Abyssinia]]&lt;br /&gt;[[First Mohmand Campaign]]&lt;br /&gt;[[Boxer Rebellion]]&lt;br /&gt;[[Tirah campaign]]&lt;br /&gt;[[British expedition to Tibet]]&lt;br /&gt;[[Mahdist War]]&lt;br /&gt;[[World War I|First World War]]&lt;br /&gt;[[Waziristan campaign (1919–1920)]]&lt;br /&gt;[[Waziristan campaign (1936–1939)]]&lt;br /&gt;[[World War II|Second World War]]&lt;br /&gt;[[North-West Frontier Province|North-West Frontier]] (1858–1947)
| anniversaries                 = 
| decorations                   = 
| battle_honours                = 
| commander1                    = 
| commander1_label              = 
| commander2                    = 
| commander2_label              = 
| notable_commanders            =
&lt;!-- Insignia --&gt;| identification_symbol         = [[File:Ensign of the Royal Indian Army Service Corps.svg|200px]]
| identification_symbol_label   = ਯੁੱਧ ਦਾ ਝੰਡਾ
| identification_symbol_2       = [[File:Insignia of the Royal Indian Army Service Corps.svg|100px]]
| identification_symbol_2_label = ਬੈਜ
}}

'''ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ''' ਜਾਂ '''ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ''', ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1947 ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] ਦੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜ ਸੀ। ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, &quot;ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੂਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਬਗਾਵਤ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ: ਇਸਦੀ ਫੌਜ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਗਠਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਗਠਿਤ ਹੈ। ਰਾਜੇ-ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ।&quot;{{Sfn|Nathan|1908|p=85}} ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਅਤੇ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਦੌਰਾਨ।

ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਵਰਣਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਦੀ ਬੰਗਾਲ ਆਰਮੀ, ਮਦਰਾਸ ਆਰਮੀ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਆਰਮੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਪਹਿਲੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1895 ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 1903 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਫੌਜ (1903-1947) ਨਾਲ ਉਲਝਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਜੋ ਕਿ ਖੁਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ (ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਕਾਈਆਂ), ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist|3}}

== ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==
*{{cite journal |last=Barkawi |first=Tarak |date=April 2006 |title=Culture and Combat in the Colonies: The Indian Army In the Second World War |journal=Journal of Contemporary History |volume=41 |issue=2 |publisher=Sage |pages=325–355 |doi=10.1177/0022009406062071 |s2cid=145364543 |url=https://cambridge.academia.edu/TarakBarkawi/Papers/267472/Culture_and_Combat_In_the_Colonies_The_Indian_Army_In_the_Second_World_War}}
* {{Cite book |last=Barthorp |first=Michael |title=Afghan Wars and the North-West Frontier 1839–1947 |url=https://archive.org/details/afghanwarsnorthw0000bart |publisher=Cassel |year=2002 |isbn=0-304-36294-8 |location=London}}
* {{Cite book |last=Barua |first=Pradeep |title=Gentlemen of the Raj: The Indian Army Officer Corps, 1817–1949|url=https://archive.org/details/gentlemenofrajin0000baru |publisher=Praegar |year=2003 |isbn=0275979997 |location=Westport, CT}}
* {{Cite book |last=Chandler |first=David |title=Oxford History of the British Army |publisher=Oxford University Press |year=2002 |isbn=0192803115 |edition=2nd |location=USA}}
* {{Cite book |last=Gaylor |first=John |title=Sons of John Company – The Indian &amp; Pakistan Armies 1903–1991 |publisher=Parapress |year=1996 |isbn=1-898594-41-4 |location=Tunbridge Wells, Kent}}
* {{Cite book |last=Haythornthwaite |first=P.J. |title=The World War One Sourcebook|publisher=Arms and Armour Press |year=1992}}
* {{Cite book |first=T. A. |last=Heathcote |title=The Indian Army – The Garrison of British Imperial India, 1822–1922 |url=https://archive.org/details/indianarmygarris0000heat |publisher=David &amp; Charles |year=1974 |location=Newton Abbot, Devon}}
* {{cite journal |jstor=752287 |title=British India |first=Courtenay |last=Ilbert |date=1 January 1913 |journal=Journal of the Society of Comparative Legislation |volume=13 |issue=2|pages=327–333 }}
* {{cite book |author=Imperial Gazetteer of India, Volume IV |title=Indian Empire: Administrative |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.34986 |year=1908 |location=Oxford |publisher=Clarendon Press |page=[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.34986/page/n582 552]}}
* {{Cite book |last=Jackson |first=Donovan |title=India's Army |publisher=Sampson Low |year=1940 |location=London}}
* {{Cite book |last=Lapping |first=Brian |title=End of Empire |publisher=Guild Publishing |year=1985 |location=London}}
* {{Cite book |last=Mazumder |first=Rajit K. |title=The Indian army and the making of Punjab |url=https://archive.org/details/indianarmymaking0000mazu |publisher=[[Permanent Black]] |year=2003 |isbn=8178240599 |location=Delhi, India |language=en}}
* {{Cite book |last1=Nathan |first1=R. |title=The Imperial Gazetteer of India |last2=Lee-Warner |first2=William |last3=Carnduff |first3=H. W. C. |last4=Maclagan |first4=E. D. |last5=Walker |first5=G. H. D. |last6=Collen |first6=Edwin |last7=Nathan |last8=Bythel |first8=W. J. |last9=Hemming |first9=T. H. |publisher=The Claredon Press |others=Assistance by A. W. Alcock |year=1908 |location=Oxford |ref={{harvid|Nathan|1908}}}}
* {{Cite book |last=Raugh |first=Harold E. |title=The Victorians at war, 1815–1914: an encyclopaedia of British military history |publisher=s |year=2004}}
* {{Cite book |last=Robson |first=Brian |title=The Road to Kabul |publisher=Spellmount |year=2007 |isbn=978-1-86227-416-7 |location=Stroud, Gloucestershire}}
* {{Cite book |last=Roger |first=Alexander |title=Battle Honours of the British Empire and Commonwealth Land Forces 1662–1991 |url=https://archive.org/details/battlehonoursofb0000rodg |publisher=Crowood Press |year=2003 |isbn=1-86126-637-5 |location=Marlborough}}
* {{cite book |first=John |last=Smyth |author-link=Sir John Smyth, 1st Baronet |title=Bolo Whistler: the life of General Sir Lashmer Whistler: a study in leadership |location=London |publisher=Muller |year=1967 |oclc=59031387}}
* {{Cite book |last=Spilsbury |first=Julian |title=The Indian Mutiny |publisher=Orion Publishing Group |year=2007 |isbn=9780297856306 |location=Jouve, France |pages=9}}
* {{Cite book |last=Sumner |first=Ian |title=The Indian Army 1914-1947 |publisher=Osprey Publishing |others=Illustrated by Mike Chappell |year=2001 |isbn=1-84176-196-6 |location=UK}}
* {{Cite book |last=Weeks |first=John |title=World War II Small Arms |url=https://archive.org/details/worldwariismalla0000week |publisher=Galahad Books |year=1979 |isbn=0-88365-403-2 |location=New York}}

==ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ==
* {{Cite journal |last=Barua |first=Pradeep |date=1997 |title=Strategies and Doctrines of Imperial Defence: Britain and India, 1919–45 |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-imperial-and-commonwealth-history_1997-05_25_2/page/240 |journal=Journal of Imperial and Commonwealth History |volume=25 |issue=2 |pages=240–266|doi=10.1080/03086539708583000 }}
*{{cite journal |jstor=2943173 |title=The Untouchable Soldier: Caste, Politics, and the Indian Army |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-asian-studies_1969-05_28_3/page/453 |first=Stephen P. |last=Cohen |journal=The Journal of Asian Studies |volume=28 |issue=3 |date=May 1969 |pages=453–468 |doi=10.1017/s0021911800092779}} {{subscription required}}
* {{cite book |last1=Collen |first1=Edwin H. H. |author-link=Edwin Henry Hayter Collen |title=The Empire and the century |date=1905 |publisher=John Murray |location=London|chapter = [[s:The Empire and the century/The Indian Army|The Indian Army]] |pages=663–81}}
*{{Cite book|last=Duckers|first=Peter|year=2003|title=The British Indian Army 1860–1914|publisher=Shire Books|isbn=978-0-7478-0550-2}}
* {{Cite book |last=Farrington |first=Anthony |title=Guide to the records of the India Office Military Department, India Office Library and Records |year=1982 |isbn=978-0-903359-30-6}}
* {{Cite book |last1=Gupta |first1=Partha Sarathi |title=The British Raj and its Indian Armed Forces, 1857–1939 |url=https://archive.org/details/britishrajitsind0000unse |last2=Deshpanda |first2=Anirudh |last3=Yong |first3=Tan Tai |last4=Sundaram |first4=Chander S. |last5=Roy |first5=Kaushik |last6=Kaul |first6=Vivien Ashima |publisher=Oxford University Press |year=2002 |isbn=0195658051 |location=New Delhi |pages=[https://archive.org/details/britishrajitsind0000unse/page/n109 98]–124}}
* {{Cite book|last1=Guy|first1=Alan J.|last2=Boyden|first2=Peter B.|year=1997|title=Soldiers of the Raj, The Indian Army 1600–1947|publisher=National Army Museum Chelsea}}
* {{Cite book |last=Heathcote |first=T. A. |title=The Military in British India: The Development of British Land Forces in South Asia, 1600–1947 |publisher=Manchester University Press |year=1995 }}
* {{Cite book |last=Holmes |first=Richard |title=Sahib the British Soldier in India, 1750–1914 |year=2005 |url=https://archive.org/details/sahibbritishsold0000holm }}
* {{Cite book |last=Rose |first=Patrick |title=The Indian Army 1939–47: Experience and Development |publisher=Routledge |year=2017 |isbn=978-1138110069 |editor-last=Jeffreys |editor-first=Alan |edition=1st}}
* {{Cite book |last=Mason |first=Philip |title=A Matter of Honour: An Account of the Indian Army, its Officers and Men |publisher=Macmillan |year=1974}}
* {{cite book|last=McCosh|first=John |author-link=John McCosh|title=[[s:Advice to Officers in India|Advice to Officers in India]]|year=1856|publisher=Wm. H. Allen &amp; Co.|location=London|edition=revised}}
* {{Cite book |last=Omissi |first=David |title=The Sepoy and the Raj: The Indian Army, 1860–1940 |publisher=Macmillan |year=1994 |location=London}}
* Roy, Pinaki. “''Black Peepers who charged'': Remembering the British-Indian Military Personnel of the Two World Wars”. ''Modernity of India: Ambiguities and Deformities''. Eds. Sarkar, A.K., K. Chakraborty, and M. Dutta. [[Kolkata]]: Setu Prakashani, 2014 ({{ISBN|978-93-80677-68-2}}). pp.&amp;nbsp;181–96.

===ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ===
*  Cross, J. P., and Buddhiman Gurung, eds. ''Gurkhas at War in Their Own Words: The Gurkha Experience 1939 to the Present'' (London: Greenhill, 2002),
* [[John Masters|Masters, John]] (1956). ''Bugles and a Tiger'': Viking. (autobiographical account of his service as a junior British officer in a Gurkha regiment in the years leading up to World War II)
* Omissi, David E. ed. ''Indian Voices of the Great War: Soldiers' Letters, 1914–18'' (1999)
* Francis J Short. Stories from the British Indian Army (2015)

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|British Indian Army}}

* [http://www.britishmilitaryhistory.co.uk British Military History - Including British Indian Army during WW2]
* [http://www.king-emperor.com The Indian Army 1900–1939] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190705054201/http://king-emperor.com/ |date=5 July 2019 }}
*[https://play.acast.com/s/wehaveways/the-indian-army The Indian Army] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230324052935/https://play.acast.com/s/wehaveways/the-indian-army |date=2023-03-24 }} talk by Rob Lyman on WWII Indian Army at We Have Ways Festival

[[Category:ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]</text>
      <sha1>4idqxuvbxwa0k3sw7vsgt22xrm9kmfi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਾਰਵੀ ਮੈਮਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159188</id>
    <revision>
      <id>809487</id>
      <parentid>749566</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:29:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7720" sha1="hcsv38xvafwl95e1m31komukenc2q50" xml:space="preserve">
'''ਮਾਰਵੀ ਮੇਮਨ''' ({{lang-ur|{{Nastaliq|ماروی میمن}}|label=[[ਉਰਦੂ|ਉਰਦੂ]]}} ; ਜਨਮ 21 ਜੁਲਾਈ 1972) ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਫਰਵਰੀ 2015 ਤੋਂ ਜੂਨ 2018 ਤੱਕ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਇਨਕਮ ਸਪੋਰਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਰਚ 2008 ਤੋਂ ਜੂਨ 2011 ਤੱਕ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੂਨ 2013 ਤੋਂ ਮਈ 2018 ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਰਹੀ ਸੀ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਮੇਮਨ ਦਾ ਜਨਮ ਜੁਲਾਈ 1972 ਵਿੱਚ [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]&lt;ref name=&quot;dailytimes/29aug2017&quot;&gt;{{Cite news|url=http://dailytimes.com.pk/life-and-style/29-Aug-17/marvi-memon|title=Marvi Memon|date=29 August 2017|work=Daily Times|access-date=29 August 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170829042321/http://dailytimes.com.pk/life-and-style/29-Aug-17/marvi-memon|archive-date=29 August 2017|language=en}}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਨਿਸਾਰ ਮੇਮਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;bisp/profile&quot;&gt;{{Cite web |title=Ms. Marvi Memon profile |url=http://bisp.gov.pk/ms-marvi-memon/ |url-status=bot: unknown |archive-url=https://web.archive.org/web/20170424163715/http://bisp.gov.pk/ms-marvi-memon/ |archive-date=24 April 2017 |access-date=24 April 2017 |website=bisp.gov.pk |publisher=Benazir Income Support Programme}}&lt;/ref&gt;

ਮੇਮਨ ਨੇ [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਕੁਵੈਤ ਸ਼ਹਿਰ|ਕੁਵੈਤ ਸਿਟੀ]] ਅਤੇ [[ਪੈਰਿਸ]] ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ,&lt;ref name=&quot;bisp/profile&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;pncp.net&quot;&gt;{{Cite web |title=Profile. Marvi Memon MNA |url=http://pncp.net/members/ms-marvi-memon-mna |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161224164112/http://pncp.net/members/ms-marvi-memon-mna |archive-date=24 December 2016 |access-date=25 December 2016 |website=pncp.net}}&lt;/ref&gt; ਫਿਰ ਉਸਨੇ [[ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇਕਨਾਮਿਕਸ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਬੀ ਐੱਸ ਸੀ|ਬੀ.ਐਸ.ਸੀ.]] ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ&lt;ref name=&quot;bisp/profile&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dawn.com/news/1024459|title=Marvi Memon|date=2013-04-28|work=DAWN.COM|access-date=2017-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20170222055026/http://www.dawn.com/news/1024459|archive-date=22 February 2017|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dawn/7may2013&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.dawn.com/news/812505|title=A glance at Sindh's female election hopefuls|date=7 May 2013|work=DAWN.COM|access-date=19 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161120005752/http://www.dawn.com/news/812505|archive-date=20 November 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਕਰੀਅਰ ==
ਰਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੇਮਨ ਨੇ ਡੋਨ, ਨਿਊਜ਼ਲਾਈਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਫੇਅਰਜ਼, [[ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਸੰਘ|ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਅਨ ਫਾਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਨੇਚਰ]] ਅਤੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੂਤਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;pncp.net&quot; /&gt;

ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੇਮਨ ਨੇ ਸਿਟੀਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੈਂਕਰ&lt;ref name=&quot;dawn/24april2017&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.dawn.com/news/1328941/marvi-memon-appointed-to-wb-advisory-council-on-gender-and-development|title=Marvi Memon appointed to WB Advisory Council on Gender and Development|date=24 April 2017|work=DAWN.COM|access-date=24 April 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170424225615/https://www.dawn.com/news/1328941/marvi-memon-appointed-to-wb-advisory-council-on-gender-and-development|archive-date=24 April 2017|language=en}}&lt;/ref&gt; ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ&lt;ref name=&quot;worldbank/profile&quot;&gt;{{Cite web |title=World Bank Advisory Council on Gender and Development |url=http://www.worldbank.org/en/topic/gender/publication/world-bank-advisory-council-on-gender-and-development |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170415034650/http://www.worldbank.org/en/topic/gender/publication/world-bank-advisory-council-on-gender-and-development |archive-date=15 April 2017 |access-date=24 April 2017 |publisher=World Bank |language=en}}&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਟ੍ਰੈਕਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਾਹਨ ਟਰੈਕਿੰਗ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਨੂੰ ਲਾਂਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ।&lt;ref name=&quot;worldbank/profile&quot; /&gt; ਮੈਮਨ 2004 ਵਿੱਚ ਇੰਟਰ-ਸਰਵਿਸਜ਼ ਪਬਲਿਕ ਰਿਲੇਸ਼ਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 2007 ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;worldbank/profile&quot; /&gt;

== ਸਿਆਸੀ ਕਰੀਅਰ ==
ਮੇਮਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਬੋਰਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਿਆਸੀ ਕਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੈਕਟਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Newspaper |first=the |date=2011-08-27 |title=Collection of Marvi's parliamentary diaries launched |url=http://www.dawn.com/news/655052 |access-date=2019-09-01 |website=DAWN.COM |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 2007 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ (Q) (PML-Q) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ ਅਤੇ 2008 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ&lt;ref name=&quot;dawn/24april2017&quot; /&gt; ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ।&lt;ref name=&quot;dawn/28april2013&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.dawn.com/news/1024459/marvi-memon-2|title=Marvi Memon|date=28 April 2013|work=DAWN.COM|access-date=19 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160505051913/http://www.dawn.com/news/1024459/marvi-memon-2|archive-date=5 May 2016|ref=dawn/28april2013}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>hcsv38xvafwl95e1m31komukenc2q50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਭਿਰਾਮੀ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159852</id>
    <revision>
      <id>809352</id>
      <parentid>775284</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:42:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4763" sha1="ojw6896hizta9ncboe1aderfqqp8e82" xml:space="preserve">'''ਅਭਿਰਾਮੀ''' ({{ਅਵਾਜ਼|Ta-அபிராமி.ogg|ਉਚਾਰਨ}} {{ਅਵਾਜ਼|Ta-அபிராமி.ogg|ਉਚਾਰਨ}}) ([[ਜਨਮ ਨਾਮ|ਜਨਮ]]: '''ਦਿਵਿਆ ਗੋਪੀਕੁਮਾਰ'''; ਜੁਲਾਈ 1983) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਹੋਸਟ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ [[ਮਲਿਆਲਮ]], ਤਾਮਿਲ, [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ਅਤੇ [[ਕੰਨੜ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਵਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ 1983 ਵਿੱਚ ਗੋਪੀਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਪਾ&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Cite web |title=Welcome to |url=http://www.sify.com/movies/malayalam/interview.php?id=13153225&amp;cid=2406 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171002215349/http://www.sify.com/movies/malayalam/interview.php?id=13153225&amp;cid=2406 |archive-date=2 October 2017 |access-date=2 June 2015 |website=Sify.com}}&lt;/ref&gt; ਦੇ ਘਰ [[ਕੇਰਲਾ|ਕੇਰਲ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਈਸਟ ਨਗਰ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਓਹਾਇਓ|ਓਹੀਓ]] ਦੇ ਕਾਲਜ ਆਫ ਵੂਸਟਰ ਤੋਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰ ਇਵਾਨੀਓਸ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰੀ-ਡਿਗਰੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;indiatimes1&quot;&gt;{{Cite web |date=10 February 2014 |title=Abhirami makes a bold reentry into tinseltown |url=http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/malayalam/movies/news/Abhirami-makes-a-bold-reentry-into-tinseltown/articleshow/30111025.cms |access-date=2 June 2015 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 2004 ਵਿਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ। ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ [[ਓਹਾਇਓ|ਓਹੀਓ]] ਵਿੱਚ [[ਯੋਗਾਸਣ|ਯੋਗਾ]] ਇੰਸਟ੍ਰਕਟਰ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=അഭിരാമി തിരിച്ചുവരാന്കാരണം കമലഹാസനാണ്‌ |url=http://www.mangalam.com/cinema/interviews/167713?page=0,0 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150607031830/http://www.mangalam.com/cinema/interviews/167713?page=0%2C0 |archive-date=7 June 2015 |access-date=2 June 2015 |publisher=Mangalam.com}}&lt;/ref&gt;

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==

* ''ਟੌਪ ਟੇਨ'', ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਐਂਕਰ (ਏਸ਼ਿਆਨੇਟ)
* ''ਪੀਥਾ'', ਟੈਲੀਫਿਲਮ (ਏਸ਼ਿਆਨੈੱਟ)
* ''ਅਕਸ਼ੈ ਪਾਥਰਮ'', ਸੀਰੀਅਲ (ਏਸ਼ਿਆਨੇਟ)
* ''ਐਨੀ'', ਟੈਲੀਫ਼ਿਲਮ (ਕੈਰਾਲੀ ਟੀਵੀ)
* ''ਰਿਸ਼ੀਮੁਲਮ'', ਮੇਜ਼ਬਾਨ (ਪੁਥਯੁਗਮ)
* ''ਮੇਡ ਫਾਰ ਐਚ-ਦੂਜੇ'', ਮੇਜ਼ਬਾਨ (ਮਜ਼ਹਾਵਿਲ ਮਨੋਰਮਾ)
* ''ਕਨਕਨਮਣੀ'', ਸੀਰੀਅਲ (ਸੂਰਿਆ ਟੀਵੀ) ਰਾਧਿਕਾ (ਕੈਮਿਓ) ਵਜੋਂ
* ''ਫੁੱਲ ਓਰੂ ਕੋਡੀ'' (ਫੁੱਲ ਟੀਵੀ) ਭਾਗੀਦਾਰ ਵਜੋਂ
* ''ਰੈੱਡ ਕਾਰਪੇਟ'' (ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਟੀਵੀ) ਮੈਂਟਰ ਵਜੋਂ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1983]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੰਨੜ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀਆਂ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤਾਮਿਲ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਲਿਆਲਮ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]</text>
      <sha1>ojw6896hizta9ncboe1aderfqqp8e82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਨਿਗਧਾ (ਅਭਿਨੇਤਰੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162179</id>
    <revision>
      <id>809541</id>
      <parentid>754602</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:57:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8238" sha1="q7rohzt43xaq26e88xcrz8i25sip8zi" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਸਨਿਗਧਾ ਨਾਯਾਨੀ
| image              = 
| birth_date         = 15 ਜਨਵਰੀ 1981
| birth_place        = ਰਾਜਮੁੰਦਰੀ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
| occupation         = ਅਭਿਨੇਤਰੀ, ਗਾਇਕ, ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ
| years_active       = 2011–ਮੌਜੂਦ
| parents            = 
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਸਨਿਗਧਾ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Snigdha''') ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਅਤੇ [[ਗਾਇਕਾ]] ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਗਾਇਕਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਲਾ ਮੋਦਲਿੰਦੀ ਨਾਲ ਟਾਲੀਵੁੱਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਨੇ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਕੰਨੜ]] ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

== ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ ==
ਸਨਿਗਧਾ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਜਮੁੰਦਰੀ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਗਦੀਸ਼, ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ, ਅਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ, ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।  ਉਸਨੇ ਏਲੁਰੂ ਦੇ ਸੀਆਰ ਰੈੱਡੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਐਮਬੀਏ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Focus Light: Snigdha – Telugu cinema news |url=http://idlebrain.com/news/focuslight/snigdha.html |access-date=16 September 2017 |website=idlebrain.com}}&lt;/ref&gt; ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਲਾਜਿਕ ਬਾਈਟਸ ਵਿੱਚ ਐਚਆਰ ਮੈਨੇਜਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/features/cinema/Itsy-bitsy-Tollywood/article14906750.ece|title=Itsy bitsy – Tollywood|last=Chowdhary|first=Y. Sunita|date=30 April 2011|work=The Hindu|access-date=16 September 2017|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬੀਵੀ ਨੰਦਿਨੀ ਰੈੱਡੀ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ, ''ਆਲਾ ਮੋਦਲਿੰਦੀ'' ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਿੰਕੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਜੋ ਫਿਲਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰਾਂ, ਨਾਨੀ ਅਤੇ ਨਿਥਿਆ ਮੈਨਨ ਦੀ ਆਪਸੀ ਦੋਸਤ ਸੀ। 2012 ਵਿੱਚ, ਉਹ 4 ਫਿਲਮਾਂ, ਮੇਮ ਵਾਯਾਸੁਕੂ ਵਾਚਮ, ਰੁਟੀਨ ਲਵ ਸਟੋਰੀ, ਕਿੱਟੂ ਉਨਨਾਡੂ ਜਗਰਥਾ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kittu Unnadu Jagratha Review {2.5/5}: For the fans of Raj Tarun, the film might offer a few moments of weekend fun |url=http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/telugu/movie-reviews/kittu-unnadu-jagratha/movie-review/57447953.cms |access-date=16 September 2017 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ''ਧੰਮੂ'' ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।

ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 October 2016 |title=Another Decent Number From Snigdha |url=https://www.thetelugufilmnagar.com/2016/10/25/another-decent-number-from-snigdha/ |access-date=28 August 2017 |website=Telugu Filmnagar |archive-date=29 ਅਗਸਤ 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170829073800/https://www.thetelugufilmnagar.com/2016/10/25/another-decent-number-from-snigdha/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ ਗਾਇਕਾ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.rediff.com/movies/review/review-rushi/20120209.htm|title=Review: Rushi is a meaningful film|last=Rajamani|first=Radhika|date=9 February 2012|work=Rediff|access-date=25 April 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=K |first=Manaswini |date=2 February 2017 |title=Young Lady Singer &amp; Comedian Snigdha Opens up About facial Hair |url=https://www.mirchi9.com/movienews/young-lady-singer-and-comedian-snigdha-opens-up-about-facial-hair/ |access-date=16 September 2017 |website=mirchi9.com}}&lt;/ref&gt;

ਸਨਿਗਧਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲ 'ਨਿਜਮਗਾ' ਵਿੱਚ ਬੰਟੀ ਗਰੂ (ਚਕਰਵਕਮ) ਲਈ ਇੱਕ ਟਾਈਟਲ ਗੀਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ 'ਸੰਭਾਮੀ ਯੁਗੇ ਯੁਗੇ' ਵਿੱਚ ਅਨਿਲ ਲਈ 'ਵੇਲਾ ਵੇਲਾ' ਗੀਤ ਨਾਲ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਓਕਾਰੇ (ਈਟੀਵੀ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪਰਦੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਓਕਾਰੇ ਲਿਟਲ ਸਟਾਰਸ ਲਈ ਐਂਕਰਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਮਸਕਟ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਯੂਕੇ, ਰਾਜਾਮੁੰਦਰੀ, ਚੇਨਈ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ, ਵਿਜੇਵਾੜਾ, ਵਿਜਾਗ, ਗੁੰਟੂਰ, ਤਿਰੂਪਤੀ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਪੌਪ ਐਲਬਮਾਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।

''ਓ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ! ਬੇਬੀ'',&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-11-06 |title=Nandini Reddy clarifies on 'Lust Stories' Telugu remake |url=https://www.thenewsminute.com/article/nandini-reddy-clarifies-lust-stories-telugu-remake-111855 |access-date=2021-08-19 |website=The News Minute |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite magazine|date=May 28, 2019|title=Samantha on mimicking veteran actress Lakshmi: I was a nervous wreck|url=https://www.indiatoday.in/movies/regional-cinema/story/samantha-on-mimicking-veteran-actress-lakshmi-i-was-a-nervous-wreck-1536605-2019-05-28|magazine=India Today|language=en|access-date=2021-08-19}}&lt;/ref&gt; 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਗਵ ਦਾਸਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਇੱਕ ਰੋਮ-ਕਾਮ ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼, ''ਯੂ ਅਵਾਕੇ ਮੀ ਆਈਸ ਕ੍ਰੀਮ'' ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2021-06-05 |title='You Avakay Me Ice Cream' promo: Delicious rom-com in store! - Telugu News |url=https://www.indiaglitz.com/you-avakay-me-ice-cream-promo-delicious-rom-com-in-store-telugu-news-288095 |access-date=2021-08-19 |website=IndiaGlitz.com}}&lt;/ref&gt;

== ਅਵਾਰਡ ==
ਸਨਿਗਧਾ ਨੇ ਫਿਲਮ ''ਜਥਾ ਕਲੀਸੇ'' ਲਈ ਸਾਲ 2014 ਲਈ ਸਰਵੋਤਮ ਮਹਿਲਾ ਕਾਮੇਡੀਅਨ ਦਾ ਵੱਕਾਰੀ ਨੰਦੀ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Amrutha Vasireddy |date=Nov 15, 2017 |title=Nandi awards: Nandi Awards Winners List: AP government announces Nandi awards for 2014-2016 {{!}} Hyderabad News - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/13-nandi-awards-for-baahubali/articleshow/61655551.cms |access-date=2021-08-19 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1981]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਤੇਲਗੂ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਜਮੁੰਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>q7rohzt43xaq26e88xcrz8i25sip8zi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਸਰੀਨ ਮੁਹੰਮਦੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163657</id>
    <revision>
      <id>809323</id>
      <parentid>668067</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T19:51:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Bluelink 1 book for verifiability (20250529)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>809323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10040" sha1="qxordoz01v9i3tijh6lqtutgr1a8vvp" xml:space="preserve">'''ਨਸਰੀਨ ਮੁਹੰਮਦੀ''' (1937–1990) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦੀਆਂ ਲਾਈਨ-ਆਧਾਰਿਤ ਡਰਾਇੰਗਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਅਣਜਾਣ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੁਹੰਮਦੀ ਦਾ ਕੰਮ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਰਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ਼ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ (MoMA), ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿਰਨ ਨਾਦਰ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਆਫ਼ ਆਰਟ, ਕੈਸੇਲ, ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ, ਅਤੇ [https://www.talwargallery.com/ ਤਲਵਾਰ ਗੈਲਰੀ] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇਕੱਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। 2003 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਅੱਜ, ਮੁਹੰਮਦੀ ਨੂੰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ ==
1937 ਵਿੱਚ [[ਕਰਾਚੀ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਕੁਝ 10 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਗਿਆ, ਮੁਹੰਮਦੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ, ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;Jonathan Griffin, &quot;Nasreen Mohamedi,&quot; ''frieze'' 127, November–December 2009.&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਕੁਲੀਨ [[ਬਦਰੁਦੀਨ ਤਯਾਬਜੀ|ਤਾਇਬਜੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਸੁਲੇਮਾਨੀ ਬੋਹਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹ ਅੱਠ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਹਿਰੀਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਉਪਕਰਣ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ, ਹੋਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਉੱਦਮਾਂ ਵਿੱਚ।&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=http://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/a-life-on-the-lines-celebrating-three-decades-of-nasreen-mohamedis-work/|title=A life on the lines: Celebrating three decades of Nasreen Mohamedi's work|date=2015-11-22|work=The Indian Express|access-date=2018-03-03|language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 1944 ਵਿੱਚ [[ਮੁੰਬਈ]] ਚਲਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦੀ ਨੇ 1954 ਤੋਂ 1957 ਤੱਕ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਮਾਰਟਿਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ&lt;ref&gt;Anders Kreuger, &quot;Making the Maximum Out of the Minimum,&quot; ''Afterall'', Summer 2009.&lt;/ref&gt; ਬਹਿਰੀਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਹੰਮਦੀ ਨੇ 1961 ਤੋਂ 1963 ਤੱਕ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ 'ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਿੰਟਮੇਕਿੰਗ ਅਟੇਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ,&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Forgotten Women, The Artists|url=https://archive.org/details/forgottenwomenar0000tsje|last=Tsjeng|first=Zing|publisher=An Hachette UK Company|year=2018|isbn=978-1-78840-063-3|location=Great Britain|pages=[https://archive.org/details/forgottenwomenar0000tsje/page/n29 26]}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਭੁੱਲਾਭਾਈ ਦੇਸਾਈ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਆਰਟਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ। . ਇੱਥੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਵਾਸੁਦੇਵ ਐਸ ਗਾਇਤੋਂਡੇ|ਵੀ.ਐੱਸ. ਗਾਇਤੋਂਡੇ]], [[ਮਕਬੂਲ ਫ਼ਿਦਾ ਹੁਸੈਨ|ਐੱਮਐੱਫ ਹੁਸੈਨ]] ਅਤੇ [[ਤਾਇਬ ਮਹਿਤਾ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਭੁੱਲਾਭਾਈ ਦੇਸਾਈ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਇਕੱਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਗੈਲਰੀ 59 ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਮੂਰਤਤਾਵਾਦੀ ਜੇਰਾਮ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਜੋ ਉਸਦਾ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਾਇਤੋਂਡੇ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;SusetteMin&quot;&gt;Susette Min, &quot;Fugitive Time: Nasreen Mohamedi’s Drawings and Photographs,” ''Lines among Lines'', Drawing Papers 52, New York: The Drawing Center, 2005.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Klauss Kertess 2009&quot;&gt;Klauss Kertess, &quot;A Detached Joy: The Drawings of Nasreen Mohamedi,&quot; ''Art on Paper'' 13.5, May/June 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.talwargallery.com/artists/nasreen-mohamedi#tab:slideshow Talwar Gallery, &quot;Nasreen Mohamedi: Biography,&quot;] &lt;/ref&gt;

ਉਹ 1972 ਵਿੱਚ [[ਵਡੋਦਰਾ|ਬੜੌਦਾ]] ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਯਾਜੀਰਾਓ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਫਾਈਨ ਆਰਟ ਸਿਖਾਈ, ਅਤੇ 1990 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੁਵੈਤ, ਬਹਿਰੀਨ, ਜਾਪਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ, ਤੁਰਕੀ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;SusetteMin&quot;&gt;Susette Min, &quot;Fugitive Time: Nasreen Mohamedi’s Drawings and Photographs,” ''Lines among Lines'', Drawing Papers 52, New York: The Drawing Center, 2005.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Holland Cotter, &quot;Nasreen Mohamedi: The grid, unplugged,&quot; ''The New York Times'', 31 October 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Zehra Jumbahoy, &quot;The line of control,&quot; ''Mint'', 2 February 2013.&lt;/ref&gt; ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਰੋਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਅਤੇ ਡਾਇਰੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ। ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਰੂਥਲ, ਇਸਲਾਮੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਅਤੇ ਜ਼ੇਨ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਸੇਟ ਮਿਨ ਨੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ, &quot;ਮੁਹੰਮਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਜਰਨਲ ਐਂਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ। ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।&quot;&lt;ref name=&quot;SusetteMin&quot; /&gt; ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੁਹੰਮਦੀ ਦੇ ਮੋਟਰ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਗੜ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਾਰਕਿਨਸਨ ਰੋਗ|ਪਾਰਕਿੰਸਨ'ਸ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ]] ਵਰਗੀ ਦੁਰਲੱਭ ਤੰਤੂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਗਾੜ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੰਟਿੰਗਟਨਜ਼ ਕੋਰੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਡਰਾਇੰਗ ਹੱਥ 'ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ, ਅਤੇ 53 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ, ਉਹ ਸਹੀ, ਸੁਚੱਜੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ&lt;ref name=&quot;GeetaKapur&quot;&gt;[https://www.talwargallery.com/books-shop/nasreen-mohamedi#tab:slideshow Geeta Kapur, &quot;Elegy for an Unclaimed Beloved: Nasreen Mohamedi (1937–1990),&quot; ''The grid, unplugged'', New York: Talwar Gallery, 2005.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Museum of Art|first=Kiran Nadar|date=2016|title=Nasreen Mohamedi, Himmat Shah, Jeram Patel|journal=Three Retrospectives (2013-2016)}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1990]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1937]]</text>
      <sha1>qxordoz01v9i3tijh6lqtutgr1a8vvp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਝੁਗੀਆਂ ਗੁਲਾਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165347</id>
    <revision>
      <id>809523</id>
      <parentid>742223</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:59:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="791" sha1="cdqd0rmmvcuhcl6jdlctavmtmxe17oj" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''ਝੁਗੀਆਂ ਗੁਲਾਮ''' ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] ਦੇ [[ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੋਂ 7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (4.3 ਮੀਲ) ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਝੁਗੀਆਂ ਗੁਲਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>cdqd0rmmvcuhcl6jdlctavmtmxe17oj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਿੱਧਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿਹੌੜਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165875</id>
    <revision>
      <id>809611</id>
      <parentid>753041</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T16:38:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Davinder kheri</username>
        <id>51719</id>
      </contributor>
      <origin>809611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1222" sha1="hdbs90s3szyqahp0ckwyp3fze92ltwn" xml:space="preserve">'''ਸਿੱਧਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿਹੌੜਾ''' [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਪਾਇਲ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਏਥੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦੇ ਸੇਵਕ [[ਬਾਬਾ ਸੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਝੱਲੀ]] ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੈਸਾਖ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਅਤੇ ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਜੋੜ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ  ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸਿਹੋੜਾ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਹੈ 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[File:ਸਿੱਧਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿਹੋੜਾ.jpg|thumb|ਸਿੱਧਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿਹੋੜਾ]]</text>
      <sha1>hdbs90s3szyqahp0ckwyp3fze92ltwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ਿਕਾਰੀ (ਕਹਾਣੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166614</id>
    <revision>
      <id>809369</id>
      <parentid>677306</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:15:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6275" sha1="ksv5mwl86qnnh7odavspfx7jjx7q12y" xml:space="preserve">'''ਸ਼ਿਕਾਰੀ''' ([[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]]: Егерь) ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ [[ਐਂਤਨ ਚੈਖ਼ਵ]] ਦੀ 1885 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।

== ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ==
ਕਹਾਣੀ ਪਹਿਲੀ ਅਗਸਤ (18 ਜੁਲਾਈ, ਪੁਰਾਣੀ ਯੰਤਰੀ) 1885 ਨੂੰ &lt;span&gt;ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਅਖ਼ਬਾਰ&lt;/span&gt; (ਅੰਕ ਨੰ. 194) ਵਿੱਚ ਏ. ਚੇਖੋਂਟੇ ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ 1886 ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ &quot;ਮੋਟਲੇ ਸਟੋਰੀਜ਼&quot; ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੁਆਰਾ 1899-1901 ਵਿੱਚ ਅਡੋਲਫ ਮਾਰਕਸ  ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਏ.ਪੀ. ਚੇਖਵ ਦੀਆਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਐਡੀਸ਼ਨਦੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Шуб, Е. М. Комментарии к рассказу «Егерь». Собрание сочинений А. П. Чехова в 12 томах. Художественная литература. Москва, 1960. Т. 3, с. 507&lt;/ref&gt; 

== ਕਹਾਣੀ ==
&quot;ਸ਼ਿਕਾਰੀ&quot; ਨੇ ਲੇਖਕ ਦਮਿੱਤਰੀ ਗ੍ਰਿਗੋਰੋਵਿਚ 'ਤੇ ਤਕੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ 25 ਮਾਰਚ, 1886 ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਚੇਖਵ ਨੂੰ ਹਾਸਰਸੀ ਸ਼ੈਲੀ ਛੱਡ ਦੇਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ &lt;ref&gt;Слово, т. 2, 1914, с. 199&lt;/ref&gt; । 28 ਮਾਰਚ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਚੈਖ਼ਵ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ। “ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਈ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ!&quot; &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Шуб, Е. М. Комментарии к рассказу «Егерь». Собрание сочинений А. П. Чехова в 12 томах. Художественная литература. Москва, 1960. Т. 3, с. 507&lt;/ref&gt;

ਨਾ ਸਿਰਫ ਗ੍ਰਿਗੋਰੋਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸਦੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕਰੇਗੀ। ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਲਾਜ਼ਾਰੇਵ-ਗ੍ਰੂਜ਼ਿੰਸਕੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਚੈਖ਼ਵ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਚੈਖ਼ਵ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ: &quot;ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ 'ਸ਼ਿਕਾਰੀ' ਦੇ 'ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਗਜ਼ਟ' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ੍ਰਿਗੋਰੋਵਿਚ ਸੁਵੋਰਿਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ: 'ਅਲੈਕਸੀ ਸਰਗੇਏਵਿਚ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਚੈਖ਼ਵ ਨੂੰ ਨੋਵੋਏ ਵਰੇਮੀਆ ਸੱਦਾ ਦਿਓ। ਬਸ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦੀ 'ਸ਼ਿਕਾਰੀ' ਪੜ੍ਹੋ। ਇਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲ਼ਣਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਗੁਨਾਹ ਹੋਵੇਗਾ!' ਸੁਵੋਰਿਨ ਨੇ ਕੁਰੇਪਿਨ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ  ਮੈਨੂੰ ਨੋਵੋਏ ਵਰੇਮਿਆ ਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ  ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ!&quot;[ &lt;ref&gt;[[Русская правда (петербургская газета)|Русская правда]], 1904, № 99&lt;/ref&gt; ।

== ਪਲਾਟ ==
ਯੇਗੋਰ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਪੇਲੇਗੀਆ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਕਦੇ ਹੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਣ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਪੇਲੇਗੀਆ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਰੋਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ, ਉਸਦੇ ਹਾੜੇ ਕਢਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਇਆ ਕਰੇ। ਏਗੋਰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ, ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਬੜੀ ਕਦਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਮਜ਼ੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਕਿਉਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਗਵਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੈਖ਼ਵ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ]]</text>
      <sha1>ksv5mwl86qnnh7odavspfx7jjx7q12y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਦੀਪੱਲੀ ਸਰੋਵਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167044</id>
    <revision>
      <id>809562</id>
      <parentid>731104</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:11:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3751" sha1="i3nbfyvxn8djzgijc83pnjz78016cic" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਜੀਦੀਪੱਲੀ ਸਰੋਵਰ
| other_name         = &lt;!--    Images     --&gt;
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| image_bathymetry   = 
| alt_bathymetry     = 
| caption_bathymetry = &lt;!--    Stats      --&gt;
| location           = ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]]
| group              = 
| coordinates        = {{Coord|14|42|33|N|77|15|55|E|type:waterbody_region:IN-AP|display=inline,title}}
| type               = 
| etymology          = 
| part_of            = 
| inflow             = 
| outflow            = 
| catchment          = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| basin_countries    = 
| agency             = 
| date-built         = &lt;!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} For man-made and other recent bodies of water --&gt;
| date-flooded       = &lt;!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} For man-made and other recent bodies of water --&gt;
| length             = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| width              = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| area               = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| depth              = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| max-depth          = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| volume             = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| residence_time     = 
| shore              = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| elevation          = &lt;!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --&gt;
| frozen             = 
| islands            = 
| cities             = &lt;!--      Map      --&gt;
| pushpin_map        = India
| reference          = 
}}

'''ਜੀਦੀਪੱਲੀ ਰਿਜ਼ਰਵਾਇਰ''' ਇੱਕ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ ਜੋ [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲਾ|ਅਨੰਤਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Hindu : Today's Paper / NATIONAL : Acquisition of forestland: Kiran orders posting of special officer |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/acquisition-of-forestland-kiran-orders-posting-of-special-officer/article4141929.ece |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121230153433/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/acquisition-of-forestland-kiran-orders-posting-of-special-officer/article4141929.ece |archive-date=30 December 2012 |access-date=29 November 2012 |website=[[The Hindu]]}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਹੰਦਰੀ-ਨੀਵਾ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ [[ਸ਼੍ਰੀਸੈਲਮ ਡੈਮ|ਸ਼੍ਰੀਸੈਲਮ ਜਲ ਭੰਡਾਰ]] ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-andhrapradesh/kiran-to-flag-off-bhagiratha-vijaya-yatra-on-nov-18/article4096506.ece|title=Kiran to flag off Bhagiratha Vijaya Yatra on Nov. 18|date=15 November 2012|work=The Hindu|access-date=22 May 2019}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਬੇਲਗੁੱਪਾ ਮੰਡਲ ਦੇ ਜੀਦੀਪੱਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=CM to tour Anantapur district on Nov 29 |url=http://www.siasat.com/english/news/cm-tour-anantapur-district-nov-29}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਝੀਲ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਝੀਲ ਹੈ। 

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਤੁੰਗਭੱਦਰਾ ਡੈਮ|ਤੁੰਗਭਦਰਾ ਡੈਮ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰ]]</text>
      <sha1>i3nbfyvxn8djzgijc83pnjz78016cic</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਿਸਾਲਪੁਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167139</id>
    <revision>
      <id>809532</id>
      <parentid>678928</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="607" sha1="3mjffq7hw3ks5iwkvdq64g1x1kq8e12" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''ਰਿਸਾਲਪੁਰ''' [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਇਹ 171 ਮੀਟਰ (564 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਪਰ 31°9'0N 73°11'0E 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਨੇੜਲੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਜਵਾਲੀ ਅਤੇ ਰੁੜਕੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।{{ਹਵਾਲੇ}}{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>3mjffq7hw3ks5iwkvdq64g1x1kq8e12</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167412</id>
    <revision>
      <id>809445</id>
      <parentid>742329</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:41:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12919" sha1="rryn6f7ld1dv2kqcv8uqjxdkb3bvbag" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ
| image              = Damodar Kund - Junagadh - Gujarat - DSC004.jpg
| caption            = ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ।
| alt                = ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ।
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = [[ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ, ਗੁਜਰਾਤ]] ਦੇ ਨੇੜੇ
| coordinates        = {{coord|21|31|32|N|70|29|10|E|type:waterbody|display=inline,title}}
| inflow             = 
| outflow            = 
| catchment          = 
| basin_countries    = ਭਾਰਤ
| length             = {{convert|257|ft|abbr=on}}
| width              = {{convert|50|ft|abbr=on}}
| area               = 
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = 
| islands            = 
| cities             = [[ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ]]
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
'''ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Damodar Kund)''' [[ਹਿੰਦੂ]] ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ [[ਗੁਜਰਾਤ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ ਰਿਆਸਤ|ਜੂਨਾਗੜ੍ਹ]] ਦੇ ਨੇੜੇ, ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਇੱਥੇ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿਖੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸਰਜਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵਿਛੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮੋਕਸ਼]] ਮਿਲੇਗਾ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=eRkuXFD93zsC&amp;dq=damodar+kund+girnar&amp;pg=PA38|title=Folklore Notes - 2 Vols. (Vol. I - Gujarat, Vol. II - Konkan) By R.E. Enthoven|last=Enthoven|first=Reginald Edward|year=1989|isbn=9788120604858}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;b&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=M5EWgRdnLxAC&amp;dq=damodar+kund+girnar&amp;pg=PA177|title=Global Encyclopaedia of the Brahmana Ethnography edited by K.S. Krishna Rao|last=Krishna Rao|first=K. S.|year=2008|isbn=9788182202085|page=177}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;g&quot;&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/gazetteer07pregoog|title=Gazetteer, Volume 8, Bombay (India : State)|publisher=Government Central Press, 1884|year=1884|page=442|quote=cremation.}}&lt;/ref&gt; ਇੱਥੇ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸਥੀਆਂ (''[[Asthi-visarjana|ਅਸਥੀ-ਵਿਸਰਜਨ]]'' ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ) ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਲਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ [[ਹਰਿਦੁਆਰ]]&lt;ref name=&quot;b&quot; /&gt; ਵਿੱਚ [[ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ|ਗੰਗਾ]] ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਅਲਾਹਾਬਾਦ|ਪ੍ਰਯਾਗ]] ਵਿੱਚ [[ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਸੰਗਮ]] ਵਿੱਚ ਹਨ। &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071230102815/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798222,00.html &quot;At the Three Rivers&quot;]. ''[[Time (magazine)|Time]]'', February 23, 1948.&lt;/ref&gt; ਗੁਪਤਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਕੰਦ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ 462 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾਮੋਦਰ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ਨਵਤ ਗਿਰਨਾਰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਪਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਝੀਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਘੁਲਣ ਦੇ ਗੁਣ ਹਨ। ਇਹ ਝੀਲ 257 ਫੁੱਟ (78 ਮੀਟਰ) ਲੰਬੀ ਅਤੇ 50 ਫੁੱਟ (15 ਮੀਟਰ) ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 5 ਫੁੱਟ (1.5 ਮੀਟਰ) ਡੂੰਘੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੇ ਘਾਟ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪੌੜੀਆਂ ਦਾਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਗਿਰਨਾਰ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਵਿੱਚ [[ਅਸ਼ਵਥਾਮਾ]] ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਉੱਤੇ, ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦਾਮੋਦਰ ਹਰੀ ਮੰਦਿਰ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਵਜਰਨਾਭ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇਹ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਦਰਕੇਤਪੁਰ ਨਾਮਕ ਸੂਰਜਵੰਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ [[ਭਾਵਨਾਥ]] ਵਿਖੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=J0rME6RjC1sC&amp;dq=chandraketpur&amp;pg=PA12|title=Gir Forest and the Saga of the Asiatic Lion By Sudipta Mitra|last=Mitra|first=Sudipta|year=2005|isbn=9788173871832|page=12}}&lt;/ref&gt;

32 ਏਕੜ (13 ਹੈਕਟੇਅਰ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਮੰਦਰ ਗੁਲਾਬੀ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਜ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਸੋਲਾਹਾ ਮੰਡਪ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਖਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 84 ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉੱਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੰਮ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਿਜ ਮੰਦਰ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ 65 ਫੁੱਟ (20 ਮੀਟਰ) ਉੱਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਾ ਮੰਡਪ ਦਾ ਸ਼ਿਖਰ 30 ਫੁੱਟ (9.1 ਮੀਟਰ) ਉੱਚਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਚਤੁਰਭੁਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਹਰ ਇੱਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਖ, ਚੱਕਰ, ਗਦਾ ਅਤੇ ਕਮਲ ਹੈ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਧਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ। ਦੋਵੇਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਸਜਾਵਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਾਨ ਬਲਰਾਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਰੇਵਤੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਰ ਉਪ-ਮੰਦਰ ਹਨ। ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਹਨ।

ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਸਰੋਵਰ, ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸ਼੍ਰੀ ਦਮੋਦਰਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਇੱਥੇ ਸੰਪ੍ਰਾਂਤ-ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਦਮੋਦਰਜੀ ਗਿਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਟਦੇਵ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਗਿਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਭਾਈਚਾਰਾ ਲਗਭਗ 12000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Radha Damodarji Temple |url=http://www.shreeradhadamodarji.org/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181004051210/http://www.shreeradhadamodarji.org/ |archive-date=2018-10-04 |access-date=2019-07-15}}&lt;/ref&gt;

ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਗਤ ਨਰਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਤੀਆ (ਸਵੇਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ) ਗਿਰਨਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਤਲਹਟੀ 'ਤੇ ਦਮੋਦਰ ਝੀਲ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;f&quot;&gt;Fairs and Festivals of India: Chhattisgarh, Dadra and Nagar Haveli, Daman and Diu, Goa, Gujarat, Madhya Pradesh, Maharashtra by Madan Prasad Bezbaruah, Dr. Krishna Gopal, Phal S. Girota - 2003 - Page 157&lt;/ref&gt; ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਰਸਿੰਘ ਮਹਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਅਤੇ ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਨਾਲ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸੰਤ-ਕਵੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ 1890 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਬਹਾਦਰ ਖਾਨ ਤੀਜੇ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਹਰੀਦਾਸ ਵਿਹਾਰੀਦਾਸ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਗਿਰਨਾਰ ਪਹਾੜ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਾਟਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਜਨਤਕ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;c&quot;&gt;Census of India, 1961: Gujarat published by India. Office of the Registrar General, 1965, pp 818.&lt;/ref&gt;

ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਚੈੱਕ-ਡੈਮ ਭੰਡਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਚੇਂਜਿੰਗ ਰੂਮ, ਜਨਤਕ ਟਾਇਲਟ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਦਮੋਦਰ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। 

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਤ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>rryn6f7ld1dv2kqcv8uqjxdkb3bvbag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭ੍ਰਿਗੁ ਝੀਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167974</id>
    <revision>
      <id>809594</id>
      <parentid>742585</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:07:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4986" sha1="6fkttk85kfwuk1nyq2ykif60ipm0irv" xml:space="preserve">
{{Infobox body of water
| name               = ਭ੍ਰਿਗੁ ਝੀਲ
| image              = [[File:Brighu Lake.jpg|220px]]
| caption            = ਮਈ-ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਭਾਰਤ) ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਘੂ ਝੀਲ।
| alt                = ਗਰਮੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਘੂ ਝੀਲ
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = [[ਕੁੱਲੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕੁੱਲੂ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]]
| coordinates        = {{coord|32.29342|77.24249|region:IN_type:waterbody|display=inline,title}}
| type               = ਉਚਾਈ ਵਾਲੀ ਝੀਲ
| inflow             = ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲ ਰਹੀ ਹੈ
| outflow            = ਕੋਈ ਨਹੀਂ
| catchment          = 
| length             = N/A
| width              = 
| area               = 
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = {{convert|4235|m|abbr=on}}
| frozen             = 
| islands            = 
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
'''ਭ੍ਰਿਗੂ ਝੀਲ''' ਜਾਂ '''ਬ੍ਰਿਘੂ ਝੀਲ''' ਲਗਭਗ 4,300 ਮੀਟਰ (14,100 ਫੁੱਟ) ਦੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ ਪੈਂਦੀ ਇੱਕ ਝੀਲ ਹੈ। [[ਕੁੱਲੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕੁੱਲੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ। ਇਹ [[ਰੋਹਤਾਂਗ ਦੱਰਾ|ਰੋਹਤਾਂਗ ਦੱਰੇ]] ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (3.7 ਮੀਲ) ਹੈ। [[ਮਨਾਲੀ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਮਨਾਲੀ]] ਕਸਬੇ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਮੰਦਿਰ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਤੋਂ ਟ੍ਰੈਕਿੰਗ ਕਰਕੇ  ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਬਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਸਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ ਪਹਾੜੀ ਲੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਭ੍ਰਿਗੂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;himachalpradeshtourism&quot;&gt;{{Cite web |title=Bhrigu Lake, Himachal |url=http://www.himachalpradeshtourism.org/lakes-passes-in-himachal/bhrigu-lake.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612140002/http://www.himachalpradeshtourism.org/lakes-passes-in-himachal/bhrigu-lake.html |archive-date=12 June 2018 |access-date=4 February 2014 |publisher=himachalpradeshtourism.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mountainsojourns&quot;&gt;{{Cite web |title=Bhrigu Lake Trek |url=https://mountainsojourns.com/bhrigu-lake-trek/ |publisher=mountainsojourns.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;geck-co&quot;&gt;{{Cite web |title=Bhrigu Lake Trek (432.5 m) |url=http://www.geck-co.com/trekking-pics/upcoming-adventures/bhrigu-lake-trek/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222200204/http://www.geck-co.com/trekking-pics/upcoming-adventures/bhrigu-lake-trek/ |archive-date=22 February 2014 |access-date=4 February 2014 |publisher=geck-co.com}}&lt;/ref&gt;

ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ੀ ਝੀਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਲਈ ਇਸਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਝੀਲ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਜੰਮਦੀ। ਇਹ ਝੀਲ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸੰਤ [[ਭ੍ਰਿਗੁ|ਰਿਸ਼ੀ ਬ੍ਰਿਘੂ]] ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟ੍ਰੈਕ ਰੂਟਾਂ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=himachaltourism.gov.in |url=http://www.himachaltourism.gov.in/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100324124730/http://himachaltourism.gov.in/ |archive-date=24 March 2010 |access-date=8 June 2019}}&lt;/ref&gt;

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* [[ਕੁੱਲੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* [https://web.archive.org/web/20100324211356/http://hptdc.gov.in/ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਵਿਭਾਗ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>6fkttk85kfwuk1nyq2ykif60ipm0irv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਨਦੀਮ (ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168523</id>
    <revision>
      <id>809447</id>
      <parentid>749720</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13839" sha1="aulbiwz2ace7ox9ibg9xbpu5j33r19n" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = Nadeem
| image              = 
| image_size         = 
| caption            = [[Shabana (actress)|Shabana]] with Nadeem
| native_name        = {{Nq|ندیم}}
| native_name_lang   = ur
| birth_name         = Mirza Nazeer Baig
| birth_date         = {{Birth date and age|df=y|1941|07|19}}
| birth_place        = [[Vijayawada]], [[Madras Presidency]], [[British India]]
| nationality        = [[Pakistani]]
| occupation         = Film actor, singer
| years_active       = 1967–present
| spouse             = 
| children           = 
| relatives          = [[Ehtesham|Captain Ehtesham]] (father-in-law)
| awards             = [[Pride of Performance]] Award by the [[President of Pakistan]] (1997)&lt;br/&gt;[[Nigar Awards]] (won this award 17 times during his career)
| website            = {{URL|https://www.supernadeem.com}}
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਜ਼ੀਰ ਬੇਗ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1941), ਆਪਣੇ ਸਕ੍ਰੀਨ ਨਾਮ '''ਨਦੀਮ''' (ਉਰਦੂ: ندیم) ਦੁਆਰਾ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਜ਼ੀਰ ਇੱਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] [[ਅਦਾਕਾਰ]], [[ਗਾਇਕ]] ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ 56 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1997 ਵਿੱਚ [[ਤਮਗ਼ਾ ਹੁਸਨ ਕਾਰਕਰਦਗੀ|ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ]] ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ 16 ਰਿਕਾਰਡ ਨਿਗਾਰ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਬੇਗ ਦਾ ਜਨਮ ਆਧੁਨਿਕ [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਵਿਜੈਵਾੜਾ|ਵਿਜੇਵਾੜਾ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ 1941 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ|ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot;&gt;{{Cite news|url=https://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/renowned-actor-nadeem-celebrating-75th-birthday-today/|title=Renowned actor Nadeem celebrating 75th birthday today (includes Nadeem Baig's Pride of Performance award info)|last=Ali Zain|date=19 July 2016|work=Daily Pakistan (newspaper)|access-date=26 March 2021}}&lt;/ref&gt; ਨਦੀਮ ਬੇਗ 1947 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ [[ਢਾਕਾ]], [[ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸਿੰਧ ਮਦਰਸਾ-ਤੁਲ-ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਇਸਲਾਮੀਆ ਸਾਇੰਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਾਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[https://www.dawn.com/news/738001 Profile: The legend speaks] Dawn (newspaper), Published 29 July 2012. Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt;

