ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ pawiki https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter ਮੀਡੀਆ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਤਸਵੀਰ ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਰਮਾ ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਮਦਦ ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਫਾਟਕ ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ TimedText TimedText talk ਮੌਡਿਊਲ ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ Event Event talk Topic 0 1067 809990 761017 2025-06-07T11:06:16Z Taranpreet Goswami 51390 809990 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | conventional_long_name = ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ | common_name = ਭਾਰਤ | native_name = <!--ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬੇ ਤੋਂ ਨਾ ਹਟਾਓ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬੇ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਲਿਪੀਅੰਤਰਨ ਇਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ [[WP:Manual of Style/India-related articles#Indic scripts in leads and infoboxes]].--> {{transliteration|hi|ISO|Bhārat Gaṇarājya}}<br />{{smaller|(see [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਮ|ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਨਾਮ]])}} | image_flag = Flag of India.svg | alt_flag = ਲੇਟਵੇਂ ਤਿਰੰਗੇ ਝੰਡੇ ਵਾਲੇ, ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਤੱਕ, ਡੂੰਘੇ ਭਗਵੇਂ, ਚਿੱਟੇ ਅਤੇ ਹਰੇ ਹਰੀਜੱਟਲ ਬੈਂਡ। ਚਿੱਟੇ ਬੈਂਡ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ 24 ਸਪੋਕਸ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਨੇਵੀ-ਨੀਲਾ ਪਹੀਆ ਹੈ। | image_coat = Emblem of India.svg | symbol_width = 60px | alt_coat = ਤਿੰਨ ਸ਼ੇਰ ਖੱਬੇ, ਸੱਜੇ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਫ੍ਰੀਜ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਪਟ ਘੋੜਾ, ਇੱਕ 24-ਸਪੋਕ ਵ੍ਹੀਲ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਮਨੋਰਥ ਹੈ: "सत्यमेव जयते". | symbol_type = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ|ਮੋਹਰ]] | other_symbol = {{native phrase|sa|"[[ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ]]"|italics=off}}<br />"I Bow to Thee, Mother"{{lower|0.2em|{{efn|"[...] ''ਜਨ ਗਣ ਮਨ'' ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮੌਕੇ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ; ਅਤੇ ਗੀਤ ''ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ'', ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਨੂੰ ''ਜਨ ਗਣ ਮਨ'' ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ।{{sfn|Constituent Assembly of India|1950}}<!--end efn:-->}}{{sfn|National Informatics Centre|2005}}<!--end lower:--><ref name="india.gov.in" />}} | other_symbol_type = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ | national_motto = {{native phrase|sa|"[[ਸਤਿਅਮੇਵ ਜਯਤੇ]]"|italics=off}} | national_anthem = {{native phrase|bn|"[[ਜਨ ਗਣ ਮਨ]]"|italics=off|paren=omit}}<ref name="india.gov.in">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |title=National Symbols &#124; National Portal of India |publisher=[[India.gov.in]] |quote=ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਜਨ ਗਣ ਮਨ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੇ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ 24 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। |access-date=1 March 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204121208/https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |archive-date=4 February 2017 }}</ref><ref name="tatsama">{{cite news |title=National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana' |url=https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |date=14 August 2012 |access-date=7 June 2019 |publisher=[[News18 India|News18]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417194530/https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |archive-date=17 April 2019}}</ref><br />"Thou Art the Ruler of the Minds of All People"{{lower|0.2em|{{sfn|Wolpert|2003|p=1}}<ref name="india.gov.in" />}}<br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]</div> | national_languages = ਕੋਈ ਨਹੀਂ<ref name="Times News Network" /><ref name="NoneNtl" /><ref name="Press Trust of India" /> | image_map = India (orthographic projection).svg | map_width = 250px | alt_map = ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਇੱਕ ਗਲੋਬ ਦਾ ਚਿੱਤਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। | map_caption = ਗੂੜ੍ਹੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਖੇਤਰ; ਹਲਕੇ ਹਰੇ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਖੇਤਰ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | capital = [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] | coordinates = {{Coord|28|36|50|N|77|12|30|E|type:city_region:IN}} | largest_city = {{plainlist| * [[ਮੁੰਬਈ]] (ਸ਼ਹਿਰ ਉਚਿਤ) * [[ਦਿੱਲੀ]] (ਮਹਾਨਗਰ ਖੇਤਰ) }} | official_languages = {{hlist |[[ਹਿੰਦੀ]]|[[ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]{{efn|[[ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਭਾਗ XVII]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, [[ਦੇਵਨਾਗਰੀ]] ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ [[ਮਿਆਰੀ ਹਿੰਦੀ|ਹਿੰਦੀ]] ਦੇ ਨਾਲ [[ਭਾਰਤੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸੰਘ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ।{{sfn|National Informatics Centre|2005}}{{sfn|Ministry of Home Affairs 1960}}<ref name="india.gov.in2">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/profile |title=Profile &#124; National Portal of India |publisher=[[India.gov.in]] |access-date=23 August 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130830064815/https://india.gov.in/india-glance/profile |archive-date=30 August 2013 }}</ref> [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।}}<ref>{{cite web |url=https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |title=Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 of the Constitution of India |website=[[Department of Official Language]] via [[Government of India]] |access-date=18 April 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210418112326/https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |archive-date=18 April 2021}}</ref>}} | regional_languages = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left; |title = [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰਤ ਦਰਜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਰਾਜ ਪੱਧਰ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅੱਠਵੀਂ ਅਨੁਸੂਚੀ|{{nowrap|ਅੱਠਵੀਂ ਅਨੁਸੂਚੀ}}]]<ref name="langoff">{{cite web |url=https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |title=50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India (July 2012 to June 2013) |publisher=Commissioner for Linguistic Minorities, [[Ministry of Minority Affairs]], [[Government of India]] |access-date=26 December 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |archive-date=8 July 2016}}</ref> |{{hlist | [[ਅਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅਸਾਮੀ]] | [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]] | [[ਬੋਡੋ ਭਾਸ਼ਾ (ਭਾਰਤ)|ਬੋਡੋ]] | [[ਡੋਗਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਡੋਗਰੀ]] | [[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]] | [[ਹਿੰਦੀ]] | [[ਕੰਨੜ]] | [[ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਕਸ਼ਮੀਰੀ]] | [[ਕਕਬਰਕ]] | [[ਕੋਂਕਣੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਕੋਂਕਣੀ]] | [[ਮੈਥਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੈਥਲੀ]] | [[ਮਲਿਆਲਮ]] | [[ਮੇਤੇ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਨੀਪੁਰੀ]] | [[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]] | [[ਮਿਜ਼ੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਿਜ਼ੋ]] | [[ਨੇਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਨੇਪਾਲੀ]] | [[ਓਡੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਓਡੀਆ]] | [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] | [[ਸੰਥਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਥਾਲੀ]] | [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ਼]] | [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]] | [[ਉਰਦੂ]] }} }} | languages_type = ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | languages = [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|447 ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]]{{efn|Different sources give widely differing figures, primarily based on how the terms "language" and "dialect" are defined and grouped. [[Ethnologue]] lists 461 tongues for India (out of 6,912 worldwide), 447 of which are living, while 14 are extinct.<ref name="Ethnologue">{{cite web|editor=Lewis, M. Paul |editor2=Simons, Gary F. |editor3=Fennig, Charles D.|year=2014|title=Ethnologue: Languages of the World (Seventeenth edition) : India|publisher=[[Ethnologue]] by SIL International|location= Dallas, Texas|url= https://www.ethnologue.com/country/IN|access-date=15 December 2014}}</ref><ref name="Ethnologue2">{{cite web|url=https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|archive-url=https://web.archive.org/web/20141217151950/https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|title=Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries |publisher=[[Ethnologue]] by SIL International |archive-date=