ਨਦੀਮ ਨੂੰ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤਲਤ ਹੁਸੈਨ, ਐਮ. ਜ਼ਹੀਰ ਖਾਨ, ਆਫ਼ਤਾਬ ਅਜ਼ੀਮ, ਸਲੀਮ ਜਾਫਰੀ, ਅਤੇ ਟੀਵੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਇਕਬਾਲ ਹੈਦਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਭ ਨੂੰ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਕਰਾਚੀ]] ਦੇ ਇੱਕ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਅਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕਾਸਿਮ ਸਿੱਦੀਕੀ ਨੇ ਕਈ ਸੰਗੀਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਇਕਾ [[ਫ਼ਿਰਦੌਸੀ ਰਹਿਮਾਨ|ਫਿਰਦੌਸੀ ਰਹਿਮਾਨ]] ਨੇ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਢਾਕਾ]] ਦੇ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;/&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਨਦੀਮ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਰੀਅਰ 50 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;cineplot&quot;&gt;{{Cite web |date=19 May 2010 |title=Actor Nadeem Baig's profile |url=http://cineplot.com/nadeem/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20111011040243/http://cineplot.com/nadeem/ |archive-date=11 October 2011 |access-date=15 July 2022 |publisher=Cineplot.com website}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 1967 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਚਕੋਰੀ'' (1967) ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ [[ਸ਼ਬਾਨਾ (ਅਦਾਕਾਰਾ)|ਸ਼ਬਾਨਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਕੈਪਟਨ ਅਹਿਤੇਸ਼ਾਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ, 1968 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਨਦੀਮ ਨੇ ਅਹਿਤੇਸ਼ਾਮ ਦੀ ਧੀ, ਫਰਜ਼ਾਨਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;Dawnobit&quot;&gt;[https://www.dawn.com/news/22888/film-director-ehtesham-dies-at-75 Film director Ehtesham dies at 75] Dawn (newspaper), Published 19 February 2002, Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਫਿਲਮ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਰਕਟਾਂ, ਭਾਵ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ''ਚਕੋਰੀ'' ਲਈ ਸਰਵੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ। ਨਦੀਮ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ''ਨਾਦਾਨ'' (1973), ਅਨਾਰੀ, ਪਹਿਚਾਨ (1975), ਤਲਸ਼ (1976), ਆਇਨਾ (1977), ਹਮ ਦੋਨੋ (1980), ਲਾਜਵਾਬ, ਕੁਰਬਾਨੀ (1981), ਸੰਗਦਿਲ (1982), ਅਤੇ ਦੇਹਲੀਜ਼ (1983) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਸ਼ਬਨਮ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਕ੍ਰੀਨ ਜੋੜੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Tribune&quot;&gt;[https://tribune.com.pk/story/66587/lollywood-a-brief-history/ Some milestones in Pakistani film industry] The Express Tribune (newspaper), Published 23 October 2010. Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਦੀਮ ਨੇ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਕਈ ਗੀਤ ਗਾਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;(Saadia Qamar) [https://tribune.com.pk/story/34050/finding-a-new-star/ Finding a new star] The Express Tribune (newspaper), Published 3 August 2010, Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਨਦੀਮ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਜ਼ ਮਲਿਕ, ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ, ਐਸ. ਸੁਲੇਮਾਨ, [[ਸ਼ਮੀਮ ਅਰਾ|ਸ਼ਮੀਮ ਆਰਾ]], [[ਸੰਗੀਤਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾ)|ਸੰਗੀਤਾ]] ਅਤੇ [[ਸਮੀਨਾ ਪੀਰਜ਼ਾਦਾ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ਕੁਮਾਰ, ਦਰਪਨ, ਵਹੀਦ ਮੁਰਾਦ, ਅਲਾਊਦੀਨ ਅਤੇ ਸਈਦ ਕਮਾਲ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;

== ਫਿਲਮਾਂ ==
* ''ਚਕੋਰੀ (1967) (ਨਦੀਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ) &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਬੇਹਨ ਭਾਈ (1968)''
* ''ਦੀਆ ਔਰ ਤੂਫਾਨ (1969)''
* ''ਦਮਨ ਔਰ ਚਿੰਗਾਰੀ (1973)''
* ''ਆਇਨਾ (1977)''
* ''ਬੰਦਿਸ਼ (1980) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਦਿਲਾਗੀ (1974)''
* ''ਸ਼ਮਾ (1974) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਫੂਲ ਮੇਰੇ ਗੁਲਸ਼ਨ ਕਾ (1974) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਅਨਾਰੀ (1975) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਜਬ ਜਬ ਫੂਲ ਖਿਲੇ (1975) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਪਹਿਚਾਨ (1975)''
* ''ਉਮੰਗ''
* ''ਨਾਦਾਨ''
* ''ਛੋਟੇ ਸਾਹਬ''
* ''ਦਾਗ''
* ''ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਚਾਵਲ (1978) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਅੰਬਰ (1978)''
* ''ਪਾਕੀਜ਼ਾ (1979) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਦੇਹਲੀਜ਼ (1983)''
* ''ਦੂਰਦੇਸ਼ (1983) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;''
* ''ਮੁਖੜਾ (1988) - ਨਦੀਮ ਬੇਗ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਵੀ &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;''
* ''ਬੁਲੰਦੀ (1990) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਅਨਹੋਨੀ (1993)''
* ''ਸਰਗਮ (1995)''
* ''ਜੀਵਾ (1995)''
* ''ਜੋ ਡਰ ਗਿਆ ਵੋ ਮਰ ਗਿਆ (1995)''
* ''ਉਮਰ ਮੁਖਤਾਰ (1997)''
* ''ਦੁਪੱਟਾ ਜਲ ਰਹਾ ਹੈ (1998)''
* ''ਇੰਤੇਹਾ (1999) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਕੋਈ ਤੁਝ ਸਾ ਕਹਾਂ (2005) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਮੈਂ ਏਕ ਦਿਨ ਲੌਟ ਕੇ ਆਉਂ ਗਾ (2007)''
* ''ਲਵ ਮੈਂ ਗਮ (2011)''
* ''ਮੈਂ ਹਾਂ ਸ਼ਾਹਿਦ ਅਫਰੀਦੀ (2013)''
* ''ਸਿਸਟਮ (2014)''
* ''ਹਿਜਰਤ (2016)''
* ''ਸਿਕੰਦਰ (2016)''
* ''ਸ਼ਾਨ-ਏ-ਇਸ਼ਕ (2017)''
* ''ਸੁਪਰਸਟਾਰ (2019)''
* ''ਪਰੇ ਹਟ ਲਵ (2019)''
* ''ਜ਼ਰਾਰ (2020)''
* ''ਤੇਰੇ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਰਾਖੀ (2022)''

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਚੈਨਲ
|-
| 2005
| ''ਰਿਆਸਤ''
| ARY ਡਿਜੀਟਲ
|-
| 2007 ਸਾਲ
| ''ਸਹੇਲੀ''
| [[ਹਮ ਟੀਵੀ|ਹਮ ਟੀ.ਵੀ]]
|-
| 2014
| ''[[Jaan Hatheli Par|ਜਾਨ ਹਥਲੀ ਪਾਰ]]''
| ਪੀਟੀਵੀ ਹੋਮ
|-
| 2015
| ''ਮੋਲ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2016
| ''ਤੁਮ ਯਾਦ ਆਏ''
| ARY ਡਿਜੀਟਲ
|-
| ''ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੈਸੇ ਖਵਾਬ ਸਾ''
| ਆਜ ਐਂਟਰਟੇਨਮੈਂਟ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2021-22
| ''ਇਸ਼ਕ ਏ ਲਾ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|-
| ''ਖਾਬ ਤੂਤ ਜਾਤਾ ਹੈ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|}

== ਇਜਾਜਬਮ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ==

* 1967 ਅਤੇ 2002 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੁੱਲ 16 ਵਾਰ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ, 1999 ਵਿੱਚ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲੇਨੀਅਮ ਅਵਾਰਡ &lt;ref&gt;{{Cite web |date=24 November 2017 |title=Pakistan's &quot;Oscars&quot;: The Nigar Awards |url=https://www.desimoviesreviews.com/index.php/2017/11/24/pakistans-oscars-nigar-awards/ |access-date=26 March 2021 |website=Film Reviews on The Hotspotonline website |archive-date=27 ਜਨਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127183607/https://www.desimoviesreviews.com/index.php/2017/11/24/pakistans-oscars-nigar-awards/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* 1997 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ [[ਤਮਗ਼ਾ ਹੁਸਨ ਕਾਰਕਰਦਗੀ|ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ]] ਅਵਾਰਡ &lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot;/&gt;

{| class=&quot;wikitable style&quot;
!ਸਮਾਰੋਹ
! ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ
! ਨਤੀਜਾ
|-
| ਦੂਜਾ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਦਾ ਲਾਈਫਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ
| ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ |
|ਜਿੱਤਿਆ
|-
| 4ਵਾਂ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਸਰਵੋਤਮ ਟੀਵੀ ਅਦਾਕਾਰ (ਸੈਟੇਲਾਈਟ)
| '''''ਜੈਸੇ ਜੰਤੇ ਨਾਹੀ''''' |
|ਨਾਮਜਦ 
|-
| 18ਵਾਂ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਸਰਬੋਤਮ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰ
| '''''ਸੁਪਰਸਟਾਰ'''''
|
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੁਹਾਜਿਰ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1941]]</text>
      <sha1>aulbiwz2ace7ox9ibg9xbpu5j33r19n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809448</id>
      <parentid>809447</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:49:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13858" sha1="c5p5m1g9uo3j1qpn5wuv7rukg15vwwz" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{Infobox person
| name               = Nadeem
| image              = 
| image_size         = 
| caption            = [[Shabana (actress)|Shabana]] with Nadeem
| native_name        = {{Nq|ندیم}}
| native_name_lang   = ur
| birth_name         = Mirza Nazeer Baig
| birth_date         = {{Birth date and age|df=y|1941|07|19}}
| birth_place        = [[Vijayawada]], [[Madras Presidency]], [[British India]]
| nationality        = [[Pakistani]]
| occupation         = Film actor, singer
| years_active       = 1967–present
| spouse             = 
| children           = 
| relatives          = [[Ehtesham|Captain Ehtesham]] (father-in-law)
| awards             = [[Pride of Performance]] Award by the [[President of Pakistan]] (1997)&lt;br/&gt;[[Nigar Awards]] (won this award 17 times during his career)
| website            = {{URL|https://www.supernadeem.com}}
}}
[[Category:Articles with hCards]]
'''ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਜ਼ੀਰ ਬੇਗ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1941), ਆਪਣੇ ਸਕ੍ਰੀਨ ਨਾਮ '''ਨਦੀਮ''' (ਉਰਦੂ: ندیم) ਦੁਆਰਾ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਜ਼ੀਰ ਇੱਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] [[ਅਦਾਕਾਰ]], [[ਗਾਇਕ]] ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ 56 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਦੋ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1997 ਵਿੱਚ [[ਤਮਗ਼ਾ ਹੁਸਨ ਕਾਰਕਰਦਗੀ|ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ]] ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ 16 ਰਿਕਾਰਡ ਨਿਗਾਰ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤੇ ਹਨ।

== ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ==
ਬੇਗ ਦਾ ਜਨਮ ਆਧੁਨਿਕ [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਵਿਜੈਵਾੜਾ|ਵਿਜੇਵਾੜਾ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ 1941 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ|ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot;&gt;{{Cite news|url=https://en.dailypakistan.com.pk/lifestyle/renowned-actor-nadeem-celebrating-75th-birthday-today/|title=Renowned actor Nadeem celebrating 75th birthday today (includes Nadeem Baig's Pride of Performance award info)|last=Ali Zain|date=19 July 2016|work=Daily Pakistan (newspaper)|access-date=26 March 2021}}&lt;/ref&gt; ਨਦੀਮ ਬੇਗ 1947 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ [[ਢਾਕਾ]], [[ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸਿੰਧ ਮਦਰਸਾ-ਤੁਲ-ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਇਸਲਾਮੀਆ ਸਾਇੰਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਾਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;&gt;[https://www.dawn.com/news/738001 Profile: The legend speaks] Dawn (newspaper), Published 29 July 2012. Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt;

ਨਦੀਮ ਨੂੰ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤਲਤ ਹੁਸੈਨ, ਐਮ. ਜ਼ਹੀਰ ਖਾਨ, ਆਫ਼ਤਾਬ ਅਜ਼ੀਮ, ਸਲੀਮ ਜਾਫਰੀ, ਅਤੇ ਟੀਵੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਇਕਬਾਲ ਹੈਦਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਭ ਨੂੰ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਕਰਾਚੀ]] ਦੇ ਇੱਕ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਅਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕਾਸਿਮ ਸਿੱਦੀਕੀ ਨੇ ਕਈ ਸੰਗੀਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਇਕਾ [[ਫ਼ਿਰਦੌਸੀ ਰਹਿਮਾਨ|ਫਿਰਦੌਸੀ ਰਹਿਮਾਨ]] ਨੇ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਢਾਕਾ]] ਦੇ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Dawn&quot;/&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਨਦੀਮ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਰੀਅਰ 50 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;cineplot&quot;&gt;{{Cite web |date=19 May 2010 |title=Actor Nadeem Baig's profile |url=http://cineplot.com/nadeem/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20111011040243/http://cineplot.com/nadeem/ |archive-date=11 October 2011 |access-date=15 July 2022 |publisher=Cineplot.com website}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ 1967 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਚਕੋਰੀ'' (1967) ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ [[ਸ਼ਬਾਨਾ (ਅਦਾਕਾਰਾ)|ਸ਼ਬਾਨਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਕੈਪਟਨ ਅਹਿਤੇਸ਼ਾਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ, 1968 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਨਦੀਮ ਨੇ ਅਹਿਤੇਸ਼ਾਮ ਦੀ ਧੀ, ਫਰਜ਼ਾਨਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;Dawnobit&quot;&gt;[https://www.dawn.com/news/22888/film-director-ehtesham-dies-at-75 Film director Ehtesham dies at 75] Dawn (newspaper), Published 19 February 2002, Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਫਿਲਮ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਰਕਟਾਂ, ਭਾਵ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ''ਚਕੋਰੀ'' ਲਈ ਸਰਵੋਤਮ ਅਦਾਕਾਰ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ ਜਿੱਤਿਆ। ਨਦੀਮ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ''ਨਾਦਾਨ'' (1973), ਅਨਾਰੀ, ਪਹਿਚਾਨ (1975), ਤਲਸ਼ (1976), ਆਇਨਾ (1977), ਹਮ ਦੋਨੋ (1980), ਲਾਜਵਾਬ, ਕੁਰਬਾਨੀ (1981), ਸੰਗਦਿਲ (1982), ਅਤੇ ਦੇਹਲੀਜ਼ (1983) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਸ਼ਬਨਮ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਕ੍ਰੀਨ ਜੋੜੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Tribune&quot;&gt;[https://tribune.com.pk/story/66587/lollywood-a-brief-history/ Some milestones in Pakistani film industry] The Express Tribune (newspaper), Published 23 October 2010. Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਦੀਮ ਨੇ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਕਈ ਗੀਤ ਗਾਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;(Saadia Qamar) [https://tribune.com.pk/story/34050/finding-a-new-star/ Finding a new star] The Express Tribune (newspaper), Published 3 August 2010, Retrieved 26 March 2021&lt;/ref&gt; ਨਦੀਮ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਜ਼ ਮਲਿਕ, ਨਜ਼ਰੁਲ ਇਸਲਾਮ, ਐਸ. ਸੁਲੇਮਾਨ, [[ਸ਼ਮੀਮ ਅਰਾ|ਸ਼ਮੀਮ ਆਰਾ]], [[ਸੰਗੀਤਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾ)|ਸੰਗੀਤਾ]] ਅਤੇ [[ਸਮੀਨਾ ਪੀਰਜ਼ਾਦਾ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਸ਼ ਕੁਮਾਰ, ਦਰਪਨ, ਵਹੀਦ ਮੁਰਾਦ, ਅਲਾਊਦੀਨ ਅਤੇ ਸਈਦ ਕਮਾਲ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;

== ਫਿਲਮਾਂ ==
* ''ਚਕੋਰੀ (1967) (ਨਦੀਮ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ) &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਬੇਹਨ ਭਾਈ (1968)''
* ''ਦੀਆ ਔਰ ਤੂਫਾਨ (1969)''
* ''ਦਮਨ ਔਰ ਚਿੰਗਾਰੀ (1973)''
* ''ਆਇਨਾ (1977)''
* ''ਬੰਦਿਸ਼ (1980) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਦਿਲਾਗੀ (1974)''
* ''ਸ਼ਮਾ (1974) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਫੂਲ ਮੇਰੇ ਗੁਲਸ਼ਨ ਕਾ (1974) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਅਨਾਰੀ (1975) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਜਬ ਜਬ ਫੂਲ ਖਿਲੇ (1975) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਪਹਿਚਾਨ (1975)''
* ''ਉਮੰਗ''
* ''ਨਾਦਾਨ''
* ''ਛੋਟੇ ਸਾਹਬ''
* ''ਦਾਗ''
* ''ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਚਾਵਲ (1978) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਅੰਬਰ (1978)''
* ''ਪਾਕੀਜ਼ਾ (1979) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਦੇਹਲੀਜ਼ (1983)''
* ''ਦੂਰਦੇਸ਼ (1983) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;''
* ''ਮੁਖੜਾ (1988) - ਨਦੀਮ ਬੇਗ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਵੀ &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Dawn&quot; /&gt;''
* ''ਬੁਲੰਦੀ (1990) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਅਨਹੋਨੀ (1993)''
* ''ਸਰਗਮ (1995)''
* ''ਜੀਵਾ (1995)''
* ''ਜੋ ਡਰ ਗਿਆ ਵੋ ਮਰ ਗਿਆ (1995)''
* ''ਉਮਰ ਮੁਖਤਾਰ (1997)''
* ''ਦੁਪੱਟਾ ਜਲ ਰਹਾ ਹੈ (1998)''
* ''ਇੰਤੇਹਾ (1999) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;Tribune&quot; /&gt;''
* ''ਕੋਈ ਤੁਝ ਸਾ ਕਹਾਂ (2005) &lt;ref name=&quot;cineplot&quot; /&gt;''
* ''ਮੈਂ ਏਕ ਦਿਨ ਲੌਟ ਕੇ ਆਉਂ ਗਾ (2007)''
* ''ਲਵ ਮੈਂ ਗਮ (2011)''
* ''ਮੈਂ ਹਾਂ ਸ਼ਾਹਿਦ ਅਫਰੀਦੀ (2013)''
* ''ਸਿਸਟਮ (2014)''
* ''ਹਿਜਰਤ (2016)''
* ''ਸਿਕੰਦਰ (2016)''
* ''ਸ਼ਾਨ-ਏ-ਇਸ਼ਕ (2017)''
* ''ਸੁਪਰਸਟਾਰ (2019)''
* ''ਪਰੇ ਹਟ ਲਵ (2019)''
* ''ਜ਼ਰਾਰ (2020)''
* ''ਤੇਰੇ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਰਾਖੀ (2022)''

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਚੈਨਲ
|-
| 2005
| ''ਰਿਆਸਤ''
| ARY ਡਿਜੀਟਲ
|-
| 2007 ਸਾਲ
| ''ਸਹੇਲੀ''
| [[ਹਮ ਟੀਵੀ|ਹਮ ਟੀ.ਵੀ]]
|-
| 2014
| ''[[Jaan Hatheli Par|ਜਾਨ ਹਥਲੀ ਪਾਰ]]''
| ਪੀਟੀਵੀ ਹੋਮ
|-
| 2015
| ''ਮੋਲ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2016
| ''ਤੁਮ ਯਾਦ ਆਏ''
| ARY ਡਿਜੀਟਲ
|-
| ''ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੈਸੇ ਖਵਾਬ ਸਾ''
| ਆਜ ਐਂਟਰਟੇਨਮੈਂਟ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2021-22
| ''ਇਸ਼ਕ ਏ ਲਾ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|-
| ''ਖਾਬ ਤੂਤ ਜਾਤਾ ਹੈ''
| ਹਮ ਟੀ.ਵੀ
|}

== ਇਜਾਜਬਮ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ==

* 1967 ਅਤੇ 2002 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੁੱਲ 16 ਵਾਰ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ, 1999 ਵਿੱਚ ਨਿਗਾਰ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲੇਨੀਅਮ ਅਵਾਰਡ &lt;ref&gt;{{Cite web |date=24 November 2017 |title=Pakistan's &quot;Oscars&quot;: The Nigar Awards |url=https://www.desimoviesreviews.com/index.php/2017/11/24/pakistans-oscars-nigar-awards/ |access-date=26 March 2021 |website=Film Reviews on The Hotspotonline website |archive-date=27 ਜਨਵਰੀ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127183607/https://www.desimoviesreviews.com/index.php/2017/11/24/pakistans-oscars-nigar-awards/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* 1997 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ [[ਤਮਗ਼ਾ ਹੁਸਨ ਕਾਰਕਰਦਗੀ|ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ]] ਅਵਾਰਡ &lt;ref name=&quot;dailypakistan&quot;/&gt;

{| class=&quot;wikitable style&quot;
!ਸਮਾਰੋਹ
! ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ
! ਨਤੀਜਾ
|-
| ਦੂਜਾ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਦਾ ਲਾਈਫਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ
| ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ |
|ਜਿੱਤਿਆ
|-
| 4ਵਾਂ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਸਰਵੋਤਮ ਟੀਵੀ ਅਦਾਕਾਰ (ਸੈਟੇਲਾਈਟ)
| '''''ਜੈਸੇ ਜੰਤੇ ਨਾਹੀ''''' |
|ਨਾਮਜਦ 
|-
| 18ਵਾਂ ਲਕਸ ਸਟਾਈਲ ਅਵਾਰਡ
| ਸਰਬੋਤਮ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰ
| '''''ਸੁਪਰਸਟਾਰ'''''
|
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੁਹਾਜਿਰ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1941]]</text>
      <sha1>c5p5m1g9uo3j1qpn5wuv7rukg15vwwz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168945</id>
    <revision>
      <id>809565</id>
      <parentid>742359</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:20:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809565</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9724" sha1="5y1rqoocbln2hylunvwzbh4qjzdqg0j" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ
| image              = File:Qarhan Playa.png
| caption            = ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ &lt;small&gt;(1975)&lt;/small&gt; ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਦੇ ਨਾਲ
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = [[ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ]]&lt;br&gt;[[ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ]]&lt;br&gt;[[ਕਿੰਘਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ]]&lt;br&gt;[[ਚੀਨ]]
| coordinates        = {{coord|36|43|54|N|95|48|23.5|E|region:CN-63_type:waterbody_scale:1000000|display=inline,title|format=dms}}
| type               = [[Endorheic lake|Endorheic]] [[saline lake]]
| inflow             = ਨੂਓਮੁਹੋਂਗ ਨਦੀ&lt;br&gt;ਸੁਓਲਿੰਗੁਓਲ ਨਦੀ
| outflow            = 
| catchment          = 
| basin_countries    = [[ਚੀਨ]]
| length             = 
| width              = 
| area               = {{convert|33.41|sqkm|sp=us|abbr=on}}
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = {{convert|2675.6|m|sp=us|abbr=on|-1}}
| islands            = 
| cities             = 
| reference          = 
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without pushpin map alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
{{Infobox Chinese
| pic = 
| piccap = 
| altname = South Huobuxun
| t2 = {{linktext|南霍布遜|湖}}
| s2 = {{linktext|南霍布逊|湖}}
| p2 = Nánhuòbùxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòbùxùn Hú
| w2 = Nan-huo-pu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-pu-hsün Hu}}
| psp2 = 
| l2 = 
| altname3 = South Huoluxun
| t3 = {{linktext|南霍魯遜|湖}}
| s3 = {{linktext|南霍鲁逊|湖}}
| p3 = Nánhuòlǔxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòlǔxùn Hú
| w3 = Nan-huo-lu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-lu-hsün Hu}}
| psp3 = 
| l3 = {{nowrap|South Hulsan [[list of lakes in China|Lake]]}}
}}

'''ਦੱਖਣੀ''' ਜਾਂ '''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''South''' or '''Nan Hulsan Lake''') ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ, ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ, ਚਿੰਗਹਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ, [[ਚੀਨ|ਚੀਨ ਵਿੱਚ]] ਗੋਲਮੁਡ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੀਲ ਹੈ। ਕਰਹਾਨ ਪਲੇਆ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਇਹ ਤੁਆਂਜੀ ਝੀਲ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਝੀਲਾਂ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਾਰੀ ਹੈ।

&quot;ਹੁਲਸਨ&quot; ਜਾਂ &quot;ਹੋਲੁਸੁਨ ਨਾਰ&quot; ਇੱਕ [[ਮੰਗੋਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੰਗੋਲੀਆਈ]] ਨਾਮ ਦਾ ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot; ਰੀਡ ਝੀਲ&quot;, ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਹੁਤਾਤ ਤੋਂ। [5] ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ &quot;ਦੱਖਣੀ&quot; ਇਸ ਨੂੰ ਨੇੜਲੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਚੀਨੀ ਲਿਪੀ|ਚੀਨੀ ਅੱਖਰਾਂ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਡਰਿਨ ਉਚਾਰਨ ਦੇ [[ਪਿਨਯਿਨ]] ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹਨ। ''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ'' ਜਾਂ ''ਨਨਹੂਓਬਕਸਨ'' ਉਹੀ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਗੇਤਰ ਚੀਨੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਦੱਖਣ&quot; ਲਈ ਹੈ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ|ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ]] ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਸੁੰਗੜ ਕੇ [[ਝੀਲ|ਅਕਾਦਮਿਕ]] ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਹ [[ਪੋਟਾਸ਼]] ਲਈ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਤਲਛਟ ਦੀ ਕਟਾਈ ਲਈ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੂਣ ਪੈਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ  ਅਤੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ
* ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==

=== ਹਵਾਲੇ ===
{{Reflist|30em}}

=== ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ===

* {{Citation |last=Du |first=Yongsheng |title=Geoscience Frontiers |date=April 2018 |volume=10 |issue=1 |pages=1–10 |author-mask=Du Yongsheng |contribution=Evalutation of Boron Isotopes in Halite as an Indicator of the Salinity of Qarhan Paleolake Water in the Eastern Qaidam Basin, Western China |contribution-url=https://www.researchgate.net/figure/Map-showing-the-location-of-drilling-cores-and-salt-lakes-in-the-Qaidam-Basin-a-Map_fig1_324203942 |place=Beijing |publisher=China University of Geosciences |doi=10.1016/j.gsf.2018.02.016 |ref={{harvid|Du &amp; al.|2018}} |display-authors=1 |last2=Fan Qishun |last3=Teng Xueming |last4=Gao Donglin |last5=Wei Haicheng |last6=Shan Fashou |last7=Li Binkai |last8=Zhang Xiangru |last9=Yuan Qin}}.
* {{Citation |last=Garrett |first=Donald Everett |title=Potash: Deposits, Processing, Properties, and Uses |date=1996 |url=https://books.google.com/books?id=_MIjCQAAQBAJ |place=London |publisher=Chapman &amp; Hall |isbn=9789400915459}}.
* {{Citation |last=Gross |first=Alexander |title=Geographia Atlas of the World |date=1935 |contribution=China and Adjacent States |contribution-url=https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~253313~5518832:China-and-Adjacent-States |place=New York |publisher=Geographia Map Co}}.
* {{Citation |last=Huang |first=Qi |title=Chinese Journal of Oceanology and Limnology |date=1997 |volume=15 |issue=3 |pages=271–278 |author-mask=Huang Qi |contribution=Stable Isotopes Distribution in Core Ck6 and Variations of Paleoclimate over Qarhan Lake Region in Qaidam Basin, China |place=Beijing |publisher=Science Press |doi=10.1007/BF02850884 |ref={{harvid|Huang &amp; al.|1997}} |display-authors=1 |last2=Chen Yisong |last3=Han Fengqing}}.
* {{Citation |last=Jia |first=Xiru |title=Xuěhuā Xīnwén |date=20 February 2019 |url=https://www.xuehua.us/zh-hk/ |author-mask=Jia Xiru |trans-title=Snowflake News |script-title=zh:雪花新闻 |contribution=Qīnghǎi Měnggǔyǔ Dìmíng de Jǐge Tèsè 青海蒙古語地名的幾個特色 [Several Characteristics of Mongolian Placenames in Qinghai] |contribution-url=https://www.xuehua.us/2019/02/20/【文化】青海蒙古语地名的几个特色/zh-hk/ |language=zh |access-date=22 ਮਈ 2023 |archive-date=15 ਨਵੰਬਰ 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191115104329/https://www.xuehua.us/zh-hk/ |url-status=dead }}.
* {{Citation |last=Lowenstein |first=Timothy K. |title=Aquatic Geochemistry |date=2009 |volume=15 |pages=71–94 |contribution=Closed Basin Brine Evolution and the Influence of Ca–Cl Inflow Waters: Death Valley and Bristol Dry Lake, California, Qaidam Basin, China, and Salar de Atacama, Chile |contribution-url=https://www.academia.edu/34370834/Closed_Basin_Brine_Evolution_and_the_Influence_of_Ca_Cl_Inflow_Waters_Death_Valley_and_Bristol_Dry_Lake_California_Qaidam_Basin_China_and_Salar_de_Atacama_Chile |publisher=Springer |doi=10.1007/s10498-008-9046-z |ref={{harvid|Lowenstein &amp; al.|2009}} |display-authors=1 |last2=François Risacher}}.
* {{Citation |last=Spencer |first=Ronald James |title=Fluid-Mineral Interactions: A Tribute to H.P. Eugster |date=1990 |editor-last=Ronald James Spencer |series=Special Publication No. 2 |contribution=Origin of Potash Salts and Brines in the Qaidam Basin, China |contribution-url=https://www.geochemsoc.org/files/2314/1261/1778/SP-2_395-408_Spencer.pdf |publisher=Geochemical Society |ref={{harvid|Spencer &amp; al.|1990}} |display-authors=1 |last2=Timothy K. Lowenstein |last3=Enrique Casas |last4=Zhang Pengxi |editor2-last=Chou I-ming}}.
* {{Citation |last=Yu |first=Ge |title=Lake Status Records from China: Data Base Documentation |date=2001 |url=http://www.bridge.bris.ac.uk/projects/GLSDB/report_4.pdf |author-mask=Yu Ge |series=MPI-BGC Tech Rep, No. 4 |place=Jena |publisher=Max Planck Institute for Biogeochemistry |ref={{harvid|Yu &amp; al.|2001}} |display-authors=1 |last2=Sandy P. Harrison |last3=Xue Bin}}.
* {{Citation |last=Zheng |first=Mianping |title=An Introduction to Saline Lakes on the Qinghai–Tibet Plateau |date=1997 |url=https://books.google.com/books?id=hFz-CAAAQBAJ |author-mask=Zheng Mianping |place=Dordrecht |publisher=Kluwer Academic Publishers |isbn=9789401154581}}.
* {{Citation |last=Zhou |first=Shilun |title=Earth and Environmental Science |date=2016 |volume=46 |author-mask=Zhou Shilun |series=IOP Conference Series |contribution=Spatial-Temporal Variations and Their Dynamics of the Saline Lakes in the Qaidam Basin over the Past 40 Years |place=Bristol |publisher=IOP Publishing |doi=10.1088/1755-1315/46/1/012043 |ref={{harvid|Zhou &amp; al.|2016}} |display-authors=1 |last2=Zhang Wanchang |last3=Wang F.}}.
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>5y1rqoocbln2hylunvwzbh4qjzdqg0j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809566</id>
      <parentid>809565</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:23:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9708" sha1="mmq2lf8fl8ffnxf9i8xjd4rew4f7zwe" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ
| image              = File:Qarhan Playa.png
| caption            = ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ &lt;small&gt;(1975)&lt;/small&gt; ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਦੇ ਨਾਲ
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ&lt;br&gt;ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ&lt;br&gt;ਕਿੰਘਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ&lt;br&gt;ਚੀਨ
| coordinates        = {{coord|36|43|54|N|95|48|23.5|E|region:CN-63_type:waterbody_scale:1000000|display=inline,title|format=dms}}
| type               = [[Endorheic lake|Endorheic]] [[saline lake]]
| inflow             = ਨੂਓਮੁਹੋਂਗ ਨਦੀ&lt;br&gt;ਸੁਓਲਿੰਗੁਓਲ ਨਦੀ
| outflow            = 
| catchment          = 
| basin_countries    = [[ਚੀਨ]]
| length             = 
| width              = 
| area               = {{convert|33.41|sqkm|sp=us|abbr=on}}
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = {{convert|2675.6|m|sp=us|abbr=on|-1}}
| islands            = 
| cities             = 
| reference          = 
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without pushpin map alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
{{Infobox Chinese
| pic = 
| piccap = 
| altname = South Huobuxun
| t2 = {{linktext|南霍布遜|湖}}
| s2 = {{linktext|南霍布逊|湖}}
| p2 = Nánhuòbùxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòbùxùn Hú
| w2 = Nan-huo-pu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-pu-hsün Hu}}
| psp2 = 
| l2 = 
| altname3 = South Huoluxun
| t3 = {{linktext|南霍魯遜|湖}}
| s3 = {{linktext|南霍鲁逊|湖}}
| p3 = Nánhuòlǔxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòlǔxùn Hú
| w3 = Nan-huo-lu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-lu-hsün Hu}}
| psp3 = 
| l3 = {{nowrap|South Hulsan [[list of lakes in China|Lake]]}}
}}

'''ਦੱਖਣੀ''' ਜਾਂ '''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''South''' or '''Nan Hulsan Lake''') ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ, ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ, ਚਿੰਗਹਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ, [[ਚੀਨ|ਚੀਨ ਵਿੱਚ]] ਗੋਲਮੁਡ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੀਲ ਹੈ। ਕਰਹਾਨ ਪਲੇਆ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਇਹ ਤੁਆਂਜੀ ਝੀਲ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਝੀਲਾਂ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਾਰੀ ਹੈ।

&quot;ਹੁਲਸਨ&quot; ਜਾਂ &quot;ਹੋਲੁਸੁਨ ਨਾਰ&quot; ਇੱਕ [[ਮੰਗੋਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੰਗੋਲੀਆਈ]] ਨਾਮ ਦਾ ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot; ਰੀਡ ਝੀਲ&quot;, ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਹੁਤਾਤ ਤੋਂ। [5] ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ &quot;ਦੱਖਣੀ&quot; ਇਸ ਨੂੰ ਨੇੜਲੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਚੀਨੀ ਲਿਪੀ|ਚੀਨੀ ਅੱਖਰਾਂ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਡਰਿਨ ਉਚਾਰਨ ਦੇ [[ਪਿਨਯਿਨ]] ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹਨ। ''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ'' ਜਾਂ ''ਨਨਹੂਓਬਕਸਨ'' ਉਹੀ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਗੇਤਰ ਚੀਨੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਦੱਖਣ&quot; ਲਈ ਹੈ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ|ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ]] ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਸੁੰਗੜ ਕੇ [[ਝੀਲ|ਅਕਾਦਮਿਕ]] ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਹ [[ਪੋਟਾਸ਼]] ਲਈ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਤਲਛਟ ਦੀ ਕਟਾਈ ਲਈ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੂਣ ਪੈਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ  ਅਤੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ
* ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==

=== ਹਵਾਲੇ ===
{{Reflist|30em}}

=== ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ===

* {{Citation |last=Du |first=Yongsheng |title=Geoscience Frontiers |date=April 2018 |volume=10 |issue=1 |pages=1–10 |author-mask=Du Yongsheng |contribution=Evalutation of Boron Isotopes in Halite as an Indicator of the Salinity of Qarhan Paleolake Water in the Eastern Qaidam Basin, Western China |contribution-url=https://www.researchgate.net/figure/Map-showing-the-location-of-drilling-cores-and-salt-lakes-in-the-Qaidam-Basin-a-Map_fig1_324203942 |place=Beijing |publisher=China University of Geosciences |doi=10.1016/j.gsf.2018.02.016 |ref={{harvid|Du &amp; al.|2018}} |display-authors=1 |last2=Fan Qishun |last3=Teng Xueming |last4=Gao Donglin |last5=Wei Haicheng |last6=Shan Fashou |last7=Li Binkai |last8=Zhang Xiangru |last9=Yuan Qin}}.
* {{Citation |last=Garrett |first=Donald Everett |title=Potash: Deposits, Processing, Properties, and Uses |date=1996 |url=https://books.google.com/books?id=_MIjCQAAQBAJ |place=London |publisher=Chapman &amp; Hall |isbn=9789400915459}}.
* {{Citation |last=Gross |first=Alexander |title=Geographia Atlas of the World |date=1935 |contribution=China and Adjacent States |contribution-url=https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~253313~5518832:China-and-Adjacent-States |place=New York |publisher=Geographia Map Co}}.
* {{Citation |last=Huang |first=Qi |title=Chinese Journal of Oceanology and Limnology |date=1997 |volume=15 |issue=3 |pages=271–278 |author-mask=Huang Qi |contribution=Stable Isotopes Distribution in Core Ck6 and Variations of Paleoclimate over Qarhan Lake Region in Qaidam Basin, China |place=Beijing |publisher=Science Press |doi=10.1007/BF02850884 |ref={{harvid|Huang &amp; al.|1997}} |display-authors=1 |last2=Chen Yisong |last3=Han Fengqing}}.
* {{Citation |last=Jia |first=Xiru |title=Xuěhuā Xīnwén |date=20 February 2019 |url=https://www.xuehua.us/zh-hk/ |author-mask=Jia Xiru |trans-title=Snowflake News |script-title=zh:雪花新闻 |contribution=Qīnghǎi Měnggǔyǔ Dìmíng de Jǐge Tèsè 青海蒙古語地名的幾個特色 [Several Characteristics of Mongolian Placenames in Qinghai] |contribution-url=https://www.xuehua.us/2019/02/20/【文化】青海蒙古语地名的几个特色/zh-hk/ |language=zh |access-date=22 ਮਈ 2023 |archive-date=15 ਨਵੰਬਰ 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191115104329/https://www.xuehua.us/zh-hk/ |url-status=dead }}.
* {{Citation |last=Lowenstein |first=Timothy K. |title=Aquatic Geochemistry |date=2009 |volume=15 |pages=71–94 |contribution=Closed Basin Brine Evolution and the Influence of Ca–Cl Inflow Waters: Death Valley and Bristol Dry Lake, California, Qaidam Basin, China, and Salar de Atacama, Chile |contribution-url=https://www.academia.edu/34370834/Closed_Basin_Brine_Evolution_and_the_Influence_of_Ca_Cl_Inflow_Waters_Death_Valley_and_Bristol_Dry_Lake_California_Qaidam_Basin_China_and_Salar_de_Atacama_Chile |publisher=Springer |doi=10.1007/s10498-008-9046-z |ref={{harvid|Lowenstein &amp; al.|2009}} |display-authors=1 |last2=François Risacher}}.
* {{Citation |last=Spencer |first=Ronald James |title=Fluid-Mineral Interactions: A Tribute to H.P. Eugster |date=1990 |editor-last=Ronald James Spencer |series=Special Publication No. 2 |contribution=Origin of Potash Salts and Brines in the Qaidam Basin, China |contribution-url=https://www.geochemsoc.org/files/2314/1261/1778/SP-2_395-408_Spencer.pdf |publisher=Geochemical Society |ref={{harvid|Spencer &amp; al.|1990}} |display-authors=1 |last2=Timothy K. Lowenstein |last3=Enrique Casas |last4=Zhang Pengxi |editor2-last=Chou I-ming}}.
* {{Citation |last=Yu |first=Ge |title=Lake Status Records from China: Data Base Documentation |date=2001 |url=http://www.bridge.bris.ac.uk/projects/GLSDB/report_4.pdf |author-mask=Yu Ge |series=MPI-BGC Tech Rep, No. 4 |place=Jena |publisher=Max Planck Institute for Biogeochemistry |ref={{harvid|Yu &amp; al.|2001}} |display-authors=1 |last2=Sandy P. Harrison |last3=Xue Bin}}.
* {{Citation |last=Zheng |first=Mianping |title=An Introduction to Saline Lakes on the Qinghai–Tibet Plateau |date=1997 |url=https://books.google.com/books?id=hFz-CAAAQBAJ |author-mask=Zheng Mianping |place=Dordrecht |publisher=Kluwer Academic Publishers |isbn=9789401154581}}.
* {{Citation |last=Zhou |first=Shilun |title=Earth and Environmental Science |date=2016 |volume=46 |author-mask=Zhou Shilun |series=IOP Conference Series |contribution=Spatial-Temporal Variations and Their Dynamics of the Saline Lakes in the Qaidam Basin over the Past 40 Years |place=Bristol |publisher=IOP Publishing |doi=10.1088/1755-1315/46/1/012043 |ref={{harvid|Zhou &amp; al.|2016}} |display-authors=1 |last2=Zhang Wanchang |last3=Wang F.}}.
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>mmq2lf8fl8ffnxf9i8xjd4rew4f7zwe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809567</id>
      <parentid>809566</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:23:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9633" sha1="2k3bcas3nrowaczizzbi0k06itaunwb" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ
| image              = File:Qarhan Playa.png
| caption            = ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ &lt;small&gt;(1975)&lt;/small&gt; ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਦੇ ਨਾਲ
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ&lt;br&gt;ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ&lt;br&gt;ਕਿੰਘਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ&lt;br&gt;ਚੀਨ
| coordinates        = {{coord|36|43|54|N|95|48|23.5|E|region:CN-63_type:waterbody_scale:1000000|display=inline,title|format=dms}}
| type               = [[Endorheic lake|Endorheic]] [[saline lake]]
| inflow             = ਨੂਓਮੁਹੋਂਗ ਨਦੀ&lt;br&gt;ਸੁਓਲਿੰਗੁਓਲ ਨਦੀ
| outflow            = 
| catchment          = 
| basin_countries    = [[ਚੀਨ]]
| length             = 
| width              = 
| area               = {{convert|33.41|sqkm|sp=us|abbr=on}}
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = {{convert|2675.6|m|sp=us|abbr=on|-1}}
| islands            = 
| cities             = 
| reference          = 
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without pushpin map alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
{{Infobox Chinese
| pic = 
| piccap = 
| altname = South Huobuxun
| t2 = {{linktext|南霍布遜|湖}}
| s2 = {{linktext|南霍布逊|湖}}
| p2 = Nánhuòbùxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòbùxùn Hú
| w2 = Nan-huo-pu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-pu-hsün Hu}}
| psp2 = 
| l2 = 
| altname3 = South Huoluxun
| t3 = {{linktext|南霍魯遜|湖}}
| s3 = {{linktext|南霍鲁逊|湖}}
| p3 = Nánhuòlǔxùn Hú&lt;br&gt;Nán Huòlǔxùn Hú
| w3 = Nan-huo-lu-hsün Hu&lt;br&gt;{{nowrap|Nan Huo-lu-hsün Hu}}
| psp3 = 
| l3 = {{nowrap|South Hulsan [[list of lakes in China|Lake]]}}
}}

'''ਦੱਖਣੀ''' ਜਾਂ '''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''South''' or '''Nan Hulsan Lake''') ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੁਲਾਨ ਕਾਉਂਟੀ, ਹੈਕਸੀ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ, ਚਿੰਗਹਾਈ ਪ੍ਰਾਂਤ, [[ਚੀਨ|ਚੀਨ ਵਿੱਚ]] ਗੋਲਮੁਡ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੀਲ ਹੈ। ਕਰਹਾਨ ਪਲੇਆ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਇਹ ਤੁਆਂਜੀ ਝੀਲ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਝੀਲਾਂ ਵਾਂਗ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਾਰੀ ਹੈ।

&quot;ਹੁਲਸਨ&quot; ਜਾਂ &quot;ਹੋਲੁਸੁਨ ਨਾਰ&quot; ਇੱਕ [[ਮੰਗੋਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੰਗੋਲੀਆਈ]] ਨਾਮ ਦਾ ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot; ਰੀਡ ਝੀਲ&quot;, ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਹੁਤਾਤ ਤੋਂ। [5] ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ &quot;ਦੱਖਣੀ&quot; ਇਸ ਨੂੰ ਨੇੜਲੇ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ]] ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਚੀਨੀ ਲਿਪੀ|ਚੀਨੀ ਅੱਖਰਾਂ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਨਾਮ ਦੇ ਟ੍ਰਾਂਸਕ੍ਰਿਪਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਡਰਿਨ ਉਚਾਰਨ ਦੇ [[ਪਿਨਯਿਨ]] ਰੋਮਨੀਕਰਨ ਹਨ। ''ਨਾਨ ਹੁਲਸਨ'' ਜਾਂ ''ਨਨਹੂਓਬਕਸਨ'' ਉਹੀ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਗੇਤਰ ਚੀਨੀ ਸ਼ਬਦ &quot;ਦੱਖਣ&quot; ਲਈ ਹੈ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਦੱਖਣੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ ਸਾਲ 2000 ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ [[ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ ਝੀਲ|ਉੱਤਰੀ ਹੁਲਸਨ]] ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਸੁੰਗੜ ਕੇ [[ਝੀਲ|ਅਕਾਦਮਿਕ]] ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਇਹ [[ਪੋਟਾਸ਼]] ਲਈ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਤਲਛਟ ਦੀ ਕਟਾਈ ਲਈ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੂਣ ਪੈਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਕਰਹਾਨ ਪਲਾਯਾ  ਅਤੇ ਕਾਇਦਾਮ ਬੇਸਿਨ
* ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

== ਹਵਾਲੇ ==

=== ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ===

* {{Citation |last=Du |first=Yongsheng |title=Geoscience Frontiers |date=April 2018 |volume=10 |issue=1 |pages=1–10 |author-mask=Du Yongsheng |contribution=Evalutation of Boron Isotopes in Halite as an Indicator of the Salinity of Qarhan Paleolake Water in the Eastern Qaidam Basin, Western China |contribution-url=https://www.researchgate.net/figure/Map-showing-the-location-of-drilling-cores-and-salt-lakes-in-the-Qaidam-Basin-a-Map_fig1_324203942 |place=Beijing |publisher=China University of Geosciences |doi=10.1016/j.gsf.2018.02.016 |ref={{harvid|Du &amp; al.|2018}} |display-authors=1 |last2=Fan Qishun |last3=Teng Xueming |last4=Gao Donglin |last5=Wei Haicheng |last6=Shan Fashou |last7=Li Binkai |last8=Zhang Xiangru |last9=Yuan Qin}}.
* {{Citation |last=Garrett |first=Donald Everett |title=Potash: Deposits, Processing, Properties, and Uses |date=1996 |url=https://books.google.com/books?id=_MIjCQAAQBAJ |place=London |publisher=Chapman &amp; Hall |isbn=9789400915459}}.
* {{Citation |last=Gross |first=Alexander |title=Geographia Atlas of the World |date=1935 |contribution=China and Adjacent States |contribution-url=https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~253313~5518832:China-and-Adjacent-States |place=New York |publisher=Geographia Map Co}}.
* {{Citation |last=Huang |first=Qi |title=Chinese Journal of Oceanology and Limnology |date=1997 |volume=15 |issue=3 |pages=271–278 |author-mask=Huang Qi |contribution=Stable Isotopes Distribution in Core Ck6 and Variations of Paleoclimate over Qarhan Lake Region in Qaidam Basin, China |place=Beijing |publisher=Science Press |doi=10.1007/BF02850884 |ref={{harvid|Huang &amp; al.|1997}} |display-authors=1 |last2=Chen Yisong |last3=Han Fengqing}}.
* {{Citation |last=Jia |first=Xiru |title=Xuěhuā Xīnwén |date=20 February 2019 |url=https://www.xuehua.us/zh-hk/ |author-mask=Jia Xiru |trans-title=Snowflake News |script-title=zh:雪花新闻 |contribution=Qīnghǎi Měnggǔyǔ Dìmíng de Jǐge Tèsè 青海蒙古語地名的幾個特色 [Several Characteristics of Mongolian Placenames in Qinghai] |contribution-url=https://www.xuehua.us/2019/02/20/【文化】青海蒙古语地名的几个特色/zh-hk/ |language=zh |access-date=22 ਮਈ 2023 |archive-date=15 ਨਵੰਬਰ 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191115104329/https://www.xuehua.us/zh-hk/ |url-status=dead }}.
* {{Citation |last=Lowenstein |first=Timothy K. |title=Aquatic Geochemistry |date=2009 |volume=15 |pages=71–94 |contribution=Closed Basin Brine Evolution and the Influence of Ca–Cl Inflow Waters: Death Valley and Bristol Dry Lake, California, Qaidam Basin, China, and Salar de Atacama, Chile |contribution-url=https://www.academia.edu/34370834/Closed_Basin_Brine_Evolution_and_the_Influence_of_Ca_Cl_Inflow_Waters_Death_Valley_and_Bristol_Dry_Lake_California_Qaidam_Basin_China_and_Salar_de_Atacama_Chile |publisher=Springer |doi=10.1007/s10498-008-9046-z |ref={{harvid|Lowenstein &amp; al.|2009}} |display-authors=1 |last2=François Risacher}}.
* {{Citation |last=Spencer |first=Ronald James |title=Fluid-Mineral Interactions: A Tribute to H.P. Eugster |date=1990 |editor-last=Ronald James Spencer |series=Special Publication No. 2 |contribution=Origin of Potash Salts and Brines in the Qaidam Basin, China |contribution-url=https://www.geochemsoc.org/files/2314/1261/1778/SP-2_395-408_Spencer.pdf |publisher=Geochemical Society |ref={{harvid|Spencer &amp; al.|1990}} |display-authors=1 |last2=Timothy K. Lowenstein |last3=Enrique Casas |last4=Zhang Pengxi |editor2-last=Chou I-ming}}.
* {{Citation |last=Yu |first=Ge |title=Lake Status Records from China: Data Base Documentation |date=2001 |url=http://www.bridge.bris.ac.uk/projects/GLSDB/report_4.pdf |author-mask=Yu Ge |series=MPI-BGC Tech Rep, No. 4 |place=Jena |publisher=Max Planck Institute for Biogeochemistry |ref={{harvid|Yu &amp; al.|2001}} |display-authors=1 |last2=Sandy P. Harrison |last3=Xue Bin}}.
* {{Citation |last=Zheng |first=Mianping |title=An Introduction to Saline Lakes on the Qinghai–Tibet Plateau |date=1997 |url=https://books.google.com/books?id=hFz-CAAAQBAJ |author-mask=Zheng Mianping |place=Dordrecht |publisher=Kluwer Academic Publishers |isbn=9789401154581}}.
* {{Citation |last=Zhou |first=Shilun |title=Earth and Environmental Science |date=2016 |volume=46 |author-mask=Zhou Shilun |series=IOP Conference Series |contribution=Spatial-Temporal Variations and Their Dynamics of the Saline Lakes in the Qaidam Basin over the Past 40 Years |place=Bristol |publisher=IOP Publishing |doi=10.1088/1755-1315/46/1/012043 |ref={{harvid|Zhou &amp; al.|2016}} |display-authors=1 |last2=Zhang Wanchang |last3=Wang F.}}.
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>2k3bcas3nrowaczizzbi0k06itaunwb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਓਗਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169097</id>
    <revision>
      <id>809591</id>
      <parentid>741980</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T14:03:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2264" sha1="h5q8g2ci2u7sbeos889h51gb7zcdc83" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

'''ਓਗਲਾ''' ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਵਿੱਚ [[ਡੀਡੀਹਾਟ|ਦੀਦੀਹਾਟ]] [[ਤਹਿਸੀਲ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਕੈਲਾਸ਼ ਮਾਨ ਸਰੋਵਰ ਤੀਰਥ ਮਾਰਗ ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ `ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਨੇੜਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਕੋਟ ਮਸਕ ਡੀਅਰ ਸੈੰਕਚੂਰੀ, ਚਰਾਮਾ ਆਰਮੀ ਬੇਸ, ਅਤੇ ਨਰਾਇਣ ਨਗਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੜਕੀ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਟਰਮੀਨਸ ਸੀ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਆਰੰਭ ਬਿੰਦੂ ਸੀ। ਸੰਘਣੇ [[ਚੀੜ|ਪਾਈਨ]] ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆ, ਇਹ [[ਡੀਡੀਹਾਟ|ਦੀਦੀਹਾਟ]], ਧਾਰਚੂਲਾ, ਦਰਮਾ ਵੈਲੀ, ਭਾਗੀਚੌਰਾ, ਜੌਲਜੀਬੀ ਅਤੇ ਕਨਲੀਛੀਨਾ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਗਰਖਾ ਦੇ ਗੇਟਵੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦੀਆਂ [[ਹਿਮਾਲਿਆ|ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ]] ਚੋਟੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਚਚੁਲੀ ਅਤੇ ਅੰਨਪੂਰਨਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਓਗਲਾ ''ਪਿਨਸ ਰੌਕਸਬਰਘੀ'', ''ਰ੍ਹੋਡੋਡੇਂਡਰਨ'', ''ਮਾਈਰੀਕਾ'', ਅਤੇ ''[[ਬਲੂਤ|ਕਿਊਰਕਸ]]'' ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ [[ਬਰਾਏਓਫਾਇਟਾ|ਬ੍ਰਾਇਓਫਾਈਟ]] ਅਤੇ ਟੇਰੀਡੋਫਾਈਟ ਬਨਸਪਤੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਿਥੌਰਾਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>h5q8g2ci2u7sbeos889h51gb7zcdc83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਨਨੌਤਵੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169852</id>
    <revision>
      <id>809350</id>
      <parentid>749725</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tamanpreet Kaur</username>
        <id>26648</id>
      </contributor>
      <origin>809350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3538" sha1="k8mexyzq3rpdo3pf4fzqc6iclh4adp8" xml:space="preserve">{{Infobox religious biography
| religion           = [[ਇਸਲਾਮ]]
| region             = ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ
| era                = ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ
| name               = ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਨਨੌਤਵੀ
| honorific prefix   = [[ਹੁਜਤ-ਅਲ-ਇਸਲਾਮ]]&lt;br&gt; ਕਾਸਿਮੁਲ-ਓਲੂਮ ਵਾਲ-ਖੈਰਿਤ&lt;ref&gt;{{cite book|last=Muhammad Yousuf|first=Banuri|title=Nafhatul Anbar|publisher=Al-Majlis al-Ilmi|pages=258}}&lt;/ref&gt;
| image              = 
| birth_date         = 1832
| birth_place        = [[ਨਨੌਤਾ]], [[ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ]]
| death_date         = {{death date and age|df=y|1880|4|15|1832}}
| death_place        = [[ਦਿਉਬੰਦ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]]
| occupation         = [[ਇਸਲਾਮਿਕ ਵਿਦਿਵਾਨ]]
| denomination       = [[ਸੂਨੀ]]
| jurisprudence      = [[ਹਨਾਫੀ]]
| creed              = [[ਮਚੂਰਿਡੀ]]&lt;ref&gt;{{cite journal|url=https://brill.com/view/journals/wdi/60/2-3/article-p293_6.xml?language=de#FN000073|title=Salafī Challenge and Māturīdī Response: Contemporary Disputes over the Legitimacy of Māturīdī kalām|year=2020|publisher=Brill|doi=10.1163/15700607-06023P06|last1=Bruckmayr|first1=Philipp|journal=Die Welt des Islams|volume=60|issue=2–3|pages=293–324|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;
| main interests     = [[ਅਕੀਦਾ]], [[ਤਫਸੀਰ]], [[ਤਸਾਵੁਫ]], [[ਹਾਦਿਥ]], [[ਫਿਕ੍ਹ]], [[ਕਿਫਾਇਆ]], [[ਅਸੂਲ]], ਮਾਆਨੀ, [[ਮਨਤਿਕ]], [[ਫਲਸਫਾ]]
| influenced         = [[ਮੁਹੰਮਦ ਹਸਨ ਦਿਉਬੰਦ]], [[ਅਹਿਮਦ ਹਸਨ ਅਮਰੋਹੀ]], [[ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਬੰਗਾਲੀ]]
| notable ideas      = ਤਲਾਕ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਦਾ ਨਿਕਾਹ
| children           = [[ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਅਹਿਮਦ]] (ਬੇਟਾ)
| relatives          = [[ਨਨੌਤਾ ਦੀ ਸਿੱਦਕੀ ਪਰਿਵਾਰ]]
| resting_place      = [[ਸਜ਼ਾਰ-ਏ-ਕਸਮੀ]]
| founder            = [[ਦਾਰੂਲ ਉਲੂਮ ਦਿਉਬੰਦ]], [[ਜਾਮੀਆ ਕਾਸਮੀਆ ਮਦਰੱਸਾ ਸ਼ਾਹੀ]]
| module             = {{Infobox military person|embed=yes
|serviceyears = 1857
|battles = [[Indian War of Independence]]
*{{small|[[Battle of Shamli]]}} }}
}}
'''ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਨਨੋਤਵੀ''' (1832 &amp;#x2013; 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1880) ( {{lang-ur|مولانا محمد قاسم نانوتوی}} ) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ|ਸੁੰਨੀ]] [[ਹਨਫ਼ੀ]] ਮਾਤੁਰੀਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਇੱਕ [[ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ|ਸੂਫ਼ੀ]] ਸੀ ਜੋ [[ਦਾਰੁਲ ਉਲੂਮ ਦਿਉਬੰਦ]] ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਵਬੰਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;BRICS&quot;&gt;[https://bricsmagazine.com/en/articles/the-clash-of-academic-civilizations The Clash of Academic Civilizations on BRICS Business Magazine website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210719152919/https://bricsmagazine.com/en/articles/the-clash-of-academic-civilizations |date=2021-07-19 }} Retrieved 16 August 2018&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
[[Category:Articles containing Urdu-language text]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>k8mexyzq3rpdo3pf4fzqc6iclh4adp8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170213</id>
    <revision>
      <id>809496</id>
      <parentid>742279</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:41:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809496</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14672" sha1="jlfdo2omv66drkd7nm8vhodu11f2neu" xml:space="preserve">{{Infobox body of water
| name               = ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ
| other_name         = ਤੁੰਗ-ਤਿੰਗ ਝੀਲ
| image              = File:Waters of central China.jpg
| caption            = 
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = [[ਹੁਨਾਨ|ਹੁਨਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ]]
| coordinates        = {{coord|29|18|36|N|112|57|00|E|region:CN-43_type:waterbody|display=inline,title}}
| type               = 
| inflow             = [[Yangtze River|Yangtze]], [[Xiang River|Xiang]], [[Zi River|Zi]], [[Yuan River|Yuan]], [[Lishui River|Li]]
| outflow            = [[Yangtze River|Yangtze]]
| catchment          = 
| basin_countries    = ਚੀਨ
| length             = 
| width              = 
| area               = {{cvt|2,820|km2}}&lt;br/&gt;flood season: {{cvt|20,000|km2}}
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = 
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = 
| islands            = 
| cities             = 
}}
[[Category:Articles using infobox body of water without alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without pushpin map alt]]
[[Category:Articles using infobox body of water without image bathymetry]]
{{Infobox Chinese
| pic = Lake Dongting (Chinese characters).svg
| piccap = &quot;Lake Dongting&quot; in Chinese characters
| picsize = 125px
| c = 洞庭湖
| l = &quot;Grotto Court Lake&quot;
| p = Dòngtíng Hú
| w = Tung&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;-t'ing&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; Hu&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
| mi = {{IPAc-cmn|d|ong|4|.|t|ing|2|-|h|u|2}}
| j = Dung6-ting4 Wu4
| y = Duhng-tìhng Wùh
| tl = Tōng-tîng Ôo
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Dongtingriversmap.png|thumb|300x300px| ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਗਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]
'''ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ''' ([[ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਚੀਨੀ]]: 洞庭湖 ) ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਹੁਨਾਨ ਸੂਬੇ, [[ਚੀਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ, ਖੋਖਲੀ [[ਝੀਲ]] ਹੈ। ਇਹ [[ਯਾਂਗਤਸੇ ਨਦੀ|ਯਾਂਗਸੀ ਨਦੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਹੜ੍ਹ ਬੇਸਿਨ ਹੈ, ਇਸਲਈ ਇਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮੌਸਮ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। [[ਹੂਬੇਈ|ਹੁਬੇਈ]] ਅਤੇ ਹੁਨਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਝੀਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ: ''ਹੁਬੇਈ'' ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਝੀਲ ਦਾ ਉੱਤਰ&quot; ਅਤੇ ''ਹੁਨਾਨ'', &quot;ਝੀਲ ਦਾ ਦੱਖਣ&quot;। ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਚੀਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਡਰੈਗਨ ਬੋਟ ਰੇਸਿੰਗ ਦੇ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਜੁਨਸ਼ਾਨ ਟਾਪੂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਨਲੇਸ ਪੋਰਪੋਇਸ, ਇੱਕ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਦਾ ਘਰ ਹੈ।

[[ਤਸਵੀਰ:Txu-oclc-10552568-nh49-12.jpg|left|thumb| ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਸਮੇਤ ਨਕਸ਼ਾ (ਤੁੰਗ-ਟਿੰਗ ਹੂ{{Lang|zh|洞庭湖}}ਵਜੋਂ ਲੇਬਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ) (1953)]]
[[ਤਸਵੀਰ:Dongting_Plain.png|thumb|300x300px| Dongting ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਖੋਜੇ ਗਏ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਝੋਨੇ ਲਿਯਾਂਗ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਸੀ। &lt;ref&gt;Zhang Chi 張弛, “The Qujialing-Shijiahe Culture in the Middle Yangzi River Valley,” in A Companion to Chinese Archaeology, ed. &lt;/ref&gt; ਚੂ ਰਾਜ ਨੇ [[ਝੋਊ ਰਾਜਵੰਸ਼|ਪੂਰਬੀ ਝੂ ਕਾਲ]] ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਿਨ ਦੁਆਰਾ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਹਾਨ ਰਾਜਕਾਲ|ਹਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯੂਨਮੇਂਗ ਮਾਰਸ਼ ({{Lang-zh|t=雲夢大澤|labels=no|p=Yúnmèng dàzé}}  ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ &quot;ਕਲਾਊਡ ਡ੍ਰੀਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਮਾਰਸ਼&quot;), ਜੋ ਕਿ ਹੁਬੇਈ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਯਾਂਗਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਹੜ੍ਹ-ਬੇਸਿਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਦਲਦਲ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਤਲਛਟ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਨਦੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਯਾਂਗਸੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਖੇਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਨਦੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹੜ੍ਹ-ਬੇਸਿਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਾਨ ਰਾਜ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਸਤੀੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲਿਯਾਂਗ ਵਿੱਚ ਡਾਈਕ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। &lt;ref&gt;Brian Lander, “State Management of River Dikes in Early China: New Sources on the Environmental History of the Central Yangzi Region.” &lt;/ref&gt;

ਉਸ ਸਮੇਂ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਚੀਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਸਨੂੰ ''ਅੱਠ-ਸੌ-ਲੀ-ਡੋਂਗਟਿੰਗ'' ({{Lang-zh|s=八百里洞庭|labels=no}}) ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ, ਇਹ [[ਪੋਯਾਂਗ ਝੀਲ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਝੀਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹਿੱਸਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;Peter Perdue, Exhausting the Earth: State and Peasant in Hunan 1500–1850 (Cambridge: Harvard Univ. &lt;/ref&gt;

== ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Wu_Zhen,_Hermit_Fisherman_on_Lake_Dongting.jpg|right|thumb|500x500px| ''ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ 'ਤੇ ਹਰਮਿਟ ਫਿਸ਼ਰਮੈਨ'', [[ਵੂ ਜ਼ੇਨ (ਚਿੱਤਰਕਾਰ)|ਵੂ ਜ਼ੇਨ]] ਦੁਆਰਾ (1287 &amp;#x2013; 1354)]]
ਇਹ ਖੇਤਰ [[ਚੀਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ|ਚੀਨੀ ਇਤਿਹਾਸ]] ਅਤੇ [[ਚੀਨੀ ਸਾਹਿਤ|ਸਾਹਿਤ]] ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। &quot;ਡੋਂਗਟਿੰਗ&quot; ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ &quot;ਗ੍ਰੋਟੋ ਕੋਰਟ&quot;, ਅਤੇ ਝੀਲ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਾਲ ਜਾਂ ਗੁਫਾ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਝੀਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੌਜੂਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਰਿਸ਼ੀ-ਰਾਜਾ ਸ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਈਹੁਆਂਗ ਅਤੇ ਨੁਇੰਗ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਗ੍ਰੋਟੋ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ, ਜਿਸਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਰਸਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ। [8] &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1eGqk66tvsQC&amp;pg=PA8|title=Poetry and Painting in Song China: The Subtle Art of Dissent|last=Murck|first=Alfreda|publisher=Harvard Univ Asia Center|year=2000|isbn=978-0-674-00782-6|pages=8–10}}&lt;/ref&gt; ਡ੍ਰੈਗਨ ਬੋਟ ਰੇਸਿੰਗ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਕਿਊ ਯੂਆਨ, ਚੂ ਕਵੀ (340-278 ਈ.ਪੂ.) ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ [[ਡਰੈਗਨ ਕਿੰਗ|ਡਰੈਗਨ-ਕਿੰਗ]] ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੀਲ ਦੇ ਤਲ 'ਤੇ.

ਜੁਨਸ਼ਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਸ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਦੇਵੀ-ਪਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਡੁੱਬਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਥੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸੋਗ ਮਨਾਇਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਂਗ ਨਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੁੱਬ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੇਠਾਂ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। [10] ਜੂਨਸ਼ਾਨ ਟਾਪੂ, ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ [[ਤਾਓਵਾਦ|ਤਾਓਵਾਦੀ]] ਰੀਟਰੀਟ, ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ {{Cvt|1|km|sp=us|adj=on}} ਹੈ ਝੀਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ 72 ਚੋਟੀਆਂ ਵਾਲਾ ਚੌੜਾ ਟਾਪੂ। ਇਹ ਟਾਪੂ ਆਪਣੀ ਜੂਨਸ਼ਾਨ ਯਿਨਜ਼ੇਨ ਚਾਹ ਲਈ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। [11] ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਦਾ ਬੇਸਿਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ &quot; ਜ਼ੀਓ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਂਗ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੁਨਾਨ&quot; ({{Lang-zh|s=潇湘湖南|p=Xiāo-Xiāng Húnán|labels=no}}  ) ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=April 2014}}

ਜਿਉਈ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਿਆਓ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਂਗ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਅਕਸਰ ਚੀਨੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਂਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਕਵੀ ਯੂ ਵੁਲਿੰਗ ਨੂੰ ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਝੀਲ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [12] [[ਸੋਂਗ ਰਾਜਵੰਸ਼|ਗੀਤ ਰਾਜਵੰਸ਼]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਅੱਠ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ Xiaoxiang ਦੇ ਅੱਠ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਨ ਸ਼ਿਜ਼ੋਂਗ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਫੈਸ਼ਨ [[ਜਪਾਨ]] ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਓ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਂਗ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=April 2014}} ਝੀਲ ਦੇ ਭੂਗੋਲ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਾਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਿਯੋਟੋ ਵਿੱਚ ਦਾਈਕਾਕੂ-ਜੀ ਵਿਖੇ ਹੈ।

== ਝੀਲ 'ਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ==

* ਯਿਯਾਂਗ
* ਯੂਯਾਂਗ
* ਚੰਗਦੇ

== ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ==

* ਸ਼ੀਓਸ਼ਿਆਂਗ ਦੇ ਅੱਠ ਦ੍ਰਿਸ਼
* ਸਮਰਾਟ ਸ਼ੂਨ
* ਹੁਨਾਨ
* ਜੁਨਸ਼ਨ ਟਾਪੂ
* ਦਾਗਦਾਰ ਬਾਂਸ
* Xiang ਨਦੀ
* ਜ਼ਿਆਂਗ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ
* Xiaoxiang
* Xiaoxiang ਕਵਿਤਾ
* [[ਯਾਂਗਤਸੇ ਨਦੀ|ਯਾਂਗਜ਼ੀ ਨਦੀ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== ਸਰੋਤ ==
{{refbegin}}
* {{cite book|title=Famous Lakes in China|author=Wei Ming|publisher=Huangshan Publishing House|year=2013|isbn=978-7-5461-2500-8|location=Huangshan City, Anhui|language=en, zh|chapter=Dongting Lake}}
* {{cite book|title=[[Kanshi no Jiten]]|last1=Ueki|first1=Hisayuki|last2=Uno|first2=Naoto|last3=Matsubara|first3=Akira|publisher=Taishūkan Shoten|year=1999|editor-last=Matsuura|editor-first=Tomohisa|editor-link=Tomohisa Matsuura|volume=1|location=Tokyo|language=ja|script-title=ja:漢詩の事典|oclc=41025662|ref={{SfnRef|Ueki et al.|1999}}|author1-link=Hisayuki Ueki|author2-link=Naoto Uno|author3-link=Akira Matsubara}}
{{refend}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

*  {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140226124107/http://www.kyohaku.go.jp/eng/syuzou/meihin/kaiga/chuugoku/item07.html|date=2014-02-26}} [http://www.kyohaku.go.jp/eng/syuzou/meihin/kaiga/chuugoku/item07.html ''ਇੱਕ ਦੂਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਵਾਲੀ'' ਪੇਂਟਿੰਗ] : [[ਕਿਓਤੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬਘਰ|ਕਯੋਟੋ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ]] ਵਿੱਚ
* [https://www.flickr.com/photos/preetamrai/5756880 ਡੋਂਗਟਿੰਗ ਹੂ] ਯੂਯਾਂਗ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ
* [https://web.archive.org/web/20150621072353/http://www.travelgallery.org/travelphotos/thumbnails.php?album=5 ਡੋਂਗਟਿੰਗ, ਯੂਯਾਂਗ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ]
* [http://www.chinadialogue.net/article/show/single/en/839-Poyang-Lake-saving-the-finless-porpoise finless porpoise ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹੁਨਾਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਫ਼ੇ ਉਤੇ ਜਪਾਨੀ ਹਵਾਲੇ ਵਰਤੇ ਹਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਫ਼ੇ ਉਤੇ ਚੀਨੀ ਹਵਾਲੇ ਵਰਤੇ ਹਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>jlfdo2omv66drkd7nm8vhodu11f2neu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਘੜੇਸਣੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170873</id>
    <revision>
      <id>809582</id>
      <parentid>690093</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:49:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3327" sha1="5f993ougoodtv5fm3bcoj5iviapw6ob" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}

[[ਲੱਕੜ]] ਦੀ ਉਸ ਚਗਾਠ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਰੁੱਖ ਲੰਮੀ ਲੱਕੜ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਪਰ ਦੁੱਧ/ਦਹੀਂ ਵਾਲੀ ਚਾਟੀ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ [[ਦੁੱਧ]] ਰਿੜਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਘੜੇਸਣੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਘੜੇਥਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਨੇਹੀ। ਘੜੇਸਣੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ 12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮੇ 22 ਕੁ ਇੰਚ ਚਪਟੇ ਦੋ ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੋਟੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਟੋਟੇ 14 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚੂਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਵਾਲੇ ਟੋਟਿਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੈੱਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਟੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਚੁਗਾਠ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

12 ਕੁ ਫੁੱਟ ਵਾਲੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਟੋਟੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸੈੱਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ 8 ਕੁ ਇੰਚ ਦਾ ਚਪਟਾ ਟੋਟਾ ਹੋਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਟੋਟੇ ਦੇ ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਚੂਲ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੱਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਸ ਟੋਟੇ ਦੀ ਚੂਲ ਨੂੰ ਚੁਗਾਠ ਵਿਚ ਬਣੀ ਸੱਲ ਵਿਚ ਠੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਕ 22/3 ਕੁ ਫੁੱਟ ਲੰਮਾ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਡੰਡਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੁਲਾਈਦਾਰ ਡੰਡੇ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਵਿਚ ਚੂਲ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਚੂਲ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਚੁਗਾਠ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਟੋਟੇ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਠੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੜੇਸਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਏਸ ਘੜੇਸਣੀ ਉਪਰ ਦੁੱਧ ਜਮਾਉਣ ਤੇ ਰਿੜਕਣ ਲਈ ਚਾਟੀ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਾਰ [[ਬਿਜਲੀ]] ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਧਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਘੜੇਸਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਬਹੁਤੇ [[ਪਰਿਵਾਰ]] ਲੱਕੜ ਦੀ ਚੌਖਟ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite book|title=ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼|last=ਕਹਿਲ|first=ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ|publisher=Unistar books pvt.ltd|year=2013|isbn=978-93-82246-99-2|location=[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]}}&lt;/ref&gt;
== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕੀਪਰਿਯੋਜਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਕੋਸ਼]]</text>
      <sha1>5f993ougoodtv5fm3bcoj5iviapw6ob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚਾਰਵਾਕ ਝੀਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171072</id>
    <revision>
      <id>809384</id>
      <parentid>742177</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T09:44:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809384</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4686" sha1="lg4akrpzd6p2tifwhy28wp2j89nfzcf" xml:space="preserve">{{Infobox lake
| name               = ਚਾਰਵਾਕ ਝੀਲ
| image              = Lac Tcharvak.jpg
| caption            = 
| image_bathymetry   = 
| caption_bathymetry = 
| location           = [[ਤਾਸ਼ਕੰਦ]] ਸੂਬਾ
| coords             = {{coord|41.64|70.03|region:UZ_type:waterbody|display=inline,title}}
| type               = ਰਿਜਰਵਿਰ
| inflow             = 
| outflow            = ਚਿਰਚਿਕ (ਦਰਿਆ)
| catchment          = 
| basin_countries    = ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ
| pushpin_map        = Uzbekistan
| length             = 
| width              = 
| area               = 
| depth              = 
| max-depth          = 
| volume             = {{convert|2|km3|cumi|abbr=on}}
| residence_time     = 
| shore              = 
| elevation          = 
| islands            = 
| cities             = 
}}
[[ਤਸਵੀਰ:Charvak_Dam.jpg|right|thumb| ਡੈਮ]]
'''ਚਾਰਵਾਕ ਝੀਲ''' ({{Lang-uz|Chorvoq}}; چهارباغ ਤੋਂ ''ਚਾਰ ਬਾਗ'', ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ &quot;ਚਾਰ ਬਾਗ&quot;) [[ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਤਾਸ਼ਕੰਤ ਖੇਤਰ|ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬੋਸਟੋਨਲੀਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਵਰ , ਜੋ ਉਗਮ (ਉੱਤਰ), ਪਸਕੈਮ (ਪੂਰਬ) ਅਤੇ ਚਤਕਲ (ਦੱਖਣੀ) ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ 168 ਮੀਟਰ (551 ਫੁੱਟ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਚਿਰਚਿਕ ਨਦੀ 'ਤੇ ਉੱਚੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਡੈਮ (ਚਾਰਵਾਕ ਹਾਈਡ੍ਰੋਪਾਵਰ ਸਟੇਸ਼ਨ), ਪੱਛਮੀ ਤਿਆਨ ਸ਼ਾਨ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਪਸਕੈਮ, ਕੋਕਸੂਵ ਅਤੇ ਚਟਕਲ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮਾਤਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸੰਗਮ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਨਦੀਆਂ ਸਿੱਧੇ ਚਾਰਵਾਕ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ 3 (0.48 ਘਣ ਮੀਲ) ਹੈ ।&lt;ref&gt;Lake Charvak on [http://www.orexca.com/rus/charvak.shtml Orexca.com] {{In lang|ru}}.&lt;/ref&gt;

ਡੈਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ 1964 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1970 ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਰੋਵਰ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਲਗਭਗ 150 ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਸਨ। ਡੈਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਚਾਰਵਾਕ ਝੀਲ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਿਜ਼ੋਰਟ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਚਾਰਵਾਕ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਪਿੰਡ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਸੁਫੋਨਾ, ਬੁਰਚਮੁਲੋ, ਨਾਨੇ, ਚੋਰਵੋਕ, ਸਿਡਜਾਕ, ਬੋਗਿਸਟਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਠਹਿਰਣ ਲਈ ਹੋਟਲਾਂ, ਡੇਚਿਆਂ, ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਟੈਪਚਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਯੂਸਫੋਨਾ ਪੈਰਾਗਲਾਈਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਡ ਲਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;Paragliding on Charvak Lake at [https://abasayyoh.com/pages/277 Aba Sayyoh] .&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
{{commons|Category:Charvak Reservoir|ਚਾਰਵਾਕ ਝੀਲ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]]</text>
      <sha1>lg4akrpzd6p2tifwhy28wp2j89nfzcf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171724</id>
    <revision>
      <id>809624</id>
      <parentid>809101</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T02:47:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Princebasra912</username>
        <id>46302</id>
      </contributor>
      <origin>809624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10644" sha1="6znvpl8iywobac8kx3grms0xphp5os7" xml:space="preserve">{{Infobox religious group
| group         = ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ
| flag          = 
| flag_caption  = 
| image         = SethShivDayalSingh.jpg
| image_caption = [[ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ|ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]], ਉਰਫ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਸੁਆਮੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ
| population    = {{ca}} 3,000,000&lt;ref name=&quot;Zoccarelli&quot; /&gt;
| founder       = [[ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ|ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] (1861)&lt;ref name=&quot;Kalsi2005&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot; /&gt;
| religions     = ਸੰਤ ਮਤ
| scriptures    = ''ਸਾਰ ਬਚਨ''{{sfn|Singh Ji Maharaj|1934}}
| languages     = [[ਹਿੰਦੀ]]{{•}}[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]{{•}}[[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
| regions       = 
| tablehdr =  
| region1       = [[ਆਗਰਾ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]]
| pop1          = 
| ref1          = &lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot; /&gt;
| region2       = [[ਬਿਆਸ ਸ਼ਹਿਰ|ਬਿਆਸ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]]
| pop2          = 
| ref2          = &lt;ref name=&quot;Kalsi2005&quot; /&gt;
| related-c     = 
| notes         = 
}}
'''ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ''' ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਪਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ]] ਦੁਆਰਾ 1861 ਵਿੱਚ [[ਆਗਰਾ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ]] ਦਿਵਸ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Zoccarelli&quot;&gt;{{cite encyclopedia |surname=Zoccarelli |given=Pierluigi |year=2006 |title=Radhasoami movements |encyclopedia=Encyclopedia of New Religious Movements |editor-surname=Clarke |editor-given=Peter B. |editor-link=Peter B. Clarke |place=London; New York |publisher=Routledge |pages=507–509 |isbn=9-78-0-415-26707-6}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kalsi2005&quot;&gt;{{cite book |surname=Kalsi |given=Sewa Singh |title=Sikhism |series=Religions of the World |place=Philadelphia |publisher=Chelsea House Publishers |url={{Google books|YOI1nB_zTyAC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |year=2005 |isbn=0-7910-8098-6 |pages=12–13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot;&gt;{{cite encyclopedia |surname=Jones |given=Constance A. |surname2=Ryan |given2=James D. |title=Radhasoami Movement |encyclopedia=Encyclopedia of Hinduism |url={{Google books|OgMmceadQ3gC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |year=2007 |place=New York |publisher=Facts On File |isbn=978-0-8160-5458-9 |series=Encyclopedia of World Religions. [[J. Gordon Melton]], Series Editor |archive-url=https://archive.org/stream/ConstanceA.JonesJamesD.RyanEncyclopediaOfHinduism/Constance%20A.%20Jones%2C%20James%20D.%20Ryan%20Encyclopedia%20Of%20Hinduism_djvu.txt |archive-date=2016-12-20 |url-status=live |pages=344–345}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Juergensmeyer1991&quot;&gt;{{cite book |surname=Juergensmeyer |given=Mark |authorlink=Mark Juergensmeyer |title=Radhasoami Reality: The Logic of a Modern Faith |place=Princeton, NJ |publisher=Princeton University Press |year=1991 |url={{Google books|slX3eRycszMC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}} |isbn=0-691-01092-7}} p.&amp;nbsp;90 note 5, Quote: &quot;The date of Seth Shiv Dayal's first public discourse is Basant Panchami Day, February 15, 1861&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lorenzen&quot;&gt;{{cite book |surname=Lorenzen |given=David N. |title=Bhakti Religion in North India: Community Identity and Political Action |url={{Google books|rpSxJg_ehnIC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=1995 |publisher=State University of New York Press|isbn=978-0-7914-2025-6 |page=67}}, Quote: &quot;The movement traces its origins to Seth Shiv Dayal Singh, who began his public ministry in Agra in 1861.&quot;&lt;/ref&gt; ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਦੇ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]] ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਸੰਤ ਤੁਲਸੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾਮ ਦੇ ਹਾਥਰਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗੁਰੂ ਦੇ ਵੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ। ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਤੁਲਸੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੂਰਤ ਸ਼ਬਦ ਯੋਗ ਸਿਖਾਇਆ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੁਆਰਾ &quot;ਬ੍ਰਹਮ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਦਾ ਮਿਲਾਪ&quot; ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ); ਗੁਰੂ ਭਗਤੀ (&quot;ਮਾਲਕ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ&quot;); ਅਤੇ ਉੱਚ ਨੈਤਿਕ ਜੀਵਨ, ਇੱਕ ਸਖਤ ਲੈਕਟੋ-ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਸਮੇਤ। ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਅਕਸਰ ਸੰਤ ਤੁਲਸੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੀਖਿਆ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਅੰਦੋਲਨ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਗੁਪਤ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਮਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਮਿਤੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ 1861 ਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਤਿਸੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।{{sfn|Juergensmeyer|1991|pp=15–19, 38–42 with footnotes}}&lt;ref name=&quot;oxfordbibliographies2&quot;&gt;{{cite web|author=Juergensmeyer, Mark|author2=Lane, David Christopher|date=May 24, 2018|title=Radhasoami Tradition|url=https://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195399318/obo-9780195399318-0203.xml|website=oxfordbibliographies.com|publisher=Oxford Bibliographies|doi=10.1093/OBO/9780195399318-0203|authorlink=Mark Juergensmeyer|authorlink2=David C. Lane}}&lt;/ref&gt;

ਕੁਝ ਉਪ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ। &quot;ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ&quot; ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;''Saarbachan Radhasoami Vartik''.&lt;/ref&gt; ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਰਾਧਾਸੁਆਮੀ ਦਿਆਲ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ , ਰਾਇ ਸਾਲਿਗ ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੋਰ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਮਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ/ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਸੁਆਮੀ ਬਾਗ ਆਗਰਾ, [[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ]], [[ਰਾਧਾਸਾਮੀ ਸਤਸੰਗ ਦਿਆਲਬਾਗ|ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਦਿਆਲਬਾਗ]], ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਪਿੱਪਲ ਮੰਡੀ, ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਦੀਨੋਦ।

==ਮੁੱਖੀ==

[[ਰਾਧਾਸਾਮੀ ਸਤਸੰਗ ਦਿਆਲਬਾਗ|ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਦਿਆਲਬਾਗ]],ਅਗਰਾ (ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ ਆਫ ਰਾਧਾਸਵਾਮੀ ਫੇਥ)

*ਪਰਮ ਪੁਰਖ ਪੂਰਨ ਧਨੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸੁਆਮੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (1818–1878) ਪਹਿਲਾ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1861–1878
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਹਜ਼ੂਰ ਮਹਾਰਾਜ (1829–1898) ਦੂਜਾ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1878–1898
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਹਿਬ (1861–1907) ਤੀਸਰਾ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1898–1907
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਸਰਕਾਰ ਸਾਹਿਬ (1871–1913) ਚੌਥਾ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1907–1913
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (1881–1937) ਪੰਜਵਾਂ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1913–1937
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਮੇਹਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ (1885–1975) ਛੇਵਾਂ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1937–1975
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਲਾਲ ਸਾਹਿਬ (1907–2002) ਸੱਤਵਾਂ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 1975–2002
*ਪਰਮ ਗੁਰੂ ਸਤਸੰਗੀ ਸਾਹਿਬ (1937–ਵਰਤਮਾਨ) ਅੱਠਵਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਕਤ ਸੰਤ ਸਤਗੁਰੂ, 2002–ਵਰਤਮਾਨ

[[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ]]

* [[ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ]] - 1878-1903
* [[ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ|ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ]] - 1903-1948
* ਜਗਤ ਸਿੰਘ - 1948-1951
* ਚਰਨ ਸਿੰਘ - 1951-1990
* [[ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] - 1990 - ਮੌਜੂਦਾ
* [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ]] - 2024 - ਮੌਜੂਦਾ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}{{Commons category}}
== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* {{official website|rssoamibagh.org/en-rs/SatsangSangrachna.php|Central Administrative Council, Radha Soami Satsang, Soami Bagh, Agra}}
* {{official website|rssb.org|Radha Soami Satsang Beas}}
* {{official website|www.dayalbagh.org.in| Radha Soami Satsang Dayalbagh}}
* {{official website|radhasoamisatsang.org|Radha Soami Satsang Dayalbagh}}
* {{official website|radhaswamidinod.org|Radha Swami Satsang Dinod}}
* {{official website|ruhanisatsangusa.org|Ruhani Satsang USA}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਐਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ]]</text>
      <sha1>6znvpl8iywobac8kx3grms0xphp5os7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171870</id>
    <revision>
      <id>809623</id>
      <parentid>809100</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T02:46:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Princebasra912</username>
        <id>46302</id>
      </contributor>
      <origin>809623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6802" sha1="r32bmgmyk4qhqlavs8thm1kogcqejpb" xml:space="preserve">{{More citations needed|date=ਮਈ 2025}}{{Infobox religious biography
| religion           = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
| alias              = ਹਜ਼ੂਰ ਬਾਬਾ ਜੀ
| name               = ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ
| birth_date         = {{Birth date and age|year=1954|month=8|day=1|df=yes}}
| birth_place        = [[ਮੋਗਾ]], [[ਪੰਜਾਬ]]
| death_date         = 
| death_place        = 
| image              = Baba Gurinder Singh 8x10.jpg
| period             = 1990–ਮੌਜੂਦਾ
| predecessor        = ਹਜ਼ੂਰ ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ
| post               = 
| website            = {{URL|https://www.rssb.org/}}
| spouse             = ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਬਨਮ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ ਜੀ&lt;br /&gt;(ਦਿਹਾਂਤ 27 ਨਵੰਬਰ 2019)
| parents            = ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ &lt;br/&gt; (ਪਿਤਾ)&lt;br/&gt;ਮਾਤਾ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ&lt;br/&gt; (ਮਾਤਾ)
| children           = ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ&lt;br /&gt; ਗੁਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ
| Successor          = [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ|ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ]]
}}
'''ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ '''ਬਾਬਾ ਜੀ''' ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, [[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ]] (RSSB) ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮੁਖੀ ਹਨ। ਆਪ 10 ਜੂਨ 1990 ਨੂੰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ([[ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਅਤੇ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ), ਜੋ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਸਨ, ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮੁਖੀ ਬਣੇ।&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=oVQUAQAAIAAJ&amp;q=%22Gurinder+Singh%22++Radha+Soami+Satsang+Beas&amp;dq=%22Gurinder+Singh%22++Radha+Soami+Satsang+Beas&amp;lr=&amp;cd=3 The encyclopedia of cults, sects, and new religions] James R. Lewis - 1998 - Page 395&lt;/ref&gt; ਇਸ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ, [[ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਬਿਆਸ ਸ਼ਹਿਰ]] ਦੇ ਨੇੜੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ 1891 ਤੋਂ ਸਤਿਸੰਗ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਸਤਿਸੰਗ ਘਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ।

== ਜੀਵਨੀ ==

ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਗਸਤ 1954 ਨੂੰ ਢਿੱਲੋਂ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜੋ [[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ]] ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ। ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਹੈ।    

ਓਹਨਾਂ ਨੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਦੀ ਲਾਰੈਂਸ ਸਕੂਲ, ਸਨਾਵਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ ਕਾਮਰਸ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ 1990 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਓਹਨ ਸਪੇਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਬਨਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹਨ, ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਤੇ ਗੁਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ। ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਰੇਲੀਗੇਰ ਹੈਲਥ ਟਰੱਸਟ (ਆਰ.ਐਚ.ਟੀ.) ਦੇ  ਸੀ.ਈ.ਓ. ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=RSSB.org |url=http://www.rssb.org/philosophy.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110411115406/http://rssb.org/philosophy.php |archive-date=11 अप्रैल 2011 |access-date=5 March 2011}}&lt;/ref&gt;

== ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਣ (ਸਤਿਸੰਗ) ==

ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਨਾਂ ਤੇ (ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਨੀਵਾਰ-ਐਤਵਾਰ) ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਸਤਿਸੰਗ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤ ਇਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਓਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ  ਸਤਿਸੰਗ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਤਿਸੰਗ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Satsang Programme |url=https://rssb.org/satsang_schedules.html |access-date=1 July 2020 |website=RSSB Official}}&lt;/ref&gt; ਓਹ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

== ਉੱਤਰਧਿਕਾਰੀ ==

ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ 2 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ]] ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਥਾਪਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਮੁਖੀ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਸੰਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।
==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
*[http://rssb.org/ Radha Soami Satsang Beas]
*[http://scienceofthesoul.org/ Science of the Soul Research Centre]
==ਹਵਾਲੇ==</text>
      <sha1>r32bmgmyk4qhqlavs8thm1kogcqejpb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171911</id>
    <revision>
      <id>809621</id>
      <parentid>809122</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T02:44:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Princebasra912</username>
        <id>46302</id>
      </contributor>
      <origin>809621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8547" sha1="206wk7bjx3a7ga2hxy5k3ldz92jj0mg" xml:space="preserve">{{Infobox religious group
|image=[[File:Radha_Soami_Satsang_Beas_official_logo.jpeg|thumb|'''ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਲੋਗੋ''']]
[[File:Baba Gurinder Singh 8x10.jpg|thumb|ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਤਿਗੁਰੂ '''ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ''']]
|religions=ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ
|website={{URL|https://rssb.org/}}
}}
[[File:Satsang shed.jpg|thumb|ਬਿਆਸ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਸਤਿਸੰਗ ਸ਼ੈੱਡ। ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਸਤਿਸੰਗ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।]]
'''ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ''' [[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ]] ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot;&gt;{{Cite encyclopedia|title=Encyclopedia of Hinduism|url={{Google books|OgMmceadQ3gC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2007|publisher=Facts On File|accessdate=2016-12-20}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ [[ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] ਅਤੇ [[ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ|ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ]] ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਉੱਤਰੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ ਨਦੀ]] ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।

== ਬਿਆਸ ਵਿਖੇ ਡੇਰੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ==
ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ 1891 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot; /&gt; [[ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ|ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] ਨੇ 1856 ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਈ ਦਿਨ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ, ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1889 ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

== ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਦੇ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ==
* [[ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] - 1878-1903
* [[ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ ਜੀ]] - 1903-1948
*ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ - 1948-1951
* ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ - 1951-1990
* [[ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ]] - 1990 - ਵਰਤਮਾਨ
* [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ|ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ]] - 2024 - ਵਰਤਮਾਨ
[[File: Hazur Maharaj Baba Sawan Singh Ji.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਵੱਡੇ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1903 ਤੋਂ 1948 ਤੱਕ 45 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Sardar Bahadur Maharaj Jagat Singh Ji.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1948 ਤੋਂ 1951 ਤੱਕ 3 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Maharaj Charan Singh 8x10.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1951 ਤੋਂ 1990 ਤੱਕ 40 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Baba Gurinder Singh 8x10.jpg|thumb|'''ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1990 ਵਿੱਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ ਜੋ ਕਿ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਨ।]]

ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ 'ਹਜ਼ੂਰ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਤੀ 2 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਮੁਖੀ/ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਸੰਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।

==ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਯਾਈ==
ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੁਯਾਈ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼, ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਦਾ ਲਗਭਗ 90 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਸਤਿਸੰਗ ਸੈਂਟਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਰਿਆਣਾ (ਸਿਕੰਦਰਪੁਰ), ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਪਰੋਰ ਅਤੇ ਸੋਲਨ), ਦਿੱਲੀ (ਭਾਟੀ), ਰਾਜਸਥਾਨ (ਸੂਰਤਗੜ੍ਹ, ਜੈਪੁਰ ਅਤੇ ਉਦੈਪੁਰ), ਗੁਜਰਾਤ (ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ), ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਲਖਨਊ ਅਤੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ), ਉਤਰਾਖੰਡ (ਰੁੱਦ੍ਰਪੁਰ), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਇੰਦੌਰ ਅਤੇ ਬਿਆਵਰਾ), ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ (ਰਾਏਪੁਰ), ਝਾਰਖੰਡ (ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ), ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ (ਕੋਲਕਾਤਾ), ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ (ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਨਾਗਪੁਰ), ਕਰਨਾਟਕਾ (ਬੈਂਗਲੁਰੂ), ਤੇਲੰਗਾਨਾ (ਹੈਦਰਾਬਾਦ) ਆਦਿ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਮੇਜ਼ਰ ਸੈਂਟਰ (ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਤਿਸੰਗ ਕੇਂਦਰ) ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਖ਼ੁਦ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਤਿਸੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://www.rssb.org/ Radha Soami Satsang Beas Official Website]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ]]</text>
      <sha1>206wk7bjx3a7ga2hxy5k3ldz92jj0mg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809622</id>
      <parentid>809621</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T02:45:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Princebasra912</username>
        <id>46302</id>
      </contributor>
      <origin>809622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8554" sha1="hnc7866gfpkne7tju4vdrcgu8qhgibd" xml:space="preserve">{{Infobox religious group
|image=[[File:Radha_Soami_Satsang_Beas_official_logo.jpeg|thumb|'''ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਲੋਗੋ''']]
[[File:Baba Gurinder Singh 8x10.jpg|thumb|ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਤਿਗੁਰੂ '''ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ''']]
|religions=ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ
|website={{URL|https://rssb.org/}}
}}
[[File:Satsang shed.jpg|thumb|ਬਿਆਸ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਸਤਿਸੰਗ ਸ਼ੈੱਡ। ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਸਤਿਸੰਗ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।]]
'''ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ''' [[ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ]] ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ,&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot;&gt;{{Cite encyclopedia|title=Encyclopedia of Hinduism|url={{Google books|OgMmceadQ3gC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2007|publisher=Facts On File|accessdate=2016-12-20}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ [[ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ]] ਅਤੇ [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ|ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ]] ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਉੱਤਰੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ ਨਦੀ]] ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।

== ਬਿਆਸ ਵਿਖੇ ਡੇਰੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ==
ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ 1891 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;JonesRyan&quot; /&gt; [[ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ|ਸੇਠ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] ਨੇ 1856 ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਈ ਦਿਨ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ, ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1889 ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

== ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਦੇ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ==
* [[ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] - 1878-1903
* [[ਸਾਵਨ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ ਜੀ]] - 1903-1948
*ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ - 1948-1951
* ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ - 1951-1990
* [[ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ]] - 1990 - ਵਰਤਮਾਨ
* [[ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ|ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ]] - 2024 - ਵਰਤਮਾਨ
[[File: Hazur Maharaj Baba Sawan Singh Ji.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਵੱਡੇ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1903 ਤੋਂ 1948 ਤੱਕ 45 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Sardar Bahadur Maharaj Jagat Singh Ji.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1948 ਤੋਂ 1951 ਤੱਕ 3 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Maharaj Charan Singh 8x10.jpg|thumb|'''ਮਹਾਰਾਜ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1951 ਤੋਂ 1990 ਤੱਕ 40 ਸਾਲ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।]]
[[File: Baba Gurinder Singh 8x10.jpg|thumb|'''ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ''', ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸੰਨ 1990 ਵਿੱਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ ਜੋ ਕਿ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਨ।]]

ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ 'ਹਜ਼ੂਰ ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਤੀ 2 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਢਿੱਲੋਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਹਜ਼ੂਰ ਜਸਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਿੱਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਮੁਖੀ/ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਸੰਗ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਦਾਨ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ।

==ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਯਾਈ==
ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨੁਯਾਈ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼, ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਦਾ ਲਗਭਗ 90 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਸਤਿਸੰਗ ਸੈਂਟਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇਰਾ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਰਿਆਣਾ (ਸਿਕੰਦਰਪੁਰ), ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਪਰੋਰ ਅਤੇ ਸੋਲਨ), ਦਿੱਲੀ (ਭਾਟੀ), ਰਾਜਸਥਾਨ (ਸੂਰਤਗੜ੍ਹ, ਜੈਪੁਰ ਅਤੇ ਉਦੈਪੁਰ), ਗੁਜਰਾਤ (ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ), ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਲਖਨਊ ਅਤੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ), ਉਤਰਾਖੰਡ (ਰੁੱਦ੍ਰਪੁਰ), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (ਇੰਦੌਰ ਅਤੇ ਬਿਆਵਰਾ), ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ (ਰਾਏਪੁਰ), ਝਾਰਖੰਡ (ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ), ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ (ਕੋਲਕਾਤਾ), ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ (ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਨਾਗਪੁਰ), ਕਰਨਾਟਕਾ (ਬੈਂਗਲੁਰੂ), ਤੇਲੰਗਾਨਾ (ਹੈਦਰਾਬਾਦ) ਆਦਿ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਮੇਜ਼ਰ ਸੈਂਟਰ (ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਤਿਸੰਗ ਕੇਂਦਰ) ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਸਤਿਸੰਗ ਬਿਆਸ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਖ਼ੁਦ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਤਿਸੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{Reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* [http://www.rssb.org/ Radha Soami Satsang Beas Official Website]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ]]</text>
      <sha1>hnc7866gfpkne7tju4vdrcgu8qhgibd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਰੁਣ ਬਕਸ਼ੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>172667</id>
    <revision>
      <id>809525</id>
      <parentid>721829</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:20:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3657" sha1="rtx2b50buaukpmw62uu363h8uq1yepj" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name =  ਅਰੁਣ ਬਕਸ਼ੀ
| image = ArunBakshi.jpg
| imagesize = 
| birth_place = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ
| spouse =  
| occupation = ਅਦਾਕਾਰ
| yearsactive = 1981–ਵਰਤਮਾਨ
}}
'''ਅਰੁਣ ਬਕਸ਼ੀ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ [[ਅਦਾਕਾਰ]] ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਵੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ [[ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ|ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਰਿੱਤਰ ਅਦਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕ ਵਜੋਂ ਵੀ 298 ਗੀਤ ਗਾਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=Character actor, Arun Bakshi is playing Ahmad Shah Abdali,... |url= http://timesofindia.indiatimes.com/home/Character-actor-Arun-Bakshi-is-playing-Ahmad-Shah-Abdali-the-negative-lead-in-a-filmcommissioned-by-the-cultural-affairs-department-of-Punjab-on-the-great-Holocausts-of-Sikhs-in-1762-/articleshow/8747816.cms?|newspaper=The Times of India |date=  6 June 2011|access-date=28 August 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=toi12/&gt; ਉਸਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨਮਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਤੇ [[ਭੋਜਪੁਰੀ ਬੋਲੀ|ਭੋਜਪੁਰੀ ਸਿਨੇਮਾ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=By Air Mail|url=http://www.expressindia.com/latest-news/by-air-mail/392515/ |newspaper=[[Indian Express]] |date=1 December 2008 |access-date=28 August 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=toi12&gt;{{cite news |title='Next superstar would be from Ludhiana' |url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-04-22/ludhiana/29466719_1_cricketer-ludhiana-movies |archive-url=https://archive.today/20130103182807/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-04-22/ludhiana/29466719_1_cricketer-ludhiana-movies |url-status=dead |archive-date=3 January 2013 |newspaper=[[The Times of India]] |date=22 April 2011 |access-date=28 August 2012}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਕਲਰਸ ਟੀਵੀ ਦੇ ''ਇਸ਼ਕ ਕਾ ਰੰਗ ਸਫੇਦ'' ਵਿੱਚ ਮਹੰਤ ਦਸ਼ਰਥ ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ।

==ਜੀਵਨ==
ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਰੀਆ ਕਾਲਜ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ 1981 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੈਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ, [[ਮੁੰਬਈ]] ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=toi12/&gt;

ਬਖਸ਼ੀ [[ਬੀ ਆਰ ਚੋਪੜਾ|ਬੀ.ਆਰ. ਚੋਪੜਾ]] ਦੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧ੍ਰਿਸ਼ਟਦਯੁਮਨਾ, ਗੁਰੂ, ਕੁਛ ਤੋ ਗੁੱਡਬਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
* {{IMDb name|0049245}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਾਇਕ]]</text>
      <sha1>rtx2b50buaukpmw62uu363h8uq1yepj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲੀਲਾ ਚਿਟਨਿਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174808</id>
    <revision>
      <id>809444</id>
      <parentid>708960</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:37:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5585" sha1="b7o83shv2hd00sb3vcoerklemqmav2x" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਲੀਲਾ ਚਿਟਨਿਸ
| image              = LeelaChitnis.jpg
| image_size         = 
| caption            = 
| other_names        = 
| birth_name         = ਲੀਲਾ ਨਗਰਕਰ
| birth_date         = {{Birth date|df=yes|1909|9|9}}
| birth_place        = ਧਨਵਾਦ,  [[ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ [[ਕਰਨਾਟਕ]], [[ਭਾਰਤ]])
| death_date         = {{Death date and age|df=yes|2003|7|14|1909|9|9}}&lt;ref name=&quot;death&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.thehindu.com/thehindu/2003/07/16/stories/2003071603711300.htm |title=Leela Chitnis dead |date=16 July 2003 |access-date=20 March 2019 |archive-date=23 February 2004 |archive-url=https://web.archive.org/web/20040223172357/http://www.thehindu.com/thehindu/2003/07/16/stories/2003071603711300.htm |work=[[The Hindu]] |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| death_place        = ਦਨਵਰੀ, [[ਅਮਰੀਕਾ]]&lt;ref name=&quot;death&quot; /&gt;
| occupation         = ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾਕਾਰ, ਨਾਟਕ ਕਲਾਕਾਰ
| years_active       = 1930s-1980s&lt;ref name=NYT /&gt;
| spouse             = ਗਜਨਨ ਜਸਵੰਤ ਚਿਟਨਿਸ
| awards             = 
| website            = 
}}

'''ਲੀਲਾ ਚਿਤਨਿਸ''' ([[ਜਨਮ ਨਾਮ|ਜਨਮ]]: '''ਨਗਰਕਰ'''; 9 ਸਤੰਬਰ 1909 - 14 ਜੁਲਾਈ 2003) [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਿਨੇਮਾ|ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਸੀ, ਜੋ 1930 ਤੋਂ 1980 ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਲੀਡ ਵਜੋਂ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨੇਕ ਅਤੇ ਨੇਕ ਮਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;NYT&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2003/07/17/movies/leela-chitnis-91-an-actress-in-scores-of-bombay-movies.html|title=Leela Chitnis, 91, an Actress In Scores of Bombay Movies|last=Martin|first=Douglas|date=17 July 2003|work=[[New York Times]]|access-date=20 September 2015}}&lt;/ref&gt;

ਚਿਤਨੀਸ [[ਬ੍ਰਾਹਮਣ]] ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2003/07/17/movies/leela-chitnis-93-an-actress-in-scores-of-bombay-movies.html|title=Leela Chitnis, 93, an Actress in Scores of Bombay Movies|last1=Martin|first1=Douglas|date=17 July 2003|newspaper=The New York Times|access-date=19 February 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20160602052831/http://www.nytimes.com/2003/07/17/movies/leela-chitnis-93-an-actress-in-scores-of-bombay-movies.html|archive-date=2 June 2016|url-status=live}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਜੋ ਜਾਤ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਸੀ।

15 ਜਾਂ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਡਾਕਟਰ ਗਜਾਨਨ ਯਸ਼ਵੰਤ ਚਿਤਨੀਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਮੇਲ ਵਿੱਚ। ਡਾ. ਚਿਤਨੀਸ ਇੱਕ ਯੋਗ ਮੈਡੀਕਲ ਡਾਕਟਰ ਸਨ। ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਹੋਏ, ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ [[ਐੱਮ ਐੱਨ ਰਾਏ|ਐਮ.ਐਨ.ਰਾਏ]] ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਦੇ ਕੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਜੋਖਮ ਉਠਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਮਾਨਵੇਂਦਰ (ਮੀਨਾ), ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ, ਅਜੀਤ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਨੈਕਟੀਕਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਸਦੇ ਤਿੰਨ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |date=15 May 1994 |title=The star next door |url=http://indiatoday.intoday.in/story/former-hindi-film-heroines-try-role-of-ordinary-people/1/293321.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150717122417/http://indiatoday.intoday.in/story/former-hindi-film-heroines-try-role-of-ordinary-people/1/293321.html |archive-date=17 July 2015 |access-date=29 July 2015 |publisher=India Today}}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}</text>
      <sha1>b7o83shv2hd00sb3vcoerklemqmav2x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Country data Portugal</title>
    <ns>10</ns>
    <id>177024</id>
    <revision>
      <id>809408</id>
      <parentid>805955</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T15:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Peterpumpkineater919</username>
        <id>55025</id>
      </contributor>
      <origin>809408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1407" sha1="qpcw1a2xme0ifd1x9awc8sbjoqchhkn" xml:space="preserve">{{ {{{1&lt;noinclude&gt;|country showdata&lt;/noinclude&gt;}}}
| alias = ਪੁਰਤਗਾਲ
| flag alias = Flag of Portugal (official).svg
| flag alias-1248 = Flag of the Kingdom of Portugal (1248–1385).svg
| flag alias-1385 = Flag of the Kingdom of Portugal (1385–1485).svg
| flag alias-1495 = Flag Portugal (1495).svg
| flag alias-1578 = Flag Portugal (1578).svg
| flag alias-1640 = Flag Portugal (1640).svg
| flag alias-1707 = Flag Portugal (1707).svg
| flag alias-1750 = Flag of Portugal (1750).svg
| flag alias-1816 = Flag of the United Kingdom of Portugal, Brazil, and the Algarves.svg
| flag alias-1830 = Flag Portugal (1830).svg
| flag alias-civil = Flag Portugal sea (1830).svg
| flag alias-air force=Portugal Air force fin flash.svg
| flag alias-army = Military flag of Portugal.svg
| link alias-air force = Portuguese Air Force
| link alias-army = Portuguese Army
| link alias-naval = Portuguese Navy
| flag alias-navy=Naval Jack of Portugal.svg
| link alias-navy = Portuguese Navy
| flag alias-marines=Naval Jack of Portugal.svg
| link alias-marines=Portuguese Marine Corps
| size = {{{size|}}}
| name = {{{name|}}}
| altlink = {{{altlink|}}}
| variant = {{{variant|}}}
&lt;noinclude&gt;
| var1 = 1248
| var2 = 1385
| var3 = 1495
| var4 = 1578
| var5 = 1640
| var6 = 1707
| var7 = 1750
| var8 = 1816
| var9 = 1830
| var13 = civil
| redir1 = PRT
| redir2 = POR
| related1 = Portuguese Empire
&lt;/noinclude&gt;
}}</text>
      <sha1>qpcw1a2xme0ifd1x9awc8sbjoqchhkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Guerreroast</title>
    <ns>3</ns>
    <id>182089</id>
    <revision>
      <id>809643</id>
      <parentid>740344</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T07:01:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cabayi</username>
        <id>27315</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Cabayi ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Roastedbeanz1]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Guerreroast]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Roastedbeanz1|Roastedbeanz1]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Guerreroast|Guerreroast]]&quot;</comment>
      <origin>740344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="rlnnxkiann6cwhp6bd4so0pryaezeq4" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Roastedbeanz1}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:46, 24 ਮਾਰਚ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>rlnnxkiann6cwhp6bd4so0pryaezeq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੀਰਾ ਹਾਸ਼ਮੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183104</id>
    <revision>
      <id>809297</id>
      <parentid>747336</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T14:14:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8535" sha1="7nnxuq62gujnqg2en3mq4lqlloendia" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਮੀਰਾ ਹਾਸ਼ਮੀ
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| native_name        = 
| native_name_lang   = 
| birth_date         = {{birth date and age|1976|10|2|df=y}}
| birth_place        = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]
| education          = ਕੋਨਕੋਰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ, ਮੇਜ਼ਬਾਨ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ
| years_active       = 1995–ਮੌਜੂਦ
}}

'''ਮੀਰਾ ਹਾਸ਼ਮੀ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Mira Hashmi;''' ਜਨਮ 1976) ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1 June 2021 |title=After 'Friends', five Pakistani shows we wish to see reunion of |url=https://tribune.com.pk/story/2302463/after-friends-five-pakistani-shows-we-wish-to-see-reunion-of |website=The Express Tribune}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ''ਤੀਨ ਬਟਾ ਤੀਨ''  ਅਤੇ ''ਫੈਮਲੀ ਫਰੰਟ'' ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2 June 2021 |title=Dramas haven't gone amiss, they have evolved: Saba Hamid |url=https://tribune.com.pk/story/2287245/dramas-havent-gone-amiss-they-have-evolved-saba-hamid |website=The Express Tribune}}&lt;/ref&gt;

== ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ ==
ਮੀਰਾ ਦਾ ਜਨਮ 1976 ਵਿੱਚ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;LahoreSchoolofEconomics&quot;&gt;{{Cite web |date=3 June 2021 |title=Ms. Mira Hashmi |url=https://lahoreschoolofeconomics.edu.pk/CVs/Mirahashmi.aspx |website=Lahore School of Economics |access-date=29 ਮਾਰਚ 2024 |archive-date=28 ਜੂਨ 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210628024511/https://lahoreschoolofeconomics.edu.pk/CVs/Mirahashmi.aspx |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਹੌਰ|ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ]] ਤੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਐਮਫਿਲ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਕੋਨਕੋਰਡੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਕੀਤਾ। 

== ਕੈਰੀਅਰ ==
ਮੀਰਾ ਨੇ 1995 ਵਿੱਚ ਪੀਟੀਵੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=4 June 2021 |title=Faiz fest culminates with glitzy Mahira and child folk singers |url=https://www.dawn.com/in-depth/lahore-literature-festival-2014 |website=Dawn News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=5 June 2021 |title=In-Depth - Lahore Literature Festival |url=https://www.dawn.com/in-depth/lahore-literature-festival-2014 |website=Dawn News}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਪੀਟੀਵੀ 'ਤੇ ਕਈ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=21 June 2021 |title=LLF2015: Between parallels and differences |url=https://nation.com.pk/01-Mar-2015/llf2015-between-parallels-and-differences |website=The Nation}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PakistanTelevisionCorporation&quot;&gt;{{Cite journal|date=8 March 2000|title=میرا ہاشمی سلیمہ ہاشمی کی بیٹی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=22 June 2021 |title='Baat Cheet' with Wajeeha Tahir |url=https://nation.com.pk/06-Aug-2018/baat-cheet-with-wajeeha-tahir |website=The Nation}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ''ਐਂਟੀਨਾ ਵਾਸ਼ਿੰਗ ਪਾਊਡਰ'', ''ਤਮਕ ਤੋਈਆਂ'' ਅਤੇ ''ਕੌਸਰ ਕਾ ਦਸਤਾਰਖਵਾਂ'' ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=6 June 2021 |title=Amidst narratives and fiction |url=https://www.thenews.com.pk/magazine/you/523469-amidst-narratives-and-fiction |website=The News International}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=7 June 2021 |title=Did the Faiz International Festival live up to the legend it celebrates? |url=https://images.dawn.com/news/1174300 |website=Images.Dawn}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=17 June 2021 |title=On wandering in Lahore |url=https://nation.com.pk/08-Feb-2018/on-wandering-in-lahore |website=The Nation}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ''ਕਟੌਤੀ'' ਅਤੇ ਤੀਨ ਬਾਤਾ ਟੀਨ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 June 2021 |title=In memoriam: Bells ring forever for Jahan Ara |url=https://tribune.com.pk/story/824449/in-memoriam-bells-ring-forever-for-jahan-ara |website=The Express Tribune}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=18 June 2021 |title=TV nostalgia: The golden era of Pakistani dramas |url=https://nation.com.pk/08-Jan-2016/tv-nostalgia-the-golden-era-of-pakistani-dramas?show=preview |website=The Nation}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਾਮੇਡੀ ਡਰਾਮਾ ''ਫੈਮਿਲੀ ਫਰੰਟ'' ਵਿੱਚ ਹੁਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿ ਕਲਾਕਾਰਾਂ [[ਸਬਾ ਹਮੀਦ]] ਅਤੇ [[ਨਸੀਮ ਵਿਕੀ|ਨਸੀਮ ਵਿੱਕੀ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=9 June 2021 |title=Making of a 'masala film' |url=https://www.dawn.com/news/1089076 |website=Dawn News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=10 June 2021 |title=The makers and critics on films |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/560914-makers-critics-films |website=The News International}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=11 June 2021 |title=Why film matters |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/562183-film-matters |website=The News International}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=19 June 2021 |title=Heritage Now welcomes culture enthusiasts |url=https://nation.com.pk/22-Oct-2017/heritage-now-welcomes-culture-enthusiasts |website=The Nation}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=20 June 2021 |title=Expressions, passions about pushing the boundaries |url=https://nation.com.pk/29-Nov-2015/expressions-passions-about-pushing-the-boundaries?show=850 |website=}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਮੀਰਾ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;TheExpressTribune&quot;&gt;{{Cite web |date=12 June 2021 |title=Good parenting: All about my mother |url=https://tribune.com.pk/story/164696/good-parenting-all-about-my-mother |website=The Express Tribune}}&lt;/ref&gt; ਮੀਰਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ੋਏਬ ਹਾਸ਼ਮੀ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ [[ਸਲੀਮਾ ਹਾਸ਼ਮੀ]] ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਵੇਂ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ [[ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼|ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼]] ਅਤੇ [[ਏਲਿਸ ਫ਼ੈਜ਼|ਅਲਿਸ ਫੈਜ਼]] ਕਵੀ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;TheExpressTribune&quot; /&gt; ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਸੀ [[ਮੁਨੀਜ਼ਾ ਹਾਸ਼ਮੀ]] ਇੱਕ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਅਦੀਲ ਹਾਸ਼ਮੀ ਵੀ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=13 June 2021 |title=The Faiz photo exhibition |url=https://tribune.com.pk/story/115473/the-faiz-photo-exhibition |website=The Express Tribune}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDb name|7824117}}
* [https://harpercollins.co.in/author-details/mira-hashmi/ Mira Hashmi] ਹਾਰਪਰ ਕੋਲਿਨਜ਼ ਇੰਡੀਆ 'ਤੇ
* [https://www.cinemaazi.com/features/author/mira-hashmi Meera Hashmi]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਈ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ਸਿਨੇਮਾਜ਼ੀ 'ਤੇ 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਲੀਵਿਜਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]</text>
      <sha1>7nnxuq62gujnqg2en3mq4lqlloendia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਵਤਾਰਜੀਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189372</id>
    <revision>
      <id>809465</id>
      <parentid>767600</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:45:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="606" sha1="glb0pxdcht7qsbwiiqq4v1g32uy4haq" xml:space="preserve">{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}[[ਤਸਵੀਰ:Avtarjeet.jpg|thumb|ਅਵਤਾਰਜੀਤ]]
'''ਅਵਤਾਰਜੀਤ''' [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਵੀ ਹੈ। 

== ਕਿਤਾਬਾਂ ==
# ਕਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼
# ਮੋਹੇ ਰੰਗ ਦੇ
# ਤ੍ਰਸਰੇਣ
# ਚਿੱਤਰ ਲੀਲ੍ਹਾ
# ਮਿੱਟੀ ਕਰੇ ਸੰਵਾਦ

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]]</text>
      <sha1>glb0pxdcht7qsbwiiqq4v1g32uy4haq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੇਦਾਰ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189945</id>
    <revision>
      <id>809507</id>
      <parentid>770132</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T09:56:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1289486777|Kedar (raga)]]&quot;</comment>
      <origin>809507</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9772" sha1="cxc5oamrinfqirigwl2z7j0sgvleesp" xml:space="preserve">&quot; ਦੋ ਮਧ੍ਯਮ ਅਰੁ ਸ਼ੁੱਧ ਸ੍ਵਰ,ਮਾਨਤ ਥਾਟ ਕਲਿਆਣ ।

ਮ ਸ ਵਾਦੀ ਸੰਵਾਦੀ ਸੇ, ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ ਬਖਾਨ ।।

'''&lt;u&gt;ਪ੍ਰਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾਸਾਰ&lt;/u&gt;'''

== ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|ਸੁਰ 
|ਅਰੋਹ 'ਚ ਰਿਸ਼ਭ ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ ਦੋਂਵੇਂ ਵਰਜਤ ਹਨ 
ਅਵਰੋਹ 'ਚ ਸਿਰਫ ਗੰਧਾਰ ਵਰਜਤ ਹੈ 
ਦੋਂਵੇਂ ਮਧ੍ਯਮ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ  ਲਗਦੇ ਹਨ  
|-
|ਜਾਤੀ 
|ਔਡਵ-ਸਮਪੂਰਣ ਵਕ੍ਰ
|-
|ਥਾਟ 
|ਕਲਿਆਣ
|-
|ਵਾਦੀ 
|ਮਧ੍ਯਮ (ਮ) 
|-
|ਸੰਵਾਦੀ 
|ਸ਼ਡਜ (ਸ)
|-
|ਸਮਾਂ 
|ਰਾਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ (ਸ਼ਾਮ 6 ਵਜੇ ਤੋਂ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ)
|-
|ਠੇਹਿਰਾਵ ਵਾਲੇ ਸੁਰ 
|'''ਸ; ਮ; ਪ;'''
'''-ਸ; ਪ; ਮ'''  
|-
|ਮੁਖ ਅੰਗ 
|'''ਸ ਮ ; ਮ ਪ ; ਮਪਧਪ ਮ ;ਸ ਰੇ ਸ ; ਮਪਧਪਮ  ; ਪ ਸੰ   ; ਸੰ  ; ਰੇੰ  ਸੰ ਰੇੰ ਸੰ ਧਧਪ'''  
|-
|ਅਰੋਹ 
|ਸ ਮ, ਮ ਪ,ਧ ਪ, ਨੀ ਧ ਸੰ 
|-
|ਅਵਰੋਹ 
|ਸੰ ਨੀ ਧ ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ ਮ, ਰੇ ਸ 
|-
|ਪਕੜ
|ਸ ਮ,ਮ ਪ, ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ ਮ,ਰੇ ਸ  
|-
|ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਰਾਗ 
|ਹਮੀਰ ਅਤੇ ਕਾਮੋਦ 
|}

== ਵਿਸਤਾਰ 'ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ==
ਰਾਗ '''ਕੇਦਾਰ''', ਜਿਸ ਨੂੰ '''ਕੇਦਾਰਾ''' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ]] [[ਰਾਗ]] ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ [[ਸ਼ਿਵ|ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ]] ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ [[ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਸੁਰੀਲੇ ਅਤੇ ਘੁਮਾਵਦਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹਨ। ਇਸ ਰਾਗ 'ਚ  ਸ ਅਤੇ ਮ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦੁਹਰਾਓ ਹੈ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ  ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਗ ਦੀਪਕ ਦੀ ਰਾਗਿਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮ (ਮ) ਤੋਂ ਪੰਚਮ (ਪ) ਅਤੇ ਪੰਚਮ (ਪ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੰਧਾਰ (ਗ ) ਦੀ ਛੋਹ ਜਾਂ ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਤੋਂ ਪੰਚਮ (ਪ) ਤੱਕ ਦਾ ਇੱਕ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਵਾਲਾ  ਬਹਾਵ  'ਮ ਗਪ'  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਬਹਾਵ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।

ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ 'ਚ ਬਹੁਤ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੀਪਕ ਰਾਗ ਦੀ ਰਾਗਿਨੀ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ 'ਚ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਤੀਵਰ ਮ ਦੋਂਵੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ ।

ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ ਦੇ ਅਰੋਹ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਭ (ਰੇ) ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ ਵਿਚ ਗੰਧਾਰ (ਗ) ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਜਾਤੀ ਔਡਵ-ਸ਼ਾਡਵ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਕੋਮਲ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹਲਕਾ ਇਸਤੇਮਾਲ  ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਓਹ ਵੀ ਸਿਰਫ ਅਵਰੋਹ ਵਿਚ।

ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਹੁਤ ਅਹਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਥੋੜਾ ਠਹਰਿਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 

ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਪੰਚਮ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠਹਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  

ਇਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਸ਼ਡਜ ਤੇ ਮਧ੍ਯਮ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।  

== ਮੂਲ == 

ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ ਕਲਿਆਣ ਥਾਟ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ [[ਸ਼ਿਵ|ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ]] ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ|ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਜੀਜ਼ ਰਾਗ ਸੀ  । ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੰਸਰੀ 'ਤੇ ਵਜਾਇਆ ਅਤੇ [[ਗੋਕੁਲ]] ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਆਨੰਦਿਤ  ਹੋ ਗਿਆ। 

== ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ 'ਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖਾਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ==
* ਸ ਮ ,ਮ -- -- ਗਪ 
* ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ ਮ
* ਮ,ਗਮ ਰੇ --  -- ਸ
* ਸ ਮ ,ਮ ਪ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ ਪ ਮ ਰੇ ਸ 
* ਪ ਪ ਸੰ ਰੇੰ ਸੰ , ਧ ਪ ਮ

== ਰਾਗ ਕੇਦਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ 
|-
|ਆਪ ਕਿ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ 
|ਆਰ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/
ਗੁਲਜ਼ਾਰ 
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ/
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਘਰ/1978
|-
|ਆਪ ਯੂੰ ਹੀ ਅਗਰ 
|ਓ.ਪੀ.ਨੈਯਰ/
ਏਸ.ਏਚ,ਬਿਹਾਰੀ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/
ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ 
|ਏਕ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ
ਏਕ ਹਸੀਨਾ/
1962
|-
|ਬੇਕਸ ਪੈ ਕ੍ਰਮ ਕੀਜਿਏ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ/1960
|-
|ਬੋਲੇ ਤੋ ਬਾਂਸੁਰੀ ਕਹੀੰ 
|ਰਾਜਕਮਲ/
ਪੁਰਾਨ ਕੁਮਾਰ ਹੋਸ਼ 
|ਯੇਸੁਦਾਸ 
|ਸਾਵਨ ਕੋ ਆਨੇ ਦੋ/1979
|-
|ਦਰਸ਼ਨ ਡੋ ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਦਾਸ 
|ਰਾਵੀ/ਜੀ.ਏਸ.ਨੇਪਾਲੀ 
|ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ/ਮੰਨਾ ਡੇ/ਸੁਧਾ ਮਲਹੋਤਰਾਤੇ ਕੋਰਸ 
|ਨਰਸਿੰ ਭਗਤ /1957
|-
|ਹਮ ਕੋ ਮਨ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਣਾ 
|ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ/ਗੁਲਜ਼ਾਰ
|ਵਾਣੀ ਜੈ ਰਾਮ 
|ਗੁੱਡੀ/1971
|-
|ਉਠਾਏ ਜਾ ਉਨਕੇ ਸਿਤਮ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਅੰਦਾਜ਼/1949
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ==


{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! style=&quot;background:#f4a860&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#c2e7ff&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#c2e7a3&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#00ffff&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਦਰਸ਼ਨ ਦੋ ਘਨ ਸ਼ਿਆਮ &lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/chen-columns/the-joy-of-hamirkalyani/article5124087.ece|title=The joy of Hamirkalyani|last=Mani|first=Charulatha|date=2013-09-13|work=The Hindu|access-date=2018-11-03|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;
|ਨਰਸੀ ਭਗਤ
|ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਓ ਵਿਆਸ
|[[ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ]] ਅਤੇ [[ਮੰਨਾ ਡੇ]] ਅਤੇ ਸੁਧਾ ਮਲਹੋਤਰਾ,ਜੀ ਏਸ ਨੇਪਾਲੀ ਅਤੇ ਰਵੀ
|-
|ਹਮ ਕੋ ਮਨ ਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਨਾ &lt;ref name=&quot;GaaneSuneUnsune&quot;&gt;{{Cite web |last=GoldMinesGaaneSuneAnsune |title=HumkoManKiShaktiDena |url=https://www.youtube.com/watch?v=FyG6yfoyITA |access-date=9 May 2021 |website=youtube(videostreaming)}}&lt;/ref&gt;
|ਗੁੱਡੀ (1971 ਫ਼ਿਲਮ) 
|ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]] ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਮੇਰਾ ਮਨਵਾ ਪਾਗਲ
|ਆਸ਼ਿਆਨਾ
|[[ਮਦਨ ਮੋਹਨ]]
|[[ਤਲਤ ਮਹਿਮੂਦ]]
|-
|ਆਪ ਯੂੰ ਹੀ ਅਗਰ ਹਮਸ ਮਿਲੇ ਰਹੇ &lt;ref name=&quot;SEPLvintage&quot;&gt;{{Cite web |last=SEPLvintage |title=AapYunHiAgarHumseMilteRahe |url=https://www.youtube.com/watch?v=3Ez_GyVEST0 |access-date=29 April 2015 |website=youtube(videostreaming)}}&lt;/ref&gt;
|ਏਕ ਮੁਸਾਫਿਰ ਏਕ ਹਸੀਨਾ
|[[ਓ. ਪੀ. ਨਈਅਰ]]
|[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|-
|ਬੋਲੇ ਤੋ ਬਾਂਸੁਰੀ
|ਸਾਵਨ ਕੋ ਆਨੇ ਦੋ
|ਰਾਜ ਕਮਲ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਬੇਕਸ ਪੇ ਕਰਮ ਕੀਜੀਯੇ
|[[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]]
|[[ਨੌਸ਼ਾਦ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਕਾਨ੍ਹਾ ਰੇ ਨੰਦ ਨੰਦਨ
|ਸਿੰਗਲ
|[[ਪਰੰਪਰਾ|ਰਵਾਇਤੀ]]
|[[ਨੀਤੀ ਮੋਹਨ]]
|}</text>
      <sha1>cxc5oamrinfqirigwl2z7j0sgvleesp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੀਲੂ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190709</id>
    <revision>
      <id>809491</id>
      <parentid>773444</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:36:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809491</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8577" sha1="b2epa4opre2uihb3ygem2ytw8qmz2b5" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}
'''ਰਾਗ''' '''ਪੀਲੂ'''  [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤੇ ਮਧੁਰ  ''[[ਰਾਗ]]'' ਹੈ। ਇਹ ਜਿਆਦਾਤਰ ਹਲਕੇ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ [[ਠੁਮਰੀ|''ਥੁਮਰੀਸ'']] ।

== ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|ਸੁਰ 
|ਅਰੋਹ 'ਚ ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਧੈਵਤ ਵਰਜਿਤ।
ਅਵਰੋਹ 'ਚ ਦੋਂਵੇਂ ਗੰਧਾਰ,ਦੋਂਵੇਂ ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਦੋਂਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਦ।
ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ।
|-
|ਜਾਤੀ 
|ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਣ
|-
|ਥਾਟ 
|ਕਾਫੀ 
|-
|ਵਾਦੀ-ਸੰਵਾਦੀ 
|ਗੰਧਾਰ-ਨਿਸ਼ਾਦ 
|-
|ਸਮਾਂ 
|ਦਿਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ 
|-
|ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ 
|ਸ,ਗ,ਪ,ਨੀ-&lt;u&gt;ਨੀ,&lt;/u&gt;ਪ&lt;u&gt;,ਗ&lt;/u&gt; 
|-
|ਮੁੱਖ ਅੰਗ 
|ਗ ਮ ਪ ਨੀ ਸੰ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ  ; ਮ ਪ ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ ; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ ;ਪ ਰੇ ਸ ; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;  ਰੇ ਸ;ਨੀ;ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ 
|-
|ਅਰੋਹ
|ਨੀ(ਮੰਦਰ)ਸ ਗ ਮ ਪ ਨੀ ਸੰ 
|-
|ਅਵਰੋਹ 
|ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ,ਗ ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; - ਰੇ ਸ 
|}
'''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦੀ ਖਾਸਿਅਤ-&lt;/u&gt;'''

* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਈਆਂ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਕੀਰਣ ਜਾਤੀ ਦਾ ਰਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਚੰਚਲ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਸੁਭਾ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ, ਟੱਪਾ. ਭਜਨ ਆਦਿ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹ੍ਨ।
* ਚੰਚਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਵਿੱਚ ਧ੍ਰੁਪਦ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਨਹੀ ਮਿਲਦਾ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਮਨ ਭਾਉਂਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਪੁਰਵਾੰਗ ਵਾਦੀ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਸਪਤਕ ਦਾ ਚਲਣ ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਬੇਸ਼ਕ '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਦੀ ਜਾਤੀ ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ ਪਰ ਅਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸੱਤੇ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਕ੍ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਬੇਸ਼ਕ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇੰਨਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੀਂ ਵੀ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
* ਪ,ਨੀ(ਮਨ੍ਦ੍ਤਰ)  ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ,&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ,ਨੀ(ਮੰਦਰ) ;ਨੀ (ਮੰਦਰ) ਸ -ਇਹ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੂਪ ਦਿਖਾਂਦੀ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' 'ਚ ਫਿਲਮੀ ਗਾਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! style=&quot;background:#f4a860&quot; |ਗੀਤ 
! style=&quot;background:#c2e7ff&quot; |ਫਿਲਮ/ਸਾਲ
! style=&quot;background:#c2e7a3&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ/ਗੀਤਕਾਰ 
! style=&quot;background:#00ffff&quot; |ਗਾਇਕ/ਗਾਇਕਾ 
|-
|ਧੜਕਤੇ ਦਿਲ ਕਿ ਤਮੰਨਾ ਹੋ ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਹੋ ਤੁਮ 
|ਸ਼ਮਾ/1961
|ਗ਼ੁਲਾਮ ਮੁੰਹਮਦ/ਕੈਫ਼ੀ ਆਜ਼ਮੀ 
|ਸੁਰੇਯਾ
|-
|ਅਬ ਕੇ ਬਰਸ ਭੇਜੋ ਭੈਯਾ ਕੋ ਬਾਬੁਲ
|ਬੰਦਿਨੀ/1963
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ
|-
|ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੇਘ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਾਯਾ ਦੇ 
|ਗਾਇਡ/1965
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ
|-
|ਕਾਲੀ ਘਟਾ ਛਾਏ ਮੋਰਾ ਜੀਆ ਤਰਸਾਏ
|ਸੁਜਾਤਾ/[[ਸੁਜਾਤਾ (1959 ਫ਼ਿਲਮ)|1959]]
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਗੀਤਾ ਦੱਤ
|-
|ਨਦਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਹਰਾਏ ਆਈ ਕੰਗਨਾ 
|ਅਭਿਮਾਨ/1973 
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਇਸ਼ਕ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ 
|ਇਸ਼ਕ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ/1970
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਆਨੰਦ ਬਕਸ਼ੀ 
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਤੇਰੇ ਬਿਨ ਸੂਨੇ ਨਯਨ ਹਮਾਰੇ
|ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਆਂਖੇਂ/1963 
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|
|-
|ਆਜ ਕਿ ਰਾਤ ਬੜੀ ਸ਼ੋਖ ਬੜੀ ਨਟਖਟ ਹੈ 
|ਨਈ ਉਮਰ ਕਿ ਨਈ ਫਸਲ/ 1966
|ਰੋਸ਼ਨ/ਨੀਰਜ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|-
|ਮੈਨੇ ਸ਼ਾਯਦ ਤੁਮਹੇਂ ਪਹਲੇ ਭੀ ਕਹੀਂ ਦੇਖਾ ਹੈ 
|ਬਰਸਾਤ ਕਿ ਰਾਤ/1960
|ਰੋਸ਼ਨ/ਸਾਹਿਰ  ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਢੂਂਢੋ ਢੂੰਢੋ ਰੇ ਸਾਜਨਾ 
|ਗੰਗਾ ਜਮੁਨਾ/1961
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|-
|ਝੂਲੇ ਮੇਂ ਪਵਨ ਕੇ ਆਈਬਹਾਰ 
|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ/1952
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਭੀ ਤੂ ਹੈ ਯੇ ਬਹਾਰ ਭੀ ਤੂ ਹੈ 
|ਸਾਥੀ/1968
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ 
|ਮੁਕੇਸ਼/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਮੋਰੇ ਸੈਂਯਾਂ ਜੀ ਉਤਰੇੰਗੇ ਪਾਰ
|ਉੜਨ ਖਟੋਲਾ/1955
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਰੇ ਦਗਾਬਾਜ਼ ਤੋਰੀ ਬਤਿਆਂ
|ਗੰਗਾ ਜਮੁਨਾ/1961
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|-
|ਬੜੀ ਦੇਰ ਭਯੀ ਕਬ ਲੋਗੇ ਖ਼ਬਰ ਮੋਰੀ ਰਾਮ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/1959
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ/ ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਦਿਨ ਸਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਤੋਰੇ ਅੰਗਨਾ  
|ਜੰਗਲੀ/1961 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/ਹਸਰਤ ਜੈ ਪੁਰੀ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਸੁਰ ਨਾ ਸਜੇ ਕਿਆ ਗਾਊਂ ਮੈਂ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/1959
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ/ ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੰਨਾ ਡੇ
|-
|ਮੈਨੇ ਰੰਗ ਲੀ ਆਜ ਚੁਨਾਰਿਆ 
|ਦੁਲਹਨ ਏਕ ਰਾਤ ਕੀ/1966
|ਮਦਨ ਮੋਹਨ/ਰਾਜਾ ਮੇਹੰਦੀ ਅਲੀ ਖਾਨ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਐ ਮੇਰੀ ਜੋਹਰੇ ਜ੍ਬੀੰ ਤੁਝੇ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ
|ਵਕ਼ਤ/1965 
|ਰਵੀ/ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮੰਨਾ ਡੇ
|-
|ਨਾ ਝਟਕੋ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਸੇ ਪਾਣੀ 
|ਸ਼ੇਹਨਾਈ/1964 
|ਰਵੀ/ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਕਾ ਆਸਰਾ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ 
|ਧੂਲ ਕਾ ਫੂਲ/1959
|ਦੱਤਾ ਨਾਇਕ/ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮਹੇਂਦਰ ਕਪੂਰ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਤੂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਸੁਰ ਮੇਂ ਸੁਰ ਮਿਲਾ ਲੇ
|ਚਿਤਚੋਰ/1976
|ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ/ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ
|ਯੇਸੁਦਾਸ/ਹੇਮ ਲਤਾ 
|}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>b2epa4opre2uihb3ygem2ytw8qmz2b5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809493</id>
      <parentid>809491</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T06:37:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8554" sha1="risjbfeyz00oflcdomgo2ok3dxb28cs" xml:space="preserve">'''ਰਾਗ''' '''ਪੀਲੂ'''  [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤੇ ਮਧੁਰ  ''[[ਰਾਗ]]'' ਹੈ। ਇਹ ਜਿਆਦਾਤਰ ਹਲਕੇ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ [[ਠੁਮਰੀ|''ਥੁਮਰੀਸ'']] ।

== ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|ਸੁਰ 
|ਅਰੋਹ 'ਚ ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਧੈਵਤ ਵਰਜਿਤ।
ਅਵਰੋਹ 'ਚ ਦੋਂਵੇਂ ਗੰਧਾਰ,ਦੋਂਵੇਂ ਧੈਵਤ ਅਤੇ ਦੋਂਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਦ।
ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ।
|-
|ਜਾਤੀ 
|ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਣ
|-
|ਥਾਟ 
|ਕਾਫੀ 
|-
|ਵਾਦੀ-ਸੰਵਾਦੀ 
|ਗੰਧਾਰ-ਨਿਸ਼ਾਦ 
|-
|ਸਮਾਂ 
|ਦਿਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ 
|-
|ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ 
|ਸ,ਗ,ਪ,ਨੀ-&lt;u&gt;ਨੀ,&lt;/u&gt;ਪ&lt;u&gt;,ਗ&lt;/u&gt; 
|-
|ਮੁੱਖ ਅੰਗ 
|ਗ ਮ ਪ ਨੀ ਸੰ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ  ; ਮ ਪ ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ ; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ ;ਪ ਰੇ ਸ ; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;  ਰੇ ਸ;ਨੀ;ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ 
|-
|ਅਰੋਹ
|ਨੀ(ਮੰਦਰ)ਸ ਗ ਮ ਪ ਨੀ ਸੰ 
|-
|ਅਵਰੋਹ 
|ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ,ਗ ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; - ਰੇ ਸ 
|}
'''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦੀ ਖਾਸਿਅਤ-&lt;/u&gt;'''

* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਈਆਂ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਕੀਰਣ ਜਾਤੀ ਦਾ ਰਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਚੰਚਲ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਰ ਸੁਭਾ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ, ਟੱਪਾ. ਭਜਨ ਆਦਿ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹ੍ਨ।
* ਚੰਚਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਵਿੱਚ ਧ੍ਰੁਪਦ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਨਹੀ ਮਿਲਦਾ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਮਨ ਭਾਉਂਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਪੁਰਵਾੰਗ ਵਾਦੀ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਸਪਤਕ ਦਾ ਚਲਣ ਬਹੁਤ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਬੇਸ਼ਕ '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' ਦੀ ਜਾਤੀ ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਨ ਹੈ ਪਰ ਅਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸੱਤੇ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਕ੍ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਬੇਸ਼ਕ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇੰਨਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੀਂ ਵੀ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
* ਪ,ਨੀ(ਮਨ੍ਦ੍ਤਰ)  ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ,&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ,ਨੀ(ਮੰਦਰ) ;ਨੀ (ਮੰਦਰ) ਸ -ਇਹ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਰਾਗ ਪੀਲੂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੂਪ ਦਿਖਾਂਦੀ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਪੀਲੂ''' 'ਚ ਫਿਲਮੀ ਗਾਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! style=&quot;background:#f4a860&quot; |ਗੀਤ 
! style=&quot;background:#c2e7ff&quot; |ਫਿਲਮ/ਸਾਲ
! style=&quot;background:#c2e7a3&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ/ਗੀਤਕਾਰ 
! style=&quot;background:#00ffff&quot; |ਗਾਇਕ/ਗਾਇਕਾ 
|-
|ਧੜਕਤੇ ਦਿਲ ਕਿ ਤਮੰਨਾ ਹੋ ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਹੋ ਤੁਮ 
|ਸ਼ਮਾ/1961
|ਗ਼ੁਲਾਮ ਮੁੰਹਮਦ/ਕੈਫ਼ੀ ਆਜ਼ਮੀ 
|ਸੁਰੇਯਾ
|-
|ਅਬ ਕੇ ਬਰਸ ਭੇਜੋ ਭੈਯਾ ਕੋ ਬਾਬੁਲ
|ਬੰਦਿਨੀ/1963
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਆਸ਼ਾ ਭੋੰਸਲੇ
|-
|ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੇਘ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਾਯਾ ਦੇ 
|ਗਾਇਡ/1965
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ
|-
|ਕਾਲੀ ਘਟਾ ਛਾਏ ਮੋਰਾ ਜੀਆ ਤਰਸਾਏ
|ਸੁਜਾਤਾ/[[ਸੁਜਾਤਾ (1959 ਫ਼ਿਲਮ)|1959]]
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਗੀਤਾ ਦੱਤ
|-
|ਨਦਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਹਰਾਏ ਆਈ ਕੰਗਨਾ 
|ਅਭਿਮਾਨ/1973 
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਇਸ਼ਕ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ 
|ਇਸ਼ਕ ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ/1970
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਆਨੰਦ ਬਕਸ਼ੀ 
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਤੇਰੇ ਬਿਨ ਸੂਨੇ ਨਯਨ ਹਮਾਰੇ
|ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਆਂਖੇਂ/1963 
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|
|-
|ਆਜ ਕਿ ਰਾਤ ਬੜੀ ਸ਼ੋਖ ਬੜੀ ਨਟਖਟ ਹੈ 
|ਨਈ ਉਮਰ ਕਿ ਨਈ ਫਸਲ/ 1966
|ਰੋਸ਼ਨ/ਨੀਰਜ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|-
|ਮੈਨੇ ਸ਼ਾਯਦ ਤੁਮਹੇਂ ਪਹਲੇ ਭੀ ਕਹੀਂ ਦੇਖਾ ਹੈ 
|ਬਰਸਾਤ ਕਿ ਰਾਤ/1960
|ਰੋਸ਼ਨ/ਸਾਹਿਰ  ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਢੂਂਢੋ ਢੂੰਢੋ ਰੇ ਸਾਜਨਾ 
|ਗੰਗਾ ਜਮੁਨਾ/1961
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|-
|ਝੂਲੇ ਮੇਂ ਪਵਨ ਕੇ ਆਈਬਹਾਰ 
|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ/1952
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਭੀ ਤੂ ਹੈ ਯੇ ਬਹਾਰ ਭੀ ਤੂ ਹੈ 
|ਸਾਥੀ/1968
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ 
|ਮੁਕੇਸ਼/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਮੋਰੇ ਸੈਂਯਾਂ ਜੀ ਉਤਰੇੰਗੇ ਪਾਰ
|ਉੜਨ ਖਟੋਲਾ/1955
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਨਾ ਮਾਨੂੰ ਰੇ ਦਗਾਬਾਜ਼ ਤੋਰੀ ਬਤਿਆਂ
|ਗੰਗਾ ਜਮੁਨਾ/1961
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਉਣੀ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|-
|ਬੜੀ ਦੇਰ ਭਯੀ ਕਬ ਲੋਗੇ ਖ਼ਬਰ ਮੋਰੀ ਰਾਮ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/1959
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ/ ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਦਿਨ ਸਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਤੋਰੇ ਅੰਗਨਾ  
|ਜੰਗਲੀ/1961 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/ਹਸਰਤ ਜੈ ਪੁਰੀ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਸੁਰ ਨਾ ਸਜੇ ਕਿਆ ਗਾਊਂ ਮੈਂ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/1959
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ/ ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੰਨਾ ਡੇ
|-
|ਮੈਨੇ ਰੰਗ ਲੀ ਆਜ ਚੁਨਾਰਿਆ 
|ਦੁਲਹਨ ਏਕ ਰਾਤ ਕੀ/1966
|ਮਦਨ ਮੋਹਨ/ਰਾਜਾ ਮੇਹੰਦੀ ਅਲੀ ਖਾਨ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਐ ਮੇਰੀ ਜੋਹਰੇ ਜ੍ਬੀੰ ਤੁਝੇ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ
|ਵਕ਼ਤ/1965 
|ਰਵੀ/ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮੰਨਾ ਡੇ
|-
|ਨਾ ਝਟਕੋ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਸੇ ਪਾਣੀ 
|ਸ਼ੇਹਨਾਈ/1964 
|ਰਵੀ/ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ
|-
|ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਕਾ ਆਸਰਾ ਚਾਹਤਾ ਹੂੰ 
|ਧੂਲ ਕਾ ਫੂਲ/1959
|ਦੱਤਾ ਨਾਇਕ/ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਵੀ
|ਮਹੇਂਦਰ ਕਪੂਰ/ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|-
|ਤੂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਸੁਰ ਮੇਂ ਸੁਰ ਮਿਲਾ ਲੇ
|ਚਿਤਚੋਰ/1976
|ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ/ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ
|ਯੇਸੁਦਾਸ/ਹੇਮ ਲਤਾ 
|}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>risjbfeyz00oflcdomgo2ok3dxb28cs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਲਲਿਤ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191344</id>
    <revision>
      <id>809509</id>
      <parentid>776037</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:06:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1263789511|Lalit (raga)]]&quot;</comment>
      <origin>809509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9544" sha1="0dzrq2w0ib7rm1lrsgs27q9b8dibyuf" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}

'''&lt;big&gt;&quot;ਦ੍ਵੈ ਮਧ੍ਯਮ ਕੋਮਲ ਰਿਖ਼ਬ,ਪੰਚਮ ਸੁਰ ਬਰਜੋਈ।&lt;/big&gt;'''

'''&lt;big&gt;ਸਮ ਸੰਵਾਦੀ ਵਾਦੀ ਤੇ,ਲਲਿਤ ਰਾਗ ਸ਼ੁਭ ਹੋਈ।।&quot;&lt;/big&gt;'''

'''&lt;big&gt;..................................ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾ ਸਾਰ&lt;/big&gt;'''  

'''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਦਾ ਪਰਿਚੈ:-&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!'''ਥਾਟ'''  
!'''ਪੂਰਵੀ''' 
|-
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਪੰਚਮ ਵਰਜਿਤ''' 
'''ਮਧ੍ਯਮ ਦੋਂਵੇਂ (ਮ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਮ ਤੀਵ੍ਰ)''' 
'''ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ''' 
'''ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ''' 
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਸ਼ਾਡਵ-ਸ਼ਾਡਵ'''
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ੁੱਧ ਮਧ੍ਯਮ'''
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ਡਜ'''
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਰਾਤ ਦਾ ਆਖਿਰੀ ਪਹਿਰ''' 
|-
|'''ਠੇਹਿਰਾਵ ਵਾਲੇ ਸੁਰ''' 
|'''ਸ;ਗ;ਮ;-ਸੰ;ਮ;ਗ'''  
|-
|'''ਮੁੱਖ ਅੰਗ''' 
|'''ਨੀ(ਮੰਦਰ)&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ ;ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ ;&lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ ;ਗ ਮ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ;ਗ;ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਆਰੋਹ'''
|'''ਨੀ(ਮੰਦਰ)&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ ਗ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''&lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt;,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ ਗ,&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਪਕੜ''' 
|'''ਨੀ(ਮੰਦਰ)&lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ,ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ ਗ ,ਗ -- ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|}


'''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:-'''

* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ ਰਾਗ ਹੈ।'''
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਦੋਂਵੇਂ ਮਧ੍ਯਮ(ਮ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਮ ਤੀਵ੍ਰ )ਵਰਤੇ ਜਾਨ ਕਰਕੇ {ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ(ਸ਼ੁੱਧ) ;ਗ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ(ਸ਼ੁੱਧ);ਨੀ ਧ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ(ਸ਼ੁੱਧ)] ਇੱਕ ਵਖਰਾ ਹੀ ਮਾਹੌਲ ਬੰਦਾ ਹੈ।'''
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਔਖਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸਤਾਦ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।'''
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਮਧ੍ਯਮ ਅਤੇ ਗੰਧਾਰ ਬਹੁਟ ਹੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।'''
* ਧ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)ਮ(ਸ਼ੁੱਧ)ਗ,ਇਹ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਮੀੰਡ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਨਾਲ '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ''' ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਾਦ''' ਘੱਟ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ  ਦਾ ਚਲਣ ਸ਼ਡਜ (ਸ) ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮੰਦਰ ਨਿਸ਼ਾਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਵੇਂ -ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ'''     
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ''' (ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਲਾਲਟ'' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ [[ਰਾਗ]] ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਰਸ ਵਾਲਾ ਹੈ।     

'''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ :-'''

* ਕੁੱਝ ਸੰਗੀਤਕਾਰ '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਓਂਕਿ ਕੋਮਲ ਧੈਵਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਰਾਗ ਜਿਆਦਾ ਮਧੁਰ ਲਗਦਾ ਇਸ ਲਈ ਕੋਮਲ ਧੈਵਤ ਵਾਲਾ ਲਲਿਤ ਰਾਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।'''
* '''ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਦੋਂਵੇਂ ਮਧ੍ਯਮ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਵੀ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਾਗ ਦਾ ਇੱਕ ਇਹ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਕ ਸੁਰ ਦੇ ਦੋਂਵੇਂ ਰੂਪ ਨਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਦੂਜੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਗ'ਚ ਰੰਜਕਤਾ ਹੋਣੀ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਂਵੇਂ ਮਧ੍ਯਮ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।'''
* [[ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣਾ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ]] ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰੁਪਦ ਗਾਇਕ ਲਲਿਤ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।
* ਕੁੱਝ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।


'''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ:-&lt;/u&gt;'''

* '''&lt;big&gt;ਨੀ(ਮੰਦਰ) &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਗ ਮ ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt;  ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ -- ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਨੀ &lt;u&gt;ਰੇੰ&lt;/u&gt; ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ)&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ -- ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਮ --ਗ, ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ&lt;/big&gt;'''  


'''&lt;big&gt;ਰਾਗ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ :-&lt;/big&gt;'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/ਸਾਲ 
|-
|ਇੱਕ ਸ਼ੇਹਨਸ਼ਾਹ ਨੇ 
ਬਨਵਾ ਕੇ ਹਸੀਂ 
ਤਾਜਮਹਿਲ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ ਬਦਾਯੁਨੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ
|ਲੀਡਰ/1964
|-
|ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਰਸ ਦਿਖਾਓ
|ਮਦਨ ਮੋਹਨ/ ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 
|ਮੰਨਾਂ ਡੇ/ਲਤਾ 
ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਚਾਚਾ ਜਿੰਦਾਬਾਦ/ 1959
|-
|ਤੂ ਹੈ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇਵਤਾ 
|ਓ ਪੀ ਨੈਯ੍ਯਰ/
ਕ਼ਮਰ ਜਲਾਲਾਬਾਦੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ/
ਮੰਨਾਂ ਡੇ
|ਕਲਪਨਾ/1969
|}
== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! style=&quot;background:#f4a860&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#c2e7ff&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#c2e7a3&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#00ffff&quot; |ਕਲਾਕਾਰ
|-
|ਇਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਨਵਾ ਕੇ ਹਸੀਨ ਤਾਜ ਮਹਿਲ
|[[ਲੀਡਰ (1964)|ਲੀਡਰ (1964 ਫ਼ਿਲਮ)]]
|[[ਨੌਸ਼ਾਦ]]
|[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਅਤੇ [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਰਸ ਦਿਖਾਓ
|ਚਾਚਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ (1959 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਮਦਨ ਮੋਹਨ|ਮਦਨ ਮੋਹਨ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]]
|[[ਮੰਨਾ ਡੇ]] ਅਤੇ [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਤੂੰ ਹੈ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇਵਤਾ
|ਕਲਪਨਾ (1960 ਫ਼ਿਲਮ) 
|[[ਓ. ਪੀ. ਨਈਅਰ]]
|[[ਮੰਨਾ ਡੇ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|-
|ਬਡ਼ੀ ਧੀਰੇ ਜਲੀ
|[[ਇਸ਼ਕੀਆ]]
|[[ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਦਵਾਜ]]
|[[ਰੇਖਾ ਭਾਰਦਵਾਜ]]
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਵਾਜ਼ਕਕਾਈ ਓਡਮ
|''ਅਵਲ ਅਪਾਦਿਥਨ''
| rowspan=&quot;3&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਐਂਗੇਯੋ ਈਥੋ (ਲਲਿਤ ਵਿੱਚ ਚਰਣਮ) 
|''ਨਧੀਆਈ ਥੀਡੀ ਵੰਧਾ ਕਦਲ''
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਧੇਵੀਗਾ ਰਾਗਮ
|ਉਲਾਸਾ ਪਰਵੈਗਲ
|ਜੈਂਸੀ ਐਂਥਨੀ, [[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਰੈਨਾ ਬੀਤੀ ਜਾਏ
|''ਅਮਰ ਪ੍ਰੇਮ''
|[[ਰਾਹੁਲ ਦੇਵ ਬਰਮਨ|ਆਰ. ਡੀ. ਬਰਮਨ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਨਵਾਕੇ
|ਲੀਡਰ
|[[ਨੌਸ਼ਾਦ]]
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]]
|}</text>
      <sha1>0dzrq2w0ib7rm1lrsgs27q9b8dibyuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰੀਤੀਗੌਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192743</id>
    <revision>
      <id>809517</id>
      <parentid>780138</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:51:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Film Songs&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1292857604|Reetigowla]]&quot;</comment>
      <origin>809517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16854" sha1="83h9s4ffbqlrq0u54hnv3ehnn9zpo5w" xml:space="preserve">  

'''ਰੀਤੀਗੌਲਾ''', '''ਰੀਤੀ ਗੌਲਾ''' ਜਾਂ '''ਰੀਤੀਗੌਲਾਈ''' ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਯ [[ਰਾਗ]] ਹੈ। ਇਹ 22ਵੇਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ [[ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ (ਰਾਗਮ)|ਖਰਹਰਪਰੀਆ]] ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਹ ਵਕਰਾ ਸ਼ਾਡਵਾ-ਸੰਪੂਰਨਾ (ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਮਤਲਬ ਵਕ੍ਰ ਸੁਰਾਂ ਵਾਲਾ  ਰਾਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਰੋਹਣ ਵਿੱਚ ਛੇ ਸੁਰ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਣ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਸੁਰੀਲਾ ਸੰਚਾਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਮ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਰਕਤੀ ਰਾਗਮ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਸਾ-ਮਾ, ਰੀ-ਧਾ ਅਤੇ ਗਾ-ਨੀ ਵਰਗੇ ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵਾਦੀ-ਸੰਵਾਦੀ ਸਬੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ &quot;ਰੱਖਿਆ&quot; ਰਾਗ (ਉੱਚ ਸੁਰੀਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਗ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਰੀਰੀਤੀਗੌਲਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਅਰੋਹਣ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਣ ==

* ਅਰੋਹ : ਸ ਗ2 ਰੇ2 ਗ2 ਮ1 ਨੀ2 ਧ2 ਮ1 ਨੀ2 ਨੀ2 ਸੰ [a]  
* ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਮ1 ਗ2 ਮ1 ਪ ਮ1 ਗ2 ਰੇ2 ਸ[b]  

[[File:Shri_Nilotpala_Nayike,_rendered_on_the_Veena_by_L_Ramakishnan.ogg|thumb|ਸ਼੍ਰੀ ਨੀਲੋਟਪਾਲਾ ਨਾਇਕੇ, ਰੀਤੀਗੌਲਾਈ, ਐੱਲ ਰਾਮਾਕਿਸ਼ਨਨ ਦੁਆਰਾ ਵੀਣਾ ਉੱਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ]]

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==

* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਸੀਤਾ ਨਾਇਕ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਬਲੇ ਬਾਲੇਂਦੂ-ਭੂਸ਼ਣ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਨੰਨੂ ਵਿਦਚੀ
* ਜੋ ਜੋ ਜੋ ਰਾਮਾ-[[ਤਿਆਗਰਾਜ]]
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਬਾਦਲੀਕਾ ਟੀਰਾ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਦਵੈਤਮੂ ਸੁਖਮਾ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਪਰਿੱਪਲਯਾ ਪਰਿੱਪਲਾਇਆ ਰਘੁਨਾਥ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਰਾਗ ਰਤਨ ਮਲਿਕਾਚੇ
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਚੇਰਾ ਰਵਾ ਡੈਮੀਰਾ
* ਥੰਬੂਲਵਾ ਕੋਲੂ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ
* ਸੁੱਬਾਰਾਇਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਜਨਨੀ ਨਿਨੂਵਿਨਾਸੁੱਬਰਾਇਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
* ਅੰਬੁਜਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂਵਾਯੁਰੱਪਾਨੇਅੰਬੂਜਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ
* ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ-ਨੀਲੇਏ ਰਾਧੇ, ਐਨਾ ਪੁੰਨਿਯਾਮ ਸੀਡੇਨੋਬੀ ਊਤੁੱਕਾਡੂ ਵੈਂਕਟ ਕਵੀ
* ਮਲਾਰਿਨਾਈ ਥੁਨਾਈ, ਤੱਤਵਮਾਰਿਆ ਤਰਾਮਾ-ਪਾਪਾਨਸਮ ਸਿਵਨਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ
* ਮਾਮਾ ਹਰਦੈ ਵਿਹਾਰ ਦਿਆਲੂ ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਾਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰੀਆ
* ਪਰੀ-ਪਾਲਯ ਮਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਪਦਮਨਾਭ ਮੁਰਾਰੇ ਸਵਾਤੀ ਤਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ
* ਸ਼ਿਆਮਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿੰਨੂ ਵਿਨਾ ਮਾਰੀ ਗਲਾਡਾ
* ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਗਿਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗਿਆਨ-ਸਕੰਦਮ ਭਵਏ
* ਮੈਸੂਰ ਵੀ. ਰਾਮਾਰਤਨਮ ਦੁਆਰਾ ਕਾਮਕੋਟੀ-ਪੀਠ ਸਥਿਤੇ ਕਾਮਾਕਸ਼ੀ
* ਵੀਨਾਈ ਕੁੱਪਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਵਨਜਾਕਸ਼ਾ
* ਜੀ. ਐਨ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਦੁਆਰਾ
* ਤਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਤਤਵਮਾਰੀਆ ਤਰਾਮਾਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ
* ਸ਼੍ਰੀ ਗਣਪਤੀ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਵਦੈਤੇ ਜਗਤਮ
* ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਮਲਾਨਥੋ ਬੰਗਲੌਰ ਟੀ. ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਦੁਆਰਾ

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਤੇਨਵਨ ਥਾਈ ਨਾਟੂ
|ਤੇਨਾਲੀ ਰਮਨ
|ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨ ਅਜ਼ਾਈਕਿਰਨ
|ਕਵਿਕੁਇਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|ਐੱਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਥਲਾਈ ਕੁਨੀਅਮ ਥਾਮਾਰੇ
|ਓਰੁ ਓਦਾਈ ਨਧਿਆਗਿਰਥੂ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਮ. ਐੱਸਐਮ. ਐਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ
|-
|ਮੀਤਾਥਾ ਓਰੂ ਵੀਨਾਈ
|ਪੂੰਥੋਟਮ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਅਈਅਰ]]
|-
|ਰਮਨ ਕਥਈ ਕੇਲੁੰਗਲ
|ਸਿਪੀਕੁਲ ਮੁਥੂ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਪੀ. ਸੈਲਜਾਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਅਜ਼ਗਾਨਾ ਰਕਸ਼ਾਸੀਏ
|ਮੁਧਲਵਨ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਸੁਦੁਮ ਨੀਲਵੂ
|ਥੰਬੀ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਥੀਂਡਾ ਥੀਂਡਾ
(ਸੈਕਸ਼ਨ ਏ ਸਿਰਫ ਰਾਗ ਸ਼੍ਰੀਰੰਜਨੀ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਹੈ) 
|ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|-
|ਵਾਲੀਬਾ ਵਾ ਵਾ
|ਗੋਆ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਕੰਗਲ ਇਰੰਡਾਲ
|ਸੁਬਰਾਮਣੀਆਪੁਰਮ
|ਜੇਮਜ਼ ਵਸੰਤਨ
|ਬੇਲੀ ਰਾਜ, [[ਦੀਪਾ ਮਰੀਅਮ]]
|-
|ਕਨਾਵਾ ਨਿਨੈਵਾ
|ਆਸਾਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਭਾਰਦਵਾਜ
|ਵੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ, [[ਮੰਜਰੀ (ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕਾ)|ਮੰਜਰੀ]]
|-
|ਸੋਲਾ ਸੋਲਾ ਉਲਮੇਂਗਮ
|ਅਥੀਥੀ
|ਵੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ, [[ਸ਼ਵੇਤਾ ਮੋਹਨ]]
|-
|ਕਾਧਲ ਨੇਰੂਪਿਨ
|ਵੇਇਲ
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|ਕਾਰਤਿਕ, [[ਚਿਨਮਈ]], ਨਿਧੀਸ਼ ਗੋਪਾਲਨ
|-
|ਮੁਗਲੀਨੀਮੀ
|ਅਮੀਰਮ
|[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|ਸੁਜਾਤਾ
|-
|ਏਨਾਧੂ ਉਲਾਗਿਲ
|ਕਦਵੁਲ ਪਾਥੀ ਮਿਰੂਗਮ ਪਾਥੀ
|ਰਾਹੁਲ ਰਾਜ
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਰੇਸ਼
|-
|ਕਾਰਤੀਗਾਈ ਥਿਰੂਨਾਲ
|ਸ਼੍ਰੀ
|ਟੀ. ਐਸ. ਮੁਰਲੀਧਰਨ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ, [[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਰਾਗਸਿਆਮ
|ਵਾਰਨਮ ਆਯਰਮ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|-
|ਐੱਨਨਾਈ ਐੱਨਈ ਥੀਐਂਡਮ
|ਵੇਤਰੀ ਸੇਲਵਨ
|ਮਨੀ ਸ਼ਰਮਾ
|ਹਰੀਚਰਣ, [[ਮਹਾਥੀ|ਮਹਾਤੀ]]
|-
|ਯਾਰ ਏਜ਼ੂਥੀਯਾਥੋ
|ਥੀਗਿਡੀ
|ਨਿਵਾਸ ਕੇ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ
|ਸੱਤਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
|-
|ਇਲਾਵੀਇਲ
|ਮਾਰਾਇਕਾਇਯਾਰਃ ਅਰਬੀਕਦਲਿਨ ਸਿੰਗਮ
|ਰੋਨੀ ਰਾਫੇਲ
|ਸੱਤਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਚਿਨਮਈ]]
|}

=== ਮਲਿਆਲਮ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕੰਡੂ ਨਜਾਨ ਮਿਝਿਕਲਿਲ
|ਅਭਿਮਨਿਊ
|ਰਵਿੰਦਰਨ ਮਾਸਟਰ
|ਐਮ. ਜੀ._ ਸ੍ਰੀਕੁਮਾਰ
|-
|ਜੀਵਮਸ਼ਾਮਈ
|ਥੀਵਾਂਡੀ
|ਕੈਲਾਸ ਮੈਨਨ
|ਕੇ. ਐੱਸ. ਹਰੀਸ਼ੰਕਰ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਕੁੰਗੁਮਾਨੀਰਾ ਸੂਰਿਆਨ
|ਨੀਅਮ ਨਜਾਨਮ
|ਵਿਨੂ ਥਾਮਸ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਓਨਮ ਰਾਗਮ ਪਾਡੀ
|ਤੂਵਾਨਥੰਬਿਕਾਲ
|ਪੇਰੂੰਬਾਵੂਰ ਜੀ. ਰਵਿੰਦਰਨਾਥ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|K.S.Chitra]], G.Venugopal
|-
|ਪ੍ਰੰਨਤਾਸਮੀ ਗੁਰੂਵਾਯੂਪੁਰੇਸ਼ਮ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ) 
|ਸਿੰਦੂਰਾ ਰੇਖਾ
|ਸ਼ਰੇਥ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਰੀਥਾ ਧਾਮਾਵਾ
|ਮੰਗਲਿਆਮ ਥੰਥੂਨੇਨਾ
|[[Joel Johns|ਜੋਅਲ ਜੋਨਸ]]
|ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਜੋਏਲ ਜਾਨਸ[[Joel Johns|ਜੋਅਲ ਜੋਨਸ]]
|}

=== ਕੰਨਡ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਨਿੰਮਾ ਮਾਗੂਵੂ ਨਾਗੁਤਿਰੁਵਾ
|ਗੌਰੀ ਗਣੇਸ਼
|ਰਾਜਨ-ਨਾਗੇਂਦਰ
|ਪੁਤੂਰ ਨਰਸਿਮਹਾ ਨਾਇਕ
|}

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]

== ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ  ==

=== ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#BC8F8F&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਤੇਨਵਨ ਥਾਈ ਨਾਟੂ
|ਤੇਨਾਲੀ ਰਾਮਾਂ
|ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਚਿੰਨਾ ਕੰਨਨ ਅਜ਼ਾਈਕਿਰਨ
|ਕਵਿਕੁਇਲ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|ਐੱਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, [[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਥਲਾਈ ਕੁਨੀਅਮ ਥਾਮਾਰੇ
|ਓਰੁ ਓਦਾਈ ਨਧਿਆਗਿਰਥੂ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਮ. ਐੱਸਐਮ. ਐਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ
|-
|ਮੀਤਾਥਾ ਓਰੂ ਵੀਨਾਈ
|ਪੂੰਥੋਟਮ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], [[ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਅਈਅਰ]]
|-
|ਰਮਨ ਕਥਈ ਕੇਲੁੰਗਲ
|ਸਿਪੀਕੁਲ ਮੁਥੂ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਪੀ. ਸੈਲਜਾਐਸ. ਪੀ. ਸੈਲਜਾ
|-
|ਅਜ਼ਗਾਨਾ ਰਕਸ਼ਾਸੀਏ
|ਮੁਧਲਵਨ
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਸੁਦੁਮ ਨੀਲਵੂ
|ਥੰਬੀ
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਥੀਂਡਾ ਥੀਂਡਾ
(ਸੈਕਸ਼ਨ ਏ ਸਿਰਫ ਰਾਗ ਸ਼੍ਰੀਰੰਜਨੀ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਹੈ) 
|ਥੂਲੁਵਧੋ ਇਲਾਮਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਬੰਬੇ ਜੈਯਾਸ਼੍ਰੀ|ਬੰਬੇ ਜੈਸ਼੍ਰੀ]]
|-
|ਵਾਲੀਬਾ ਵਾ ਵਾ
|ਗੋਆ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਕੰਗਲ ਇਰੰਡਾਲ
|ਸੁਬਰਾਮਣੀਆਪੁਰਮ
|ਜੇਮਜ਼ ਵਸੰਤਨ
|ਬੇਲੀ ਰਾਜ, [[ਦੀਪਾ ਮਰੀਅਮ]]
|-
|ਕਨਾਵਾ ਨਿਨੈਵਾ
|ਆਸਾਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਭਾਰਦਵਾਜ
|ਵੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ, [[ਮੰਜਰੀ (ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕਾ)|ਮੰਜਰੀ]]
|-
|ਸੋਲਾ ਸੋਲਾ ਉਲਮੇਂਗਮ
|ਅਥੀਥੀ
|ਵੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ, [[ਸ਼ਵੇਤਾ ਮੋਹਨ]]
|-
|ਕਾਧਲ ਨੇਰੂਪਿਨ
|ਵੇਇਲ
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|ਕਾਰਤਿਕ, [[ਚਿਨਮਈ]], ਨਿਧੀਸ਼ ਗੋਪਾਲਨ
|-
|ਮੁਗਲੀਨੀਮੀ
|ਅਮੀਰਮ
|[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|ਸੁਜਾਤਾ
|-
|ਏਨਾਧੂ ਉਲਾਗਿਲ
|ਕਦਵੁਲ ਪਾਥੀ ਮਿਰੂਗਮ ਪਾਥੀ
|ਰਾਹੁਲ ਰਾਜ
|ਗਾਇਤਰੀ ਸੁਰੇਸ਼
|-
|ਕਾਰਤੀਗਾਈ ਥਿਰੂਨਾਲ
|ਸ਼੍ਰੀ
|ਟੀ. ਐਸ. ਮੁਰਲੀਧਰਨ
|ਇਲੈਅਰਾਜਾ, [[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਰਾਗਸਿਆਮ
|ਵਾਰਨਮ ਆਯਰਮ
|ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|-
|ਐੱਨਨਾਈ ਐੱਨਈ ਥੀਐਂਡਮ
|ਵੇਤਰੀ ਸੇਲਵਨ
|ਮਨੀ ਸ਼ਰਮਾ
|ਹਰੀਚਰਣ, [[ਮਹਾਥੀ|ਮਹਾਤੀ]]
|-
|ਯਾਰ ਏਜ਼ੂਥੀਯਾਥੋ
|ਥੀਗਿਡੀ
|ਨਿਵਾਸ ਕੇ. ਪ੍ਰਸੰਨਾ
|ਸੱਤਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
|-
|ਇਲਾਵੀਇਲ
|ਮਾਰਾਇਕਾਇਯਾਰਃ ਅਰਬੀਕਦਲਿਨ ਸਿੰਗਮ
|ਰੋਨੀ ਰਾਫੇਲ
|ਸੱਤਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਚਿਨਮਈ]]
|-
|ਵਜ਼ੀਥੂਨਾਈਏ
|ਡ੍ਰੈਗਨ
|ਲਿਓਨ ਜੇਮਜ਼
|ਸਿਦ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ, ਸੰਜਨਾ ਕਲਾਮੰਜੇ
|}

=== ਮਲਿਆਲਮ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਕੰਡੂ ਨਜਾਨ ਮਿਝਿਕਲਿਲ
|ਅਭਿਮਨਿਊ
|ਰਵਿੰਦਰਨ ਮਾਸਟਰ
|ਐਮ. ਜੀ._ ਸ੍ਰੀਕੁਮਾਰ
|-
|ਜੀਵਮਸ਼ਾਮਈ
|ਥੀਵਾਂਡੀ
|ਕੈਲਾਸ ਮੈਨਨ
|ਕੇ. ਐੱਸ. ਹਰੀਸ਼ੰਕਰ, [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਕੁੰਗੁਮਾਨੀਰਾ ਸੂਰਿਆਨ
|ਨੀਅਮ ਨਜਾਨਮ
|ਵਿਨੂ ਥਾਮਸ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਓਨਮ ਰਾਗਮ ਪਾਡੀ
|ਤੂਵਾਨਥੰਬਿਕਾਲ
|ਪੇਰੂੰਬਾਵੂਰ ਜੀ. ਰਵਿੰਦਰਨਾਥ
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|K.S.Chitra]], G.Venugopal
|-
|ਪ੍ਰੰਨਤਾਸਮੀ ਗੁਰੂਵਾਯੂਪੁਰੇਸ਼ਮ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ) 
|ਸਿੰਦੂਰਾ ਰੇਖਾ
|ਸ਼ਰੇਥ
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਰੀਥਾ ਧਾਮਾਵਾ
|ਮੰਗਲਿਆਮ ਥੰਥੂਨੇਨਾ
|[[Joel Johns|ਜੋਅਲ ਜੋਨਸ]]
|ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਜੋਏਲ ਜਾਨਸ[[Joel Johns|ਜੋਅਲ ਜੋਨਸ]]
|}

=== ਕੰਨਡ਼ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਗੀਤ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ.
!ਫ਼ਿਲਮ
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ
!ਗਾਇਕ
|-
|ਨਿੰਮਾ ਮਾਗੂਵੂ ਨਾਗੁਤਿਰੁਵਾ
|ਗੌਰੀ ਗਣੇਸ਼
|ਰਾਜਨ-ਨਾਗੇਂਦਰ
|ਪੁਤੂਰ ਨਰਸਿਮਹਾ ਨਾਇਕ
|}</text>
      <sha1>83h9s4ffbqlrq0u54hnv3ehnn9zpo5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਰਿੰਦਰ ਤੱਖੜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193110</id>
    <revision>
      <id>809458</id>
      <parentid>782398</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:18:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1936" sha1="gbnd1t0phljuxs0vx7yltfbc4z12b0g" xml:space="preserve">{{Cleanup infobox}}{{ਬੇਹਵਾਲਾ|date=ਮਈ 2025}}{{Infobox officeholder
| name                = Harinder Takhar
| image               = Takhar1.jpg
| caption             = 
| office1             = [[Member of Provincial Parliament (Ontario)|Ontario MPP]]
| termstart1          = 2003
| termend1            = 2018
| predecessor1        = [[Rob Sampson]]
| successor1          = ''Riding abolished''
| constituency1       = [[Mississauga—Erindale (provincial electoral district)|Mississauga—Erindale]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt; [[Mississauga Centre (provincial electoral district)|Mississauga Centre]] (2003-2007)&lt;/small&gt;
| party               = [[Ontario Liberal Party|Liberal]]
| birth_name          = Harinder Jeet Singh Takhar
| birth_date          = {{birth year and age|1951}}
| birth_place         = [[Punjab, India]]
| spouse              = Balwinder
| children            = 2
| residence           = [[Mississauga]], [[Ontario]]
| occupation          = Businessman
| alma_mater          = MA [[Guru Nanak Dev University]] &lt;br /&gt; BA [[Punjabi University]]
}}

'''ਹਰਿੰਦਰ ਤੱਖੜ''' [[ਉਂਟਾਰੀਓ|ਓਨਟਾਰੀਓ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ [[ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] ਹੈ। ਉਹ 2003 ਤੋਂ 2018 ਤੱਕ ਓਨਟਾਰੀਓ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਲਿਬਰਲ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਤੱਖੜ ਨੇ ਮਿਸੀਸਾਗਾ ਸੈਂਟਰ ਅਤੇ ਮਿਸੀਸਾਗਾ-ਏਰਿਨਡੇਲ ਦੀ ਰਾਇਡਿੰਗ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਡਾਲਟਨ ਮੈਕਗਿੰਟੀ ਅਤੇ ਕੈਥਲੀਨ ਵਿਨ ਦੇ ਕੈਬਨਿਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।

{{ਆਧਾਰ}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਸਿੱਖ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1951]]</text>
      <sha1>gbnd1t0phljuxs0vx7yltfbc4z12b0g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਿਮਾਂਸ਼ ਕੋਹਲੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193628</id>
    <revision>
      <id>809355</id>
      <parentid>786052</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T08:47:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15783" sha1="t4hzmvy31yqqnz4eo5yjcirsq5rgtco" xml:space="preserve">

{{Infobox person
| name               = ਹਿਮਾਂਸ਼ ਕੋਹਲੀ
| image              = Himansh kohli.jpg
| caption            = 2014 ਵਿੱਚ ਕੋਹਲੀ
| birth_name         = 
| birth_date         = {{Birth date and age|df=yes|1989|11|03}}&lt;ref name=&quot;indicine&quot;&gt;{{cite web |title=Himansh Kohli |url=http://www.indicine.com/name/himansh-kohli/ |website=Indicine |access-date=11 May 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131111062240/http://www.indicine.com/name/himansh-kohli/ |archive-date=11 November 2013|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ToI&quot;&gt;{{cite web |title=Himansh Kohli |url=https://timesofindia.indiatimes.com/topic/Himansh-Kohli |website=Times of India |access-date=31 May 2018 |archive-date=12 October 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181012173045/https://timesofindia.indiatimes.com/topic/Himansh-Kohli |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਦਿੱਲੀ]], ਭਾਰਤ
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰ
| partner            = ਵਿਨੀ ਕਾਲੜਾ&lt;ref name=&quot;relationship 1&quot;&gt;{{Cite web
|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/exclusive-vini-and-i-were-keen-to-have-an-intimate-wedding-hemansh-kohli/articleshow/115298216.cms
|title=Vini and I were keen to have an intimate wedding: Hemansh Kohli|website=India Times|date=15 November 2024|access-date=6 December 2024}}&lt;/ref&gt;
}}

'''ਹਿਮਾਂਸ਼ ਕੋਹਲੀ'''  [[ਦਿੱਲੀ]] ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਅਦਾਕਾਰ|ਅਭਿਨੇਤਾ]] ਹੈ। ਹਿਮਾਂਸ਼ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਡਰਾਮਾ &quot;''ਹਮਸੇ ਹੈ ਲਾਈਫ&quot;'' ਵਿੱਚ ਰਾਘਵ ਓਬਰਾਏ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿਮਾਂਸ਼ ਕੋਹਲੀ ਨੇ &quot;''ਯਾਰੀਆਂ''  ''(2014)&quot;'' ਨਾਲ ਆਪਣਾ [[ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ|ਬਾਲੀਵੁੱਡ]] ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ।

== ਜੀਵਨੀ ==
ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਕੋਹਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿਤਾ ਵਿਪਿਨ ਕੋਹਲੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੀਰੂ ਕੋਹਲੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸ਼ਣ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।  ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ [[ਰਾਜੇਸ਼ ਖੰਨਾ]] ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Archived copy |url=http://www.itimes.com/people/himansh-kohli-actor |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201011143413/https://www.indiatimes.com/ |archive-date=11 October 2020 |access-date=29 March 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=In a romantic vein : The Tribune India |url=http://www.tribuneindia.com/mobi/news/life-style/in-a-romantic-vein/371715.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201011143417/https://www.tribuneindia.com/news/archive/features/in-a-romantic-vein-371715 |archive-date=11 October 2020 |access-date=3 March 2017}}&lt;/ref&gt; ਹਿਮਾਂਸ਼ ਕੋਹਲੀ ਨੇ 12 ਨਵੰਬਰ, 2024 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਨੀ ਕਾਲਰਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=15 November 2024 |title='We met through our parents': Himansh Kohli opens up about his marriage to Vini Kalra |url=https://www.theweek.in/news/entertainment/2024/11/15/we-met-through-our-parents-himansh-kohli-opens-up-about-his-marriage-to-vini-kalra.amp.html |access-date=6 December 2024 |website=The Week}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਕੋਹਲੀ ਨੇ ਮਈ ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ 2011 ਤੱਕ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਰੇਡੀਓ ਮਿਰਚੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਜੌਕੀ  ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਚੈਨਲ ਵੀ ਦੇ ਡੇਲੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ''ਹਮਸੇ ਹੈ ਲਾਈਫ'' ਨਾਲ ਟੀਵੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ''ਹਮਸੇ ਹੈ ਲਾਈਫ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਰਾਘਵ ਓਬਰਾਏ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ।''  ਉਹ 5 ਸਤੰਬਰ 2011 ਤੋਂ 12 ਜੂਨ 2012 ਤੱਕ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਛੱਡ ਗਿਆ।  ਉਹ ਸ਼ੋਅ ਦੇ ਆਖਰੀ ਐਪੀਸੋਡ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਲਈ ਨਵੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਇਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Himansh Kohli: We shouldn't let a situation become bigger than life - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/himansh-kohli-we-shouldnt-let-a-situation-become-bigger-than-life/articleshow/86554855.cms |access-date=2021-10-29 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ 2012 ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ [[ਦਿਵਿਆ ਖੋਸਲਾ ਕੁਮਾਰ|ਦਿਵਿਆ ਕੁਮਾਰ ਨੇ]] ਲਕਸ਼ੈ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਕੋਹਲੀ ਨੂੰ [[ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ|ਬਾਲੀਵੁੱਡ]] ਫਿਲਮ ''ਯਾਰੀਆਂ'' ਲਈ ਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ।  10 ਜਨਵਰੀ 2014 ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਇਹ ਫਿਲਮ ਬਾਕਸ ਆਫਿਸ 'ਤੇ ਸਫਲ ਰਹੀ।

2017 ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਕੋਹਲੀ ਚਾਰ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਏ: ਕੇਸ਼ਵ ਪੰਨੇਰੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਡਰਾਮਾ ਫਿਲਮ ''ਜੀਨਾ ਇਸੀ ਕਾ ਨਾਮ ਹੈ'', ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਾਮੇਡੀ ''ਸਵੀਟੀ ਵੇਡਸ ਐਨਆਰਆਈ'', &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Himansh Kohli learns Gujarati for 'Sweetie Desai Weds NRI' |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Himansh-Kohli-learns-Gujarati-for-Sweetie-Desai-Weds-NRI/articleshow/52649984.cms |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170520232637/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Himansh-Kohli-learns-Gujarati-for-Sweetie-Desai-Weds-NRI/articleshow/52649984.cms |archive-date=20 May 2017 |access-date=30 October 2016 |website=[[The Times of India]]}}&lt;/ref&gt; ''ਰਾਂਚੀ ਡਾਇਰੀਜ਼'', ਅਤੇ ''ਦਿਲ ਜੋ ਨਾ ਕਹ ਸਾਕਾ'' ।

== ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਫਿਲਮਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; |ਸਾਲ
! scope=&quot;col&quot; | ਸਿਰਲੇਖ
! scope=&quot;col&quot; | ਭੂਮਿਕਾ
! scope=&quot;col&quot; | ਨੋਟਸ
! ਰੈਫ.
|-
| 2014
| scope=&quot;row&quot; | ''ਯਾਰੀਆਂ''
| ਲਕਸ਼ਯ
|
| &lt;ref&gt;{{Citation |title=Yaariyan Movie Review {2/5}: Critic Review of Yaariyan by Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/yaariyan/movie-review/28630376.cms |access-date=2021-10-29}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; | 2017
| scope=&quot;row&quot; | ''ਜੀਨਾ ਇਸੀ ਕਾ ਨਾਮ ਹੈ''
| ਅਲੈਕਸ
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Jeena Isi Ka Naam Hai: Choppy dubbing and lazy editing seal the movie's fate |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/jeena-isi-ka-naam-hai/amp_movie_review/57432394.cms |access-date=2021-10-29 |website=timesofindia.indiatimes.com}}&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; | ''ਸਵੀਟੀ ਵੇਡਸ ਐਨ.ਆਰ.ਆਈ''
| ਆਕਾਸ਼ ਪਟੇਲ
|
| &lt;ref&gt;{{Citation |title=Sweetiee Weds NRI Review {2.5/5}: Watch this one strictly if you are a romantic film buff |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/sweetiee-weds-nri/movie-review/58962878.cms |access-date=2021-10-29}}&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; | ''ਰਾਂਚੀ ਡਾਇਰੀਆਂ''
| ਮਨੀਸ਼
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-10-13 |title=Ranchi Diaries movie review: A story best not told |url=https://www.hindustantimes.com/movie-reviews/ranchi-diaries-movie-review-a-story-best-not-told/story-c952raRzKTRyEXXXqkTYEK.html |access-date=2021-10-29 |website=Hindustan Times |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| scope=&quot;row&quot; | ''ਦਿਲ ਜੋ ਨਾ ਕਹ ਸਾਕਾ''
| ਜੈ
|
| &lt;ref&gt;{{Citation |title=Dil Jo Na Keh Saka Movie: Showtimes, Review, Trailer, Posters, News &amp; Videos {{!}} eTimes |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-details/dil-jo-na-keh-saka/movieshow/61683577.cms |access-date=2021-10-29}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2018
| ''ਅਬਿ ਨ ਤੋਹਿ ਕਭੀ ਨਹੀਂ''
| ਗੌਰਵ
|
| &lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |title=Abhi Nahi Toh Kabhi Nahi Cast List {{!}} Abhi Nahi Toh Kabhi Nahi Movie Star Cast {{!}} Release Date {{!}} Movie Trailer {{!}} Review- Bollywood Hungama |url=https://www.bollywoodhungama.com/movie/abhi-nahi-toh-kabhi-nahi/cast/ |access-date=2021-10-29 |website=[[Bollywood Hungama]] |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| 2024
| ''ਕਹੰ ਸੂਰੁ ਕਹੰ ਖਾਤਮ'' 
|
|
|
|-
|
|
|
|
|
|}

=== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਸਾਲ
! ਸਿਰਲੇਖ
! ਭੂਮਿਕਾ
! ਰੈਫ.
|-
| 2011-2012
| ''ਹਮਸੇ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ''
| ਰਾਘਵ ਓਬਰਾਏ
| &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Humse Hai Liife: Latest News, Videos and Photos of Humse Hai Liife {{!}} Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/topic/humse-hai-liife |access-date=2021-10-29 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;
|}

=== ਸੰਗੀਤ ਵੀਡੀਓਜ਼ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Year
!Title
!Singer(s)
!Ref.
|-
|2018
|''Oh Humsafar''
|[[ਨੇਹਾ ਕੱਕੜ|Neha Kakkar]], Tony Kakkar
|&lt;ref&gt;{{Cite web |last= |first= |title=Oh Humsafar Song Out: Neha Kakkar – Himansh Kohli's Chemistry Will Make you Believe They are in Love With Each Other {{!}} India.com |url=https://www.india.com/entertainment/oh-humsafar-song-out-neha-kakkar-himansh-kohlis-chemistry-will-make-you-believe-they-are-in-love-with-each-other-3005281/ |access-date=2021-11-09 |website=www.india.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|2019
|''Tera Shehar''
|Mohd. Kalam
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Latest Hindi Song 'Tera Shehar' Sung By Mohd. Kalam {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/latest-hindi-song-tera-shehar-sung-by-mohd-kalam/videoshow/70055018.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|2020
|''Tenu Vekhi Jaavan''
|[[ਅਸੀਸ ਕੌਰ|Asees Kaur]], Shahid Mallya
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Watch Latest 2020 Punjabi Song 'Tenu Vekhi Jaavan' Sung By Shahid Mallya, Asees Kaur {{!}} Punjabi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/punjabi/watch-latest-2020-punjabi-song-tenu-vekhi-jaavan-sung-by-shahid-mallya-asees-kaur/videoshow/75195322.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |2021
|''Main Jis Bhulaa Du''
|[[ਤੁਲਸੀ ਕੁਮਾਰ|Tulsi Kumar]], [[ਜੁਬਿਨ ਨੌਟਿਆਲ|Jubin Nautiyal]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Check Out New Hindi Trending Song Music Video - 'Main Jis Din Bhulaa Du' Sung By Jubin Nautiyal, Tulsi Kumar, Rochak Kohli featuring Himansh Kohli &amp; Sneha Namanandi {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/check-out-new-hindi-trending-song-music-video-main-jis-din-bhulaa-du-sung-by-jubin-nautiyal-tulsi-kumar-rochak-kohli-featuring-himansh-kohli-sneha-namanandi/videoshow/80876761.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Wafa Na Raas Aayi''
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਜੁਬਿਨ ਨੌਟਿਆਲ|Jubin Nautiyal]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Check Out Latest Trending Hindi Song Music Video - 'Wafa Na Raas Aayee' Sung By Meet Bros Feat. Jubin Nautiyal {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/check-out-latest-trending-hindi-song-music-video-wafa-na-raas-aayee-sung-by-meet-bros-feat-jubin-nautiyal/videoshow/82216448.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Bewafa Tera Muskurana''
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Watch Latest Hindi Song 'Bewafa Tera Muskurana' Sung By Jubin Nautiyal {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/watch-latest-hindi-song-bewafa-tera-muskurana-sung-by-jubin-nautiyal/videoshow/85174039.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Dil Galti Kar Baitha Hai''
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Check Out New Hindi Hit Song Music Video - 'Dil Galti Kar Baitha Hai' Sung By Jubin Nautiyal Featuring Mouni Roy {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/check-out-new-hindi-hit-song-music-video-dil-galti-kar-baitha-hai-sung-by-jubin-nautiyal-featuring-mouni-roy/videoshow/86508398.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Chura Liya''
|Sachet–Parampara
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Watch Latest Hindi Song Music Video - 'Chura Liya' Sung By Sachet And Parampara Featuring Himansh Kohli &amp; Anushka Sen {{!}} Hindi Video Songs - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/music/hindi/watch-latest-hindi-song-music-video-teaser-chura-liya-sung-by-sachet-and-parampara-featuring-himansh-kohli-anushka-sen/videoshow/86914893.cms |access-date=2021-10-11 |website=timesofindia.indiatimes.com |language=en}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2022
|''Meri Tarah''
|[[ਜੁਬਿਨ ਨੌਟਿਆਲ|Jubin Nautiyal]], Payal Dev
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Himansh Kohli, Gautam Gulati And Heli Daruwala Come Together For Bhushan Kumar's T - Series Music Track |url=https://www.ndtv.com/entertainment/meri-tarah-gautam-gulati-himansh-kohli-and-heli-daruwala-come-together-for-bhushan-kumars-t-series-music-track-2702137 |access-date=2022-01-13 |website=NDTV.com}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Mast Nazron Se''
|[[ਜੁਬਿਨ ਨੌਟਿਆਲ|Jubin Nautiyal]]
|&lt;ref&gt;{{Cite web |title=जुबिन नौटियाल- निकिता दत्ता ने लिए सात फेरे, 'Mast Nazron Se' गाना रिलीज |url=https://navbharattimes.indiatimes.com/video/movie-masti/music/jubin-nautiyal-nikita-dutta-new-song-mast-nazron-se-video-is-out-now/videoshow/90567659.cms |access-date=2022-04-01 |website=Navbharat Times |language=hi}}&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2023
|''Daayein Baayein''
|Yasser Desai
|&lt;ref&gt;{{Cite web |date=13 February 2023 |title=Shakti Mohan and Himansh Kohli's 'Daayein Baayein' sets Valentine's Day mood |url=https://www.outlookindia.com/art-entertainment/shakti-mohan-himansh-kohli-s-daayein-baayein-sets-valentine-s-day-mood-news-261946 |access-date=13 March 2023 |website=Outlook India}}&lt;/ref&gt;
|-
|''Bhool Jaa''
|[[ਅਰਿਜੀਤ ਸਿੰਘ|Arijit Singh]]
|&lt;ref&gt;{{Citation |title=Bhool Jaa: Himansh Kohli, Aayushi Verma {{!}} Arijit Singh {{!}} Piyush S {{!}} T-Series |url=https://www.youtube.com/watch?v=CSp6TC0gUdc |language=en |access-date=2023-12-20}}&lt;/ref&gt;
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDb name|id=nm4946996}}
* Himansh Kohli on Facebook
{{Authority control}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1989]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>t4hzmvy31yqqnz4eo5yjcirsq5rgtco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>194068</id>
    <revision>
      <id>809529</id>
      <parentid>790052</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T11:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;In Carnatic music&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1255908521|Vivadi]]&quot;</comment>
      <origin>809529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8436" sha1="5rzph0lad4seqn1x9smxikynzdcl4tw" xml:space="preserve">
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਃ ਵਿਵਾਦੀ ਭਾਵ &quot;ਅਸੰਗਤ&quot;) ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਰ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਅਮੁੱਕ [[ਰਾਗ]] ਦੇ ਅਰੋਹਣ ਜਾਂ ਅਵਰੋਹਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ  ਰਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮੌਕੇ ਤੇ ਕੋਈ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦੇ ਵਕਤ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਨਹੀਂ ਵਜਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਰਾਗ ਦੀ ਆਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ ਦੀ ਬਣਤਰ &quot;ਸ ਰੇ(ਸ਼ੁੱਧ) ਗ(ਸ਼ੁੱਧ) ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਪ ਧ(ਸ਼ੁੱਧ) ਨੀ(ਸ਼ੁੱਧ) ਸੰ- ਸੰ  ਨੀ(ਸ਼ੁੱਧ) ਧ(ਸ਼ੁੱਧ) ਪ  ਮ(ਤੀਵ੍ਰ) ਗ(ਸ਼ੁੱਧ) ਰੇ(ਸ਼ੁੱਧ) ਸ&quot; ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਰੇ(ਕੋਮਲ) ਗ(ਕੋਮਲ) ਮ(ਸ਼ੁੱਧ) ਧ(ਕੋਮਲ) ਅਤੇ ਨੀ(ਕੋਮਲ) ਸਾਰੇ ਵਿਵਾਦੀ ਹੋਣਗੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਰਾਗ ਦੇ ਵਜਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੰਗ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਕੁਸ਼ਲ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋੜਿਆ ਵੀ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ==
ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ, ਵਿਵਾਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ''ਵਿਵਾਦੀ [[ਸੁਰ|ਸਵਰਮ]]'', ਵਿਵਾਦੀ ਧੋਸ਼ਾ, ''ਵਿਵਾਦੀ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਮ]]'' ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਵਾਦੀ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ''ਵਿਵਾਦੀ'' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੋਚ ਜਾਂ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਣਾ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ===
ਇੱਕ ''ਸਵਰਮ'' ਨੂੰ ਦੂਜੇ [[ਸੁਰ|ਸਵਰਮ]] ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂ ਸਵਰਮ ਹਨ। ਪਰ 16 ਨੋਟ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਨੋਟ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਮ ===
ਉਹ  ਰਾਗ ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ''ਰਾਗਮ'' ਦੇ ਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ਦੇ ਨਾਲ (ਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਸ ਰਾਗ ਜਾਂ ਸਕੇਲ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਵਰਮ ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸੁਰ I

ਰਾਗ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨਃ ਨਾਟ, [[ਵਰਾਲੀ ਰਾਗਮ|ਵਰਾਲੀ]], [[ਵਾਗਧੀਸ਼ਵਰੀ]] 

=== ਵਿਵਾਦੀ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ===
ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਵਿਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 40 ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸਵਰ ਹਨ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਦੋਸ਼ਾ ===
ਦੋਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ''ਵਿਵਾਦੀ'' ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਦੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਵਾਦੀ ਸਵਰਮ ਗਾ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
 

* ਵਾਦੀ (ਸੰਗੀਤ) 
* ਸਾਮਵਾਦੀ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ

* [http://www.carnaticdarbar.com/views_01.htm ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝਾਤ]
* ਚੇਨਈ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-ਦ ਹਿੰਦੂ ਆਨਲਾਈਨ ਤੋਂ (ਨਿਊਜ਼ਪੇਪਰ)

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗੀਤ]]

== ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ  ==


ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ, ਵਿਵਾਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ''ਵਿਵਾਦੀ [[ਸੁਰ]]'' , ਵਿਵਾਦੀ ਦੋਸ਼, ''ਵਿਵਾਦੀ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਮ]]'' ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਵਾਦੀ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ''ਵਿਵਾਦੀ'' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੋਚ ਜਾਂ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਣਾ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ===
ਇੱਕ ''ਸੁਰ'' ਨੂੰ ਦੂਜੇ [[ਸੁਰ]] ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂ ਸਵਰ ਹਨ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ 16 ਸੁਰ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਸੁਰ  ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗ ===
ਉਹ ਰਾਗ ਵਿਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ''ਰਾਗ'' ਦੇ ਵਾਦੀ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ (ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉਸ ਸੁਰ ਜਿਹੜਾ ਰਾਗ ਜਾਂ ਸਕੇਲ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 

ਰਾਗ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਵਾਦੀ ਰਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨਃ ਨਾਟ, [[ਵਰਾਲੀ ਰਾਗਮ|ਵਰਾਲੀ]], [[ਵਾਗਧੀਸ਼ਵਰੀ]] 

=== ਵਿਵਾਦੀ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ===
ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਵਿਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 40 ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਹਨ।

=== ਵਿਵਾਦੀ ਦੋਸ਼ ===
ਦੋਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ''ਵਿਵਾਦੀ'' ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦੀ ਦੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਵਾਦੀ ਸੁਰ ਗਾ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।</text>
      <sha1>5rzph0lad4seqn1x9smxikynzdcl4tw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>194261</id>
    <revision>
      <id>809610</id>
      <parentid>789292</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T16:25:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Davinder kheri</username>
        <id>51719</id>
      </contributor>
      <origin>809610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7688" sha1="nvjkl9xw2ajgimgwkuc2sev81jtxc1o" xml:space="preserve">
{{Infobox settlement
| name                            = ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਪਿੰਡ
| image_skyline                   = [[File:ਕਸਬਾ ਭੂਰਾਲ.jpg|thumb|ਪੰਚਾਇਤ ਘਰ]]

| image_alt                       = 

| image_caption                   = ਪਿੰਡ ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|30.572852|N|75.693027|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਪਿੰਡ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 252
| population_total                = 2.365
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੰਦੌੜ 
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148020
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:28 PB13
| area_code       = 01675******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ,''' ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ]] ਦੀ [[ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਤੋਂ ਪਛਮ ਵੱਲ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 107 ਕਿ.ਮੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। ਕਸਬਾ ਭਰਾਲ ਦਾ  ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148020 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਦੌੜ ਹੈ। ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਡੇਹਲੋਂ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪੱਖੋਵਾਲ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸ਼ੇਰਪੁਰ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ [[ਖੇੜੀ ਸਾਹਿਬ]] ਵਾਲੇ ਓਹਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਏਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹਨਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖੇੜੀ ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰਪ੍ਰਕਾਸ ਸਾਹਿਬ ਹੈ

== ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ==

* [[ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ|ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]]
* [[ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ]]
* [[ਧੂਰੀ]]
* [[ਰਾਏਕੋਟ]]

== ਆਬਾਦੀ ==
ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 470 ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਸਬਾ ਭਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 2365 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1259 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 1106 ਔਰਤਾਂ ਹਨ। ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 0-6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 232 ਹੈ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 9.81% ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਔਸਤ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 878 ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 895 ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਲਈ ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 693 ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਔਸਤ 846 ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2025}}

ਕਸਬਾ ਭੂਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਹੈ। 2011 ਵਿੱਚ, ਕਸਬਾ ਭੂਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 75.84% ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 71.96% ਸੀ। ਕਸਬਾ ਭੂਰਾਲ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 77.01% ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 66.37% ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2025}}

== ਪੰਚਾਇਤ ==

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਰਪੰਚ (ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਹੈ।

# ਸਰਪੰਚ ਸ੍ਰ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ  
# ਪੰਚ ਬੀਬੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
# ਪੰਚ ਬੀਬੀ ਜਸਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
# ਪੰਚ ਬੀਬੀ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ
# ਪੰਚ ਬੀਬੀ ਰਮਨਦੀਪ ਕੌਰ
# ਪੰਚ ਸ੍ਰ ਟਹਿਲ  ਸਿੰਘ
# ਪੰਚ ਸ੍ਰ ਸਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
# ਪੰਚ ਸ੍ਰ ਅੰਗਰੇਜ ਸਿੰਘ
# ਪੰਚ ਸ੍ਰ ਲਖਵੀਰ ਸਿੰਘ
#ਪੰਚ ਸ੍ਰ ਅਜੈਬ ਸਿੰਘ

== ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ==
# ਸਰਕਾਰੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ
# ਅਨਾਜ ਮੰਡੀ
# ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ

== ਗੈਲਰੀ ==
[[File:ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ.jpg|thumb|ਦਫ਼ਤਰ|none]]
[[File:ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ.jpg|thumb|ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਕਸਬਾ ਭੁਰਾਲ|none]][[File:ਕਸਬਾ ਭੂਰਾਲ.jpg|thumb|ਪੰਚਾਇਤ ਘਰ|none]]

== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]

&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;https://www.census2011.co.in/data/village/39391-kasba-bhural-punjab.html</text>
      <sha1>nvjkl9xw2ajgimgwkuc2sev81jtxc1o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ ਰਾਗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>194545</id>
    <revision>
      <id>809508</id>
      <parentid>791427</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T10:01:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the section &quot;Compositions&quot; from the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1118487658|Shamalangi]]&quot;</comment>
      <origin>809508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5126" sha1="e3jaw87p9zenncbiutk970epw1ny4m9" xml:space="preserve">{{unreferenced}}    

'''ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ''' ਜਾਂ '''ਸ਼ਿਆਮਲੰਗੀ''' (ਬੋਲ ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਲੰਗਿ) ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ 55ਵਾਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ਦੇ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਾਲਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

== ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Shamalangi_scale.svg|right|thumb|300x300px|ਸੀ 'ਤੇ ''ਸ਼ਾਦਜਮ'' ਨਾਲ ''ਸ਼ਮਲੰਗੀ''  ਰਾਗ ]]
ਸ਼ਮਲੰਗ 10ਵੇਂ ''ਚੱਕਰ ਦੀਸੀ'' ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਾਮ ਡਿਸੀ-ਪਾ ਹੈ, ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਵਾਕੰਸ਼ ''ਸਾ ਰੀ ਗੀ ਮੀ ਪਾ ਧਾ ਨਾ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ [[ਸੁਰ|ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ]] ਵੇਖੋ):

* ਅਰੋਹਣ:   ਸ ਰੇ2 ਗ2 ਮ2 ਪ ਧ1 ਨੀ1 ਸੰ [a]
* ਅਵਰੋਹਣ: ਸੰ ਨੀ1 ਧ1 ਪ ਮ2 ਗ2 ਰੇ2 ਸ [b]

''ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ ਦੇ ਸੁਰ''  ਹਨ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਾਰਨ ਗੰਧਾਰਮ, ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਯਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ''ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਰਾਗ ਹੈ ਮਤਲਬ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਆਰੋਹ-ਅਵਰੋਹ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ)  ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ''ਝੰਕਾਰਾਧਵਾਨੀ'' ਦੇ ''ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ'' ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 19ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ਹੈ।

== ਜਨਯ ਰਾਗਮ ==
ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਜਨਯ ਰਾਗਮ (ਉਤਪੰਨ ਸਕੇਲ) ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਹੋਏ ਹਨ (ਵੇਖੋ ਜਨਯ ਰਾਗਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ) ।

== ਰਚਨਾਵਾਂ ==
ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨਃ

* ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਵੀਰਾ ਰਾਘਵ
* ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਆਮਲੰਗੀ''
* ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਨਮੋ ਨਮਸਤੇ ਗਰਵਾਨੀ''
* ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਆਮਲੰਗੀ ਮਾਤੰਗੀ''

== ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ ==
ਜਦੋਂ ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਮਲੰਗੀ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ ਦੋ ਛੋਟੇ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨਃ ਗਣਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੰਬਰੀ। ''ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਰਾਗ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੁਰ  ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਗਣਮੂਰਤੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ।

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== Compositions ==

ਸ਼ਾਮਲੰਗੀ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨਃ

* ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਵੀਰਾ ਰਾਘਵ
* ਡਾ. [[ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਆਮਲੰਗੀ''
* ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਨਮੋ ਨਮਸਤੇ ਗੀਰਵਾਨੀ''
* ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼ਿਆਮਲੰਗੀ ਮਾਤੰਗੀ''</text>
      <sha1>e3jaw87p9zenncbiutk970epw1ny4m9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>195018</id>
    <revision>
      <id>809451</id>
      <parentid>794135</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ : ਸੰਗੀਤਕਾਰ]] ਨੂੰ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>794135</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13355" sha1="2g666j4ldn6kt05f7kexa30vdxvpm53" xml:space="preserve">'''ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਃ Baiju Bawra) (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀਃ Baiju the Insane), ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ '''ਬੱਚੂ ਨਾਥ''' ਜਾਂ '''ਬੈਜ ਨਾਥ''' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ [[ਧਰੁਪਦ|ਧ੍ਰੁਪਦ]] ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਬਾਰੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ 15ਵੀਂ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ ਕਾਲ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਦਾ ਹਮਰੁਤਬਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦਵਂਦੀ ਜਾਂ ਮੁਕਬਿਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 

== ਗਵਾਲੀਅਰ-ਚੰਦੇਰੀ ਕਥਾ ==
ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੁਆਰਾ ''ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅਮਰ''  ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਚੰਪਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ [[ਬ੍ਰਾਹਮਣ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਜ ਨਾਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਜੋ [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਭਗਤ ਸੀ, [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ|ਵਰਿੰਦਾਵਨ]] ਚਲੀ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਬੈਜੂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਿਆਲਯ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੈਜੂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਚੰਦੇਰੀ]] ਦੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਗੋਪਾਲ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਚੇਲਾ ਪ੍ਰਭਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਮੀਰਾ ਸੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੈਜੂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ [[ਗਵਾਲੀਅਰ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬੈਜੂ ਸੰਗੀਤ ਕੈਰੀਅਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਲਾਵਤੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਮ੍ਰਿਗਨਯਨੀ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਗਿਰਦ ਬਣ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਬੈਜੂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਚੰਦੇਰੀ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਓਂਕੀ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ [[ਕਸ਼ਮੀਰ|ਕਸ਼ਮੀਰੀ]] ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲਾਲਚ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰੇ। ਜਦੋਂ ਬੈਜੂ ਚੰਦੇਰੀ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਓਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਭ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਲਾਵਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਵਾਲੀਅਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਭਿਖਸ਼ੂ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਪੋਤੀ ਮੀਰਾ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਭਟਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਗਲ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ &quot;ਬਾਵਰਾ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।  (ਵਿਕਲਪਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ &quot;ਬਾਵਰਾ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ। ) 

ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲੇ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਬੈਜੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਰੀਵਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿ ਬੈਜੂ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗਾ। ਬੈਜੂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰਾਗ ਮ੍ਰਿਗਰੰਜੀਨੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮ੍ਮੋਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਲੈਬ ਪਿਘਲਣ ਵਰਗੇ ਅਸਧਾਰਨ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ। ਤਾਨਸੇਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲਿਆ।

[[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ [[ਜੈ ਵਿਲਾਸ ਮਹਲ|ਜੈ ਵਿਲਾਸ ਪੈਲੇਸ]] ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ [[ਰਾਗ]] [[Deepak (raag)|ਦੀਪਕ]] ਗਾ ਕੇ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲ੍ਹਾਰ ਜਾਂ ਗੌਡ਼ ਮਲ੍ਹਾਰ ਗਾ ਕੇ ਮੀਂਹ ਪਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਹਾਰ ਗਾ ਕੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2014}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2014)&quot;&gt;citation needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਨੇ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਇਕਾਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਾਮਸਾਗਰ।

ਸਾਲ 1541 ਵਿੱਚ [[ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ|ਵਸੰਤ ਪੰਚਮੀ]] ਦੇ ਦਿਨ [[ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖ਼ਾਰ|ਟਾਈਫਾਈਡ]] ਤੋਂ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦੀ [[ਚੰਦੇਰੀ]] ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਸਮਾਧੀ ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

== ਬੱਚੂ ਦੀ ਕਥਾ ==
ਕੁਝ ਮੱਧਕਾਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੀਰਤ-ਏ-ਸਿਕੰਦਰੀ (17ਵੀਂ ਸਦੀ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਇਕ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਇਕ ਬਾਰੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੱਚੂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੂ ਜਾਂ ਮਾਂਝੂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬੱਚੂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ [[ਸੁਲਤਾਨ]] ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ [[ਹੁਮਾਯੂੰ]] ਨੇ ਮਾਂਡੂ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਟੁਕਡ਼ੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਬੱਚੂ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਇੱਕ ਰਾਜੇ  ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਬੱਚੂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਸੁਲਤਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਭੱਜ ਗਿਆ, ਜੋ ਮਾਂਡੂ ਤੋਂ ਚੰਪਾਨੇਰ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਰਗ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚੂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬੈਜੂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੂਸਰੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚੂ ਅਤੇ ਬੈਜੂ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ==
1952 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਫਿਲਮ ''[[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]]'', ਬੈਜੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸੰਸਕਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਪਾਰਕ ਸਫਲਤਾ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ, ਤਾਨਸੇਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦੱਸਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਤਾਨਸੇਨ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾ ਰਖਦਾ ਹੋਵੇ । ਜੋ ਵੀ ਤਨਸੇਨ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ , ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਾਨਸੇਨ ਦਾ ਸੰਤਰੀ ਬਾਇਜੁ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ  ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬੈਜੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਬੈਜੂ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਤਾਨਸੇਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2019}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (January 2019)&quot;&gt;citation needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>2g666j4ldn6kt05f7kexa30vdxvpm53</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809455</id>
      <parentid>809451</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T05:00:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14952" sha1="pfjdvrj1cqs1ceq2vmou811p9wm31ka" xml:space="preserve">{{for|1952 ਦੀ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫਿਲਮ|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)}}'''ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Baiju Bawra''') ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ '''ਬੱਛੂ ਨਾਥ''' ਜਾਂ '''ਬੈਜ ਨਾਥ''' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ [[ਧਰੁਪਦ|ਧ੍ਰੁਪਦ]] ਗਾਇਕ ਅਤੇ [[ਸੰਗੀਤਕਾਰ|ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ]] ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਬਾਰੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Amala1993&quot;&gt;{{cite book|author=Amala Dāśaśarmā|title=Musicians of India: Past and Present : Gharanas of Hindustani Music and Genealogies|url=https://books.google.com/books?id=FKWfAAAAMAAJ|date=1 December 1993|publisher=Naya Prokash|isbn=978-81-85421-18-6|page=99}}&lt;/ref&gt; ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ 15ਵੀਂ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ ਕਾਲ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਦਾ ਹਮਰੁਤਬਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦਵਂਦੀ ਜਾਂ ਮੁਕਬਿਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 

== ਗਵਾਲੀਅਰ-ਚੰਦੇਰੀ ਕਥਾ ==
ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੁਆਰਾ ''ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅਮਰ''  ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਚੰਪਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ [[ਬ੍ਰਾਹਮਣ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਜ ਨਾਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਜੋ [[ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਭਗਤ ਸੀ, [[ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ|ਵਰਿੰਦਾਵਨ]] ਚਲੀ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਬੈਜੂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਿਆਲਯ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੈਜੂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਚੰਦੇਰੀ]] ਦੇ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਅਨਾਥ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਗੋਪਾਲ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਚੇਲਾ ਪ੍ਰਭਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਮੀਰਾ ਸੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬੈਜੂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ [[ਗਵਾਲੀਅਰ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬੈਜੂ ਸੰਗੀਤ ਕੈਰੀਅਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਲਾਵਤੀ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਮ੍ਰਿਗਨਯਨੀ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਗਿਰਦ ਬਣ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਬੈਜੂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਗੋਦ ਲਏ ਪੁੱਤਰ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਚੰਦੇਰੀ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਓਂਕੀ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ [[ਕਸ਼ਮੀਰ|ਕਸ਼ਮੀਰੀ]] ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲਾਲਚ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰੇ। ਜਦੋਂ ਬੈਜੂ ਚੰਦੇਰੀ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਓਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਭ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਲਾਵਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਵਾਲੀਅਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਭਿਖਸ਼ੂ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਪੋਤੀ ਮੀਰਾ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਭਟਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਗਲ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹ &quot;ਬਾਵਰਾ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।  (ਵਿਕਲਪਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ &quot;ਬਾਵਰਾ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ]] ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Ramakrishna2003&quot;&gt;{{cite book|author=Lalita Ramakrishna|title=Musical heritage of India|url=https://books.google.com/books?id=1o4HAQAAMAAJ|year=2003|publisher=Shubhi Publication|isbn=978-81-87226-61-1|page=82}}&lt;/ref&gt;) 

ਸਵਾਮੀ ਹਰਿਦਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੇਲੇ [[ਤਾਨਸੇਨ]] ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਬੈਜੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਰੀਵਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿ ਬੈਜੂ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗਾ। ਬੈਜੂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰਾਗ ਮ੍ਰਿਗਰੰਜੀਨੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮ੍ਮੋਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਲੈਬ ਪਿਘਲਣ ਵਰਗੇ ਅਸਧਾਰਨ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ। ਤਾਨਸੇਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲਿਆ।&lt;ref name=&quot;Susheela1990&quot;&gt;{{cite book|author=Susheela Misra|title=Some immortals of Hindustani music|url=https://books.google.com/books?id=NcYGAQAAMAAJ|year=1990|publisher=Harman|isbn=978-81-85151-14-4|pages=26–30}}&lt;/ref&gt;

[[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ [[ਜੈ ਵਿਲਾਸ ਮਹਲ|ਜੈ ਵਿਲਾਸ ਪੈਲੇਸ]] ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ [[ਰਾਗ]] [[Deepak (raag)|ਦੀਪਕ]] ਗਾ ਕੇ ਤੇਲ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਮੇਘ ਮਲ੍ਹਾਰ ਜਾਂ ਗੌਡ਼ ਮਲ੍ਹਾਰ ਗਾ ਕੇ ਮੀਂਹ ਪਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਹਾਰ ਗਾ ਕੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਨੇ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਇਕਾਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਾਮਸਾਗਰ।

ਸਾਲ 1541 ਵਿੱਚ [[ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ|ਵਸੰਤ ਪੰਚਮੀ]] ਦੇ ਦਿਨ [[ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖ਼ਾਰ|ਟਾਈਫਾਈਡ]] ਤੋਂ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦੀ [[ਚੰਦੇਰੀ]] ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਥਿਤ ਸਮਾਧੀ ਚੰਦੇਰੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

== ਬੱਚੂ ਦੀ ਕਥਾ ==
ਕੁਝ ਮੱਧਕਾਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੀਰਤ-ਏ-ਸਿਕੰਦਰੀ (17ਵੀਂ ਸਦੀ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਇਕ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਗੁਜਰਾਤੀ ਗਾਇਕ ਬਾਰੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੱਚੂ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੂ ਜਾਂ ਮਾਂਝੂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬੱਚੂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ [[ਸੁਲਤਾਨ]] ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ [[ਹੁਮਾਯੂੰ]] ਨੇ ਮਾਂਡੂ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਟੁਕਡ਼ੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਬੱਚੂ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਇੱਕ ਰਾਜੇ  ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਬੱਚੂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਸੁਲਤਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਭੱਜ ਗਿਆ, ਜੋ ਮਾਂਡੂ ਤੋਂ ਚੰਪਾਨੇਰ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Sikandar ibn Muḥammad (called Manjhū Akbar)|author2=Sikandar ibn Muḥammad Manjhū|author3=ʻAlī Muḥammad Khān|author4=Sir Henry Yule|title=The History of India as Told by Its Own Historians: The Local Muhammadan Dynasties. Gujarát|url=https://books.google.com/books?id=OVoOAAAAQAAJ&amp;pg=PA388|year=1886|publisher=W.H. Allen and Company|pages=388–390}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ram19872&quot;&gt;{{cite book|author=Ram Avtar|title=History of Indian music and musicians|url=https://books.google.com/books?id=y0XaAAAAMAAJ|year=1987|publisher=Pankaj|pages=54–55|isbn=9788187155645}}&lt;/ref&gt;

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਰਗ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚੂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬੈਜੂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book|author=Indurama Srivastava|title=Dhrupada: a study of its origin, historical development, structure, and present state|url=https://books.google.com/books?id=DBEjAAAAMAAJ|date=1 January 1980|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|page=121|isbn=9780842616485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author=Amrita Priyamvada|title=Encyclopaedia of Indian music|url=https://books.google.com/books?id=TSkKAQAAMAAJ|date=1 January 2007|publisher=Anmol|isbn=978-81-261-3114-3|page=101}}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੂਸਰੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚੂ ਅਤੇ ਬੈਜੂ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;Ram1987&quot;&gt;{{cite book|author=Ram Avtar|title=History of Indian music and musicians|url=https://books.google.com/books?id=y0XaAAAAMAAJ|year=1987|publisher=Pankaj|pages=54–55|isbn=9788187155645}}&lt;/ref&gt;

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ==
1952 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਫਿਲਮ ''[[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]]'', ਬੈਜੂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸੰਸਕਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਪਾਰਕ ਸਫਲਤਾ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ, ਤਾਨਸੇਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਦੱਸਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਤਾਨਸੇਨ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾ ਰਖਦਾ ਹੋਵੇ । ਜੋ ਵੀ ਤਨਸੇਨ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ , ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਾਨਸੇਨ ਦਾ ਸੰਤਰੀ ਬਾਇਜੁ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ  ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬੈਜੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਬੈਜੂ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਤਾਨਸੇਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]]</text>
      <sha1>pfjdvrj1cqs1ceq2vmou811p9wm31ka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੈਡਮ ਅਜ਼ੂਰੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>195107</id>
    <revision>
      <id>809298</id>
      <parentid>794461</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T15:04:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 7 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12536" sha1="ro98ivysn553u0f8x07wfw2zfn1be6t" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਮੈਡਮ ਅਜ਼ੂਰੀ
| birth_name         = ਅੰਨਾ ਮੈਰੀ ਗੁਈਜ਼ਲਰ
| birth_date         = 1907/1916
| birth_place        = [[ਬੰਗਲੌਰ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]])
| death_date         = ਅਗਸਤ 1998
| nationality        = ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ (1907/1916-1947) &lt;br/&gt;ਪਾਕਿਸਤਾਨ (1947-1998)
| occupation         = ਨਾਚੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)
| years_active       = 1934-60
| spouse             = Sayyed Allauddin Ahmed Gelani
}}

'''ਅੰਨਾ ਮੈਰੀ ਗੁਈਜ਼ਲਰ''', ਜੋ '''ਅਜ਼ੂਰੀ''' ਜਾਂ '''ਮੈਡਮ ਅਜ਼ੂਰੀ''' (1907, [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]]-1998) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਡਾਂਸਰ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Iyer |first=Usha |title=The audacious and amazing Azurie, 'a League of Nations in whom every dance of the world is found' |url=https://scroll.in/reel/976857/the-audacious-and-amazing-azurie-a-league-of-nations-in-whom-every-dance-of-the-world-is-found |access-date=2020-12-07 |website=Scroll.in |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Azurie |url=https://www.cinemaazi.com/people/azurie |access-date=2020-12-07 |website=Cinemaazi |language=en |archive-date=2021-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਭਾਰਤੀ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੋਕ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਅਤੇ [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਈਟਮ ਡਾਂਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Rehman |first=I. A. |date=2020-11-05 |title=The end of spring |url=https://www.dawn.com/news/1588740 |access-date=2020-12-06 |website=DAWN.COM |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Homegrown |title=How A Half-German Woman Became India's First Item Girl |url=https://homegrown.co.in/article/800201/how-a-half-german-woman-became-india-s-first-item-girl |access-date=2020-12-06 |website=homegrown.co.in |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਅਜ਼ੂਰੀ ਦਾ ਜਨਮ 1907 ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ ਮੈਰੀ ਗੁਈਜ਼ੇਲਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਕੁਝ ਖਾਤਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ 1916 ਵਿੱਚ [[ਬੇਂਗਾਲ਼ੁਰੂ|ਬੰਗਲੌਰ]], ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Iyer |first=Usha |title=The audacious and amazing Azurie, 'a League of Nations in whom every dance of the world is found' |url=https://scroll.in/reel/976857/the-audacious-and-amazing-azurie-a-league-of-nations-in-whom-every-dance-of-the-world-is-found |access-date=2020-12-07 |website=Scroll.in |language=en-US}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFIyer&quot;&gt;Iyer, Usha. [https://scroll.in/reel/976857/the-audacious-and-amazing-azurie-a-league-of-nations-in-whom-every-dance-of-the-world-is-found &quot;The audacious and amazing Azurie, 'a League of Nations in whom every dance of the world is found'&quot;]. ''Scroll.in''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 December&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਰਸ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਇੱਕ [[ਯਹੂਦੀ]] ਜਰਮਨ ਡਾਕਟਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ [[ਬੈਲੇ]] ਦੀ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪੂਰਬੀ ਨਾਚ ਦੀ ਨਹੀਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Azurie |url=https://www.cinemaazi.com/people/azurie |access-date=2020-12-07 |website=Cinemaazi |language=en |archive-date=2021-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |url-status=dead }}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.cinemaazi.com/people/azurie &quot;Azurie&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |date=2021-12-05 }}. ''Cinemaazi''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 December&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰੂਸੀ]] ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਬੈਲੇ ਅਤੇ ਪਿਆਨੋ ਸਿੱਖਣ ਦਿੱਤਾ। ਅਜ਼ੂਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ [[ਮੁੰਬਈ|ਬੰਬਈ]] ਚਲੇ ਗਏ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਥ੍ਰੀ ਆਰਟਸ ਸਰਕਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜ਼ੂਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬੇਗਮ [[ਅਤੀਆ ਫੈਜ਼ੀ|ਅਤਿਆ ਫ਼ਿਜ਼ੀ-ਰਹਿਮਾਨ]] ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਅਤਿਆ ਨਾਲ, ਅਜ਼ੂਰੀ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=WMC-Pakistan |date=2014-11-22 |title=THE CITY'S UNSUNG WOMEN ARE ITS REAL HEROES, SAY RIGHTS ACTIVISTS |url=http://www.wmcpk.org/wp/gender-news/the-citys-unsung-women-are-its-real-heroes-say-rights-activists/ |access-date=2020-12-06 |website=Women Media Center |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ੂਰੀ ਅਤਿਆ ਨਾਲ ਚਲੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Azurie – Cineplot.com |url=https://cineplot.com/azurie/ |access-date=2020-12-06 |language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Kathak dancer Adnan Jehangir performs in Italy – Business Recorder |url=https://fp.brecorder.com/2007/06/20070630585257/ |access-date=2020-12-06 |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ੂਰੀ ਦੀ ਅਗਸਤ 1998 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=thebusiness.pk |date= |title=Madam Azurie |url=https://thebusiness.com.pk/wp-content/uploads/2020/11/4-6.pdf |access-date= |website= }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Dead link|date=September 2023|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਅਜ਼ੂਰੀ ਨੇ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਾਸਟਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬੰਬਈ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਾਦਿਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਪਰਦੇਸੀ ਸਾਇਆਂ, ਕਤਲ-ਏ-ਆਮ, ਦ ਬੰਬੇ ਟਾਕੀਜ਼ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਜ਼ੂਰੀ ਨੇ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਚਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਡਾਂਸ ਲਈ ਫਿਲਮਾਂ ਵੇਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਈਟਮ ਨੰਬਰ ਡਾਂਸਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡਾਂਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਬਕਿੰਘਮ ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Songs of Yore completes three years |url=https://www.songsofyore.com/songs-of-yore-completes-three-years/ |access-date=2020-12-06 |website=Songs Of Yore |language=en-GB}}&lt;/ref&gt; ਅਜ਼ੂਰੀ ਨੇ ਮਾਇਆ, ਸੋਨਾਰ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਲਗੂ ਬੰਧਨ ਵਰਗੀਆਂ ਬੰਗਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |title=Azurie |url=https://www.cinemaazi.com/people/azurie |access-date=2020-12-07 |website=Cinemaazi |language=en |archive-date=2021-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |url-status=dead }}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.cinemaazi.com/people/azurie &quot;Azurie&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |date=2021-12-05 }}. ''Cinemaazi''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 December&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Kahlon |first=Sukhpreet |title=Brilliant, dazzling Azurie, Indian cinema's first dancing star |url=https://www.cinestaan.com/articles/2020/mar/10/24849 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201112200423/https://www.cinestaan.com/articles/2020/mar/10/24849 |archive-date=12 November 2020 |access-date=2020-12-06 |website=Cinestaan}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

* ਪਰਦੇਸੀ ਸਾਇਆਂ-1935
* ਕਤਲੇ-ਏ-ਆਮ-1935 &lt;ref&gt;{{Cite web |title=With 'Veere', the Women of Mumbai Cinema Are Taking Back Their Power |url=https://thewire.in/film/the-women-of-mumbai-cinema-are-taking-back-their-power |access-date=2020-12-06 |website=The Wire}}&lt;/ref&gt;
* ਬੰਬਈ ਟਾਕੀਜ਼ &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Suresh Complete Movies List from 2009 to 1935 |url=https://www.bollywoodmdb.com/celebrities/filmography/suresh/7358 |access-date=2020-12-06 |website=www.bollywoodmdb.com}}&lt;/ref&gt;
* ਨਵਾਂ ਸੰਸਾਰ-1941
* ਝੰਕਰ-1942 
* ਕਲਜੁਗ-1942 &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Azurie |url=https://www.cinemaazi.com/people/azurie |access-date=2020-12-07 |website=Cinemaazi |language=en |archive-date=2021-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |url-status=dead }}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.cinemaazi.com/people/azurie &quot;Azurie&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211205054133/https://www.cinemaazi.com/people/azurie |date=2021-12-05 }}. ''Cinemaazi''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;7 December&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
* ਨਈ ਦੁਨੀਆ-1944
* ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ-1946
* ਪਰਵਾਨਾ-1947 &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Search Results |url=http://eresources.nlb.gov.sg/newspapers/Digitised/Search |access-date=2020-12-06 |website=eresources.nlb.gov.sg}}&lt;/ref&gt;
* ਮਾਇਆ (1935) (ਬੰਗਾਲੀ)
* ਸੋਨਾਰ ਸੰਸਾਰ (ਬੰਗਾਲੀ) 
* ਲਗ੍ਨ ਬੰਧਨ (ਬੰਗਾਲੀ) &lt;ref&gt;{{Cite book|location=Karachi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=admin |title=The end of spring |url=http://ibcenglish.net/index.php/2020/11/05/the-end-of-spring/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20201105113603/http://ibcenglish.net/index.php/2020/11/05/the-end-of-spring/ |archive-date=5 November 2020 |access-date=2020-12-06 |website=IBC ENGLISH {{!}} latest News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1998]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]</text>
      <sha1>ro98ivysn553u0f8x07wfw2zfn1be6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਨਾਲੀ ਡੇ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>195244</id>
    <revision>
      <id>809575</id>
      <parentid>795746</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:43:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12286" sha1="fcuzkqne3cu1xrditsqlkmyzi6euzj9" xml:space="preserve">
{{Infobox person
| name               = ਮਨਾਲੀ ਡੇ
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| other_names        = ਮਨਾਲੀ ਮਨੀਸ਼ਾ ਡੇ
| birth_name         = 
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਪਿਕਨਿਕ ਗਾਰਡਨ]], [[ਕਲਕੱਤਾ]]
| nationality        = [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤੀ]]
| occupation         = ਅਦਾਕਾਰਾ
| years_active       = 2007–ਵਰਤਮਾਨ
| known_for          = [[ਗੋਤਰੋ]], [[ਪ੍ਰਾਕਟਣ]], [[ਬੋਊ ਕੋਠਾ ਕਾਓ]], [[ਧੁਲੋਕੋਨਾ]] ਆਦਿ
| spouse             = {{Unbulleted list|
          {{marriage |ਸਪਤਕ ਭੱਟਾਚਾਰਜੀ|2012|2016|end=div}}|
          {{marriage |ਅਭੀਮਨਿਊ ਮੁਖਰਜੀ|2020}} 
          }}
}}

'''ਮਨਾਲੀ ਡੇ''' (ਕਈ ਵਾਰ '''ਮਨਾਲੀ ਮਨੀਸ਼ਾ ਡੇ''') ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ [[ਅਦਾਕਾਰਾ]] ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 1999 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮ &quot;''ਕਾਲੀ ਆਮਰ ਮਾਂ'' &quot; ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ &quot;''ਨੀਰ ਭੰਗਾ ਝੋਰ&quot;'' ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਟਾਰ ਜਲਸਾ ਦੇ &quot;ਬੂ ਕੋਠਾ ਕਾਓ&quot; ਵਿੱਚ ਮੌਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਈ।

== ਜੀਵਨ ==
ਮਨਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] ਦੇ ਪਿਕਨਿਕ ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨਿਤਾਈ ਡੇ ਅਤੇ ਮਨੀਸ਼ਾ ਡੇ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਔਲਾਦ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਆਕਸਫੋਰਡ ਹਾਊਸ, ਬਾਲੀਗੰਜ, [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਰੁੱਝੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਿਯਮਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, ਕੰਕੁਰਗਾਚੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਓਪਨ-ਬੋਰਡ ਸਕੂਲ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉੱਚ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਧੂਮਿਤਾ ਰਾਏ ਤੋਂ ਨ੍ਰਿਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 29 ਨਵੰਬਰ 2012 ਨੂੰ, ਮਨਾਲੀ ਨੇ ਗਾਇਕ ਸਪਤਕ ਭੱਟਾਚਾਰਜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਜੋੜੇ ਦਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

== ਕਰੀਅਰ ==
ਮਨਾਲੀ ਨੇ 1999 ਵਿੱਚ [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]] ਫ਼ਿਲਮ ''ਕਾਲੀ ਅਮਰ ਮਾਂ'' ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਟੀਚਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਬੰਗਾਲੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਉਨੀਸ਼-ਕੁਰੀ'' ਲਈ ਇੱਕ [[ਮਾਡਲ (ਵਿਅਕਤੀ)|ਮਾਡਲ]] ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਲਈ ਕੁਝ ਫੋਟੋਆਂ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨਾਲੀ ਨੂੰ ਰਵੀ ਓਝਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ ''ਨੀਰ ਭੰਗਾ ਝੋਰ'' ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਸਟਾਰ ਜਲਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਬੰਗਾਲੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Manali Dey biography |url=http://www.kolkatabengalinfo.com/2011/12/manali-dey-actress-profile-family.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130320045257/http://www.kolkatabengalinfo.com/2011/12/manali-dey-actress-profile-family.html |archive-date=20 March 2013 |access-date=20 March 2013}}&lt;/ref&gt;

=== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ===
ਫਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ, [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ 2021|2021 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, [[ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ]] ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Manali Dey, Kanchan Mullick, Manoj Tiwary and other famous personalities join TMC |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/maidan-tollywood-celebs-join-rough-and-tumble-of-bengal-politics-ahead-of-polls/articleshow/81196379.cms |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225021427/https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/maidan-tollywood-celebs-join-rough-and-tumble-of-bengal-politics-ahead-of-polls/articleshow/81196379.cms |archive-date=25 February 2021 |access-date=25 February 2021 |website=[[The Times of India]]}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==
ਮਨਾਲੀ ਨੇ 1999 ਤੋਂ ਕਈ [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]] ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=February 2022}}
{{ਅਨੁਵਾਦ}}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Year
!Film
!Role
!Director
! class=&quot;unsortable&quot; |Notes
|-
|1999
|''Kali Aamar Maa''
|
|Shantilal Soni
|Child artist
|-
|2009
|''Rajdrohi''
|
|Tapan Banerjee
|
|-
|2010
|''Achin Pakhi''
|Pakhi
|Anjan Das
|
|-
|2010
|''Sthaniyo Sangbad''
|
|Arjun Gourisaria, Moinak Biswas
|
|-
|2016
|''Praktan''
|Ajay's wife
|Nandita Roy, Shiboprosad Mukherjee
|
|-
|2017
|''Nimki Fulki''
|Nimki
|Abhimanyu Mukherjee
|
|-
|2018
|''Adventures of Jojo''
|Jojo's maternal aunt
|Raj Chakraborty
|
|-
|2018
|''Purnimar Chand''
|Purnima
|Rabin Das
|
|-
|2018
|''Aalor Sathi''
|Aalo
|Raaj Mukherjee
|
|-
|2019
|''Gotro''
|Jhuma
|Nandita Roy, Shiboprosad Mukherjee
|
|-
|2020
|''Nimki Fulki 2''
|Nimki
|Abhimanyu Mukherjee
|&lt;ref name=&quot;দুই বোনের গপ্পো&quot; /&gt;
|-
|2021
|''Lockdown''
|Anuradha
|Abhimanyu Mukherjee
|
|-
|}

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ==
{{ਅਨੁਵਾਦ}}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Year
!Serial
!Role
!Channel
!Notes
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2008–2009
|''Neer Bhanga Jhor''
|
|Star Jalsha
| rowspan=&quot;2&quot; |Side role
|-
|''Mohona''
|
|Zee Bangla
|-
|2009–2012
|''Bou Kotha Kao''
|Mayurakshi (Mouri)
| rowspan=&quot;2&quot; |Star Jalsha
|Lead role
|-
|2012
|''Checkmate''
|Gouri
|Episodic Role
|-
|2012–2013
|&lt;nowiki&gt;&lt;i id=&quot;mw8g&quot;&gt;Rannaghar&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt; - ''Sunday Special''
|Host
|Zee Bangla
|
|-
|2013–2014
|''Sokhi''
|Ishani
|Star Jalsha
| rowspan=&quot;2&quot; |Lead role
|-
|2015–2016
|''Bhule Jeona Please''
|Nidhi
|Colors Bangla
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2016
|''Mahanayak''
|Nibedita Roy
|Star Jalsha
| rowspan=&quot;2&quot; |Supporting role
|-
|''Bhootu''
|Mouli
|Zee Bangla
|-
|2017
|''Jai Kali Kalkattawali''
|Manjari
|Star Jalsha
|Special appearance
|-
|2018
|''Jamai Raja''
|Paromita
| rowspan=&quot;2&quot; |Zee Bangla
|Episodic role
|-
|2018–2020
|''Nokshi Kantha''
|Shabnam &amp; Aparajita
| rowspan=&quot;4&quot; |Lead role
|-
|2021–2022
|''Dhulokona''
|Phuljhuri
|Star Jalsha
|-
|2023–2024
|''Kar Kachhe Koi Moner Kotha''
|Shimul
| rowspan=&quot;2&quot; |Zee Bangla
|-
|2025–Present
|''Duggamoni O Baghmama''
|Gayatri
|}

== ਮਹਾਲਿਆ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ
! ਸੀਰੀਅਲ
! ਭੂਮਿਕਾ
! ਚੈਨਲ
|-
| 2015
| ''ਮਹਿਸ਼ਾਸੁਰਮਰਦਿਨੀ''
| ਡਾਂਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ
| ਰੰਗ ਬੰਗਲਾ
|-
| 2019
| ''12 ਮਾਸੇ 12 ਰੂਪੇ ਦੇਬੀਬਰਨ''
| ਦੇਵੀ ਸ਼ਾਕੰਬਰੀ
| ਜ਼ੀ ਬੰਗਲਾ
|-
| 2022
| ''ਯਾ ਚੰਡੀ''
| ਦੇਵੀ ਮਹਾਮਾਇਆ
| ਸਟਾਰ ਜਲਸ਼ਾ
|-
| 2023
| ''ਨੋਬੋਪੋਤ੍ਰਿਕਾਯੇ ਦੇਬੀਬਰਨ''
| ਦੇਵੀ ਸ਼ੋਕੋਰੋਹਿਤਾ
| ਜ਼ੀ ਬੰਗਲਾ
|-
| 2025
| ''ਦੋਸ਼ਰੂਪੇ ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ'''
| ਦੇਵੀ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰੀ
| ਜ਼ੀ ਬੰਗਲਾ
|-
|}

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ
! ਪੁਰਸਕਾਰ
! ਸ਼੍ਰੇਣੀ
! ਪਾਤਰ
! ਫ਼ਿਲਮ/ਟੀਵੀ ਸ਼ੋਅ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2011
| rowspan=&quot;2&quot; | ਸਟਾਰ ਜਲਸਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਵਾਰਡਸ 2011
| ਪ੍ਰਿਓ ਬੋ
| ਮੌਰੀ
| rowspan=&quot;3&quot; | ਬੋ ਕੋਠਾ ਕਾਓ
|-
| ਪ੍ਰਿਓ ਜੂਤੀ (ਰਿਜੂ ਦੇ ਨਾਲ)
| ਮੌਰੀ-ਨਿਖਿਲ
|-
| 2012
| ਸਟਾਰ ਜਲਸਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਵਾਰਡ 2012
| ਪ੍ਰਿਓ ਬੋ
| ਮੌਰੀ
|-
| 2019
| ਟੈਲੀ ਅਕੈਡਮੀ ਅਵਾਰਡ 2019
| rowspan=&quot;2&quot; | ਪ੍ਰਿਓ ਨਾਇਕਾ
| rowspan=&quot;2&quot; | ਸ਼ਬਨਮ
| rowspan=&quot;2&quot; | ਨੋਕਸ਼ੀ ਕੰਠਾ
|-
| 2020
| ਜ਼ੀ ਬੰਗਲਾ ਸੋਨਾਰ ਸੰਸਾਰ ਅਵਾਰਡ 2020
|-
| 2022
| ਸਟਾਰ ਜਲਸਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਵਾਰਡਸ 2022
| ਦੋਮਦਾਰ ਸੋਡੋਸਯੋ
| ਫੁਲਝੂਰੀ
| ਧੂਲੋਕੋਨਾ
|-
| rowspan=&quot;2&quot; | 2024
| ਜ਼ੀ ਬੰਗਲਾ ਸੋਨਾਰ ਸੰਸਾਰ ਅਵਾਰਡ 2024
| ਪ੍ਰਿਓ ਬੌਮਾ
| rowspan=&quot;2&quot; | ਸ਼ਿਮੂਲ
| rowspan=&quot;2&quot; | ਕਰ ਕਛੇ ਕੋਈ ਮੋਨੇਰ ਕੋਠਾ
|-
| ਟੌਲੀ ਸਿਨੇ ਸੋਮਨ 2024
| ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਅਦਾਕਾਰਾ (ਔਰਤ)
|-
|}

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==

* ਰੀਤਾਭਰੀ ਚੱਕਰਵਰਤੀ
* [[ਮਿਮੀ ਚੱਕਰਵਰਤੀ]]
* [[ਸੰਪੂਰਨਾ ਲਹਿਰੀ]]
* ਪਾਰਨੋ ਮਿੱਤਰਾ
* [[ਰਿਧਿਮਾ ਘੋਸ਼]]
* ਸੁਰਜੀਤ ਸਾਹਾ
* [[ਟੀਨਾ ਦੱਤਾ]]

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੀਆਂ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਾਲੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]]</text>
      <sha1>fcuzkqne3cu1xrditsqlkmyzi6euzj9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>196281</id>
    <revision>
      <id>809557</id>
      <parentid>806479</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:54:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jugal Kishore Pangotra</username>
        <id>51823</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jugal Kishore Pangotra ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ]] ਨੂੰ [[ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>806479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3046" sha1="27no8lbifu5mr86kz9x6ddmba41o2i1" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ.jpg|thumb]]
'''ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ''' [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ [[ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ]] ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ‘ਪੰਗੋਤਰਾ’ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ’ ਦਾ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ |url=https://thepunjabwire.com/?p=450508 |access-date=2025-04-06 |website=The Punjab Wire |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਨੂੰ [[ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ‘ਪੰਗੋਤਰਾ’|ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪੰਗੋਤਰਾ]] ਨੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ‘ਪੰਗੋਤਰਾ’ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ’ ਦਾ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ |url=https://www.babushahi.in/full-news.php?id=296049 |access-date=2025-04-06 |website=Babushahi.in}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ, ਸਮਾਣਾ ਨੇ ਛਾਪੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite book|ISBN=978-81-984824-9-5}}&lt;/ref&gt;

{{Infobox book
| author            = ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ
| isbn              = 978-81-984824-9-5
| pub_date          = ਫ਼ਰਵਰੀ, 2025
| language          = ਪੰਜਾਬੀ
| publisher         = ਸਹਿਜ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ, ਸਮਾਣਾ
| country           = ਭਾਰਤ
| genre             = ਕਹਾਣੀਆਂ
| editor            = ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ‘ਪੰਗੋਤਰਾ’
| cover_artist      = ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ‘ਪੰਗੋਤਰਾ’
| release_number    = 500
| pages             = 80
| image             = ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ.jpg
| published         = 2025
| name              = ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ
}}

== ਤਤਕਰਾ ==

* ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
* ਅਸੀਂ ਵੀ ਡਿਵਟੀ ਬਣੇ
* ਤੀਸਰਾ ਨੇਤਰ
* ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਇੱਕ ਨੰਬਰੀ
* ਹੰਕਾਰ
* ਜੈ ਮਾਤਾ ਦੀ
* ਮਿੰਨੀ ਮਾਸਟਰ
* ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੀ ਪੁਲੀ
* ਨੱਬੇ ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਚਪੇੜ
* ਡੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮਾਰ
* ਦੋ ਲਫ਼ਜਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ
* ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ
* ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਕੌਲਾ

== ਹਵਾਲੇ ==
&lt;references /&gt;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤਾਬਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਿਤਾਬਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ]]</text>
      <sha1>27no8lbifu5mr86kz9x6ddmba41o2i1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰੁਦਰਾਕਸ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>197749</id>
    <revision>
      <id>809317</id>
      <parentid>805692</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T18:42:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6440" sha1="faw5sqcr7blewxhqbjz1hyp8trzgpgf" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:RudrakshaTree.jpg|right|thumb|300x300px| ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦਾ ਰੁੱਖ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Rudraksha_beads.jpg|right|thumb|281x281px| ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਮਾਲਾ]]
'''ਰੁਦਰਾਕਸ਼''' ਇੱਕ ਫਲ ਦਾ ਬੀਜ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਭਗਵਾਨ [[ਸ਼ਿਵ]] ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਸੀ।

ਰੁਦਰਾਕਸ਼ (IAST: Rudrakṣa, ਦੇਵਨਾਗਰੀ: रुपक, ਤੇਲਗੂ: రుద్రాక్ష &lt;ref&gt;{{Cite web |title=तेलुगू में रुद्राक्ष का उपयोग |url=https://isha.sadhguru.org/in/te/wisdom/article/rudraksha |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180802051313/https://isha.sadhguru.org/in/te/wisdom/article/rudraksha |archive-date=2 अगस्त 2018 |access-date=१८जुलाई २०१८ |publisher=isha.sadhguru.org}}&lt;/ref&gt;, ਤਾਮਿਲ: ருத்ராட்ச &lt;ref&gt;{{Cite web |title=तमिल में रुद्राक्ष का उपयोग |url=https://tamil.boldsky.com/insync/life/2014/interesting-facts-about-rudraksha-005498.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180613040831/https://tamil.boldsky.com/insync/life/2014/interesting-facts-about-rudraksha-005498.html |archive-date=13 जून 2018 |access-date=१८जुलाई २०१८ |publisher=tamil.boldsky.com}}&lt;/ref&gt;) ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਾ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਢਾਲ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਓਮ ਨਮਹ ਸ਼ਿਵਾਏ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=स्टटले |first=एम. |title=शिव के साथ नृत्य |url=https://www.himalayanacademy.com/media/books/dancing-with-siva/web/ch10_12.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180405214529/https://www.himalayanacademy.com/media/books/dancing-with-siva/web/ch10_12.html |archive-date=5 अप्रैल 2018 |access-date=१८जुलाई २०१८ |publisher=हिमालयआँकडेमी |6=}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਬੀਜ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਗਹਿਣਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਲਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਅਰਧ-ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੀਮਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

== ਸ਼ਬਦ - ਮਾਧਿਅਮ ==
ਰੁਦਰਕਸ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਰੁਦਰ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: रूप) ਅਤੇ ਅਕਸ਼ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: ਅਕਸ਼) ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite book|}}&lt;/ref&gt; &quot;ਰੁਦਰ&quot; ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ &quot;ਅਕਸ਼&quot; ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਅੱਥਰੂ' ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਰੁਦਰ (ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ) ਦੇ ਹੰਝੂ।

== ਮਹੱਤਵ ==
[[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੈਵ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦੇ ਮਣਕੇ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਭਗਵਾਨ [[ਸ਼ਿਵ]] ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। [[ਭਗਵਾਨ]] ਸ਼ਿਵ ਖੁਦ ਰੁਦਰਕਸ਼ ਮਾਲਾ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੁਦਰਕਸ਼ ਮਾਲਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ [https://sanatanpragati.com/om-namah-shivay-mantra-jaap-ke-fayde/ ਓਮ ਨਮਹ ਸ਼ਿਵਾਏ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20250419184616/https://sanatanpragati.com/om-namah-shivay-mantra-jaap-ke-fayde/ |date=2025-04-19 }} ਵੀ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਪਹਿਨਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਮੋਤੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਮਣਕੇ ਪਹਿਨਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਲਾ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਪਹਿਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸਨੂੰ ਉਤਾਰ ਦਿਓ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੇਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੁੱਖੀ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: मुखी) ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਹੈ ਚਿਹਰਾ ਇਸ ਲਈ ਮੁਖੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦਾ ਚਿਹਰਾ, ਏਕਮੁਖੀ ਰੁਦ੍ਰਾਕਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇੱਕ ਮੂੰਹ ਜਾਂ ਇੱਕ ਖੁੱਲਣ ਵਾਲਾ ਰੁਦਰਾਕਸ਼, 4 ਮੁੱਖੀ ਰੁਦਰਾਕਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 4 ਮੂੰਹਾਂ ਵਾਲਾ ਰੁਦਰਾਕਸ਼। ਰੁਦਰਾਕਸ਼ 1 ਤੋਂ 21 ਮੂੰਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

[[File:Rudraksha Fruit - Rudraksh Fruit - Buah Jenitri (Elaeocarpus ganitrus).jpg|thumb|ਰੁਦ੍ਰਾਕਸ਼ ਫਲ - ਰੁਦ੍ਰਾਕਸ਼ ਫਲ - ਬੁਆਹ ਜੇਨਿਤਰੀ (ਇਲਾਓਕਾਰਪਸ ਗੈਨਿਟ੍ਰਸ)]]

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਿਵ]]</text>
      <sha1>faw5sqcr7blewxhqbjz1hyp8trzgpgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198339</id>
    <revision>
      <id>809634</id>
      <parentid>808182</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:39:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4992" sha1="9h9sq3unvetohlamcy6ajsdrzrfr2wf" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਪਿੰਡ ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = 
| pushpin_map                     = India Haryana#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.68250|N|75.2467|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਦੇਸ਼
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਹਰਿਆਣਾ, ਭਾਰਤ|ਹਰਿਆਣਾ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 232
| population_total                = 4.105
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]], [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]]  
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 125106
| area_code_type  = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = HR:62
| area_code       = 01749******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਜਾਖਲ]]
| official_name                   = 
}}
'''ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ''', ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੇ [[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ [[ਹਿਸਾਰ]] ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਤੋਂ 32 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਟੋਹਾਣਾ ਤੋਂ 12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 181 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 125106 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ ਧਰਸੂਲ ਕਲਾਂ ਹੈ। ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਭੂਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਰਤੀਆ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਬੁਢਲਾਡਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਹੈ। ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਦਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ==
#ਦੀਵਾਨਾ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਸਲੇਮਪੁਰੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਗੁਲਰਵਾਲ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਨਨਹੇੜੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਕਾਨਖੇੜਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]],
#[[ਰਤੀਆ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ]], 
#[[ਬੁਢਲਾਡਾ]], 
ਧਾਰਸੂਲ ਕਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://fatehabad.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>9h9sq3unvetohlamcy6ajsdrzrfr2wf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵੱਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198388</id>
    <revision>
      <id>809642</id>
      <parentid>808951</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T06:23:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਨੇੜੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ */</comment>
      <origin>809642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6344" sha1="cp0868fh7qbfpamy05h9km64h1badn7" xml:space="preserve">{{Tone|date=ਮਈ 2025}}

{{More citations needed|date=ਮਈ 2025}}{{Infobox settlement
| name                     = '''ਵੱਲਾ'''
| other_name               = 
| nickname                 = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ.jpg
| image_alt                = 
| image_caption            = [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]]
| pushpin_map              = India Punjab#India3
| pushpin_label_position   = right
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|31.637613|N|74.926607|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = ਦੇਸ਼
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| established_title        = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 1999
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = 
| governing_body           = 
| unit_pref                = Metric
| area_footnotes           = 
| area_rank                = 
| area_total_km2           = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 234
| population_total         = 31328
| population_as_of         = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1      = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank          = 
| population_density_km2   = auto
| population_demonym       = 
| population_footnotes     = 
| timezone1                = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1              = +5:30
| parts_type               = [[ਬਲਾਕ]]
| parts                    = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 143001|area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate       = PB:02
| area_code                = 0183******
| blank1_name_sec1         = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1         = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]
| official_name            = 
}}

'''ਵੱਲਾ''', ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਵੇਰਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵੱਲ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ [[ਗੋਲਡਨ ਗੇਟ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 243 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਵੱਲਾ ​​ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜੰਡਿਆਲਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], 
#[[ਤਰਨਤਾਰਨ]], 
#[[ਬਟਾਲਾ]], 
#[[ਪੱਟੀ, ਪੰਜਾਬ]]
#[[ਜੰਡਿਆਲਾ ਗੁਰੂ]], 
#[[ਰਈਆ]]
==ਇਤਿਹਾਸ==
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕੋਠਾ ਸਾਹਿਬ ਪਿੰਡ ਵੱਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ, ਪਰ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ, &quot;ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮਸੰਦ ਇੱਛਾ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੜ ਰਹੇ ਹਨ,&quot; ਅਤੇ ਵੱਲਾ ਆਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠ ਬੈਠ ਗਏ। ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ, ਮਾਈ ਹਾਰੋ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੰਗਤ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਆਈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ 17 ਦਿਨ ਮਾਈ ਹਾਰੋ ਜੀ ਦੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਰਹੇ। ਅਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ &quot;ਮਾਈਆਂ ਰੱਬ ਰਾਜਿਆਂ&quot; ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਮਈ 2025}}

==ਆਬਾਦੀ==
ਵੱਲਾ ਪਿੰਡ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਆਬਾਦੀ 31328 ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 16535 ਅਤੇ 14793 ਹੈ। ਖੇਤਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਲਗਭਗ 7.7 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ।

==ਨੇੜੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ==
[[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ]], 12.82 ਕਿਲੋਮੀਟਰ

==ਨੇੜੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ==
ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦੂਰੀ (ਏਰੀਅਲ) [[ਵੇਰਕਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ]], 2.97 ਕਿਲੋਮੀਟਰ

==ਹਵਾਲੇ==
#https://geoiq.io/places/Vallah/WdNiEnKoKu
#https://amritsar.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>cp0868fh7qbfpamy05h9km64h1badn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੋਨਾ ਹੈਂਸਮੈਨ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198588</id>
    <revision>
      <id>809299</id>
      <parentid>809285</parentid>
      <timestamp>2025-05-29T15:18:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>37445</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>809299</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11205" sha1="3u9o3reida5mxnmmqhu91exx6upqzwe" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder||
| name                = ਮੋਨਾ ਹੈਂਸਮੈਨ
| birth_name          = ਮੋਨਾ ਮਿੱਤਰ
| caption             = 
| image               = 
| birth_date          = {{birth date |1899|8|25|df=yes}}
| birth_place         = [[ਬਿਰਹਮਪੁਰ]], [[ਗੰਜਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ ਓਡੀਸ਼ਾ)
| residence           = 
| death_date          = {{death date and age|1991|12|5|1899|8|25|df=yes}}
| death_place         = ਚੇਨਈ
| office              = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]]
| constituency        = [[ਮਦਰਾਸ ਰਾਜ]]
| term_start          = 1952
| term_end            = 1956
| predecessor         = 
| successor           = 
| office1             = Member of the [[ਮਦਰਾਸ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ]]
| constituency1       = 
| term1               = 1937-1952
| predecessor1        = 
| successor1          = 
| office2             = 
| termstart2          = 
| predecessor2        = 
| successor2          = 
| party               = [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| spouse              = ਡਾ. ਹੈਨਰੀ ਐਸ. ਹੈਂਸਮੈਨ
| children            = ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹੈਂਸਮੈਨ ਅਤੇ ਬੇਨੋਦਿਨੀ ਐਸ ਬੈਨਰਜੀ, ਧੀਰੇਨ ਬੈਨਰਜੀ ਇਕਲੌਤਾ ਪੋਤਾ
| website             = 
| footnotes           = 
| date                = 
| year                = 
| source              = 
}}

'''ਮੋਨਾ ਹੈਂਸਮੈਨ''' ਐਮਬੀਈ (25 ਅਗਸਤ 1899 - 5 ਦਸੰਬਰ 1991), ਜਨਮ ਸਮੇਂ '''ਮੋਨਾ ਮਿੱਤਰ''', ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਅਕ, ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸੀ। ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]] ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ]] ਦੇ [[ਉੱਪਰਲਾ ਸਦਨ|ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] ਵਿੱਚ ਮਦਰਾਸ ਰਾਜ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਵ੍ਹਿਪ ਸੀ। ਉਹ 1953 ਤੋਂ 1960 ਤੱਕ ਏਥੀਰਾਜ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਮੋਨਾ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ 1899 ਵਿੱਚ ਬਿਹਰਮਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਆਰ.ਕੇ. ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਬੇਨੋਦਿਨੀ ਬੋਸ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਸਰਜਨ ਅਤੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=4 March 1893|title=Naval and Military Medical Services|url=https://books.google.com/books?id=cfJAAQAAMAAJ&amp;dq=Lt.+Col.+R.+K.+Mitter&amp;pg=PA492|journal=British Medical Journal|pages=492}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ [[ਊਟੀ|ਊਟਾਕਾਮੁੰਡ]] ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਹਿਲਡਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਬੈੱਡਫੋਰਡ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੇ ਵੈਸਟਫੀਲਡ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Ludwig|first=Frieder|date=2016|title=Mona Hensman: An Indian Woman at the World Missionary Conference in Tambaram (1938)|url=http://www.jstor.org/stable/10.5325/jworlchri.6.1.0123|journal=Journal of World Christianity|volume=6|issue=1|pages=123–147|doi=10.5325/jworlchri.6.1.0123|jstor=10.5325/jworlchri.6.1.0123|url-access=subscription}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਹੈਂਸਮੈਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਵਜੋਂ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਕਿਨੇਅਰਡ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ। 1924 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਚੇਨਈ]] ਦੇ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਈ। 1930 ਵਿੱਚ, ਹੈਂਸਮੈਨ ਨੇ [[ਮਦਰਾਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਫੈਕਲਟੀ ਸੈਨੇਟ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ 1953 ਤੋਂ 1960 ਤੱਕ ਏਥੀਰਾਜ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ, ਜੋ [[ਸੁਬਰ ਪਾਰਥਾਸਾਰਥੀ|ਸੁਬੁਰ ਪਾਰਥਸਾਰਥੀ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Former Principals |url=http://www.ethirajcollege.edu.in/about-college/former-principals |access-date=29 November 2017 |publisher=[[Ethiraj College for Women]]}}&lt;/ref&gt; 1962 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੂਮੈਨ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੂਮੈਨ ਦੇ ਦੋ-ਸਾਲਾ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://nla.gov.au/nla.news-article105858833|title=What People are Doing|date=1962-01-11|work=Canberra Times (ACT : 1926 - 1995)|access-date=2020-10-12|pages=5|via=[[Trove]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://nla.gov.au/nla.news-article104919927|title=Indian Delegate Welcomed|date=1962-01-16|work=Canberra Times (ACT : 1926 - 1995)|access-date=2020-10-12|pages=5|via=[[Trove]]}}&lt;/ref&gt;

ਹੈਂਸਮੈਨ ਨੇ ਈਸਾਈ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਸੀ। 1929 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ YWCA ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1937 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਵਿਸ਼ਵ YWCA ਦੀ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Ludwig|first=Frieder|date=2016|title=Mona Hensman: An Indian Woman at the World Missionary Conference in Tambaram (1938)|url=http://www.jstor.org/stable/10.5325/jworlchri.6.1.0123|journal=Journal of World Christianity|volume=6|issue=1|pages=123–147|doi=10.5325/jworlchri.6.1.0123|jstor=10.5325/jworlchri.6.1.0123|url-access=subscription}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFLudwig2016&quot;&gt;Ludwig, Frieder (2016). &lt;span class=&quot;id-lock-subscription&quot; title=&quot;Paid subscription required&quot;&gt;[http://www.jstor.org/stable/10.5325/jworlchri.6.1.0123 &quot;Mona Hensman: An Indian Woman at the World Missionary Conference in Tambaram (1938)&quot;]&lt;/span&gt;. ''Journal of World Christianity''. '''6''' (1): &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;123–&lt;/span&gt;147. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.5325/jworlchri.6.1.0123|10.5325/jworlchri.6.1.0123]]. [[JSTOR (identifier)|JSTOR]]&amp;nbsp;[https://www.jstor.org/stable/10.5325/jworlchri.6.1.0123 10.5325/jworlchri.6.1.0123].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ (1936) ਅਤੇ ਐਡਿਨਬਰਗ (1938) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਯੋਜਨਾ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1938 ਵਿੱਚ ਤੰਬਰਮ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੈਲੀਗੇਟ ਸੀ।

ਹੈਂਸਮੈਨ ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਜਸਟਿਸ ਆਫ਼ ਦ ਪੀਸ ਸੀ,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://nla.gov.au/nla.news-article105858833|title=What People are Doing|date=1962-01-11|work=Canberra Times (ACT : 1926 - 1995)|access-date=2020-10-12|pages=5|via=[[Trove]]}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://nla.gov.au/nla.news-article105858833 &quot;What People are Doing&quot;]. ''Canberra Times (ACT : 1926 - 1995)''. 11 January 1962. p.&amp;nbsp;5&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;12 October&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt; &amp;#x2013; via [[Trove]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮਦਰਾਸ ਰਾਜ ਦੀ, ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=RAJYA SABHA MEMBERS BIOGRAPHICAL SKETCHES 1952 - 2003 |url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/pre_member/1952_2003/h.pdf |access-date=29 November 2017 |publisher=[[Rajya Sabha]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Women Members of Rajya Sabha |url=http://rajyasabha.nic.in/rsnew/publication_electronic/Women_Members_Rajya%20Sabha.pdf |access-date=22 November 2017 |publisher=[[Rajya Sabha]] |pages=145}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Distinguished Alumni |url=https://wccalumnae.wordpress.com/distinguished-alumni/ |access-date=29 November 2017 |publisher=Women's Christian College |archive-date=1 ਦਸੰਬਰ 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171201035648/https://wccalumnae.wordpress.com/distinguished-alumni/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਵ੍ਹਿਪ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ।

1937 ਵਿੱਚ, ਹੈਂਸਮੈਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਰਡਰ (MBE) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ==
ਮੋਨਾ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਹੈਨਰੀ ਐਸ. ਹੈਂਸਮੈਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਤਾਮਿਲ ਜੱਫਨਾ ਮੂਲ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਡਾਕਟਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਬੇਨੋਦਿਨੀ, ਸੰ। ਮੋਨਾ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ 1991 ਵਿੱਚ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1991]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1899]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>3u9o3reida5mxnmmqhu91exx6upqzwe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Extensive7</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198592</id>
    <revision>
      <id>809300</id>
      <timestamp>2025-05-29T15:25:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="pvjy5lbqzirervutpotx4jlkda4wwf2" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Extensive7}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:25, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>pvjy5lbqzirervutpotx4jlkda4wwf2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੀ.ਏ.ਯੂ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198593</id>
    <redirect title="ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ" />
    <revision>
      <id>809303</id>
      <timestamp>2025-05-29T15:45:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]</comment>
      <origin>809303</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="7d02fkfkqhxag7w7qz1s726ucvzsw49" xml:space="preserve">#redirect [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]</text>
      <sha1>7d02fkfkqhxag7w7qz1s726ucvzsw49</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Sukhsimrat99</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198594</id>
    <revision>
      <id>809304</id>
      <timestamp>2025-05-29T15:46:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809304</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" sha1="35xcpyirbbuj48ym6t3gtjrbith2wak" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Sukhsimrat99}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:46, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>35xcpyirbbuj48ym6t3gtjrbith2wak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Furmaan22</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198595</id>
    <revision>
      <id>809305</id>
      <timestamp>2025-05-29T15:47:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="228" sha1="6h8axzalzttezqir8t37kwkk7avl6il" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Furmaan22}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:47, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>6h8axzalzttezqir8t37kwkk7avl6il</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Mr. Gursharan Singh</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198596</id>
    <revision>
      <id>809308</id>
      <timestamp>2025-05-29T16:02:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809308</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="kc3gb27xjqrpy63tn2ntyyf9r80v6dy" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Mr. Gursharan Singh}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:02, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>kc3gb27xjqrpy63tn2ntyyf9r80v6dy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Sujinder Singh Sangha</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198597</id>
    <revision>
      <id>809312</id>
      <timestamp>2025-05-29T16:41:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="240" sha1="06v9nsrbym23ipovrcic9qzhmlzpu6u" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Sujinder Singh Sangha}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:41, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>06v9nsrbym23ipovrcic9qzhmlzpu6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Dhanveer Singh Dhawan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198598</id>
    <revision>
      <id>809314</id>
      <timestamp>2025-05-29T16:56:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="240" sha1="2u0aeep7e6e8duaxg5tbv2l4l8dsy5k" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Dhanveer Singh Dhawan}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:56, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>2u0aeep7e6e8duaxg5tbv2l4l8dsy5k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Karan deep modi pind</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198599</id>
    <revision>
      <id>809315</id>
      <timestamp>2025-05-29T18:01:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="0ub0759kz390p9roi0cfm6eexum5emv" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Karan deep modi pind}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:01, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>0ub0759kz390p9roi0cfm6eexum5emv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Karan deep modi pind</title>
    <ns>2</ns>
    <id>198600</id>
    <revision>
      <id>809316</id>
      <timestamp>2025-05-29T18:10:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Karan deep modi pind</username>
        <id>55016</id>
      </contributor>
      <comment>ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।</comment>
      <origin>809316</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="8fhq48xw9hrakmv029s91c4kdeycr1i" xml:space="preserve">'''ਮੋਦੀ ਖੇੜਾ ਅਬੋਹਰ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਪੰਜਾਬ'''</text>
      <sha1>8fhq48xw9hrakmv029s91c4kdeycr1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:LuchoCR</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198601</id>
    <redirect title="ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park" />
    <revision>
      <id>809320</id>
      <timestamp>2025-05-29T19:17:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cabayi</username>
        <id>27315</id>
      </contributor>
      <comment>Cabayi ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:LuchoCR]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/LuchoCR|LuchoCR]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Jake Park|Jake Park]]&quot;</comment>
      <origin>809320</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="3ynmjn0d8p7q0eva4av2flog2a2vvhm" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jake Park]]</text>
      <sha1>3ynmjn0d8p7q0eva4av2flog2a2vvhm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Punjaban7</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198602</id>
    <revision>
      <id>809324</id>
      <timestamp>2025-05-29T20:16:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="228" sha1="kkvvngakuufauxy23jg5ji5ucbpn8u5" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Punjaban7}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 20:16, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>kkvvngakuufauxy23jg5ji5ucbpn8u5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Sabkhera</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198603</id>
    <revision>
      <id>809337</id>
      <timestamp>2025-05-29T21:29:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="0kqrueegct37aggm9gto3oblimee5kt" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Sabkhera}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 21:29, 29 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>0kqrueegct37aggm9gto3oblimee5kt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nv8200pa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198604</id>
    <revision>
      <id>809340</id>
      <timestamp>2025-05-30T00:06:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="gveodenda7o6hcf4rm6mun22a3828ws" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Nv8200pa}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 00:06, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>gveodenda7o6hcf4rm6mun22a3828ws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Vicky967</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198605</id>
    <revision>
      <id>809341</id>
      <timestamp>2025-05-30T03:15:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="amrf200bwsa2wrjy4zor5bx5g372zig" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Vicky967}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:15, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>amrf200bwsa2wrjy4zor5bx5g372zig</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:1o1percentmilk</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198606</id>
    <revision>
      <id>809344</id>
      <timestamp>2025-05-30T03:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="2ozpstbqvbqwmai5adw4r8dya7sf3tg" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=1o1percentmilk}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:48, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>2ozpstbqvbqwmai5adw4r8dya7sf3tg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198607</id>
    <revision>
      <id>809347</id>
      <timestamp>2025-05-30T07:42:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1275425047|Deblina Hembram]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809347</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12419" sha1="9ctwl9iobidfc22p2sr8vw8l2b2om95" xml:space="preserve">
'''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ''' ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ 2006-11 ਦੇ ਖੱਬੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੁਕਲਾਲ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 1988 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੱਦੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀ 10ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Deblina Hembram(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANIBANDH (ST)(BANKURA) – Affidavit Information of Candidate |url=https://myneta.info/westbengal2016/candidate.php?candidate_id=53 |access-date=2020-09-09 |website=myneta.info}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DEBLINA HEMBRAM : Bio, Political life, Family &amp; Top stories |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/candidates/deblina-hembram |access-date=2020-09-09 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਖਵਾਂ ਹਲਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੋਂ 1996, 2006 ਅਤੇ 2011 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੀ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ 32,409 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 2006 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ) ਦੇ ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ ਨੂੰ 10,890 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 2011 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨੂੰ 6,859 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

=== ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+1996 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 58,474
| 55.86%
| 32,409 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 26,065
| 24.90%
|
|-
| ਜਗਨਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 7,607
| 7.27%
|
|-
| ਟੁਡੂ ਮਿਲਾਨ
| ਜੇ.ਐਮ.ਐਮ.
| 7,263
| 6.94%
|
|-
| ਬਸੇਨ ਹੰਸਡਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 5,098
| 4.87%
|
|-
| ਰਘੁਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 174
| 0.17%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2006 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 52,827
| 45.34%
| 10,890 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 41,937
| 35.88%
|
|-
| ਮਾਯਾਨਾ ਸਰੇਨ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 13,291
| 11.39%
|
|-
| ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੁਦੀ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 3,608
| 3.09%
|
|-
| ਜਲੇਸ਼ਵਰ ਸਰੇਨ
| [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ|ਬਸਪਾ]]
| 3,019
| 2.59%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਡੀ
| ਜੇਡੀਪੀ
| 1,806
| 1.55%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2011 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 75,388
| 44.25%
| 6,859 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਂਬ੍ਰਮ
| [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 68,529
| 40.22%
|
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਐਚਏਪੀ
| 10,950
| 6.43%
|
|-
| ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤਾ ਸਰਦਾਰ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 6,447
| 3.78%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 5,407
| 3.17%
|
|-
| ਸੁਧੀਰ ਕੁਮਾਰ ਮੁਰਮੂ
| ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮਐਲ) (ਐਲ)
| 2,580
| 1.51%
|
|-
| ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਪੜਾ ਮੰਡੀ
| ਜੇਵੀਐਮ
| 1,071
| 0.63%
|
|}

* 11 ਦਸੰਬਰ 2012 ਨੂੰ, ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਚਿੱਟ ਫੰਡ ਰੈਕੇਟ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2012-12-11 |title=Three members injured in Bengal assembly scuffle |url=https://www.deccanherald.com/content/297863/three-members-injured-bengal-assembly.html |access-date=2020-09-09 |website=Deccan Herald}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ABP Ananda |date=11 December 2012 |title=Debolina Hembram on assembly hackled |url=https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211010123555/https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |archive-date=2021-10-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-04-11 |title=Elections 2019: LF Blames TMC-BJP 'Nervousness' For Recent Attacks |url=https://www.newsclick.in/elections-2019-lf-blames-tmc-bjp-nervousness-recent-attacks |access-date=2020-09-09 |website=NewsClick}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TMC-Left free-for-all in Assembly sends four MLAs to hospital – Indian Express |url=http://archive.indianexpress.com/news/tmcleft-freeforall-in-assembly-sends-four-mlas-to-hospital/1043975/ |access-date=2020-09-09 |website=archive.indianexpress.com}}&lt;/ref&gt;
* ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਪਰੇਡ ਗਰਾਊਂਡ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ (ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ [[ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਥਾਲੀ]] ਵਿੱਚ) ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਨਸਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=CPI(M)'s Jhargram Candidate Does Not Have Email Account, But is a YouTube Star |url=https://www.news18.com/news/politics/cpims-jhargram-candidate-does-not-have-email-account-but-is-a-youtube-star-2119985.html |access-date=2020-09-09 |website=News18}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਉਹ 2019 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਰਗ੍ਰਾਮ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ) ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/pti-stories/cpi-m-candidate-from-jhargram-an-unlikely-youtube-star-fighting-to-reclaim-left-bastion-119042800177_1.html|title=Meet Deblina Hembram, an unlikely YouTube star fighting polls from Jhargram|date=2019-04-28|work=Business Standard India|access-date=2020-09-09|agency=Press Trust of India}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=দেবলীনাতেই ভরসা বামেদের |url=https://www.anandabazar.com/state/lok-sabha-election-2019-left-front-announces-deblina-hembram-as-their-candidate-from-jhargram-1.968523 |access-date=2020-09-09 |website=anandabazar.com |language=bn}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=2019-04-28 |title=CPI(M) candidate from Jhargram, an unlikely YouTube star fighting to reclaim Left bastion |url=https://indianexpress.com/elections/cpim-candidate-jhargram-west-bengal-youtube-star-elections-5699123/ |access-date=2020-09-09 |website=The Indian Express}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=পান্তাভাত'ই পাওয়ার লাঞ্চ, সিপিএমেও ব্যতিক্রমী দেবলীনা হেমব্রম! |url=https://eisamay.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections/news/deblina-hembram-is-a-exceptional-cpim-leader/articleshow/68893861.cms |access-date=2020-09-09 |website=Ei Samay |language=bn}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਹੇਂਬ੍ਰਮ ਤੋਂ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Jhargram Lok Sabha Elections Result 2019: Winning Political Party, Candidate, Vote Share |url=https://zeenews.india.com/elections/lok-sabha-constituencies/jhargram-lok-sabha-election-results-2019 |access-date=2020-09-09 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

=== ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ===

* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 33ਵੇਂ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਕੌਂਸਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=33rd Conference: Proceedings – All India Kisan Sabha |url=https://kisansabha.org/aiks/resources/conference-documents/thirty-third-conference-of-the-all-india-kisan-sabha/ |access-date=2020-09-09}}&lt;/ref&gt;
* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਵੂਮੈਨ'ਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-07-20 |title=About Us |url=http://www.aidwaonline.org/about-us |access-date=2020-09-09 |website=Aidwa}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>9ctwl9iobidfc22p2sr8vw8l2b2om95</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809348</id>
      <parentid>809347</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T07:43:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>809348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12317" sha1="jl0rrmdsyqwgbbipytv0lgbua62wbbh" xml:space="preserve">
'''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ''' ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ 2006-11 ਦੇ ਖੱਬੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੁਕਲਾਲ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 1988 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੱਦੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀ 10ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Deblina Hembram(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANIBANDH (ST)(BANKURA) – Affidavit Information of Candidate |url=https://myneta.info/westbengal2016/candidate.php?candidate_id=53 |access-date=2020-09-09 |website=myneta.info}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DEBLINA HEMBRAM : Bio, Political life, Family &amp; Top stories |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/candidates/deblina-hembram |access-date=2020-09-09 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਖਵਾਂ ਹਲਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੋਂ 1996, 2006 ਅਤੇ 2011 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੀ ਹੈ। ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ 32,409 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 2006 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ) ਦੇ ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ ਨੂੰ 10,890 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। 2011 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨੂੰ 6,859 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।

=== ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+1996 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 58,474
| 55.86%
| 32,409 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 26,065
| 24.90%
|
|-
| ਜਗਨਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 7,607
| 7.27%
|
|-
| ਟੁਡੂ ਮਿਲਾਨ
| ਜੇ.ਐਮ.ਐਮ.
| 7,263
| 6.94%
|
|-
| ਬਸੇਨ ਹੰਸਡਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 5,098
| 4.87%
|
|-
| ਰਘੁਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 174
| 0.17%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2006 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 52,827
| 45.34%
| 10,890 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 41,937
| 35.88%
|
|-
| ਮਾਯਾਨਾ ਸਰੇਨ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 13,291
| 11.39%
|
|-
| ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੁਦੀ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 3,608
| 3.09%
|
|-
| ਜਲੇਸ਼ਵਰ ਸਰੇਨ
| [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ|ਬਸਪਾ]]
| 3,019
| 2.59%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਡੀ
| ਜੇਡੀਪੀ
| 1,806
| 1.55%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2011 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 75,388
| 44.25%
| 6,859 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਂਬ੍ਰਮ
| [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 68,529
| 40.22%
|
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਐਚਏਪੀ
| 10,950
| 6.43%
|
|-
| ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤਾ ਸਰਦਾਰ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 6,447
| 3.78%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 5,407
| 3.17%
|
|-
| ਸੁਧੀਰ ਕੁਮਾਰ ਮੁਰਮੂ
| ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮਐਲ) (ਐਲ)
| 2,580
| 1.51%
|
|-
| ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਪੜਾ ਮੰਡੀ
| ਜੇਵੀਐਮ
| 1,071
| 0.63%
|
|}

* 11 ਦਸੰਬਰ 2012 ਨੂੰ, ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਚਿੱਟ ਫੰਡ ਰੈਕੇਟ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2012-12-11 |title=Three members injured in Bengal assembly scuffle |url=https://www.deccanherald.com/content/297863/three-members-injured-bengal-assembly.html |access-date=2020-09-09 |website=Deccan Herald}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ABP Ananda |date=11 December 2012 |title=Debolina Hembram on assembly hackled |url=https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211010123555/https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |archive-date=2021-10-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-04-11 |title=Elections 2019: LF Blames TMC-BJP 'Nervousness' For Recent Attacks |url=https://www.newsclick.in/elections-2019-lf-blames-tmc-bjp-nervousness-recent-attacks |access-date=2020-09-09 |website=NewsClick}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TMC-Left free-for-all in Assembly sends four MLAs to hospital – Indian Express |url=http://archive.indianexpress.com/news/tmcleft-freeforall-in-assembly-sends-four-mlas-to-hospital/1043975/ |access-date=2020-09-09 |website=archive.indianexpress.com}}&lt;/ref&gt;
* ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਪਰੇਡ ਗਰਾਊਂਡ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ (ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ [[ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਥਾਲੀ]] ਵਿੱਚ) ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਨਸਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=CPI(M)'s Jhargram Candidate Does Not Have Email Account, But is a YouTube Star |url=https://www.news18.com/news/politics/cpims-jhargram-candidate-does-not-have-email-account-but-is-a-youtube-star-2119985.html |access-date=2020-09-09 |website=News18}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਉਹ 2019 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਰਗ੍ਰਾਮ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ) ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/pti-stories/cpi-m-candidate-from-jhargram-an-unlikely-youtube-star-fighting-to-reclaim-left-bastion-119042800177_1.html|title=Meet Deblina Hembram, an unlikely YouTube star fighting polls from Jhargram|date=2019-04-28|work=Business Standard India|access-date=2020-09-09|agency=Press Trust of India}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=দেবলীনাতেই ভরসা বামেদের |url=https://www.anandabazar.com/state/lok-sabha-election-2019-left-front-announces-deblina-hembram-as-their-candidate-from-jhargram-1.968523 |access-date=2020-09-09 |website=anandabazar.com |language=bn}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=2019-04-28 |title=CPI(M) candidate from Jhargram, an unlikely YouTube star fighting to reclaim Left bastion |url=https://indianexpress.com/elections/cpim-candidate-jhargram-west-bengal-youtube-star-elections-5699123/ |access-date=2020-09-09 |website=The Indian Express}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=পান্তাভাত'ই পাওয়ার লাঞ্চ, সিপিএমেও ব্যতিক্রমী দেবলীনা হেমব্রম! |url=https://eisamay.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections/news/deblina-hembram-is-a-exceptional-cpim-leader/articleshow/68893861.cms |access-date=2020-09-09 |website=Ei Samay |language=bn}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਹੇਂਬ੍ਰਮ ਤੋਂ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Jhargram Lok Sabha Elections Result 2019: Winning Political Party, Candidate, Vote Share |url=https://zeenews.india.com/elections/lok-sabha-constituencies/jhargram-lok-sabha-election-results-2019 |access-date=2020-09-09 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

=== ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ===

* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 33ਵੇਂ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਕੌਂਸਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=33rd Conference: Proceedings – All India Kisan Sabha |url=https://kisansabha.org/aiks/resources/conference-documents/thirty-third-conference-of-the-all-india-kisan-sabha/ |access-date=2020-09-09}}&lt;/ref&gt;
* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਵੂਮੈਨ'ਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-07-20 |title=About Us |url=http://www.aidwaonline.org/about-us |access-date=2020-09-09 |website=Aidwa}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>jl0rrmdsyqwgbbipytv0lgbua62wbbh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809349</id>
      <parentid>809348</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T07:47:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>809349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13228" sha1="2v6stzlnvbewuuoad3pkne4ykjwvp49" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ
| office             = ਮਨਿਸਟਰ ਆਫ਼ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਅਫ਼ੇਅਰਸ, [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ]]
| term_start         = 2006
| term_end           = 2011
| image               =
| assembly            = ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ
| constituency1        = [[ਰਾਨੀਬੰਧ]]
| district            = 
| state_legislature   = 
| party               = ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)
| birth_date          = 
| termstart           = 2006
| termend             = 2011
|office1         = Member of the [[West Bengal Legislative Assembly]]
|term_start1     = 1996
|term_end1       = 2001
|term_start2     = 2006
|term_end2     = 2016
|constituency2   = [[Ranibandh (Vidhan Sabha constituency)|Ranibandh]]
}}
'''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ''' ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)]] ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ 2006-11 ਦੇ ਖੱਬੇ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।

== ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੁਕਲਾਲ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ 1988 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੱਦੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀ 10ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Deblina Hembram(Communist Party of India (Marxist)(CPI(M))):Constituency- RANIBANDH (ST)(BANKURA) – Affidavit Information of Candidate |url=https://myneta.info/westbengal2016/candidate.php?candidate_id=53 |access-date=2020-09-09 |website=myneta.info}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=DEBLINA HEMBRAM : Bio, Political life, Family &amp; Top stories |url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/candidates/deblina-hembram |access-date=2020-09-09 |website=The Times of India}}&lt;/ref&gt;

== ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਰੀਅਰ ==
ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਖਵਾਂ ਹਲਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੋਂ 1996, 2006 ਅਤੇ 2011 ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੀ ਹੈ। ਰਾਣੀਬੰਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ 32,409 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 2006 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ) ਦੇ ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ ਨੂੰ 10,890 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ। 2011 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ ਨੂੰ 6,859 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।

=== ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+1996 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 58,474
| 55.86%
| 32,409 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਅਨਿਲ ਹੰਸਦਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 26,065
| 24.90%
|
|-
| ਜਗਨਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 7,607
| 7.27%
|
|-
| ਟੁਡੂ ਮਿਲਾਨ
| ਜੇ.ਐਮ.ਐਮ.
| 7,263
| 6.94%
|
|-
| ਬਸੇਨ ਹੰਸਡਾ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 5,098
| 4.87%
|
|-
| ਰਘੁਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 174
| 0.17%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2006 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 52,827
| 45.34%
| 10,890 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਕੇਪੀ(ਐਨ)
| 41,937
| 35.88%
|
|-
| ਮਾਯਾਨਾ ਸਰੇਨ
| [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 13,291
| 11.39%
|
|-
| ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੁਦੀ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 3,608
| 3.09%
|
|-
| ਜਲੇਸ਼ਵਰ ਸਰੇਨ
| [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ|ਬਸਪਾ]]
| 3,019
| 2.59%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਡੀ
| ਜੇਡੀਪੀ
| 1,806
| 1.55%
|
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2011 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣ  ਰਾਣੀਬੰਧ (ST)
! ਉਮੀਦਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ
! ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ
! ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ ਵੋਟਾਂ
! ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
! ਜਿੱਤ ਦਾ ਹਾਸ਼ੀਆ
|-
| '''ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ'''
| [[ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ)]]
| 75,388
| 44.25%
| 6,859 ਵੋਟਾਂ
|-
| ਫਾਲਗੁਨੀ ਹੇਂਬ੍ਰਮ
| [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| 68,529
| 40.22%
|
|-
| ਆਦਿਤਿਆ ਕਿਸਕੂ
| ਜੇਐਚਏਪੀ
| 10,950
| 6.43%
|
|-
| ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤਾ ਸਰਦਾਰ
| [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਭਾਜਪਾ]]
| 6,447
| 3.78%
|
|-
| ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਟੁਡੂ
| ਸੁਤੰਤਰ
| 5,407
| 3.17%
|
|-
| ਸੁਧੀਰ ਕੁਮਾਰ ਮੁਰਮੂ
| ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮਐਲ) (ਐਲ)
| 2,580
| 1.51%
|
|-
| ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਪੜਾ ਮੰਡੀ
| ਜੇਵੀਐਮ
| 1,071
| 0.63%
|
|}

* 11 ਦਸੰਬਰ 2012 ਨੂੰ, ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਾਮ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਚਿੱਟ ਫੰਡ ਰੈਕੇਟ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2012-12-11 |title=Three members injured in Bengal assembly scuffle |url=https://www.deccanherald.com/content/297863/three-members-injured-bengal-assembly.html |access-date=2020-09-09 |website=Deccan Herald}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=ABP Ananda |date=11 December 2012 |title=Debolina Hembram on assembly hackled |url=https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211010123555/https://www.youtube.com/watch?v=fyqVwcTgEbo&amp;feature=youtu.be |archive-date=2021-10-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-04-11 |title=Elections 2019: LF Blames TMC-BJP 'Nervousness' For Recent Attacks |url=https://www.newsclick.in/elections-2019-lf-blames-tmc-bjp-nervousness-recent-attacks |access-date=2020-09-09 |website=NewsClick}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=TMC-Left free-for-all in Assembly sends four MLAs to hospital – Indian Express |url=http://archive.indianexpress.com/news/tmcleft-freeforall-in-assembly-sends-four-mlas-to-hospital/1043975/ |access-date=2020-09-09 |website=archive.indianexpress.com}}&lt;/ref&gt;
* ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਪਰੇਡ ਗਰਾਊਂਡ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਬਲੀਨਾ ਹੇਮਬ੍ਰਮ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ (ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ [[ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਥਾਲੀ]] ਵਿੱਚ) ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਨਸਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web |title=CPI(M)'s Jhargram Candidate Does Not Have Email Account, But is a YouTube Star |url=https://www.news18.com/news/politics/cpims-jhargram-candidate-does-not-have-email-account-but-is-a-youtube-star-2119985.html |access-date=2020-09-09 |website=News18}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* ਉਹ 2019 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਰਗ੍ਰਾਮ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ) ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ। &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.business-standard.com/article/pti-stories/cpi-m-candidate-from-jhargram-an-unlikely-youtube-star-fighting-to-reclaim-left-bastion-119042800177_1.html|title=Meet Deblina Hembram, an unlikely YouTube star fighting polls from Jhargram|date=2019-04-28|work=Business Standard India|access-date=2020-09-09|agency=Press Trust of India}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=দেবলীনাতেই ভরসা বামেদের |url=https://www.anandabazar.com/state/lok-sabha-election-2019-left-front-announces-deblina-hembram-as-their-candidate-from-jhargram-1.968523 |access-date=2020-09-09 |website=anandabazar.com |language=bn}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=2019-04-28 |title=CPI(M) candidate from Jhargram, an unlikely YouTube star fighting to reclaim Left bastion |url=https://indianexpress.com/elections/cpim-candidate-jhargram-west-bengal-youtube-star-elections-5699123/ |access-date=2020-09-09 |website=The Indian Express}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=পান্তাভাত'ই পাওয়ার লাঞ্চ, সিপিএমেও ব্যতিক্রমী দেবলীনা হেমব্রম! |url=https://eisamay.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections/news/deblina-hembram-is-a-exceptional-cpim-leader/articleshow/68893861.cms |access-date=2020-09-09 |website=Ei Samay |language=bn}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਕੁਨਾਰ ਹੇਂਬ੍ਰਮ ਤੋਂ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Jhargram Lok Sabha Elections Result 2019: Winning Political Party, Candidate, Vote Share |url=https://zeenews.india.com/elections/lok-sabha-constituencies/jhargram-lok-sabha-election-results-2019 |access-date=2020-09-09 |website=Zee News}}&lt;/ref&gt;

=== ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ===

* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 33ਵੇਂ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਕੌਂਸਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=33rd Conference: Proceedings – All India Kisan Sabha |url=https://kisansabha.org/aiks/resources/conference-documents/thirty-third-conference-of-the-all-india-kisan-sabha/ |access-date=2020-09-09}}&lt;/ref&gt;
* ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਵੂਮੈਨ'ਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-07-20 |title=About Us |url=http://www.aidwaonline.org/about-us |access-date=2020-09-09 |website=Aidwa}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>2v6stzlnvbewuuoad3pkne4ykjwvp49</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Flattement</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198608</id>
    <revision>
      <id>809358</id>
      <timestamp>2025-05-30T08:52:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="pq90vn6dgucs7vcjj2xuxfaczsgro2b" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Flattement}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:52, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>pq90vn6dgucs7vcjj2xuxfaczsgro2b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198609</id>
    <redirect title="ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809371</id>
      <timestamp>2025-05-30T09:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar moved page [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] to [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]] over redirect: ਸਹੀ ਨਾਮ </comment>
      <origin>809371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>oyk9i1ble87w8s3gvgapavckcwqv8md</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198610</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ" />
    <revision>
      <id>809373</id>
      <timestamp>2025-05-30T09:16:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰਾਏ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ </comment>
      <origin>809373</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="n86fty5qzgzd5tgaj4ol3w5kkdhbmh9" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]</text>
      <sha1>n86fty5qzgzd5tgaj4ol3w5kkdhbmh9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198611</id>
    <revision>
      <id>809388</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:36:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1248770637|Shiromani Akali Dal (Democratic)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5393" sha1="dmjaf2e18cbf5qnkqgrz9n348ftl437" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Democratic)), ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1996 ਵਿੱਚ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਨ। [[2004 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2004 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਦਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਸੱਚਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪਾਰਟੀ, ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Akali Dal split official! Dhindsas move Election Commission for registration of SAD-Democratic |url=https://www.financialexpress.com/india-news/akali-dal-split-official-dhindsas-move-election-commission-for-registration-of-sad-democratic/2088992/ |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is SAD-Democratic and what led to the Akali Dal split? |url=https://www.freepressjournal.in/india/what-is-sad-democratic-and-what-led-to-the-akali-dal-split |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=WPunjab's Akali Dal Quits BJP-Led Alliance Over Controversial Farm Bills |url=https://www.ndtv.com/india-news/akali-dal-quits-bjp-led-national-democratic-alliance-over-controversial-farm-bills-2301550}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/akali-dal-rebels-approach-election-commission-to-register-new-party/article32672611.ece|title=Akali Dal rebels approach Election Commission to register new party|date=23 September 2020|work=The Hindu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=29 September 2020 |title=No plans to return Padma award…will not return to SAD with Sukhbir as chief, says Dhindsa |url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/no-plans-return-padma-award-not-return-sad-sukhbir-chief-dhindsa-6631609/}}&lt;/ref&gt; ਮਈ 2021 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੋਵਾਂ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਲੇਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>dmjaf2e18cbf5qnkqgrz9n348ftl437</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809389</id>
      <parentid>809388</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਜਮਹੂਰੀ)]] ਨੂੰ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5393" sha1="dmjaf2e18cbf5qnkqgrz9n348ftl437" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Democratic)), ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1996 ਵਿੱਚ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਨ। [[2004 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2004 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਦਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਸੱਚਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪਾਰਟੀ, ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Akali Dal split official! Dhindsas move Election Commission for registration of SAD-Democratic |url=https://www.financialexpress.com/india-news/akali-dal-split-official-dhindsas-move-election-commission-for-registration-of-sad-democratic/2088992/ |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is SAD-Democratic and what led to the Akali Dal split? |url=https://www.freepressjournal.in/india/what-is-sad-democratic-and-what-led-to-the-akali-dal-split |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=WPunjab's Akali Dal Quits BJP-Led Alliance Over Controversial Farm Bills |url=https://www.ndtv.com/india-news/akali-dal-quits-bjp-led-national-democratic-alliance-over-controversial-farm-bills-2301550}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/akali-dal-rebels-approach-election-commission-to-register-new-party/article32672611.ece|title=Akali Dal rebels approach Election Commission to register new party|date=23 September 2020|work=The Hindu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=29 September 2020 |title=No plans to return Padma award…will not return to SAD with Sukhbir as chief, says Dhindsa |url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/no-plans-return-padma-award-not-return-sad-sukhbir-chief-dhindsa-6631609/}}&lt;/ref&gt; ਮਈ 2021 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੋਵਾਂ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਲੇਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>dmjaf2e18cbf5qnkqgrz9n348ftl437</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809391</id>
      <parentid>809389</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5427" sha1="9vl0na1pdlwyyqgxi26n5npcfpnveiy" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Democratic)), ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1996 ਵਿੱਚ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਨ। [[2004 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2004 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਦਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਸੱਚਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪਾਰਟੀ, ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Akali Dal split official! Dhindsas move Election Commission for registration of SAD-Democratic |url=https://www.financialexpress.com/india-news/akali-dal-split-official-dhindsas-move-election-commission-for-registration-of-sad-democratic/2088992/ |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is SAD-Democratic and what led to the Akali Dal split? |url=https://www.freepressjournal.in/india/what-is-sad-democratic-and-what-led-to-the-akali-dal-split |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=WPunjab's Akali Dal Quits BJP-Led Alliance Over Controversial Farm Bills |url=https://www.ndtv.com/india-news/akali-dal-quits-bjp-led-national-democratic-alliance-over-controversial-farm-bills-2301550}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/akali-dal-rebels-approach-election-commission-to-register-new-party/article32672611.ece|title=Akali Dal rebels approach Election Commission to register new party|date=23 September 2020|work=The Hindu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=29 September 2020 |title=No plans to return Padma award…will not return to SAD with Sukhbir as chief, says Dhindsa |url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/no-plans-return-padma-award-not-return-sad-sukhbir-chief-dhindsa-6631609/}}&lt;/ref&gt; ਮਈ 2021 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੋਵਾਂ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਲੇਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>9vl0na1pdlwyyqgxi26n5npcfpnveiy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809392</id>
      <parentid>809391</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:40:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809392</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5489" sha1="6ritk0ap7x6ceax5tsbxcg952ay1c36" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Democratic)), ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1996 ਵਿੱਚ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਨ। [[2004 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2004 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਦਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਸੱਚਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪਾਰਟੀ, ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Akali Dal split official! Dhindsas move Election Commission for registration of SAD-Democratic |url=https://www.financialexpress.com/india-news/akali-dal-split-official-dhindsas-move-election-commission-for-registration-of-sad-democratic/2088992/ |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is SAD-Democratic and what led to the Akali Dal split? |url=https://www.freepressjournal.in/india/what-is-sad-democratic-and-what-led-to-the-akali-dal-split |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=WPunjab's Akali Dal Quits BJP-Led Alliance Over Controversial Farm Bills |url=https://www.ndtv.com/india-news/akali-dal-quits-bjp-led-national-democratic-alliance-over-controversial-farm-bills-2301550}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/akali-dal-rebels-approach-election-commission-to-register-new-party/article32672611.ece|title=Akali Dal rebels approach Election Commission to register new party|date=23 September 2020|work=The Hindu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=29 September 2020 |title=No plans to return Padma award…will not return to SAD with Sukhbir as chief, says Dhindsa |url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/no-plans-return-padma-award-not-return-sad-sukhbir-chief-dhindsa-6631609/}}&lt;/ref&gt; ਮਈ 2021 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੋਵਾਂ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਲੇਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>6ritk0ap7x6ceax5tsbxcg952ay1c36</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809403</id>
      <parentid>809392</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:57:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5584" sha1="oye09mgvt9xthpf2btohcdesjnulyod" xml:space="preserve">{{see also|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)}}
'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Democratic)), ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਧੜਾ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1996 ਵਿੱਚ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੇ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸਨ। [[2004 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2004 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡ) ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ 2020 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢੀਂਡਸਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਕਰ ਅਤੇ ਆਗੂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਾਦਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਢੀਂਡਸਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਸੱਚਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪਾਰਟੀ, ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Akali Dal split official! Dhindsas move Election Commission for registration of SAD-Democratic |url=https://www.financialexpress.com/india-news/akali-dal-split-official-dhindsas-move-election-commission-for-registration-of-sad-democratic/2088992/ |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is SAD-Democratic and what led to the Akali Dal split? |url=https://www.freepressjournal.in/india/what-is-sad-democratic-and-what-led-to-the-akali-dal-split |access-date=18 October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=WPunjab's Akali Dal Quits BJP-Led Alliance Over Controversial Farm Bills |url=https://www.ndtv.com/india-news/akali-dal-quits-bjp-led-national-democratic-alliance-over-controversial-farm-bills-2301550}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/akali-dal-rebels-approach-election-commission-to-register-new-party/article32672611.ece|title=Akali Dal rebels approach Election Commission to register new party|date=23 September 2020|work=The Hindu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=29 September 2020 |title=No plans to return Padma award…will not return to SAD with Sukhbir as chief, says Dhindsa |url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/no-plans-return-padma-award-not-return-sad-sukhbir-chief-dhindsa-6631609/}}&lt;/ref&gt; ਮਈ 2021 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੋਵਾਂ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਲੇਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>oye09mgvt9xthpf2btohcdesjnulyod</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਜਮਹੂਰੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198612</id>
    <redirect title="ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)" />
    <revision>
      <id>809390</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਜਮਹੂਰੀ)]] ਨੂੰ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="7nc7xapn1148vjl2fnqiczahxfcrzgt" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]]</text>
      <sha1>7nc7xapn1148vjl2fnqiczahxfcrzgt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>198613</id>
    <revision>
      <id>809393</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:41:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="tw7tfs92vpjbzqauiuwgixkev3gf8nl" xml:space="preserve">[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]]</text>
      <sha1>tw7tfs92vpjbzqauiuwgixkev3gf8nl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198614</id>
    <revision>
      <id>809394</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:45:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1230203700|Shiromani Akali Dal (Taksali)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809394</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3247" sha1="sgi3l0tfd1881bcixb55cxv11ir996n" xml:space="preserve">'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Taksali)) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]] ਅਤੇ [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]] ਦੁਆਰਾ 16 ਦਸੰਬਰ 2018 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 4 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ, [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ]] [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]]&lt;ref name=&quot;ndtv&quot;&gt;{{Cite web |title=Ex-Minister Sewa Singh Sekhwan Expelled From Akali Dal After He Quits Party Posts |url=https://www.ndtv.com/india-news/ex-minister-sewa-singh-sekhwan-expelled-from-akali-dal-after-he-quits-party-posts-1942517 |access-date=1 January 2019 |website=ndtv.com}}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ 12 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ [[ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)]] ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], ਸਾਬਕਾ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]], ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ ਅਤੇ ਅਮਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia2&quot;&gt;{{Cite web |title=Akali Dal expels MP Brahmpura, Ajnala, their sons from party |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/akali-dal-expels-mp-brahmpura-ajnala-their-sons-from-party/681447.html |access-date=1 January 2019 |website=tribuneindia.com}}&lt;/ref&gt;

All were expelled from the party because they accused the party president [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|Sukhbir Singh Badal]] and the former minister [[ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ|Bikram Singh Majithia]] of destroying the reputation of the party, [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|Akal Takht]] and of the [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ|Shiromani Gurudwara Prabandhak Committee]].&lt;ref name=&quot;dailypioneer&quot;&gt;{{Cite web |last=The Pioneer |title=Ranjit Singh hits out at Sukhbir Badal, Majithia for 'ruining party' |url=https://www.dailypioneer.com/2018/state-editions/ranjit-singh-hits-out-at-sukhbir-badal--majithia-for----ruining-party---.html |access-date=1 January 2019 |website=dailypioneer.com}}&lt;/ref&gt;

On same day, the party also declared it would contest all seats in 2019 in the [[ਲੋਕ ਸਭਾ|Lok Sabha]] Polls and in 2022 in the [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ|Punjab Legislative Assembly]] Polls.&lt;ref name=&quot;punjabtribune&quot;&gt;{{Cite web |title=Shiromani Akali Dal Taksali is dedicated to people of all categ |url=http://www.punjabtribune.com/news/80331-shiromani-akali-dal-taksali-is-dedicated-to-people-of-all-categories-brahmpura.aspx |access-date=1 January 2019 |website=punjabtribune.com}}&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>sgi3l0tfd1881bcixb55cxv11ir996n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809395</id>
      <parentid>809394</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:52:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>809395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7976" sha1="rwa20fxs79bpr4026plrnnnyizv2w3p" xml:space="preserve">{{see also|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)}}
'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Taksali)) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]] ਅਤੇ [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]] ਦੁਆਰਾ 16 ਦਸੰਬਰ 2018 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 4 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ, [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ]] [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]]&lt;ref name=&quot;ndtv&quot;&gt;{{Cite web |title=Ex-Minister Sewa Singh Sekhwan Expelled From Akali Dal After He Quits Party Posts |url=https://www.ndtv.com/india-news/ex-minister-sewa-singh-sekhwan-expelled-from-akali-dal-after-he-quits-party-posts-1942517 |access-date=1 January 2019 |website=ndtv.com}}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ 12 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ [[ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)]] ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], ਸਾਬਕਾ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]], ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ ਅਤੇ ਅਮਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia2&quot;&gt;{{Cite web |title=Akali Dal expels MP Brahmpura, Ajnala, their sons from party |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/akali-dal-expels-mp-brahmpura-ajnala-their-sons-from-party/681447.html |access-date=1 January 2019 |website=tribuneindia.com}}&lt;/ref&gt;

ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ [[ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ]] 'ਤੇ ਪਾਰਟੀ, [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;dailypioneer&quot;&gt;{{Cite web |last=The Pioneer |title=Ranjit Singh hits out at Sukhbir Badal, Majithia for 'ruining party' |url=https://www.dailypioneer.com/2018/state-editions/ranjit-singh-hits-out-at-sukhbir-badal--majithia-for----ruining-party---.html |access-date=1 January 2019 |website=dailypioneer.com}}&lt;/ref&gt;

ਉਸੇ ਦਿਨ, ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ 2019 ਵਿੱਚ [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੇਗੀ।&lt;ref name=&quot;punjabtribune&quot;&gt;{{Cite web |title=Shiromani Akali Dal Taksali is dedicated to people of all categ |url=http://www.punjabtribune.com/news/80331-shiromani-akali-dal-taksali-is-dedicated-to-people-of-all-categories-brahmpura.aspx |access-date=1 January 2019 |website=punjabtribune.com}}&lt;/ref&gt;

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) 2018 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਅਲਾਇੰਸ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਪਰ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ 'ਤੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੇ ਗੱਠਜੋੜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 2019 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਲਈ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://punjab.punjabkesari.in/punjab/news/akali-dal-taksali-and-the-aam-aadmi-party-an-alliance-in-punjab-959636|title=Akali Dal taksali and aam aadmi party an alliance in Punjab|date=2 March 2019 }}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ 'ਤੇ 'ਆਪ' ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਚੋਣ ਲੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/ludhiana/sad-taksali-aap-to-form-no-alliance/articleshow/68455601.cms|title=Taksali and AAP to form no alliance|newspaper=The Times of India |date=18 March 2019 }}
&lt;/ref&gt;

ਹਰਸੁਖਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬੀ ਬਾਦਲ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੇ ਯੂਥ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਬਾਦਲਾਂ, ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅਲਵਿਦਾ ਕਿਹਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਭਣੋਈਏ ਬਿਕਰਮ ਮਜੀਠੀਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। 2019 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਰਟੀ ਸਿਰਫ 1 ਸੀਟ ਯਾਨੀ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)]] ਲੜ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections-2019/punjab/hype-fizzles-out-sad-taksali-in-fray-just-on-1-seat/articleshow/69104854.cms Taksalis to fight only Anandpur Sahib.]&lt;/ref&gt;

13 ਫਰਵਰੀ 2020 ਨੂੰ, [[ਅਮਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]] [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 2020 ਨੂੰ, ਢੀਂਡਸਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਸੇਵਾ ਸੇਖਵਾਂ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਰਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। 16 ਦਸੰਬਰ, 2018 ਨੂੰ ਬਣੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਟਕਸਾਲੀ ਦੇ ਚਾਰ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਠਿਆਲਾ ਹੀ ਰਹੇ। ਬਾਕੀ ਦੋ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਫਰਵਰੀ 2020 ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡ ਗਏ। ਇਹ ਟਕਸਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ 100ਵਾਂ ਸਾਲ ਸੀ।

ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 ਵਿੱਚ, ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ)]] ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਕੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਨਾਮ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>rwa20fxs79bpr4026plrnnnyizv2w3p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809396</id>
      <parentid>809395</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:52:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8072" sha1="5hps7ms37ivbribk8mhtblnwogl0w8g" xml:space="preserve">{{see also|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਗੁੰਝਲ-ਖੋਲ੍ਹ)}}
'''ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)''' (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Shiromani Akali Dal (Taksali)) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]] ਅਤੇ [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]] ਦੁਆਰਾ 16 ਦਸੰਬਰ 2018 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 4 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ, [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ]] [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਸੇਖਵਾਂ]]&lt;ref name=&quot;ndtv&quot;&gt;{{Cite web |title=Ex-Minister Sewa Singh Sekhwan Expelled From Akali Dal After He Quits Party Posts |url=https://www.ndtv.com/india-news/ex-minister-sewa-singh-sekhwan-expelled-from-akali-dal-after-he-quits-party-posts-1942517 |access-date=1 January 2019 |website=ndtv.com}}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ 12 ਨਵੰਬਰ 2018 ਨੂੰ [[ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)]] ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ]], ਸਾਬਕਾ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]], ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ ਅਤੇ ਅਮਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia2&quot;&gt;{{Cite web |title=Akali Dal expels MP Brahmpura, Ajnala, their sons from party |url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/akali-dal-expels-mp-brahmpura-ajnala-their-sons-from-party/681447.html |access-date=1 January 2019 |website=tribuneindia.com}}&lt;/ref&gt;

ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ [[ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ]] 'ਤੇ ਪਾਰਟੀ, [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;dailypioneer&quot;&gt;{{Cite web |last=The Pioneer |title=Ranjit Singh hits out at Sukhbir Badal, Majithia for 'ruining party' |url=https://www.dailypioneer.com/2018/state-editions/ranjit-singh-hits-out-at-sukhbir-badal--majithia-for----ruining-party---.html |access-date=1 January 2019 |website=dailypioneer.com}}&lt;/ref&gt;

ਉਸੇ ਦਿਨ, ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ 2019 ਵਿੱਚ [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੇਗੀ।&lt;ref name=&quot;punjabtribune&quot;&gt;{{Cite web |title=Shiromani Akali Dal Taksali is dedicated to people of all categ |url=http://www.punjabtribune.com/news/80331-shiromani-akali-dal-taksali-is-dedicated-to-people-of-all-categories-brahmpura.aspx |access-date=1 January 2019 |website=punjabtribune.com}}&lt;/ref&gt;

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) 2018 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਅਲਾਇੰਸ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਪਰ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ 'ਤੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੇ ਗੱਠਜੋੜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 2019 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਲਈ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://punjab.punjabkesari.in/punjab/news/akali-dal-taksali-and-the-aam-aadmi-party-an-alliance-in-punjab-959636|title=Akali Dal taksali and aam aadmi party an alliance in Punjab|date=2 March 2019 }}&lt;/ref&gt; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸੀਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ 'ਤੇ 'ਆਪ' ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਚੋਣ ਲੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/ludhiana/sad-taksali-aap-to-form-no-alliance/articleshow/68455601.cms|title=Taksali and AAP to form no alliance|newspaper=The Times of India |date=18 March 2019 }}
&lt;/ref&gt;

ਹਰਸੁਖਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬੀ ਬਾਦਲ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ) ਦੇ ਯੂਥ ਵਿੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਬਾਦਲਾਂ, ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅਲਵਿਦਾ ਕਿਹਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁਖਬੀਰ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਭਣੋਈਏ ਬਿਕਰਮ ਮਜੀਠੀਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। 2019 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਪਾਰਟੀ ਸਿਰਫ 1 ਸੀਟ ਯਾਨੀ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)]] ਲੜ ਰਹੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections-2019/punjab/hype-fizzles-out-sad-taksali-in-fray-just-on-1-seat/articleshow/69104854.cms Taksalis to fight only Anandpur Sahib.]&lt;/ref&gt;

13 ਫਰਵਰੀ 2020 ਨੂੰ, [[ਅਮਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਜਨਾਲਾ]] [[ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 2020 ਨੂੰ, ਢੀਂਡਸਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਸੇਵਾ ਸੇਖਵਾਂ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਰਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। 16 ਦਸੰਬਰ, 2018 ਨੂੰ ਬਣੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਟਕਸਾਲੀ ਦੇ ਚਾਰ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰਾ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਠਿਆਲਾ ਹੀ ਰਹੇ। ਬਾਕੀ ਦੋ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਫਰਵਰੀ 2020 ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡ ਗਏ। ਇਹ ਟਕਸਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ 100ਵਾਂ ਸਾਲ ਸੀ।

ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 ਵਿੱਚ, ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ)]] ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਕੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਸੰਯੁਕਤ)]] ਨਾਮ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)]]</text>
      <sha1>5hps7ms37ivbribk8mhtblnwogl0w8g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198615</id>
    <redirect title="ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)" />
    <revision>
      <id>809397</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:53:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]]</comment>
      <origin>809397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="7nc7xapn1148vjl2fnqiczahxfcrzgt" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ)]]</text>
      <sha1>7nc7xapn1148vjl2fnqiczahxfcrzgt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਟਕਸਾਲੀ)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>198616</id>
    <revision>
      <id>809398</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:54:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Catmain}}&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="m5qy5vi87zushmzx0w77taxwgoq0vwg" xml:space="preserve">{{Catmain}}</text>
      <sha1>m5qy5vi87zushmzx0w77taxwgoq0vwg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809399</id>
      <parentid>809398</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:54:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="lfkuasoim25488ubgj5hip9zm2xrkcu" xml:space="preserve">{{Catmain}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>lfkuasoim25488ubgj5hip9zm2xrkcu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809400</id>
      <parentid>809399</parentid>
      <timestamp>2025-05-30T10:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="148" sha1="8kdwcnxnh0eon1uutqo6ta3gxttuczr" xml:space="preserve">{{Catmain}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਦਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]]</text>
      <sha1>8kdwcnxnh0eon1uutqo6ta3gxttuczr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Simon Luner</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198617</id>
    <revision>
      <id>809404</id>
      <timestamp>2025-05-30T10:59:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="t03i6w9w5cn16ppywwnazarp58m5nh1" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Simon Luner}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:59, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>t03i6w9w5cn16ppywwnazarp58m5nh1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Peterpumpkineater919</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198618</id>
    <revision>
      <id>809407</id>
      <timestamp>2025-05-30T15:13:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="16179h6bknmb30y6j6jtjhp4tttk4ny" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Peterpumpkineater919}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:13, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>16179h6bknmb30y6j6jtjhp4tttk4ny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Sushiwill25</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198619</id>
    <revision>
      <id>809409</id>
      <timestamp>2025-05-30T16:45:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="o3451qmmabuhv8irxnuvtnulb219q2n" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Sushiwill25}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:45, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>o3451qmmabuhv8irxnuvtnulb219q2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ishak242424</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198620</id>
    <revision>
      <id>809416</id>
      <timestamp>2025-05-30T19:16:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="b4d8yern7p2535wht4lb24yfym7vih8" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ishak242424}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:16, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>b4d8yern7p2535wht4lb24yfym7vih8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ԱՆԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198621</id>
    <revision>
      <id>809419</id>
      <timestamp>2025-05-30T20:56:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="244" sha1="grsx246b6lq7joi1y5httzje21rz5q9" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=ԱՆԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 20:56, 30 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>grsx246b6lq7joi1y5httzje21rz5q9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:BaldiBasicsFan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198622</id>
    <revision>
      <id>809425</id>
      <timestamp>2025-05-31T00:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="qn6nn0e3g1821n4yv3ktra22sadmkzu" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=BaldiBasicsFan}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 00:04, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>qn6nn0e3g1821n4yv3ktra22sadmkzu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Gurjeetsinghbhullar</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198623</id>
    <revision>
      <id>809426</id>
      <timestamp>2025-05-31T02:42:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="9gpj9qhg46nk9gtadut4n498ti56lvf" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Gurjeetsinghbhullar}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:42, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>9gpj9qhg46nk9gtadut4n498ti56lvf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:1, Pontiff number</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198624</id>
    <revision>
      <id>809427</id>
      <timestamp>2025-05-31T03:49:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809427</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" sha1="6nbr7iqgsiltublv952tz15snow3khd" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=1, Pontiff number}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:49, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>6nbr7iqgsiltublv952tz15snow3khd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:龍牙くんだよ</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198625</id>
    <revision>
      <id>809430</id>
      <timestamp>2025-05-31T04:04:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="l7fct9gplk7bwd46wad8xv5fhwbscpq" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=龍牙くんだよ}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 04:04, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>l7fct9gplk7bwd46wad8xv5fhwbscpq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198626</id>
    <revision>
      <id>809450</id>
      <timestamp>2025-05-31T04:51:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ]] ਨੂੰ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79" sha1="mwaazeoa6r3ifx1xs8xqfjinkfqz2e7" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)]]</text>
      <sha1>mwaazeoa6r3ifx1xs8xqfjinkfqz2e7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809453</id>
      <parentid>809450</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T04:54:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Removed redirect to [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)]]</comment>
      <origin>809453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="368" sha1="pbddgrlfqpz1yicxgvg83vbvf0lsanp" xml:space="preserve">'''ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ''' ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ:

* [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ - ਫ਼ਿਲਮ]]
* [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)|ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ - ਸੰਗੀਤਕਾਰ]]
{{Disambiguation|split}}</text>
      <sha1>pbddgrlfqpz1yicxgvg83vbvf0lsanp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ : ਸੰਗੀਤਕਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198627</id>
    <redirect title="ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)" />
    <revision>
      <id>809452</id>
      <timestamp>2025-05-31T04:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ : ਸੰਗੀਤਕਾਰ]] ਨੂੰ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="0epmv5rexqp47l5oeeri3dnfp2zb4jb" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)]]</text>
      <sha1>0epmv5rexqp47l5oeeri3dnfp2zb4jb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਇਕ ਓਂਕਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198628</id>
    <redirect title="ੴ" />
    <revision>
      <id>809456</id>
      <timestamp>2025-05-31T05:11:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ੴ]]</comment>
      <origin>809456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17" sha1="s4ynr8d2ec4fu8qhxc3k56gzidby2hv" xml:space="preserve">#redirect [[ੴ]]</text>
      <sha1>s4ynr8d2ec4fu8qhxc3k56gzidby2hv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198629</id>
    <redirect title="ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ" />
    <revision>
      <id>809469</id>
      <timestamp>2025-05-31T05:49:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ਨੂੰ [[ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>809469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="8su60vsy4gv4nk30k1zedkm5b7icz2h" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]]</text>
      <sha1>8su60vsy4gv4nk30k1zedkm5b7icz2h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198630</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ" />
    <revision>
      <id>809471</id>
      <timestamp>2025-05-31T05:49:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮੇਰੀਕਨ ਫੁਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>809471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="d8pia7jgrhivi7izr28pk7lhabzpkd8" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਅਮਰੀਕੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਾਨਫਰੰਸ]]</text>
      <sha1>d8pia7jgrhivi7izr28pk7lhabzpkd8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198631</id>
    <redirect title="ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ" />
    <revision>
      <id>809482</id>
      <timestamp>2025-05-31T06:20:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਉਸਤਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ]] ਨੂੰ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809482</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="l8of4tdl0djhp57cj1he2b7wgnw6go9" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਲਾਰ]]</text>
      <sha1>l8of4tdl0djhp57cj1he2b7wgnw6go9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Fieldslt404</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198632</id>
    <revision>
      <id>809499</id>
      <timestamp>2025-05-31T08:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="3sczrvinnmruu0ck7wmaqmp3qfxse0e" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Fieldslt404}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:10, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>3sczrvinnmruu0ck7wmaqmp3qfxse0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Phoetraz</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198633</id>
    <revision>
      <id>809505</id>
      <timestamp>2025-05-31T08:58:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809505</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="stk6ogjjb20xptk8zd0is5qhas0miu9" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Phoetraz}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:58, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>stk6ogjjb20xptk8zd0is5qhas0miu9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ranbirsingh90</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198634</id>
    <revision>
      <id>809506</id>
      <timestamp>2025-05-31T09:54:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809506</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="232" sha1="e8htnwd87tvqrlbrgk4hw0hn9qhb2a3" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ranbirsingh90}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:54, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>e8htnwd87tvqrlbrgk4hw0hn9qhb2a3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Retastaz</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198635</id>
    <revision>
      <id>809515</id>
      <timestamp>2025-05-31T10:43:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="kzbmmxw4t5v6573mt3s0qbv21v4mrzl" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Retastaz}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:43, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>kzbmmxw4t5v6573mt3s0qbv21v4mrzl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Kuldeep15190</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198636</id>
    <revision>
      <id>809516</id>
      <timestamp>2025-05-31T10:51:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" sha1="ab5zoxcdyt0es8egfitnwhofsqvgj0a" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Kuldeep15190}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:51, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>ab5zoxcdyt0es8egfitnwhofsqvgj0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198637</id>
    <redirect title="ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ" />
    <revision>
      <id>809531</id>
      <timestamp>2025-05-31T11:42:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]]</comment>
      <origin>809531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="34nxql3r6key15kobjmjgbkj89dha09" xml:space="preserve">#redirect [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]]</text>
      <sha1>34nxql3r6key15kobjmjgbkj89dha09</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>198638</id>
    <revision>
      <id>809544</id>
      <timestamp>2025-05-31T11:59:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Commons category||ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}}&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="rfmd9ppqsglrijp3b7p0h4sfz7pknfq" xml:space="preserve">{{Commons category||ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}}</text>
      <sha1>rfmd9ppqsglrijp3b7p0h4sfz7pknfq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809545</id>
      <parentid>809544</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:00:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156" sha1="qqnt67fzdn18p3q3fn3fwakeneajr35" xml:space="preserve">{{Commons category||ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]]</text>
      <sha1>qqnt67fzdn18p3q3fn3fwakeneajr35</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>198639</id>
    <revision>
      <id>809549</id>
      <timestamp>2025-05-31T12:03:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Commons cat|Partition|ਵੰਡ}}  {{Cat main|ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)}}&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="mxajqybppwsr0cbbng3luonog51zszt" xml:space="preserve">{{Commons cat|Partition|ਵੰਡ}}

{{Cat main|ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)}}</text>
      <sha1>mxajqybppwsr0cbbng3luonog51zszt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809550</id>
      <parentid>809549</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T12:05:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸਰਹੱਦਾਂ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>809550</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="e97oxvycso6amc6v3hanx83udzuz961" xml:space="preserve">{{Commons cat|Partition|ਵੰਡ}}

{{Cat main|ਵੰਡ (ਰਾਜਨੀਤੀ)}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਰਹੱਦਾਂ]]</text>
      <sha1>e97oxvycso6amc6v3hanx83udzuz961</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਧਰਮਰਾਜ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198640</id>
    <redirect title="ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ" />
    <revision>
      <id>809555</id>
      <timestamp>2025-05-31T12:46:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਧਰਮਰਾਜ]] ਨੂੰ [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: ਸਹੀ ਨਾਮ</comment>
      <origin>809555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਧਰਮਸ਼ਾਹੀ]]</text>
      <sha1>hp0xdewz979rxnng11s60euxt0m0fso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198641</id>
    <redirect title="ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)" />
    <revision>
      <id>809558</id>
      <timestamp>2025-05-31T12:54:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jugal Kishore Pangotra</username>
        <id>51823</id>
      </contributor>
      <comment>Jugal Kishore Pangotra ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ]] ਨੂੰ [[ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99" sha1="hjdct07rdl288pl9joaucfn6ctbp4ju" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਇੱਕ ਸੀ ਭੂਆ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)]]</text>
      <sha1>hjdct07rdl288pl9joaucfn6ctbp4ju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Fashionneedle</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198642</id>
    <revision>
      <id>809569</id>
      <timestamp>2025-05-31T13:25:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="232" sha1="fxy5peiy4zqcnd0pwgqpuilc7it3jal" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Fashionneedle}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 13:25, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>fxy5peiy4zqcnd0pwgqpuilc7it3jal</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਘੜੇਸਣੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198643</id>
    <revision>
      <id>809574</id>
      <timestamp>2025-05-31T13:42:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Punjabi traditional foods and about it in punjabi */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ</comment>
      <origin>809574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="198" sha1="jkvj8n3dk13d35ogqcc6qw3cc4yqdx7" xml:space="preserve">== Punjabi traditional foods and about it in punjabi ==

. [[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1|2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1]] 13:42, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>jkvj8n3dk13d35ogqcc6qw3cc4yqdx7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809576</id>
      <parentid>809574</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T13:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Dishes */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ</comment>
      <origin>809576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="405" sha1="owhi74adcj1tu32upvmzemzp1pgnv0p" xml:space="preserve">== Punjabi traditional foods and about it in punjabi ==

. [[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1|2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1]] 13:42, 31 ਮਈ 2025 (UTC)

== Dishes ==

Punjabi traditional foods and about it in punjabi 

[[ਖ਼ਾਸ:ਯੋਗਦਾਨ/2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1|2405:201:502A:F071:CD51:DE84:B352:FD1]] 13:43, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>owhi74adcj1tu32upvmzemzp1pgnv0p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ethn23</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198644</id>
    <revision>
      <id>809577</id>
      <timestamp>2025-05-31T13:43:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="225" sha1="394ly989mmtubp3aiiorn43ekjnrthw" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ethn23}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 13:43, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>394ly989mmtubp3aiiorn43ekjnrthw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198645</id>
    <redirect title="ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ" />
    <revision>
      <id>809580</id>
      <timestamp>2025-05-31T13:45:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸਹਿਜ਼ਾਦੀ ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ]] ਨੂੰ [[ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="cctc9oyr1o9yidw3vkqpz3inopkzw4c" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਰਘਬੀਰ ਕੌਰ ਸੋਢੀ]]</text>
      <sha1>cctc9oyr1o9yidw3vkqpz3inopkzw4c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:PJ Benn</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198646</id>
    <revision>
      <id>809588</id>
      <timestamp>2025-05-31T13:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="226" sha1="iqhhdtpr3zud1y782n1wjxxxzbpuvra" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=PJ Benn}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 13:58, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>iqhhdtpr3zud1y782n1wjxxxzbpuvra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198647</id>
    <redirect title="ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)" />
    <revision>
      <id>809597</id>
      <timestamp>2025-05-31T14:15:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ]] ਨੂੰ [[ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="3uqcghfw05tzg0nu39diz0p70r947mh" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]]</text>
      <sha1>3uqcghfw05tzg0nu39diz0p70r947mh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198648</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)" />
    <revision>
      <id>809599</id>
      <timestamp>2025-05-31T14:15:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809599</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="beo9rwnxdwn7je6v2oyegj5d56roas7" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ (ਨਾਵਲ)]]</text>
      <sha1>beo9rwnxdwn7je6v2oyegj5d56roas7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>੨੯੮</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198649</id>
    <redirect title="298" />
    <revision>
      <id>809604</id>
      <timestamp>2025-05-31T14:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[੨੯੮]] ਨੂੰ [[298]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="9333yisyvn6g6unlvturvt0ri7die4y" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[298]]</text>
      <sha1>9333yisyvn6g6unlvturvt0ri7die4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੯੮</title>
    <ns>1</ns>
    <id>198650</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:298" />
    <revision>
      <id>809606</id>
      <timestamp>2025-05-31T14:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <comment>Jagmit Singh Brar ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:੨੯੮]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:298]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>809606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="dohfzltshds7b8rp1deka9f6oy761i3" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:298]]</text>
      <sha1>dohfzltshds7b8rp1deka9f6oy761i3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:BoringLifeBoringWife</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198651</id>
    <revision>
      <id>809607</id>
      <timestamp>2025-05-31T14:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="6hq1i3ribh7xo72zefnrqkucu6tuq3w" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=BoringLifeBoringWife}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:39, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>6hq1i3ribh7xo72zefnrqkucu6tuq3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ (ਰਾਗ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198652</id>
    <revision>
      <id>809608</id>
      <timestamp>2025-05-31T15:29:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1292924606|Sindhu Bhairavi (raga)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29502" sha1="ea413hgvgnp64fxtfoa4pz48jw2i51g" xml:space="preserve">{{Infobox raga|name=Sindhu Bhairavi|image_name=|image_alt=|thaat=[[Asavari (thaat)|Asavari]]|type=|time=|season=|arohana={{svaraH|S|r|g|m|g|P|d|n|S'}}|avarohana={{svaraH|N|d|P|m|g|r|S|n|S}}|vadi={{svaraH|d}}|samavadi={{svaraH|g}}|pakad=|chalan=|synonym=Sindh Bhairavi{{sfn|OEMI:SB}}|equivalent=|similar=}} 

'''ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਰਾਗ]] ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ [[ਥਾਟ]] ਆਸਾਵਰੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਹ 8ਵੇਂ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਰਾਗ [[ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ ਰਾਗ|ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਜਨਯਾ ਰਾਗ ਹੈ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;citation needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

ਇਹ ਰਾਗ ਵਿਰਹ (ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ) ਸ਼ੋਕ (ਸੋਗ) ਕਰੁਣ (ਦਇਆ) ਅਤੇ ਭਗਤੀ (ਭਗਤੀ) ਰਸ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕੀ  ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਸੰਗਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ 12 ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;citation needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

[[Sindh (raga)|ਸਿੰਧ]] ਭੈਰਵੀ ਨੂੰ [[Sindhi Bhairavi|ਸਿੰਧੀ ਭੈਰਵੀ]], ਸਿੰਧ, ਸਿੰਧੂਰਾ ਅਤੇ [[ਸਿੰਧੁਰਾ]] ਭੈਰਵੀ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{Sfn|OEMI:SB}}

== ਥਿਊਰੀ ==
ਅਰੋਹਣਃ ਸ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ {{Sfn|OEMI:SB}}

ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ 

ਵਾਦੀ-&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt;  {{Sfn|OEMI:SB}}

ਸੰਵਾਦੀ-&lt;nowiki&gt;&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;&lt;/nowiki&gt;  {{Sfn|OEMI:SB}}

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਰਨਾਟਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ  ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}

* ਮੋਸਾ ਜੇਸ (ਜਵਾਲੀ) ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ ਰਾਗ|ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ]] ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਸਿੰਧੂਭੈਰਵੀ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਵਿਨਮ ਮੈਨਮ-[[ਸੁਬਰਾਮਨੀਆ ਭਾਰਤੀ|ਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਭਾਰਤੀ]]
* ਵੈਂਕਟਚਲਾ ਨਿਲਯਮ, ਤੰਬੂਰੀ ਮੀਤੀਦਾਵ, ਵਰਿੰਦਾਵਵ ਮੰਦਿਰਾ, ਤਿਰੂਪਤੀ ਵੈਂਕਟਾਰਮਨ, ਹਰੀਹਾਰਾ ਨਿੰਨੂ, ਐਲਿਰੂਵਾਨੋ ਰੰਗਾ, ਕਾਈ ਮੀਰੀ ਹੋਦਾ ਮਾਟਿਗੇ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ
* ''ਨਰਸਿਮਹਨੈਂਬੋ ਦੇਵਨੂ'' ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਰਸਿਮਹਾ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਸਿੰਧੂਭੈਰਵੀ ਵਿੱਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
* ਪੀ. ਟੀ. ਨਰਸਿਮਹਾਚਰ ਦੁਆਰਾ ''ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਕੋਲਾਲਿਨਾ ਕਰੇ''[[P T Narasimhachar|ਪੀ ਟੀ ਨਰਸਿਮਹਾਚਰ]]
* ''ਡੰਮੀ ਸਲੇਨੀ, ਗੋਵਿੰਦਾ ਗੋਪਾਲ ਗੋਪਿਕਾ'' ਵਾਦਿਰਾਜਾ ਤੀਰਥ ਦੁਆਰਾਵਾਦੀਰਾਜਾ ਤੀਰਥ
* ਇਨੂ ਕਰਨਾਡਿੰਡਾ, ਸ਼ਾਰਨੂ ਸ਼ੇਸ਼ਾਚਾਲਾ ਵਿਜੈ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾ
* ''ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਦਰਸ਼ਨ, ਭਾਜਾ ਭਾਜਾ, ਰਾਮਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ''-ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ
* ''ਕਲਿਆਣ ਗੋਪਾਲਮ''-ਨਾਰਾਇਣ ਤੀਰਥ
* ''ਪਾਸਯਤੀ ਡਿਸੀਡੀਸੀ'' ਏ ਜੈਦੇਵ ਅਸ਼ਟਾਪਦੀ
* ਮਨਾਧਿਰਕੁਗੰਧ-ਤੰਜਾਵੁਰ ਸੰਕਰਾ ਅਈਅਰ
* ''ਪੰਕਜਕਸ਼ਾ ਪਾਈ''-ਥੁਲਸੀਵਨਮ
* ਕਾਂਤਮਮ-ਮਯੂਰਾਮ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
* ''[https://www.bhajanmala.com/nodes/59 ਪਾਈ ਪਾਈ ਗਜਾਨਨ]''-ਸ਼੍ਰੀ ਗਣਪਤੀ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਸਵਾਮੀ ਜੀ
* ਥਿਲਾਨਾ-ਲਾਲਗੁਡੀ ਜੈਰਾਮਨ
* ਕਰੁਨਾਈ ਦੇਵਮੇ-ਮਦੁਰੈ ਟੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ

ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਫਕਤ ਸਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਚੁਰਾਸੀ ਘਰਾਨੇ ਦੀ &quot;ਸਾਵਨ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰਾ&quot; ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾ ਹੈ।  {{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2022}}&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (January 2022)&quot;&gt;citation needed&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਭੂਮੀਇਲ ਮਨੀਦਾ
|ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ
|1941
|ਅਲਾਥੁਰ ਵੀ. ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਵਡਾਨਾਮੇ ਚੰਦਰ ਬਿੰਬਾਮੋ
|ਸ਼ਿਵਕਾਵੀ
|1943
|ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ, ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
|-
|ਬ੍ਰਿੰਧਵਨੱਥਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |1945
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਵੀ. ਵੈਂਕਟਰਾਮਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ|ਐਮ. ਐਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ]]
|-
|ਕੈਟਰੀਨਿਲੇ ਵਰੂਮ ਗੀਤਮ
|-
|ਵਾਜ਼ਕਕਾਈ ਐਨਮ ਓਡਮ
|ਪੂੰਪੂਹਰ
|1964
|ਆਰ. ਸੁਦਰਸਨਮ
|[[ਕੇ.ਬੀ. ਸੁੰਦਰਮਬਲ|ਕੇ. ਬੀ. ਸੁੰਦਰੰਬਲ]]
|-
|ਮਾਇਆਮੇ ਨਾਨ
|ਮਿਸਿਆਮਾ
|1955
|ਐੱਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ
|[[ਪੀ. ਲੀਲਾ]]
|-
|ਐਨਾਈ ਯਾਰ ਐਂਡਰੂ
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|1961
| rowspan=&quot;9&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਪੇਸੁਵਥੂ ਕਿਲੀਆ
|ਪਨਾਥੋਟਮ
|1963
|-
|ਆਰੁ ਮਾਨਾਮੇ ਆਰੁ
|ਅੰਡਵਨ ਕੱਟਲਾਈ
|1964
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਵਾਰਾਯੋ ਥੋਝੀ ਵਾਰਾਯੋ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|1961
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਥਾਨੀਆ ਥਵਿਕੁਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |1962
|ਜੇ. ਪੀ. ਚੰਦਰਬਾਬੂ
|-
|ਏਟਾਦੁਕੂ ਮਾਲੀਗਾਇਲ
| rowspan=&quot;6&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਓਰੇੰਗਮ ਮੈਪਿੱਲਈ
|ਸੈਂਟੀ
|1965
|-
|ਅਜ਼ਹੇ ਵਾ ਅਰੁਗੇ ਵਾ
|ਅੰਡਵਨ ਕੱਟਲਾਈ
|1964
|-
|ਉੱਨਈ ਨਾਨ ਸੰਥੀਥੇਨ
(ਰਾਗਮ ਸੁਭਾਪੰਥੁਵਰਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਛੋਹਿਆ) 
|ਆਇਰਾਥਿਲ ਓਰੁਵਨ
|1965
|-
|ਕਾਗਿਥਾ ਓਡਮ ਕਦਲਾਲਾਈ ਮੇਲੇ
|ਮਰੱਕਾ ਮੁਦੀਊਮਾ?
|1966
|ਟੀ. ਕੇ. ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|-
|ਨਾਨ ਉੱਨਈ ਵਾਜ਼ਠੀ
|ਨੂਟਰੱਕੂ ਨੂਰੂ
|1971
| rowspan=&quot;3&quot; |ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
|-
|ਥਾਮਰਾਈ ਕੰਨੰਗਲ
|ਐਦਿਰ ਨੀਚਲ
|1968
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਕਲਿਆਣ ਸਪਦੂ ਪੋਡਵਾ
|ਮੇਜਰ ਚੰਦਰਕਾਂਤ
|1966
| rowspan=&quot;4&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਮਾਨਾਪਰਾਈ ਮੱਡੂ ਕੱਟੀ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|1957
| rowspan=&quot;6&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਦੇਵਮ ਇਰੁਪਥੂ ਐਂਗੇ
|ਸਰਸਵਤੀ ਸਬਥਮ
|1966
|-
|ਪਾਰਥਾ ਪਸੁਮਾਰਮ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
|1965
|-
|ਓਂਦਰੇ ਕੁਲਮੇਂਦਰੂ (ਅੰਬੀਲਾਰੂ) 
|ਪੱਲਾਂਡੂ ਵਾਜ਼ਗਾ
|1975
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਸਿਥਮੇਲਮ ਏਨਾਕੂ ਸਿਵਮਯਾਮੇ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਿਰੂਵਰੂਚੇਲਵਰ
| rowspan=&quot;2&quot; |1967
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਅਧੀ ਸਿਵਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਆਦਲੁਦਨ ਪਡਲਾਈ
|ਕੁਦੀਰੂੰਧਾ ਕੋਇਲ
|1968
| rowspan=&quot;15&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਅੰਬੀਗਏ ਈਸ਼ਵਰੀਏ
|ਪੱਟੀਕਾਡਾ ਪੱਟਨਾਮਾ
|1972
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਇੰਧੀਆ ਨਾਡੂ ਐਨ ਵੀਡੂ
|ਭਰਤ ਵਿਲਾਸ
|1973
|ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ, ਟੀ. ਐੱਮ, ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], ਐੱਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਅੱਲ੍ਹਾ ਅੱਲ੍ਹਾ
|ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ
|1971
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਇਥਾਨਾਈ ਮਾਨਧਰਕੂ
|ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ?
|1976
|-
|ਏਨਕੋਰੂ ਵਿਡੀਵੇਲੀ
|ਕੀਜ਼ ਵਾਨਮ ਸਿਵੱਕੁਮ
|1981
|-
|ਰਮਨ ਏਥਨਈ
|ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਲਿਆਣਮ
|1968
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਐਂਗੇ ਨੀਯੋ ਨਾਨਮ ਐਂਗੇ
|ਨੇਜੀਰੁੱਕੁਮ ਵਰਈ
|1967
|-
|ਮਲੇਰਮ ਮਾਂਗਾਇਅਮ
|ਅੰਨਈਅਮ ਪਿਥਾਵਮ
|1969
|-
|ਸਿਪੀਲ ਮੁਥੂ
|ਅੰਬਾਈ ਥੇਡੀ
|1974
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਐਂਗਯੂਮ ਐਪੋਥਮ
|ਨਿਨੈਥਲੇ ਇਨਿਕਕੁਮ
|1979
| rowspan=&quot;11&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਨਾਨ ਪੋਲਾਧਵਨ
|ਪੋਲਾਧਵਨ
|1980
|-
|ਅਨਕੈਨਾ ਮੇਲੇ
|ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਪੈਸ਼ਲ
|1982
|-
|ਤੀਰਥਾ ਕਾਰੀਨੀਲੇ
|ਵਰੂਮਾਈਨ ਨਿਰਮ ਸਿਵੱਪੂ
|1980
|-
|ਥੇਂਦਰਲੂੱਕੂ ਥਾਈਵੀਡੂ
|ਰਾਜਾਨਦਾਈ
| rowspan=&quot;3&quot; |1989
|-
|ਕਲਿਆਨਾ ਮਲਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੁਧੂ ਪੁਧੂ ਅਰਥੰਗਲ
| rowspan=&quot;29&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਕੇਲਾਡੀ ਕਨਮਾਨੀ
|-
|ਏਨਾ ਸੱਥਮ ਇੰਦਾ ਨੇਰਮ
|ਪੁੰਨਗਾਈ ਮੰਨਨ
|1986
|-
|ਅਨਬੇ ਅਰੁਆਇਰ
|ਸੇਵਵੰਤੀ
|
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
|1988
|-
|ਕਲਾਇਵਾਨੀਓ ਰਾਣੀਓ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਵਿੱਲੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |1992
|-
|ਸੋਲਈ ਮਲਾਈ ਉਰੋਮ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਓਰੂ ਨਾਲੂਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਜਮਾਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |1993
|-
|ਨੀਲਵੇ ਮੁਗਾਮ
|-
|ਓਹ ਵੇਨੀਲੇਵ
|ਆਨੰਦ ਕੁੰਮੀ
|1983
|-
|ਵਲਾਈਓਸਾਈ
|ਸਤਿਆ
|1988
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਪੂਂਗਾਤਰੂ ਪੁਥੀਥਾਨਥੂ
|ਮੂੰਡਰਮ ਪਿਰਾਈ
|1982
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਨਾਨ ਓਰੂ ਸਿੰਧੂ
|ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ
|1985
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਵਿਰਾਲਿਲ ਸੁਥੀ ਮੀਤਾਵਾ
|ਨੰਧਵਨਾ ਥਰੂ
|1995
|-
|ਅਥਰਿਕਕੁਮ
|ਨੱਤੂਪੁਰਾ ਪੱਟੂ
|1996
|-
|ਮੁਥੁਮਨੀ ਮਾਲਾ
|ਚਿੰਨਾ ਗੌਂਡਰ
|1992
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਸ਼ੇਨਬਾਗਾਮੇ ਸ਼ੇਨਬਾਗਮੇ (3 ਸੰਸਕਰਣ) 
|ਐਂਗਾ ਉਰੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
|1987
|[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]], ਮਨੋ, ਸੁਨੰਦਾ
|-
|ਓਰੂ ਸੰਤਾਨਾ ਕਾੱਟੂ
|ਏਲਾਮੇ ਐਨ ਰਸਾਥਨ
|1995
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਮਧੁਲਮ ਕਨੀਏ
|ਸਾਮੀ ਪੋਟਾ ਮੁਡੀਚੂ
|1991
|-
|ਮਾਥਾ ਉਨ ਕੋਵਿਲਿਲ
|ਅਚਾਨੀ
|1978
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਠਾਣੇਈਰੀਲੇ ਮੁਗਾਮ
|ਮਨੀਕੁਇਲ
|1993
|ਮਨੋ, ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਸੰਧਾਨਾ ਮਾਰਬੀਲੇ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
|1992
|ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਹੇ ਪੂਥਾਥਡ਼ੀ ਸਾਥੀ ਮੱਲੀ
|ਕਾਰੂਵੇਲਮ ਪੁੱਕਲ
|2000
|ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਮਯਿਲ ਪੋਲਾ ਪੋਨੂ ਓਨੂ
|ਭਾਰਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |2000
|[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਰਾਮ ਰਾਮ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], [[ਸ਼ਰੂਤੀ ਹਸਨ|ਸ਼ਰੂਤੀ ਹਾਸਨ]]
|-
|ਨੀਲਵੂ ਪਾਤੂ
|ਕੰਨੂਕੁਲ ਨੀਲਵੂ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]]
|-
|ਪੁੰਨੀਅਮ ਥੇਡੀ ਕਸੀਕੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕਾਸੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2001
|-
|ਯੇਨ ਮਨਵਾਨਿਲ
|-
|ਅੱਤਮ ਥੇਰੋਟਾਮਾ
|ਕੈਪਟਨ ਪ੍ਰਭਾਕਰਨ
|1991
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕੱਲੈਮਟੱਮ ਕੰਡਲ
|ਦਸਾਵਥਾਰਮ
|2008
|[[ਹਿਮੇਸ਼ ਰੇਸ਼ਮਿਆ|ਹਿਮੇਸ਼ ਰੇਸ਼ਮੀਆ]]
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]]
|-
|ਮਾਰਗਾਜ਼ੀ ਥਿੰਗਲ ਅਲਾਵਾ
|ਸੰਗਮਮ
|1999
| rowspan=&quot;10&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀਥਾ
|-
|ਚਿੱਕੂ ਬੱਕੂ ਰਾਇਲੇ
|ਸੱਜਣ।
|1993
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ, ਸੁਰੇਸ਼ ਪੀਟਰਸਸੁਰੇਸ਼ ਪੀਟਰਜ਼
|-
|Nenjinile Nenjinele
|ਯੂਅਰ
|1998
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਐੱਮ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕੁਮਾਰਐਮ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕੁਮਾਰ
|-
|ਥਿਲਾਨਾ ਥਿਲਾਨਾ
|ਮੁਥੂ
|1995
|ਮਨੋ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਯੇਂਗਾਏ ਏਨਾਥੂ ਕਵਿਤਾਈ
(ਚਰਨਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਗਮ ਲਥੰਗੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
|ਕੰਦੁਕੌਂਡੈਨ ਕੰਦੁਕੋਕੌਂਡੈਨ
|2000
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]], ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਕੁਲੀਰੂਧੂ ਕੁਲੀਰੂਦੂ
|ਤਾਜ ਮਹਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |1999
|ਉੱਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]], ਆਰ. ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰਨ (ਦੂਜੇ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਸੰਤੂਰ) 
|-
|ਕਦਲ ਯੋਗੀ
|[[ਤਾਲ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਤਾਲਮ]]
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਾਨਾ ਮੋਹਨਾ
|ਜੋਧਾ ਅਕਬਰ
|2008
|ਬੇਲਾ ਸ਼ੈਂਡੇ
|-
|ਪੰਨਾਗੇਏ
|24
|2016
|ਹਰੀਚਰਣ, [[ਸ਼ਾਸ਼ਾ ਤਿਰੂਪਤੀ]]
|-
|ਕੋਡੂ ਪੋਆਟਾ
|ਰਾਵਣ
|2010
|[[ਬੈਨੀ ਦਿਆਲ]]
|-
|ਨੀ ਅੰਡਵਨ
|ਵਾਨਾਮੇ ਐਲਾਈ
| rowspan=&quot;3&quot; |1992
|ਐਮ. ਐਮ. ਕੀਰਵਾਨੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਰੇੱਕਾਈ ਕੱਟੀ ਪਰਾਕੁਧੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਅੰਨਾਮਲਾਈ
| rowspan=&quot;8&quot; |ਦੇਵਾ
|-
|ਵੰਧੇੰਡਾ ਪਾਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਨਾਨ ਆਟੋਕਰਨ
|ਬਾਸ਼ਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |1995
|-
|ਥਿਲੋਥਥਾਮਾ
|ਆਸੀਆ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਅਥੰਡਾ ਇਥੰਡਾ
|ਅਰੁਣਾਚਲਮ (ਫ਼ਿਲਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |1997
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਅਵਲ ਵਰੁਵਾਲਾ
|ਨੇਰਰੂੱਕੂ ਨੇਰ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸ਼ਾਹੁਲ ਹਮੀਦ
|-
|ਮੇਗਾਮ ਕਰੁਕੁਥੂ
|ਕੁਸ਼ੀ
|2000
|[[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਐਨਾ ਨੇਨਾਚੇ
|ਚੋੱਕਾ ਥੰਗਮ
|2003
|ਪੀ. ਉੱਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਓਵੋਰੂ ਪੂਕਲੂਮ
|ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ
|2004
|ਭਾਰਦਵਾਜ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਇਦੂਤਾਨਾ
|ਸਾਮੀ
|2003
| rowspan=&quot;2&quot; |ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|-
|ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਅੱਖ
|ਮੈਟਰਰਾਨ
|2012
|ਫ੍ਰੈਂਕੋ ਸਾਈਮਨ, ਚਾਰੁਲਤਾ ਮਨੀ, ਸੱਤਿਆਨ, ਆਲਾਪ ਰਾਜੂ, [[ਸੁਚਿੱਤਰਾ|ਸੁਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਉਦਲ ਐਨਾ ਉਈਰ ਏਨਾ
|ਅਮਰਾਵਤੀ
|1993
|ਬਾਲਾ ਭਾਰਤੀ
|ਅਸ਼ੋਕ
|-
|ਅੰਧੀ ਪੂਵ
|ਪੂਵ ਉੱਨਈ ਨੇਸਿਥੇਨ
|
|ਯੇਕਨਥਨ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਥਾਈਨ ਮਨੀਕੋਡੀ
|ਜੈਹਿੰਦ
|1994
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਅਨਬੁੱਲਾ ਮਨਵਾਨੇ
|ਮੇਤੁਕੁਡੀ
|1996
|ਸਰਪੀ
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]], ਮਨੋਮਾਨੋ
|-
|ਮੇਗਾਮਾਈ ਵੰਤੂ
|ਥੁਲਾਥਾ ਮਾਨਮਮ ਥੂਲਮ
|1999
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਸ. ਏ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ
|ਰਾਜੇਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਸੰਤਾਨਾ ਮੱਲੀਗਾਈਲ
|ਰਾਜਕਲੀ ਅੰਮਾਨ
|2000
|ਵਾਦਿਵੇਲੂ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਿਲੱਕੂ ਸਿਵਾਕੀਲੇ
|ਸੀਵਾਲਾਪੇਰੀ ਪਾਂਡੀ
|1994
|ਅਦਿੱਤਿਆ
|ਰਾਜਗੋਪਾਲ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਪੀ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ
|-
|ਯੇ ਅਸੈਨਧਾਦੂਮ
|ਪਾਰਵਾਈ ਓਂਦਰੇ ਟੋਏ
| rowspan=&quot;2&quot; |2001
|ਭਰਾਨੀ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ,
|-
|ਮਯਾਨੇ ਅੰਧਾ
|ਨੰਦਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀਥਾ
|-
|ਨੰਮਾ ਕੱਟੁਲਾ ਮਜ਼ਹਾਈ ਪੀਯੁਥੂ
|ਪੱਟੀਆਲ
|2006
|ਇਲਯਾਰਾਜਾ, ਰੋਸ਼ਨੀਰੋਸ਼ਿਨੀ
|-
|ਕਾਠਾਈਗਲਾਈ ਪੇਸਮ
|ਅੰਗਾਦੀ ਥੇਰੂ
|2010
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|ਬੇਨੀ ਦਿਆਲ, [[ਹਮਸਿਕਾ ਅਈਅਰ]]
|-
|ਤੁਗਲਾਈ ਤੁਗਲਾਈ
|ਥਲਾਈਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2021
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|-
|ਸਾਰਾ ਕਾਤਰੇ
|ਅੰਨਾਥੇ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਡੀ. ਇਮਾਨ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]], ਸਿਡ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮਸਿਦ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਪੁਲੀ ਪੁਲੀ ਪਾਇਯੂਮਪੁਲੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਈਮ ਪੁਲੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2015
|[[ਮਾਲਗੁਡੀ ਸੁਭਾ]]
|-
|ਨਾ ਸੂਡਾਨਾ ਮੋਗਿਨੀ
|[[ਨੂਰਾਂ ਭੈਣਾਂ|ਜਯੋਤੀ ਨੂਰਾਨ]]
|-
|ਵਾਰੇਨ ਵਾਰੇਨ ਸੀਮਰਾਜਾ
|ਸੀਮਰਾਜਾ
|2018
|ਦਿਵਾਕਰ, ਕਵਿਤਾ ਗੋਪੀ
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਹਸਤਾ ਹੁਆ ਨੂਰਾਨੀ ਚੇਹਰਾ, ਕਾਲੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ੇ, ਰੰਗ ਸੁਨੇਹਰਾ
|ਪਾਰਸਮਨੀ
|1963
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ|ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇਲਾਲ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]], [[ਕਮਲ ਬਾਰੋਟ|ਕਮਲ ਬਰੋਟ]]
|-
|ਹਾਲ ਕਿਆ ਹੈ ਦਿਲੋਂ ਕਾ
|ਅਨੋਖੀ ਅਦਾ
|1973
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|ਆਤੇ ਜਾਤੇ ਖੁਬਸੁਰਤ ਆਵਾਰਾ
|ਅਨੁਰੋਧਾ
|1977
|-
|ਕਾਨਹਾ ਮੈਂ ਤੋਸੇ ਹਾਰੇ
|[[ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾੜੀ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾਡ਼ੀ]]
|1977
|[[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]
|[[ਬਿਰਜੂ ਮਹਾਰਾਜ]]
|-
|ਝੂਮ ਜੋ ਪਠਾਨ
|[[ਪਠਾਨ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਠਾਨ]]
|2023
|[[ਵਿਸ਼ਾਲ-ਸ਼ੇਖਰ]]
|[[ਅਰਿਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਕ੍ਰਿਤੀ ਕੱਕੜ|ਸੁਕਰੀਤੀ ਕਾਕਰ]]
|-
|ਏਕ ਰਾਧਾ ਏਕ ਮੀਰਾ
|[[ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲ਼ੀ|ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲੀ]]
|1985
|[[ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਯਾਰੋਂ ਸੁਣ ਲਓ ਜ਼ਰਾ
|ਰੰਗੀਲਾ
|1995
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਉਦਿਤ ਨਾਰਾਇਣ]] ਅਤੇ ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ ਐਸ ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਗੁਪਤ ਗੁਪਤ
|ਗੁਪਟਤ
|1997
|ਵਿਜੂ ਸ਼ਾਹ
|[[ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ]], [[ਹੇਮਾ ਸਰਦੇਸਾਈ]], [[Chetan (singer)|ਚੇਤਨ]]
|-
|ਧੂਮ ਮਚਾਲੇ
|ਧੂਮ
|2004
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪ੍ਰੀਤਮ ਚੱਕਰਵਰਤੀ
|[[ਸੁਨਿਧੀ ਚੌਹਾਨ]]
|-
|ਮੌਜਾ ਹੀ ਮੌਜਾ
|[[ਜਬ ਵੀ ਮੈਟ|ਜਬ ਵੀ ਮੇਟ]]
|2007
|[[ਮੀਕਾ ਸਿੰਘ]]
|-
|'''ਜੈ ਹੋ।'''
([[ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ (ਰਾਗ)|ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ]] ਉਰਫ [[ਬਿਲਾਵਲ]] ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ) 
|[[ਸਲਮਡੌਗ ਮਿਲੇਨੀਅਰ|ਸਲੱਮਡੌਗ ਮਿਲਿਅਨੇਅਰ]]
|2008
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਅਈਅਰ]] ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਜ਼ੂਬੀ ਡੂਬੀ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ) 
|3 ਮੂਰਖ
|2009
|[[ਸੰਤਨੂੰ ਮੋਇਤਰਾ|ਸ਼ਾਂਤਨੂ ਮੋਇਤਰਾ]]
|[[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]], [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਰਮਤਾ ਜੋਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਤਾਲ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਤਾਲ.]]
| rowspan=&quot;2&quot; |1999
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], [[ਅਲਕਾ ਯਾਗਨਿਕ]]
|-
|ਤਾਲ ਸੇ ਤਾਲ ਮਿਲਾ
|-
|ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ
|[[ਦ ਲੀਜੰਡ ਆਫ਼ ਭਗਤ ਸਿੰਘ|ਦ ਲੀਜੇਂਡ ਔਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ]] 
|2001
|[[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]], [[ਮਨਮੋਹਨ ਵਾਰਿਸ]]
|-
|ਰਾਮ ਚਾਹੇ ਲੀਲਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਗੋਲੀਓਂ ਕੀ ਰਾਸਲੀਲਾ ਰਾਮ-ਲੀਲਾ|ਗੋਲਿਯੋਂ ਕੀ ਰਾਸਲੀਲਾ ਰਾਮ-ਲੀਲਾ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |2013
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਸੰਜੇ ਲੀਲਾ ਬੰਸਾਲੀ|ਸੰਜੇ ਲੀਲਾ ਭੰਸਾਲੀ]]
|[[ਭੂਮੀ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ]]
|-
|ਨਗਾਡ਼ਾ ਸੰਗ ਢੋਲ ਬਾਜੇ 

(ਚਰਨਮ ਬਾਗਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਤੂੰ ਲੌਂਗ ਮੈਂ ਇਲਾਚੀ
|ਲੁਕਾ ਛੂਪੀ
|2019
|ਤਨਿਸ਼ਕ ਬਾਗਚੀ
|[[ਤੁਲਸੀ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|ਇਸ਼ਕ ਹੀ ਹੈ ਰਬ
|ਦਿਲ ਬੋਲੇ ਹਡਿੱਪਾ!
|2009
|ਪ੍ਰੀਤਮ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]], [[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]]
|-
|ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ
|[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]
|2005
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਦਲੇਰ ਮਹਿੰਦੀ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਸ਼ਾਹ ਕਾ ਰੁਤਬਾ
|[[ਅਗਨੀਪਥ (2012 ਫਿਲਮ)|ਅਗਨੀਪਥ]]
|2012
|ਅਜੈ-ਅਤੁਲ
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], ਅਜੈ-ਅਤੁਲ, [[ਆਨੰਦ ਰਾਜ ਆਨੰਦ]], ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਬੇਉਰਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬੇਉਰਾ
|-
|ਤੂਝ ਮੈਂ ਰਬ ਦਿਖਤਾ ਹੈ
|[[ਰਬ ਨੇ ਬਨਾ ਦੀ ਜੋੜੀ|ਰਬ ਨੇ ਬਨਾ ਦੀ ਜੋਡ਼ੀ]]
|2008
|[[ਸਲੀਮ-ਸੁਲੇਮਾਨ]]
|ਰੂਪ ਕੁਮਾਰ ਰਾਠੌਡ਼
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਵਾਗਲੋਈ ਵਾਗਾਲੂ
|ਪਾਤਲਾ ਭੈਰਵੀ
|1951
|ਘੰਟਾਸਾਲਾ
|[[ਜਿੱਕੀ|ਜਿਕੀ]] ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|}

== ਗ਼ੈਰ-ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ ਗੀਤ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਬੋਲ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਲਿਫਟ ਕਰਾਡੇ (ਤੇਰੀ ਊਚੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ ਮੌਲਾ) 
|[[ਉਰਦੂ]]
|ਕਭੀ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲਾਓ
|2001
|[[ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ]]
|ਰਿਆਜ਼-ਉਰ-ਰਹਿਮਾਨ ਸੱਘਰ
|[[ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ]]
|-
|ਪੁਟਾਪਯੋਧੀ
|[[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]
|ਜਗਨਨਾਥ ਭਗਤੀ ਰਥ ਯਾਤਰਾ
|2023
|ਸੀਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਥ
|ਨੰਦਾ ਪ੍ਰਦੀਪਤਾ ਕੁਮਾਰ
|ਅਭਿਲਿਪਸਾ ਪਾਂਡਾ, ਸਿਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਥ
|}

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist|30em}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਸਰੋਤ ==

*  

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/friday-review/music/light-and-melodious/article4702358.ece|title=Light and melodious|last=Mani|first=Charulatha|date=10 May 2013|work=The Hindu|language=en-IN}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>ea413hgvgnp64fxtfoa4pz48jw2i51g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809615</id>
      <parentid>809608</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T18:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jagmit Singh Brar</username>
        <id>17898</id>
      </contributor>
      <origin>809615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28470" sha1="4ai9v5f1s256f64dcbpa3b9rc6kmnc7" xml:space="preserve">{{Infobox raga|name=Sindhu Bhairavi|image_name=|image_alt=|thaat=[[Asavari (thaat)|Asavari]]|type=|time=|season=|arohana={{svaraH|S|r|g|m|g|P|d|n|S'}}|avarohana={{svaraH|N|d|P|m|g|r|S|n|S}}|vadi={{svaraH|d}}|samavadi={{svaraH|g}}|pakad=|chalan=|synonym=Sindh Bhairavi{{sfn|OEMI:SB}}|equivalent=|similar=}}'''ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ''' [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਰਾਗ]] ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ [[ਥਾਟ]] ਆਸਾਵਰੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਹ 8ਵੇਂ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਰਾਗ [[ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ ਰਾਗ|ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਜਨਯਾ ਰਾਗ ਹੈ।

ਇਹ ਰਾਗ ਵਿਰਹ (ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ) ਸ਼ੋਕ (ਸੋਗ) ਕਰੁਣ (ਦਇਆ) ਅਤੇ ਭਗਤੀ (ਭਗਤੀ) ਰਸ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕੀ  ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਭਾਸੰਗਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ 12 ਸੁਰ ਲਗਦੇ ਹਨ। 

ਸਿੰਧ ਭੈਰਵੀ ਨੂੰ ਸਿੰਧੀ ਭੈਰਵੀ, ਸਿੰਧ, ਸਿੰਧੂਰਾ ਅਤੇ [[ਸਿੰਧੁਰਾ]] ਭੈਰਵੀ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{Sfn|OEMI:SB}}

== ਥਿਊਰੀ ==
ਅਰੋਹਣਃ ਸ &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ{{Sfn|OEMI:SB}}

ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਰੇ&lt;/u&gt; ਸ 

ਵਾਦੀ-&lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt;{{Sfn|OEMI:SB}}

ਸੰਵਾਦੀ ਗ{{Sfn|OEMI:SB}}

== ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ==
ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਰਨਾਟਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ  ਹਨ

* ਮੋਸਾ ਜੇਸ (ਜਵਾਲੀ) ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ ਰਾਗ|ਹਨੂਮਾਤੋੜੀ]] ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਸਿੰਧੂਭੈਰਵੀ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਵਿਨਮ ਮੈਨਮ-[[ਸੁਬਰਾਮਨੀਆ ਭਾਰਤੀ|ਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਭਾਰਤੀ]]
* ਵੈਂਕਟਚਲਾ ਨਿਲਯਮ, ਤੰਬੂਰੀ ਮੀਤੀਦਾਵ, ਵਰਿੰਦਾਵਵ ਮੰਦਿਰਾ, ਤਿਰੂਪਤੀ ਵੈਂਕਟਾਰਮਨ, ਹਰੀਹਾਰਾ ਨਿੰਨੂ, ਐਲਿਰੂਵਾਨੋ ਰੰਗਾ, ਕਾਈ ਮੀਰੀ ਹੋਦਾ ਮਾਟਿਗੇ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ
* ''ਨਰਸਿਮਹਨੈਂਬੋ ਦੇਵਨੂ'' ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਰਸਿਮਹਾ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਸਿੰਧੂਭੈਰਵੀ ਵਿੱਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
* ਪੀ. ਟੀ. ਨਰਸਿਮਹਾਚਰ ਦੁਆਰਾ ''ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਕੋਲਾਲਿਨਾ ਕਰੇ''[[P T Narasimhachar|ਪੀ ਟੀ ਨਰਸਿਮਹਾਚਰ]]
* ''ਡੰਮੀ ਸਲੇਨੀ, ਗੋਵਿੰਦਾ ਗੋਪਾਲ ਗੋਪਿਕਾ'' ਵਾਦਿਰਾਜਾ ਤੀਰਥ ਦੁਆਰਾਵਾਦੀਰਾਜਾ ਤੀਰਥ
* ਇਨੂ ਕਰਨਾਡਿੰਡਾ, ਸ਼ਾਰਨੂ ਸ਼ੇਸ਼ਾਚਾਲਾ ਵਿਜੈ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾ
* ''ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰ ਦਰਸ਼ਨ, ਭਾਜਾ ਭਾਜਾ, ਰਾਮਚੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ''-ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ
* ''ਕਲਿਆਣ ਗੋਪਾਲਮ''-ਨਾਰਾਇਣ ਤੀਰਥ
* ''ਪਾਸਯਤੀ ਡਿਸੀਡੀਸੀ'' ਏ ਜੈਦੇਵ ਅਸ਼ਟਾਪਦੀ
* ਮਨਾਧਿਰਕੁਗੰਧ-ਤੰਜਾਵੁਰ ਸੰਕਰਾ ਅਈਅਰ
* ''ਪੰਕਜਕਸ਼ਾ ਪਾਈ''-ਥੁਲਸੀਵਨਮ
* ਕਾਂਤਮਮ-ਮਯੂਰਾਮ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
* ''[https://www.bhajanmala.com/nodes/59 ਪਾਈ ਪਾਈ ਗਜਾਨਨ]''-ਸ਼੍ਰੀ ਗਣਪਤੀ ਸਚਿਦਾਨੰਦ ਸਵਾਮੀ ਜੀ
* ਥਿਲਾਨਾ-ਲਾਲਗੁਡੀ ਜੈਰਾਮਨ
* ਕਰੁਨਾਈ ਦੇਵਮੇ-ਮਦੁਰੈ ਟੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ

ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਫਕਤ ਸਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਚੁਰਾਸੀ ਘਰਾਨੇ ਦੀ &quot;ਸਾਵਨ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰਾ&quot; ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾ ਹੈ।

== ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ==

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਭੂਮੀਇਲ ਮਨੀਦਾ
|ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ
|1941
|ਅਲਾਥੁਰ ਵੀ. ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਮ. ਕੇ. ਤਿਆਗਰਾਜ ਭਾਗਵਤਰ
|-
|ਵਡਾਨਾਮੇ ਚੰਦਰ ਬਿੰਬਾਮੋ
|ਸ਼ਿਵਕਾਵੀ
|1943
|ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ, ਜੀ. ਰਾਮਨਾਥਨ
|-
|ਬ੍ਰਿੰਧਵਨੱਥਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਮੀਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |1945
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਵੀ. ਵੈਂਕਟਰਾਮਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ|ਐਮ. ਐਸ. ਸੁੱਬੁਲਕਸ਼ਮੀ]]
|-
|ਕੈਟਰੀਨਿਲੇ ਵਰੂਮ ਗੀਤਮ
|-
|ਵਾਜ਼ਕਕਾਈ ਐਨਮ ਓਡਮ
|ਪੂੰਪੂਹਰ
|1964
|ਆਰ. ਸੁਦਰਸਨਮ
|[[ਕੇ.ਬੀ. ਸੁੰਦਰਮਬਲ|ਕੇ. ਬੀ. ਸੁੰਦਰੰਬਲ]]
|-
|ਮਾਇਆਮੇ ਨਾਨ
|ਮਿਸਿਆਮਾ
|1955
|ਐੱਸ. ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ
|[[ਪੀ. ਲੀਲਾ]]
|-
|ਐਨਾਈ ਯਾਰ ਐਂਡਰੂ
|ਪਾਲਮ ਪਾਜ਼ਮਮ
|1961
| rowspan=&quot;9&quot; |ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ-ਰਾਮਮੂਰਤੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਪੇਸੁਵਥੂ ਕਿਲੀਆ
|ਪਨਾਥੋਟਮ
|1963
|-
|ਆਰੁ ਮਾਨਾਮੇ ਆਰੁ
|ਅੰਡਵਨ ਕੱਟਲਾਈ
|1964
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਵਾਰਾਯੋ ਥੋਝੀ ਵਾਰਾਯੋ
|ਪਾਸਮਲਾਰ
|1961
|ਐਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ
|-
|ਥਾਨੀਆ ਥਵਿਕੁਰਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਧਾ ਕਾਨਿੱਕਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |1962
|ਜੇ. ਪੀ. ਚੰਦਰਬਾਬੂ
|-
|ਏਟਾਦੁਕੂ ਮਾਲੀਗਾਇਲ
| rowspan=&quot;6&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਓਰੇੰਗਮ ਮੈਪਿੱਲਈ
|ਸੈਂਟੀ
|1965
|-
|ਅਜ਼ਹੇ ਵਾ ਅਰੁਗੇ ਵਾ
|ਅੰਡਵਨ ਕੱਟਲਾਈ
|1964
|-
|ਉੱਨਈ ਨਾਨ ਸੰਥੀਥੇਨ
(ਰਾਗਮ ਸੁਭਾਪੰਥੁਵਰਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਛੋਹਿਆ) 
|ਆਇਰਾਥਿਲ ਓਰੁਵਨ
|1965
|-
|ਕਾਗਿਥਾ ਓਡਮ ਕਦਲਾਲਾਈ ਮੇਲੇ
|ਮਰੱਕਾ ਮੁਦੀਊਮਾ?
|1966
|ਟੀ. ਕੇ. ਰਾਮਮੂਰਤੀ
|-
|ਨਾਨ ਉੱਨਈ ਵਾਜ਼ਠੀ
|ਨੂਟਰੱਕੂ ਨੂਰੂ
|1971
| rowspan=&quot;3&quot; |ਵੀ. ਕੁਮਾਰ
|-
|ਥਾਮਰਾਈ ਕੰਨੰਗਲ
|ਐਦਿਰ ਨੀਚਲ
|1968
|ਪੀ. ਬੀ. ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਕਲਿਆਣ ਸਪਦੂ ਪੋਡਵਾ
|ਮੇਜਰ ਚੰਦਰਕਾਂਤ
|1966
| rowspan=&quot;4&quot; |ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਮਾਨਾਪਰਾਈ ਮੱਡੂ ਕੱਟੀ
|ਮੱਕਲਾਈ ਪੇਟਰਾ ਮਗਾਰਸੀ
|1957
| rowspan=&quot;6&quot; |ਕੇ. ਵੀ. ਮਹਾਦੇਵਨ
|-
|ਦੇਵਮ ਇਰੁਪਥੂ ਐਂਗੇ
|ਸਰਸਵਤੀ ਸਬਥਮ
|1966
|-
|ਪਾਰਥਾ ਪਸੁਮਾਰਮ
|ਤਿਰੂਵਿਲਾਇਆਡਲ
|1965
|-
|ਓਂਦਰੇ ਕੁਲਮੇਂਦਰੂ (ਅੰਬੀਲਾਰੂ) 
|ਪੱਲਾਂਡੂ ਵਾਜ਼ਗਾ
|1975
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਸਿਥਮੇਲਮ ਏਨਾਕੂ ਸਿਵਮਯਾਮੇ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਤਿਰੂਵਰੂਚੇਲਵਰ
| rowspan=&quot;2&quot; |1967
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਅਧੀ ਸਿਵਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਆਦਲੁਦਨ ਪਡਲਾਈ
|ਕੁਦੀਰੂੰਧਾ ਕੋਇਲ
|1968
| rowspan=&quot;15&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਅੰਬੀਗਏ ਈਸ਼ਵਰੀਏ
|ਪੱਟੀਕਾਡਾ ਪੱਟਨਾਮਾ
|1972
|ਟੀ. ਐਮ. ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ
|-
|ਇੰਧੀਆ ਨਾਡੂ ਐਨ ਵੀਡੂ
|ਭਰਤ ਵਿਲਾਸ
|1973
|ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ, ਟੀ. ਐੱਮ, ਸੁੰਦਰਰਾਜਨ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]], ਐੱਲ. ਆਰ. ਈਸਵਾਰੀ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਾਸੁਦੇਵਨ
|-
|ਅੱਲ੍ਹਾ ਅੱਲ੍ਹਾ
|ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ
|1971
| rowspan=&quot;3&quot; |ਐਮ. ਐਸ. ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ
|-
|ਇਥਾਨਾਈ ਮਾਨਧਰਕੂ
|ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ?
|1976
|-
|ਏਨਕੋਰੂ ਵਿਡੀਵੇਲੀ
|ਕੀਜ਼ ਵਾਨਮ ਸਿਵੱਕੁਮ
|1981
|-
|ਰਮਨ ਏਥਨਈ
|ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਲਿਆਣਮ
|1968
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਐਂਗੇ ਨੀਯੋ ਨਾਨਮ ਐਂਗੇ
|ਨੇਜੀਰੁੱਕੁਮ ਵਰਈ
|1967
|-
|ਮਲੇਰਮ ਮਾਂਗਾਇਅਮ
|ਅੰਨਈਅਮ ਪਿਥਾਵਮ
|1969
|-
|ਸਿਪੀਲ ਮੁਥੂ
|ਅੰਬਾਈ ਥੇਡੀ
|1974
|[[ਵਾਣੀ ਜੈਰਾਮ]]
|-
|ਐਂਗਯੂਮ ਐਪੋਥਮ
|ਨਿਨੈਥਲੇ ਇਨਿਕਕੁਮ
|1979
| rowspan=&quot;11&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਨਾਨ ਪੋਲਾਧਵਨ
|ਪੋਲਾਧਵਨ
|1980
|-
|ਅਨਕੈਨਾ ਮੇਲੇ
|ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਪੈਸ਼ਲ
|1982
|-
|ਤੀਰਥਾ ਕਾਰੀਨੀਲੇ
|ਵਰੂਮਾਈਨ ਨਿਰਮ ਸਿਵੱਪੂ
|1980
|-
|ਥੇਂਦਰਲੂੱਕੂ ਥਾਈਵੀਡੂ
|ਰਾਜਾਨਦਾਈ
| rowspan=&quot;3&quot; |1989
|-
|ਕਲਿਆਨਾ ਮਲਾਈ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪੁਧੂ ਪੁਧੂ ਅਰਥੰਗਲ
| rowspan=&quot;29&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ
|-
|ਕੇਲਾਡੀ ਕਨਮਾਨੀ
|-
|ਏਨਾ ਸੱਥਮ ਇੰਦਾ ਨੇਰਮ
|ਪੁੰਨਗਾਈ ਮੰਨਨ
|1986
|-
|ਅਨਬੇ ਅਰੁਆਇਰ
|ਸੇਵਵੰਤੀ
|
|-
|ਪਦਥਾ ਥੇਮੰਗੂ
|ਪੂੰਥੋਟਾ ਕਵਲਕਰਨ
|1988
|-
|ਕਲਾਇਵਾਨੀਓ ਰਾਣੀਓ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਵਿੱਲੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |1992
|-
|ਸੋਲਈ ਮਲਾਈ ਉਰੋਮ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਓਰੂ ਨਾਲੂਮ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਜਮਾਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |1993
|-
|ਨੀਲਵੇ ਮੁਗਾਮ
|-
|ਓਹ ਵੇਨੀਲੇਵ
|ਆਨੰਦ ਕੁੰਮੀ
|1983
|-
|ਵਲਾਈਓਸਾਈ
|ਸਤਿਆ
|1988
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਪੂਂਗਾਤਰੂ ਪੁਥੀਥਾਨਥੂ
|ਮੂੰਡਰਮ ਪਿਰਾਈ
|1982
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ|ਕੇ. ਜੇ. ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਨਾਨ ਓਰੂ ਸਿੰਧੂ
|ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ
|1985
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਵਿਰਾਲਿਲ ਸੁਥੀ ਮੀਤਾਵਾ
|ਨੰਧਵਨਾ ਥਰੂ
|1995
|-
|ਅਥਰਿਕਕੁਮ
|ਨੱਤੂਪੁਰਾ ਪੱਟੂ
|1996
|-
|ਮੁਥੁਮਨੀ ਮਾਲਾ
|ਚਿੰਨਾ ਗੌਂਡਰ
|1992
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ]]
|-
|ਸ਼ੇਨਬਾਗਾਮੇ ਸ਼ੇਨਬਾਗਮੇ (3 ਸੰਸਕਰਣ) 
|ਐਂਗਾ ਉਰੂ ਪੱਟੂਕਰਨ
|1987
|[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ]], ਮਨੋ, ਸੁਨੰਦਾ
|-
|ਓਰੂ ਸੰਤਾਨਾ ਕਾੱਟੂ
|ਏਲਾਮੇ ਐਨ ਰਸਾਥਨ
|1995
| rowspan=&quot;2&quot; |ਇਲੈਅਰਾਜਾ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਮਧੁਲਮ ਕਨੀਏ
|ਸਾਮੀ ਪੋਟਾ ਮੁਡੀਚੂ
|1991
|-
|ਮਾਥਾ ਉਨ ਕੋਵਿਲਿਲ
|ਅਚਾਨੀ
|1978
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਠਾਣੇਈਰੀਲੇ ਮੁਗਾਮ
|ਮਨੀਕੁਇਲ
|1993
|ਮਨੋ, ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ[[ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਾਨ|ਉਮਾ ਰਮਨਨ]]
|-
|ਸੰਧਾਨਾ ਮਾਰਬੀਲੇ
|ਨਾਡੋਡੀ ਥੈਂਡਰਲ
|1992
|ਮਾਨੋ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]]
|-
|ਹੇ ਪੂਥਾਥਡ਼ੀ ਸਾਥੀ ਮੱਲੀ
|ਕਾਰੂਵੇਲਮ ਪੁੱਕਲ
|2000
|ਉਮਾ ਰਾਮਾਨਨ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਮਯਿਲ ਪੋਲਾ ਪੋਨੂ ਓਨੂ
|ਭਾਰਤੀ
| rowspan=&quot;3&quot; |2000
|[[ਭਵਾਥਾਰਿਨੀ|ਭਵਥਾਰਿਨੀ]]
|-
|ਰਾਮ ਰਾਮ
|ਹੇ ਰਾਮ।
|[[ਕਮਲ ਹਸਨ|ਕਮਲ ਹਾਸਨ]], [[ਸ਼ਰੂਤੀ ਹਸਨ|ਸ਼ਰੂਤੀ ਹਾਸਨ]]
|-
|ਨੀਲਵੂ ਪਾਤੂ
|ਕੰਨੂਕੁਲ ਨੀਲਵੂ
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]]
|-
|ਪੁੰਨੀਅਮ ਥੇਡੀ ਕਸੀਕੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਕਾਸੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2001
|-
|ਯੇਨ ਮਨਵਾਨਿਲ
|-
|ਅੱਤਮ ਥੇਰੋਟਾਮਾ
|ਕੈਪਟਨ ਪ੍ਰਭਾਕਰਨ
|1991
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕੱਲੈਮਟੱਮ ਕੰਡਲ
|ਦਸਾਵਥਾਰਮ
|2008
|[[ਹਿਮੇਸ਼ ਰੇਸ਼ਮਿਆ|ਹਿਮੇਸ਼ ਰੇਸ਼ਮੀਆ]]
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]]
|-
|ਮਾਰਗਾਜ਼ੀ ਥਿੰਗਲ ਅਲਾਵਾ
|ਸੰਗਮਮ
|1999
| rowspan=&quot;10&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀਥਾ
|-
|ਚਿੱਕੂ ਬੱਕੂ ਰਾਇਲੇ
|ਸੱਜਣ।
|1993
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ, ਸੁਰੇਸ਼ ਪੀਟਰਸਸੁਰੇਸ਼ ਪੀਟਰਜ਼
|-
|Nenjinile Nenjinele
|ਯੂਅਰ
|1998
|[[ਐੱਸ. ਜਾਨਕੀ]], ਐੱਮ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕੁਮਾਰਐਮ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕੁਮਾਰ
|-
|ਥਿਲਾਨਾ ਥਿਲਾਨਾ
|ਮੁਥੂ
|1995
|ਮਨੋ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ
|-
|ਯੇਂਗਾਏ ਏਨਾਥੂ ਕਵਿਤਾਈ
(ਚਰਨਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਰਾਗਮ ਲਥੰਗੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
|ਕੰਦੁਕੌਂਡੈਨ ਕੰਦੁਕੋਕੌਂਡੈਨ
|2000
|[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]], ਸ੍ਰੀਨਿਵਾਸ
|-
|ਕੁਲੀਰੂਧੂ ਕੁਲੀਰੂਦੂ
|ਤਾਜ ਮਹਿਲ
| rowspan=&quot;2&quot; |1999
|ਉੱਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]], ਆਰ. ਵਿਸ਼ਵੇਸ਼ਵਰਨ (ਦੂਜੇ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਸੰਤੂਰ) 
|-
|ਕਦਲ ਯੋਗੀ
|[[ਤਾਲ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਤਾਲਮ]]
|ਟੀ. ਐਲ. ਮਹਾਰਾਜਨ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਮਾਨਾ ਮੋਹਨਾ
|ਜੋਧਾ ਅਕਬਰ
|2008
|ਬੇਲਾ ਸ਼ੈਂਡੇ
|-
|ਪੰਨਾਗੇਏ
|24
|2016
|ਹਰੀਚਰਣ, [[ਸ਼ਾਸ਼ਾ ਤਿਰੂਪਤੀ]]
|-
|ਕੋਡੂ ਪੋਆਟਾ
|ਰਾਵਣ
|2010
|[[ਬੈਨੀ ਦਿਆਲ]]
|-
|ਨੀ ਅੰਡਵਨ
|ਵਾਨਾਮੇ ਐਲਾਈ
| rowspan=&quot;3&quot; |1992
|ਐਮ. ਐਮ. ਕੀਰਵਾਨੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਰੇੱਕਾਈ ਕੱਟੀ ਪਰਾਕੁਧੂ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਅੰਨਾਮਲਾਈ
| rowspan=&quot;8&quot; |ਦੇਵਾ
|-
|ਵੰਧੇੰਡਾ ਪਾਲਕਰਨ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਨਾਨ ਆਟੋਕਰਨ
|ਬਾਸ਼ਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |1995
|-
|ਥਿਲੋਥਥਾਮਾ
|ਆਸੀਆ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ, ਸਵਰਨਲਤਾ[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਅਥੰਡਾ ਇਥੰਡਾ
|ਅਰੁਣਾਚਲਮ (ਫ਼ਿਲਮ) 
| rowspan=&quot;2&quot; |1997
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਅਵਲ ਵਰੁਵਾਲਾ
|ਨੇਰਰੂੱਕੂ ਨੇਰ
|[[ਹਰੀਹਰਨ (ਗਾਇਕ )|ਹਰੀਹਰਨ]], ਸ਼ਾਹੁਲ ਹਮੀਦ
|-
|ਮੇਗਾਮ ਕਰੁਕੁਥੂ
|ਕੁਸ਼ੀ
|2000
|[[ਹਰੀਨੀ (ਗਾਇਕਾ)|ਹਰੀਨੀ]]
|-
|ਐਨਾ ਨੇਨਾਚੇ
|ਚੋੱਕਾ ਥੰਗਮ
|2003
|ਪੀ. ਉੱਨੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਅਨੁਰਾਧਾ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਓਵੋਰੂ ਪੂਕਲੂਮ
|ਆਟੋਗ੍ਰਾਫ
|2004
|ਭਾਰਦਵਾਜ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਇਦੂਤਾਨਾ
|ਸਾਮੀ
|2003
| rowspan=&quot;2&quot; |ਹੈਰਿਸ ਜੈਰਾਜ
|-
|ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਅੱਖ
|ਮੈਟਰਰਾਨ
|2012
|ਫ੍ਰੈਂਕੋ ਸਾਈਮਨ, ਚਾਰੁਲਤਾ ਮਨੀ, ਸੱਤਿਆਨ, ਆਲਾਪ ਰਾਜੂ, [[ਸੁਚਿੱਤਰਾ|ਸੁਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਉਦਲ ਐਨਾ ਉਈਰ ਏਨਾ
|ਅਮਰਾਵਤੀ
|1993
|ਬਾਲਾ ਭਾਰਤੀ
|ਅਸ਼ੋਕ
|-
|ਅੰਧੀ ਪੂਵ
|ਪੂਵ ਉੱਨਈ ਨੇਸਿਥੇਨ
|
|ਯੇਕਨਥਨ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
|-
|ਥਾਈਨ ਮਨੀਕੋਡੀ
|ਜੈਹਿੰਦ
|1994
|ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ
|ਐੱਸ. ਪੀ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਅਨਬੁੱਲਾ ਮਨਵਾਨੇ
|ਮੇਤੁਕੁਡੀ
|1996
|ਸਰਪੀ
|[[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]], ਮਨੋਮਾਨੋ
|-
|ਮੇਗਾਮਾਈ ਵੰਤੂ
|ਥੁਲਾਥਾ ਮਾਨਮਮ ਥੂਲਮ
|1999
| rowspan=&quot;2&quot; |ਐਸ. ਏ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ
|ਰਾਜੇਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
|-
|ਸੰਤਾਨਾ ਮੱਲੀਗਾਈਲ
|ਰਾਜਕਲੀ ਅੰਮਾਨ
|2000
|ਵਾਦਿਵੇਲੂ, [[ਸਵਰਨਲਥਾ|ਸਵਰਨਾਲਥਾ]]
|-
|ਕਿਲੱਕੂ ਸਿਵਾਕੀਲੇ
|ਸੀਵਾਲਾਪੇਰੀ ਪਾਂਡੀ
|1994
|ਅਦਿੱਤਿਆ
|ਰਾਜਗੋਪਾਲ, ਸੁਜਾਤਾ ਮੋਹਨ, ਪੀ. ਜੀ. ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ, ਨੈਪੋਲੀਅਨ
|-
|ਯੇ ਅਸੈਨਧਾਦੂਮ
|ਪਾਰਵਾਈ ਓਂਦਰੇ ਟੋਏ
| rowspan=&quot;2&quot; |2001
|ਭਰਾਨੀ
|ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ, ਐਸ. ਜਾਨਕੀ,
|-
|ਮਯਾਨੇ ਅੰਧਾ
|ਨੰਦਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਯੁਵਨ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਜਾ
|ਰਾਜਲਕਸ਼ਮੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀਥਾ
|-
|ਨੰਮਾ ਕੱਟੁਲਾ ਮਜ਼ਹਾਈ ਪੀਯੁਥੂ
|ਪੱਟੀਆਲ
|2006
|ਇਲਯਾਰਾਜਾ, ਰੋਸ਼ਨੀਰੋਸ਼ਿਨੀ
|-
|ਕਾਠਾਈਗਲਾਈ ਪੇਸਮ
|ਅੰਗਾਦੀ ਥੇਰੂ
|2010
| rowspan=&quot;2&quot; |ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|ਬੇਨੀ ਦਿਆਲ, [[ਹਮਸਿਕਾ ਅਈਅਰ]]
|-
|ਤੁਗਲਾਈ ਤੁਗਲਾਈ
|ਥਲਾਈਵੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2021
|ਜੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੁਮਾਰ
|-
|ਸਾਰਾ ਕਾਤਰੇ
|ਅੰਨਾਥੇ
| rowspan=&quot;4&quot; |ਡੀ. ਇਮਾਨ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]], ਸਿਡ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮਸਿਦ ਸ਼੍ਰੀਰਾਮ
|-
|ਪੁਲੀ ਪੁਲੀ ਪਾਇਯੂਮਪੁਲੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪਾਈਮ ਪੁਲੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |2015
|[[ਮਾਲਗੁਡੀ ਸੁਭਾ]]
|-
|ਨਾ ਸੂਡਾਨਾ ਮੋਗਿਨੀ
|[[ਨੂਰਾਂ ਭੈਣਾਂ|ਜਯੋਤੀ ਨੂਰਾਨ]]
|-
|ਵਾਰੇਨ ਵਾਰੇਨ ਸੀਮਰਾਜਾ
|ਸੀਮਰਾਜਾ
|2018
|ਦਿਵਾਕਰ, ਕਵਿਤਾ ਗੋਪੀ
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਹਸਤਾ ਹੁਆ ਨੂਰਾਨੀ ਚੇਹਰਾ, ਕਾਲੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ੇ, ਰੰਗ ਸੁਨੇਹਰਾ
|ਪਾਰਸਮਨੀ
|1963
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ|ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ-ਪਿਆਰੇਲਾਲ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]], [[ਕਮਲ ਬਾਰੋਟ|ਕਮਲ ਬਰੋਟ]]
|-
|ਹਾਲ ਕਿਆ ਹੈ ਦਿਲੋਂ ਕਾ
|ਅਨੋਖੀ ਅਦਾ
|1973
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|ਆਤੇ ਜਾਤੇ ਖੁਬਸੁਰਤ ਆਵਾਰਾ
|ਅਨੁਰੋਧਾ
|1977
|-
|ਕਾਨਹਾ ਮੈਂ ਤੋਸੇ ਹਾਰੇ
|[[ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾੜੀ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਖਿਲਾਡ਼ੀ]]
|1977
|[[ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ]]
|[[ਬਿਰਜੂ ਮਹਾਰਾਜ]]
|-
|ਝੂਮ ਜੋ ਪਠਾਨ
|[[ਪਠਾਨ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਠਾਨ]]
|2023
|[[ਵਿਸ਼ਾਲ-ਸ਼ੇਖਰ]]
|[[ਅਰਿਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਕ੍ਰਿਤੀ ਕੱਕੜ|ਸੁਕਰੀਤੀ ਕਾਕਰ]]
|-
|ਏਕ ਰਾਧਾ ਏਕ ਮੀਰਾ
|[[ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲ਼ੀ|ਰਾਮ ਤੇਰੀ ਗੰਗਾ ਮੈਲੀ]]
|1985
|[[ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ]]
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਯਾਰੋਂ ਸੁਣ ਲਓ ਜ਼ਰਾ
|ਰੰਗੀਲਾ
|1995
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਉਦਿਤ ਨਾਰਾਇਣ]] ਅਤੇ ਕੇ. ਐਸ. ਚਿਤਰਾ[[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ ਐਸ ਚਿਤਰਾ]]
|-
|ਗੁਪਤ ਗੁਪਤ
|ਗੁਪਟਤ
|1997
|ਵਿਜੂ ਸ਼ਾਹ
|[[ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ]], [[ਹੇਮਾ ਸਰਦੇਸਾਈ]], [[Chetan (singer)|ਚੇਤਨ]]
|-
|ਧੂਮ ਮਚਾਲੇ
|ਧੂਮ
|2004
| rowspan=&quot;2&quot; |ਪ੍ਰੀਤਮ ਚੱਕਰਵਰਤੀ
|[[ਸੁਨਿਧੀ ਚੌਹਾਨ]]
|-
|ਮੌਜਾ ਹੀ ਮੌਜਾ
|[[ਜਬ ਵੀ ਮੈਟ|ਜਬ ਵੀ ਮੇਟ]]
|2007
|[[ਮੀਕਾ ਸਿੰਘ]]
|-
|'''ਜੈ ਹੋ।'''
([[ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ (ਰਾਗ)|ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ]] ਉਰਫ [[ਬਿਲਾਵਲ]] ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ) 
|[[ਸਲਮਡੌਗ ਮਿਲੇਨੀਅਰ|ਸਲੱਮਡੌਗ ਮਿਲਿਅਨੇਅਰ]]
|2008
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, [[ਮਹਾਲਕਸ਼ਮੀ ਅਈਅਰ]] ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|-
|ਜ਼ੂਬੀ ਡੂਬੀ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ) 
|3 ਮੂਰਖ
|2009
|[[ਸੰਤਨੂੰ ਮੋਇਤਰਾ|ਸ਼ਾਂਤਨੂ ਮੋਇਤਰਾ]]
|[[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]], [[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਰਮਤਾ ਜੋਗੀ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਤਾਲ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਤਾਲ.]]
| rowspan=&quot;2&quot; |1999
| rowspan=&quot;3&quot; |[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], [[ਅਲਕਾ ਯਾਗਨਿਕ]]
|-
|ਤਾਲ ਸੇ ਤਾਲ ਮਿਲਾ
|-
|ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ
|[[ਦ ਲੀਜੰਡ ਆਫ਼ ਭਗਤ ਸਿੰਘ|ਦ ਲੀਜੇਂਡ ਔਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ]] 
|2001
|[[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]], [[ਮਨਮੋਹਨ ਵਾਰਿਸ]]
|-
|ਰਾਮ ਚਾਹੇ ਲੀਲਾ
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਗੋਲੀਓਂ ਕੀ ਰਾਸਲੀਲਾ ਰਾਮ-ਲੀਲਾ|ਗੋਲਿਯੋਂ ਕੀ ਰਾਸਲੀਲਾ ਰਾਮ-ਲੀਲਾ]]
| rowspan=&quot;2&quot; |2013
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਸੰਜੇ ਲੀਲਾ ਬੰਸਾਲੀ|ਸੰਜੇ ਲੀਲਾ ਭੰਸਾਲੀ]]
|[[ਭੂਮੀ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ]]
|-
|ਨਗਾਡ਼ਾ ਸੰਗ ਢੋਲ ਬਾਜੇ 

(ਚਰਨਮ ਬਾਗਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]]
|-
|ਤੂੰ ਲੌਂਗ ਮੈਂ ਇਲਾਚੀ
|ਲੁਕਾ ਛੂਪੀ
|2019
|ਤਨਿਸ਼ਕ ਬਾਗਚੀ
|[[ਤੁਲਸੀ ਕੁਮਾਰ]]
|-
|ਇਸ਼ਕ ਹੀ ਹੈ ਰਬ
|ਦਿਲ ਬੋਲੇ ਹਡਿੱਪਾ!
|2009
|ਪ੍ਰੀਤਮ
|[[ਸ਼੍ਰੇਆ ਘੋਸ਼ਾਲ]], [[ਸੋਨੂੰ ਨਿਗਮ]]
|-
|ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ
|[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]
|2005
|[[ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ]]
|[[ਦਲੇਰ ਮਹਿੰਦੀ]], [[ਕੇ.ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ|ਕੇ. ਐਸ. ਚਿੱਤਰਾ]]
|-
|ਸ਼ਾਹ ਕਾ ਰੁਤਬਾ
|[[ਅਗਨੀਪਥ (2012 ਫਿਲਮ)|ਅਗਨੀਪਥ]]
|2012
|ਅਜੈ-ਅਤੁਲ
|[[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]], ਅਜੈ-ਅਤੁਲ, [[ਆਨੰਦ ਰਾਜ ਆਨੰਦ]], ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਬੇਉਰਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬੇਉਰਾ
|-
|ਤੂਝ ਮੈਂ ਰਬ ਦਿਖਤਾ ਹੈ
|[[ਰਬ ਨੇ ਬਨਾ ਦੀ ਜੋੜੀ|ਰਬ ਨੇ ਬਨਾ ਦੀ ਜੋਡ਼ੀ]]
|2008
|[[ਸਲੀਮ-ਸੁਲੇਮਾਨ]]
|ਰੂਪ ਕੁਮਾਰ ਰਾਠੌਡ਼
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਵਾਗਲੋਈ ਵਾਗਾਲੂ
|ਪਾਤਲਾ ਭੈਰਵੀ
|1951
|ਘੰਟਾਸਾਲਾ
|[[ਜਿੱਕੀ|ਜਿਕੀ]] ਅਤੇ ਕੋਰਸ
|}

== ਗ਼ੈਰ-ਫ਼ਿਲਮ/ਐਲਬਮ ਗੀਤ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਭਾਸ਼ਾ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਐਲਬਮ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਬੋਲ
! style=&quot;background:#778899&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਲਿਫਟ ਕਰਾਡੇ (ਤੇਰੀ ਊਚੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ ਮੌਲਾ) 
|[[ਉਰਦੂ]]
|ਕਭੀ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲਾਓ
|2001
|[[ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ]]
|ਰਿਆਜ਼-ਉਰ-ਰਹਿਮਾਨ ਸੱਘਰ
|[[ਅਦਨਾਨ ਸਾਮੀ]]
|-
|ਪੁਟਾਪਯੋਧੀ
|[[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]
|ਜਗਨਨਾਥ ਭਗਤੀ ਰਥ ਯਾਤਰਾ
|2023
|ਸੀਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਥ
|ਨੰਦਾ ਪ੍ਰਦੀਪਤਾ ਕੁਮਾਰ
|ਅਭਿਲਿਪਸਾ ਪਾਂਡਾ, ਸਿਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਥ
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{Cite news|url=https://www.thehindu.com/features/friday-review/music/light-and-melodious/article4702358.ece|title=Light and melodious|last=Mani|first=Charulatha|date=10 May 2013|work=The Hindu|language=en-IN}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>4ai9v5f1s256f64dcbpa3b9rc6kmnc7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਾੜੇ ਨਾਗਾਜਯੋਤੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198653</id>
    <revision>
      <id>809612</id>
      <timestamp>2025-05-31T17:22:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1280571468|Bade Nagajyothi]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9540" sha1="nee7q85adkdk69f9ag0jsyv6r12dxkx" xml:space="preserve">
'''ਬਾਡ਼ੇ ਨਾਗਾਜਯੋਤੀ''' (ਜਨਮ 1994) [[ਤੇਲੰਗਾਨਾ|ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਰਾਜ]] ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਮੁਲੁਗੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਜਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-11-07 |title=In Mulugu's Congress-BRS fight, daughter of slain Maoist takes on former Naxalite |url=https://indianexpress.com/article/political-pulse/in-mulugus-congress-brs-fight-daughter-of-slain-maoist-takes-on-former-naxalite-9017518/ |access-date=2023-11-18 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt;


ਗਸਗਸਗਸ ਸਗਸਗਸਗਸ ਸਗਗਸਗਸਸ ਸਹਹਸਹਸਸ ਹਸਹਸਹਸ ਹਸਹਸਹਸ ਹਸਹਸਹਸ ਸਹਸਹਹਸਸਵ ਸਹਸਹਸਗਸ ਹਸਹਸਹਸ ਹਸਹਸਹਸ ਹਸਹਸਹਸ 

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1994 ਵਿੱਚ ਵਾਰੰਗਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਐਸ. ਐਸ. ਤਡਵਾਈ ਮੰਡਲ ਦੇ ਕਲਵਾਪੱਲੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇਡ਼ੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਡ਼ੇ ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |last=telugu |first=NT News |date=2023-08-24 |title=బడే నాగజ్యోతికి ఎమ్మెల్యే సీటు ఎందికిచ్చారంటే… |url=https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |access-date=2023-12-12 |website=www.ntnews.com |language=te-IN}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੋਵੇਂ ਸਾਬਕਾ ਮਾਓਵਾਦੀ ਆਗੂ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਚਾਚਾ ਬਡ਼ੇ ਚੋੱਕਾ ਰਾਓ ਉਰਫ ਦਾਮੋਦਰ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਮਾਓਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana Mulugu constituency - Naxalite's daughter Vs Former Naxalite |url=http://www.indiaherald.com/Politics/Read/994620510/Telangana-Mulugu-constituency-Naxalites-daughter-Vs-Former-Naxalite |access-date=2023-11-18 |website=indiaherald.com |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕਲਵਾਪੱਲੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਨੁਮਕੋਂਡਾ ਦੇ ਚੈਤੰਨਿਆ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ਉਹ ਆਪਣੀ ਚਾਚੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜੋ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-08-29 |title=బడే నాగజ్యోతికి ఎమ్మెల్యే సీటు ఎందికిచ్చారంటే…-Namasthe Telangana |url=https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230829104154/https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |archive-date=2023-08-29 |access-date=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Citation |title=Bade Nagajyothi about Her Family Background {{!}} Mulugu BRS {{!}} Bade Nagajyothi Biography {{!}} Mic TV News |url=https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU |language=en |access-date=2023-12-12}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਨਾਲ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੀ. ਐੱਡ. ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਾਕਤੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਾਰੰਗਲ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-08-21 |title=Slain Naxalite's daughter to challenge former Naxalite in Mulugu constituency |url=https://telanganatoday.com/slain-naxalites-daughter-to-challenge-former-naxalite-in-mulugu-constituency |access-date=2023-11-18 |website=Telangana Today |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕੋਯਾ ਕਬੀਲੇ ਤੋਂ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/red-legacy-mulugu-set-for-radical-fight-between-duo/articleshow/102960320.cms|title=Red legacy: Mulugu set for radical fight between duo|date=2023-08-23|work=The Times of India|access-date=2023-11-18|issn=0971-8257}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਨਾਗਾਜਯੋਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਸਰਪੰਚ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ, 2019 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਕਲਾਵਾਪੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜ਼ੈੱਡਪੀਟੀਸੀ ਦੀ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/Hyderabad/hand-picked-by-kcr-nagajyothi-vows-to-emerge-triumphant-from-st-reserved-mulugu-assembly-constituency/article67220463.ece|title=Hand-picked by KCR, Nagajyothi vows to emerge triumphant from ST-reserved Mulugu Assembly constituency|last=Sridhar|first=P.|date=2023-08-21|work=The Hindu|access-date=2023-11-10|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Citation |title=Bade Nagajyothi about Her Family Background {{!}} Mulugu BRS {{!}} Bade Nagajyothi Biography {{!}} Mic TV News |url=https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU |language=en |access-date=2023-12-12}}&lt;cite class=&quot;citation cs2&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU ''Bade Nagajyothi about Her Family Background | Mulugu BRS | Bade Nagajyothi Biography | Mic TV News'']&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;, retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;12 December&lt;/span&gt; 2023&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ 2023 ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਤੱਕਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਲੁਗੂ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲਡ਼ਨ ਲਈ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਮਿਤੀ]] (ਬੀ. ਆਰ. ਐਸ.) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Contributor |first=B. Q. |date=2023-08-21 |title=Telangana Assembly Elections 2023: KCR Releases First List Of BRS Candidates; Details Here |url=https://www.bqprime.com/politics/telangana-assembly-elections-2023-kcr-releases-1st-list-of-brs-candidates-check-names-here-bqc |access-date=2023-11-10 |website=BQ Prime |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharat Kumar |first=Puli |date=2023-08-25 |title=Women candidates in assembly race from Warangal, Karimnagar districts |url=https://www.deccanchronicle.com/nation/politics/250823/women-candidates-in-assembly-race-from-warangal-karimnagar-districts.html |access-date=2023-11-10 |website=[[Deccan Chronicle]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Basava |first=Bhaskar |date=2023-08-23 |title=Battle Royale: Late Naxal leader's daughter Nagajyothi takes on former Naxal Seethakka in Mulugu |url=https://newsmeter.in/top-stories/battle-royale-late-naxal-leader-daughter-nagajyothi-takes-on-former-naxal-seethakka-mulugu-716834 |access-date=2023-11-18 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=BRS List: టీవీలో తన పేరు విని కన్నీళ్లు పెట్టుకున్న బడే నాగజ్యోతి |url=https://telugu.samayam.com/telangana/warangal/mulugu-brs-candidate-bade-nagajyothi-emotional-after-hearing-her-name-in-television-from-kcr/articleshow/102916002.cms |access-date=2023-11-18 |website=Samayam Telugu |language=te}}&lt;/ref&gt; 10 ਨਵੰਬਰ 2023 ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੋਡ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=India |first=The Hans |date=2023-11-10 |title=BRS MLA Candidate Bade Nagajyothi Files Nomination |url=https://www.thehansindia.com/telangana/brs-mla-candidate-bade-nagajyothi-files-nomination-836813 |access-date=2023-11-18 |website=www.thehansindia.com |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 30 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਤੱਕਾ ਤੋਂ 33,700 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Election Commission of India |url=https://results.eci.gov.in/AcResultGenDecNew2023/candidateswise-S29109.htm |access-date=2023-12-03 |website=results.eci.gov.in}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1994]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>nee7q85adkdk69f9ag0jsyv6r12dxkx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809613</id>
      <parentid>809612</parentid>
      <timestamp>2025-05-31T17:24:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>809613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9253" sha1="la9nb9dnjmulwcpezpqin6mccjs1imr" xml:space="preserve">
'''ਬਾਡ਼ੇ ਨਾਗਾਜਯੋਤੀ''' (ਜਨਮ 1994) [[ਤੇਲੰਗਾਨਾ|ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਰਾਜ]] ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਮੁਲੁਗੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਜਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-11-07 |title=In Mulugu's Congress-BRS fight, daughter of slain Maoist takes on former Naxalite |url=https://indianexpress.com/article/political-pulse/in-mulugus-congress-brs-fight-daughter-of-slain-maoist-takes-on-former-naxalite-9017518/ |access-date=2023-11-18 |website=The Indian Express |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1994 ਵਿੱਚ ਵਾਰੰਗਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਐਸ. ਐਸ. ਤਡਵਾਈ ਮੰਡਲ ਦੇ ਕਲਵਾਪੱਲੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇਡ਼ੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਡ਼ੇ ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ ਰਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=telugu |first=NT News |date=2023-08-24 |title=బడే నాగజ్యోతికి ఎమ్మెల్యే సీటు ఎందికిచ్చారంటే… |url=https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |access-date=2023-12-12 |website=www.ntnews.com |language=te-IN}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੋਵੇਂ ਸਾਬਕਾ ਮਾਓਵਾਦੀ ਆਗੂ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਚਾਚਾ ਬਡ਼ੇ ਚੋੱਕਾ ਰਾਓ ਉਰਫ ਦਾਮੋਦਰ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਮਾਓਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana Mulugu constituency - Naxalite's daughter Vs Former Naxalite |url=http://www.indiaherald.com/Politics/Read/994620510/Telangana-Mulugu-constituency-Naxalites-daughter-Vs-Former-Naxalite |access-date=2023-11-18 |website=indiaherald.com |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕਲਵਾਪੱਲੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਨੁਮਕੋਂਡਾ ਦੇ ਚੈਤੰਨਿਆ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਚਾਚੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜੋ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-08-29 |title=బడే నాగజ్యోతికి ఎమ్మెల్యే సీటు ఎందికిచ్చారంటే…-Namasthe Telangana |url=https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230829104154/https://www.ntnews.com/lifestyle/mulugu-brs-mla-candidate-bade-naga-jyothi-thanks-to-cm-kcr-1221390 |archive-date=2023-08-29 |access-date=2023-11-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Citation |title=Bade Nagajyothi about Her Family Background {{!}} Mulugu BRS {{!}} Bade Nagajyothi Biography {{!}} Mic TV News |url=https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU |language=en |access-date=2023-12-12}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਨਾਲ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੀ. ਐੱਡ. ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਾਕਤੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਾਰੰਗਲ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2023-08-21 |title=Slain Naxalite's daughter to challenge former Naxalite in Mulugu constituency |url=https://telanganatoday.com/slain-naxalites-daughter-to-challenge-former-naxalite-in-mulugu-constituency |access-date=2023-11-18 |website=Telangana Today |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਕੋਯਾ ਕਬੀਲੇ ਤੋਂ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/red-legacy-mulugu-set-for-radical-fight-between-duo/articleshow/102960320.cms|title=Red legacy: Mulugu set for radical fight between duo|date=2023-08-23|work=The Times of India|access-date=2023-11-18|issn=0971-8257}}&lt;/ref&gt;

== ਕਰੀਅਰ ==
ਨਾਗਾਜਯੋਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਸਰਪੰਚ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ, 2019 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਕਲਾਵਾਪੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜ਼ੈੱਡਪੀਟੀਸੀ ਦੀ ਉਪ-ਚੇਅਰਮੈਨ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/Hyderabad/hand-picked-by-kcr-nagajyothi-vows-to-emerge-triumphant-from-st-reserved-mulugu-assembly-constituency/article67220463.ece|title=Hand-picked by KCR, Nagajyothi vows to emerge triumphant from ST-reserved Mulugu Assembly constituency|last=Sridhar|first=P.|date=2023-08-21|work=The Hindu|access-date=2023-11-10|language=en-IN|issn=0971-751X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=Bade Nagajyothi about Her Family Background {{!}} Mulugu BRS {{!}} Bade Nagajyothi Biography {{!}} Mic TV News |url=https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU |language=en |access-date=2023-12-12}}&lt;cite class=&quot;citation cs2&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=ZFlONdBNPBU ''Bade Nagajyothi about Her Family Background | Mulugu BRS | Bade Nagajyothi Biography | Mic TV News'']&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;, retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;12 December&lt;/span&gt; 2023&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਉਸ ਨੂੰ 2023 ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਤੱਕਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਲੁਗੂ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲਡ਼ਨ ਲਈ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਮਿਤੀ]] (ਬੀ. ਆਰ. ਐਸ.) ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Contributor |first=B. Q. |date=2023-08-21 |title=Telangana Assembly Elections 2023: KCR Releases First List Of BRS Candidates; Details Here |url=https://www.bqprime.com/politics/telangana-assembly-elections-2023-kcr-releases-1st-list-of-brs-candidates-check-names-here-bqc |access-date=2023-11-10 |website=BQ Prime |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharat Kumar |first=Puli |date=2023-08-25 |title=Women candidates in assembly race from Warangal, Karimnagar districts |url=https://www.deccanchronicle.com/nation/politics/250823/women-candidates-in-assembly-race-from-warangal-karimnagar-districts.html |access-date=2023-11-10 |website=[[Deccan Chronicle]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Basava |first=Bhaskar |date=2023-08-23 |title=Battle Royale: Late Naxal leader's daughter Nagajyothi takes on former Naxal Seethakka in Mulugu |url=https://newsmeter.in/top-stories/battle-royale-late-naxal-leader-daughter-nagajyothi-takes-on-former-naxal-seethakka-mulugu-716834 |access-date=2023-11-18 |website=newsmeter.in |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=BRS List: టీవీలో తన పేరు విని కన్నీళ్లు పెట్టుకున్న బడే నాగజ్యోతి |url=https://telugu.samayam.com/telangana/warangal/mulugu-brs-candidate-bade-nagajyothi-emotional-after-hearing-her-name-in-television-from-kcr/articleshow/102916002.cms |access-date=2023-11-18 |website=Samayam Telugu |language=te}}&lt;/ref&gt; 10 ਨਵੰਬਰ 2023 ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੋਡ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=India |first=The Hans |date=2023-11-10 |title=BRS MLA Candidate Bade Nagajyothi Files Nomination |url=https://www.thehansindia.com/telangana/brs-mla-candidate-bade-nagajyothi-files-nomination-836813 |access-date=2023-11-18 |website=www.thehansindia.com |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 30 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਤੱਕਾ ਤੋਂ 33,700 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Election Commission of India |url=https://results.eci.gov.in/AcResultGenDecNew2023/candidateswise-S29109.htm |access-date=2023-12-03 |website=results.eci.gov.in}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1994]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>la9nb9dnjmulwcpezpqin6mccjs1imr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Gill gabru</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198654</id>
    <revision>
      <id>809614</id>
      <timestamp>2025-05-31T17:53:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="hwbvp4udb8sf6memmbcytmytrqq5rc1" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Gill gabru}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 17:53, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>hwbvp4udb8sf6memmbcytmytrqq5rc1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Preetphg</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198655</id>
    <revision>
      <id>809617</id>
      <timestamp>2025-05-31T19:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="4qlk1ut3ee8eq92jgy0zocql583msi3" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Preetphg}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:03, 31 ਮਈ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>4qlk1ut3ee8eq92jgy0zocql583msi3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nonhibernatingbear</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198656</id>
    <revision>
      <id>809619</id>
      <timestamp>2025-06-01T00:18:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" sha1="p58k1z5m386kgta125ioyc61vxm6niy" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Nonhibernatingbear}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 00:18, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>p58k1z5m386kgta125ioyc61vxm6niy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Amitmahato454</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198657</id>
    <revision>
      <id>809620</id>
      <timestamp>2025-06-01T02:13:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" sha1="shlmgv82rwjj0yuh1u2ufsqxbhy9t2q" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Amitmahato454}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:13, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>shlmgv82rwjj0yuh1u2ufsqxbhy9t2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕੜੈਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198658</id>
    <revision>
      <id>809625</id>
      <timestamp>2025-06-01T04:51:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Infobox settlement | name                     = '''ਕੜੈਲ''' | native_name              =  | native_name_lang         =  | settlement_type          = ਪਿੰਡ | image_skyline            =  | image_alt                =  | nickname                 =  | pushpin_map              = India Punjab | pushpin_label_position   =  | pushpin_map_alt          =  | pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸ...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4259" sha1="iw553eb3pnc3nqcc388as30khbozlmy" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = '''ਕੜੈਲ'''
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = 
| image_alt                = 
| nickname                 = 
| pushpin_map              = India Punjab
| pushpin_label_position   = 
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|29.800846|N|75.847202|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = [[ਦੇਸ਼]]
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| governing_body           = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                =
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 
| area_rank                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 229
| population_total         = 1599
| population_as_of         = 2011
| population_footnotes     = 
| population_density_km2   = auto
| population_rank          = 
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਕ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = ਪਿੰਨ ਕੋਡ
| postal_code              = 148033 
| registration_plate       = PB-13
| website                  = 
| footnotes                = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਕੜੈਲ,''' ਪਿੰਡ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 59 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ] ਤੋਂ 149 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। ਕੜੈਲ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148033 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਦਿੜਬਾ]] ਹੈ। ਕੜੈਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਨਰਵਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।


'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ'''
#ਟੋਹਾਣਾ, 
#ਪਾਤੜਾਂ, 
#ਨਰਵਾਣਾ, 
#ਸੁਨਾਮ 
#ਜਾਖਲ, 
ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ'''
#ਬਾਜ਼ੀਦਪੁਰ
#ਬੱਲਰਾਂ
#ਚੂਲੜ ਕਲਾਂ

'''ਭਾਸ਼ਾ'''
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>iw553eb3pnc3nqcc388as30khbozlmy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809626</id>
      <parentid>809625</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T04:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4259" sha1="6vigbtkv2bm24s9mifxkodtkoslzjjm" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = '''ਕੜੈਲ'''
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = 
| image_alt                = 
| nickname                 = 
| pushpin_map              = India Punjab
| pushpin_label_position   = 
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|29.800846|N|75.847202|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = [[ਦੇਸ਼]]
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| governing_body           = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                =
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 
| area_rank                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 229
| population_total         = 1599
| population_as_of         = 2011
| population_footnotes     = 
| population_density_km2   = auto
| population_rank          = 
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਕ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = ਪਿੰਨ ਕੋਡ
| postal_code              = 148033 
| registration_plate       = PB-13
| website                  = 
| footnotes                = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਕੜੈਲ,''' ਪਿੰਡ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 59 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ] ਤੋਂ 149 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। ਕੜੈਲ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148033 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਦਿੜਬਾ]] ਹੈ। ਕੜੈਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਨਰਵਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।


'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ'''
#ਟੋਹਾਣਾ, 
#ਪਾਤੜਾਂ, 
#ਨਰਵਾਣਾ, 
#ਸੁਨਾਮ 
#ਜਾਖਲ, 
ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ'''
#ਬਾਜ਼ੀਦਪੁਰ
#ਬੱਲਰਾਂ
#ਚੂਲੜ ਕਲਾਂ

'''ਭਾਸ਼ਾ'''
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>6vigbtkv2bm24s9mifxkodtkoslzjjm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809627</id>
      <parentid>809626</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T04:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4339" sha1="iy6vsp69zllgsqxyglbgo5a5xjdtme6" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = '''ਕੜੈਲ'''
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = 
| image_alt                = 
| nickname                 = 
| pushpin_map              = India Punjab
| pushpin_label_position   = 
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|29.800846|N|75.847202|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = [[ਦੇਸ਼]]
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| governing_body           = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                =
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 
| area_rank                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 229
| population_total         = 1599
| population_as_of         = 2011
| population_footnotes     = 
| population_density_km2   = auto
| population_rank          = 
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਕ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = ਪਿੰਨ ਕੋਡ
| postal_code              = 148033 
| registration_plate       = PB-13
| website                  = 
| footnotes                = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਕੜੈਲ,''' ਪਿੰਡ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਅੰਦਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 59 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 149 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਖਲ ਮੂਨਕ ਸੜਕ ਤੇ ਹੈ। ਕੜੈਲ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148033 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਦਿੜਬਾ]] ਹੈ। ਕੜੈਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।


'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ'''
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਸੁਨਾਮ]] 
#[[ਜਾਖਲ]], 
ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

'''ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ'''
#ਬਾਜ਼ੀਦਪੁਰ
#[[ਬੱਲਰਾਂ]]
#[[ਚੂਲੜ ਕਲਾਂ]]

'''ਭਾਸ਼ਾ'''
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>iy6vsp69zllgsqxyglbgo5a5xjdtme6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809628</id>
      <parentid>809627</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T04:59:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4338" sha1="n2hfpwisb6yzaoo12wtwcl8qw8xz69r" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = '''ਕੜੈਲ'''
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = 
| image_alt                = 
| nickname                 = 
| pushpin_map              = India Punjab
| pushpin_label_position   = 
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|29.800846|N|75.847202|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = [[ਦੇਸ਼]]
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| governing_body           = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                =
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 
| area_rank                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 229
| population_total         = 1599
| population_as_of         = 2011
| population_footnotes     = 
| population_density_km2   = auto
| population_rank          = 
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਕ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = ਪਿੰਨ ਕੋਡ
| postal_code              = 148033 
| registration_plate       = PB-13
| website                  = 
| footnotes                = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਕੜੈਲ,''' ਪਿੰਡ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਅੰਦਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 59 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 149 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਖਲ ਮੂਨਕ ਸੜਕ ਤੇ ਹੈ। ਕੜੈਲ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148033 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਦਿੜਬਾ]] ਹੈ। ਕੜੈਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।


===ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ===
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਸੁਨਾਮ]] 
#[[ਜਾਖਲ]], 
ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

===ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ===
#ਬਾਜ਼ੀਦਪੁਰ
#[[ਬੱਲਰਾਂ]]
#[[ਚੂਲੜ ਕਲਾਂ]]

==ਭਾਸ਼ਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>n2hfpwisb6yzaoo12wtwcl8qw8xz69r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809629</id>
      <parentid>809628</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:00:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ */</comment>
      <origin>809629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4351" sha1="gjm6lrxsg8u9v0z1gec28kjhal0gk0p" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                     = '''ਕੜੈਲ'''
| native_name              = 
| native_name_lang         = 
| settlement_type          = ਪਿੰਡ
| image_skyline            = 
| image_alt                = 
| nickname                 = 
| pushpin_map              = India Punjab
| pushpin_label_position   = 
| pushpin_map_alt          = 
| pushpin_map_caption      = ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ
| coordinates              = {{coord|29.800846|N|75.847202|E|display=inline,title}}
| subdivision_type         = [[ਦੇਸ਼]]
| subdivision_name         = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1        = [[ਰਾਜ]]
| subdivision_name1        = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date         = 
| founder                  = 
| named_for                = 
| government_type          = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| governing_body           = ਨਗਰ ਪੰਚਾਇਤ
| unit_pref                =
| area_footnotes           = 
| area_total_km2           = 
| area_rank                = 
| elevation_footnotes      = 
| elevation_m              = 229
| population_total         = 1599
| population_as_of         = 2011
| population_footnotes     = 
| population_density_km2   = auto
| population_rank          = 
| population_demonym       = 
| demographics_type1       = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1     = ਅਧਿਕਾਰਕ
| timezone1                = IST
| utc_offset1              = +5:30
| postal_code_type         = ਪਿੰਨ ਕੋਡ
| postal_code              = 148033 
| registration_plate       = PB-13
| website                  = 
| footnotes                = 
| demographics1_info1      = ਪੰਜਾਬੀ
}}

'''ਕੜੈਲ,''' ਪਿੰਡ ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਅੰਦਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 59 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 149 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਖਲ ਮੂਨਕ ਸੜਕ ਤੇ ਹੈ। ਕੜੈਲ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148033 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਦਿੜਬਾ]] ਹੈ। ਕੜੈਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਟੋਹਾਣਾ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।


===ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ===
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਸੁਨਾਮ]] 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]], 
ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

===ਕੜੈਲ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ===
#ਬਾਜ਼ੀਦਪੁਰ
#[[ਬੱਲਰਾਂ]]
#[[ਚੂਲੜ ਕਲਾਂ]]

==ਭਾਸ਼ਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>gjm6lrxsg8u9v0z1gec28kjhal0gk0p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅੰਦਾਣਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198659</id>
    <revision>
      <id>809630</id>
      <timestamp>2025-06-01T05:18:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Infobox settlement | name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ''' | other_name                      =  | nickname                        =  | settlement_type                 = ਕਸਬਾ | image_skyline                   =  | image_alt                       =  | image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ | pushpin_map                     = India Punjab#India3 | pushpin_label_position          = right | pushpin_map_alt...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5693" sha1="0ngu1n77e648o90g8y5qfypwr6xc5p5" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

===ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ===
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

===ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ===
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

===ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ===
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>0ngu1n77e648o90g8y5qfypwr6xc5p5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809631</id>
      <parentid>809630</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:20:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5689" sha1="spq9gzsnlwaqck74pe7e1hhhwq3sado" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

===ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ===
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>spq9gzsnlwaqck74pe7e1hhhwq3sado</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809632</id>
      <parentid>809631</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5687" sha1="t6tckp24p651syhr8xyl4mleh1tjmi8" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ==
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ===
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>t6tckp24p651syhr8xyl4mleh1tjmi8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809633</id>
      <parentid>809632</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5686" sha1="j8zxjez467g6iga9v9vtpuaduzmzpva" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫਤਿਹਾਬਾਦ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ==
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>j8zxjez467g6iga9v9vtpuaduzmzpva</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809635</id>
      <parentid>809633</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:41:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>809635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5689" sha1="iqt4nk0wms6bvbh95cij61fd9t5ahe8" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ==
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>iqt4nk0wms6bvbh95cij61fd9t5ahe8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809636</id>
      <parentid>809635</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:49:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਹਵਾਲੇ */</comment>
      <origin>809636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5917" sha1="enr3rrvq13m2tsguqstxgbw95up2xz4" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ==
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
https://sangrur.nic.in/
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ}}
{{ਅਧਾਰ}}
{{Coord|30.16446|75.425713|display=title}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>enr3rrvq13m2tsguqstxgbw95up2xz4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809637</id>
      <parentid>809636</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T05:49:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>/* ਹਵਾਲੇ */</comment>
      <origin>809637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5874" sha1="fosvaw2f2efmxe4ewjaieu7fvqcmx3f" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
| name                            = '''ਅੰਦਾਣਾ'''
| other_name                      = 
| nickname                        = 
| settlement_type                 = ਕਸਬਾ
| image_skyline                   = 
| image_alt                       = 
| image_caption                   = ਅੰਦਾਣਾ
| pushpin_map                     = India Punjab#India3
| pushpin_label_position          = right
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
| coordinates                     = {{coord|29.811494|N|76.038190|E|display=inline,title}}
| subdivision_type                = ਕਸਬਾ
| subdivision_name                = {{flag|ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| subdivision_name1               = [[ਪੰਜਾਬ]]
| subdivision_type2               = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]
| subdivision_name2               = [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]]
| established_title               = &lt;!-- Established --&gt;
| established_date                = 1999
| founder                         = 
| named_for                       = 
| government_type                 = 
| governing_body                  = 
| unit_pref                       = Metric
| area_footnotes                  = 
| area_rank                       = 
| area_total_km2                  = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 229
| population_total                = 5291
| population_as_of                = 2011 ਜਨਗਣਨਾ
| demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
| demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ
| demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| population_rank                 = 
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_footnotes            = 
| timezone1                       = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]]
| utc_offset1                     = +5:30
| parts_type = [[ਬਲਾਕ]]
| parts = ਸੁਨਾਮ
| postal_code_type         = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]]
| postal_code              = 148027
| area_code_type  ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ
| registration_plate = PB:13
| area_code       = 01764******
| blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
| blank1_info_sec1 = [[ਖਨੌਰੀ]]
| official_name                   = 
}}

'''ਅੰਦਾਣਾ,''' [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ [[ਅੰਦਾਣਾ]] ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਇੱਕ ਕਸਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ [[ਸੰਗਰੂਰ]] ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ 61 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148027 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਪੱਕੀ [[ਖਨੌਰੀ]] ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਫ਼ਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਫਤਿਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਟੋਹਾਣਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਅੰਦਾਣਾ ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਪਾਤੜਾਂ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨਰਵਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਟੋਹਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ==
#ਚੰਦੂ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਚੱਠਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰਾ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#ਬਾਓਪੁਰ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਬਨਾਰਸੀ]] (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), 
#[[ਮੰਡਵੀ]] (5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) 
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। 

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ==
#[[ਖਨੌਰੀ]],
#[[ਪਾਤੜਾਂ]], 
#[[ਟੋਹਾਣਾ]], 
#[[ਨਰਵਾਣਾ]], 
#[[ਕੈਥਲ]], 
#[[ਜਾਖਲ ਮੰਡੀ]]
ਅੰਦਾਣਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

==ਅੰਦਾਣਾ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ==
ਅੰਦਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 5291 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 926 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 46.8% ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 52.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 19.5% ਹੈ।

==ਭਾਸ਼ਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ}}
{{ਅਧਾਰ}}
#https://sangrur.nic.in/
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]]</text>
      <sha1>fosvaw2f2efmxe4ewjaieu7fvqcmx3f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:叶志禹</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198660</id>
    <revision>
      <id>809641</id>
      <timestamp>2025-06-01T05:58:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="oel6oh1mmbk4xxrd252g7hdlfji12zd" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=叶志禹}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:58, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>oel6oh1mmbk4xxrd252g7hdlfji12zd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Roastedbeanz1</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198661</id>
    <redirect title="ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Guerreroast" />
    <revision>
      <id>809644</id>
      <timestamp>2025-06-01T07:01:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cabayi</username>
        <id>27315</id>
      </contributor>
      <comment>Cabayi ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Roastedbeanz1]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Guerreroast]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user &quot;[[Special:CentralAuth/Roastedbeanz1|Roastedbeanz1]]&quot; to &quot;[[Special:CentralAuth/Guerreroast|Guerreroast]]&quot;</comment>
      <origin>809644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="qamaw874ul3oh6ikiwtlbgva7sh13oz" xml:space="preserve">#ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Guerreroast]]</text>
      <sha1>qamaw874ul3oh6ikiwtlbgva7sh13oz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:BunnypranavClone</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198662</id>
    <revision>
      <id>809645</id>
      <timestamp>2025-06-01T09:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="iysg880rtdvn1v503ectjww0p2su9hy" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=BunnypranavClone}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:19, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>iysg880rtdvn1v503ectjww0p2su9hy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:FurnFire</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198663</id>
    <revision>
      <id>809649</id>
      <timestamp>2025-06-01T16:44:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="6xv6n7r9wvk7wnhzhps8ktf525s0jbs" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=FurnFire}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:44, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>6xv6n7r9wvk7wnhzhps8ktf525s0jbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ (ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198664</id>
    <revision>
      <id>809650</id>
      <timestamp>2025-06-01T16:53:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1275319700|Mumtaz Begum (Indian politician)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>809650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1772" sha1="byybq3o9enc13eks705h8jm48beiduu" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = Mumtaz Begum
| image               = 
| caption             = 
| birth_date          = 
| birth_place         = 
| residence           = 
| death_date          = 
| death_place         = 
| office1             = [[Metiaburuz (Vidhan Sabha constituency)|MLA of Metiaburuz Vidhan Sabha Constituency]]
| constituency        = 
| termstart1          = 2011
| termend1            = 2016
| predecessor1        = ''Constituency established''
| successor1          = [[Abdul Khaleque Molla]]
| office2             = 
| termstart2          = 
| termend2            = 
| predecessor2        = 
| successor2          = 
| party               = [[All India Trinamool Congress]]
| alma_mater          = 
| website             = 
}}

'''ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ 2011 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮੇਤਿਆਬੁਰੂਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਐਮਐਲਏ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>byybq3o9enc13eks705h8jm48beiduu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809651</id>
      <parentid>809650</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T16:56:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>809651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1966" sha1="4g91jgywjxdapq2fewreitakic4knpm" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ
| image               = 
| caption             = 
| birth_date          = 
| birth_place         = 
| residence           = 
| death_date          = 
| death_place         = 
| office1             = [[ਮੇਤਿਆਬੁਰੁਜ਼ (ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)|ਐਮਐਲਏ ਆਫ਼ਿਸ ਮੇਤਿਆਬੁਰੁਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ]]
| constituency        = 
| termstart1          = 2011
| termend1            = 2016
| predecessor1        = ''ਹਲਕਾ ਸਥਾਪਿਤ''
| successor1          = [[ਅਬਦੁਲ ਖਾਲੇਕ ਮੋੱਲਾ]]
| office2             = 
| termstart2          = 
| termend2            = 
| predecessor2        = 
| successor2          = 
| party               = [[ਆਲ ਇੰਡਿਆ ਤ੍ਰਿਨਾਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| alma_mater          = 
| website             = 
}}

'''ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ 2011 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮੇਤਿਆਬੁਰੂਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਐਮਐਲਏ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>4g91jgywjxdapq2fewreitakic4knpm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>809652</id>
      <parentid>809651</parentid>
      <timestamp>2025-06-01T16:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>809652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2092" sha1="mny218oox7y6u8qw3ksyo2dwgtmrykz" xml:space="preserve">
{{Infobox officeholder
| name                = ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ
| image               = 
| caption             = 
| birth_date          = 
| birth_place         = 
| residence           = 
| death_date          = 
| death_place         = 
| office1             = [[ਮੇਤਿਆਬੁਰੁਜ਼ (ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ)|ਐਮਐਲਏ ਆਫ਼ਿਸ ਮੇਤਿਆਬੁਰੁਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ]]
| constituency        = 
| termstart1          = 2011
| termend1            = 2016
| predecessor1        = ''ਹਲਕਾ ਸਥਾਪਿਤ''
| successor1          = [[ਅਬਦੁਲ ਖਾਲੇਕ ਮੋੱਲਾ]]
| office2             = 
| termstart2          = 
| termend2            = 
| predecessor2        = 
| successor2          = 
| party               = [[ਆਲ ਇੰਡਿਆ ਤ੍ਰਿਨਾਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]]
| alma_mater          = 
| website             = 
}}

'''ਮੁਮਤਾਜ਼ ਬੇਗਮ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ 2011 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮੇਤਿਆਬੁਰੂਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਐਮਐਲਏ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ। &lt;ref&gt;[http://myneta.info/westbengal2011/index.php?action=show_winners&amp;sort=default List of Winners in West Bengal 2011]&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇੱਕ [[ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਤ੍ਰਿਣਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>mny218oox7y6u8qw3ksyo2dwgtmrykz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:UpsidedownWynk</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198665</id>
    <revision>
      <id>809653</id>
      <timestamp>2025-06-01T18:22:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" sha1="me5jh9c7lqb6nc4x5vpf402h57p68ln" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=UpsidedownWynk}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:22, 1 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>me5jh9c7lqb6nc4x5vpf402h57p68ln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ (ਨਾਵਲੈੱਟ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198666</id>
    <revision>
      <id>809654</id>
      <timestamp>2025-06-01T18:49:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jugal Kishore Pangotra</username>
        <id>51823</id>
      </contributor>
      <comment>ਨਵਾਂ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।</comment>
      <origin>809654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1904" sha1="b2v28c83vu0quwjoes77u4r7tsjodge" xml:space="preserve">'''ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ''', [[ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ]] ਦੁਆਰਾ  ਰਚਿਤ ਇੱਕ ਪਾਤਰੀ [[ਨਾਵਲੈੱਟ]] ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲੈੱਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|1984]] ਦੇ ਤਨਾਵਪੂਰਨ ਦੌਰ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲੈੱਟ ਦਾ ਕਥਾਨਕ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ‘ਸੋਹਣੇ’ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦਾ ਅਤੇ ਅੰਜਾਮ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲੈੱਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲੇਖਕ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ 1984 ਦੇ ਉਸ ਮਾਰੂ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਾਊ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਾਊ ਮੁੰਡੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਇਸ ਕਿਤਾਬਚੇ ਦੇ ਕੁਲ 48 ਪੰਨੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਵਲੈੱਟ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਲੇਖ ਵੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬਚੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ 2024 ਵਿੱਚ ''ਸਹਿਜ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ, ਸਮਾਣਾ'' ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Citation |title=ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ |date=2025-04-03 |url=https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A8%A7%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%A8_%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98_%E0%A8%B8%E0%A8%BC%E0%A8%BE%E0%A8%B9_%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A8%B0&amp;oldid=803585 |work=ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇਕ ਅਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼ |language=pa |access-date=2025-06-01}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==</text>
      <sha1>b2v28c83vu0quwjoes77u4r7tsjodge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Theroadfiles</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198667</id>
    <revision>
      <id>809655</id>
      <timestamp>2025-06-02T01:38:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="gg67f8w3qw43f71spompf2o85uqohm8" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Theroadfiles}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 01:38, 2 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>gg67f8w3qw43f71spompf2o85uqohm8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Tomdebrito</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198668</id>
    <revision>
      <id>809656</id>
      <timestamp>2025-06-02T02:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" sha1="dy8k4fa7bnpa9azttn7ven9nrkvbvpb" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Tomdebrito}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:04, 2 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>dy8k4fa7bnpa9azttn7ven9nrkvbvpb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Tillnius</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198669</id>
    <revision>
      <id>809657</id>
      <timestamp>2025-06-02T06:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="e6g5n91bz7w4rzyjjacq37x0erhg1wo" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Tillnius}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:01, 2 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>e6g5n91bz7w4rzyjjacq37x0erhg1wo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Yuvaan179</title>
    <ns>3</ns>
    <id>198670</id>
    <revision>
      <id>809658</id>
      <timestamp>2025-06-02T08:24:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>809658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="o8c8s7blxbaq342kuly50xuy1d0zfuq" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Yuvaan179}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:24, 2 ਜੂਨ 2025 (UTC)</text>
      <sha1>o8c8s7blxbaq342kuly50xuy1d0zfuq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਖੋਪੀਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198671</id>
    <revision>
      <id>809661</id>
      <timestamp>2025-06-02T10:28:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;  ਬਖੋਪੀਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭਵਾਨੀ ਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ 26 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਭਵਾਨੀ ਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂ...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>809661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2245" sha1="92epkibheajgfhg0j97f764snh9evpx" xml:space="preserve">

ਬਖੋਪੀਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਭਵਾਨੀ ਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ 26 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਭਵਾਨੀ ਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 97 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ

ਬਖੋਪੀਰ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 148026 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ ਹੈ।

ਬਖੋਪੀਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਬਖਤਰਾ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਪੰਨਵਾਂ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਮਾਝਾ (3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਮਾਝੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਤੂਰੀ (4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਹਨ। ਬਖੋਪੀਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਨਾਭਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਧੂਰੀ ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਮਾਣਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੰਗਰੂਰ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਨਾਭਾ, ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ, ਸਰਹਿੰਦ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਸਮਾਣਾ ਬਖੋਪੀਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।

ਇਹ ਸਥਾਨ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਪਟਿਆਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਨਾਭਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਹੈ।
ਬਖੋਪੀਰ 2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ
ਬਖੋਪੀਰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਬਖੋਪੀਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ 1176 ਹੈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 237 ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 47.2% ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 66.2% ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 27.6% ਹੈ।

ਆਬਾਦੀ</text>
      <sha1>92epkibheajgfhg0j97f764snh9evpx</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>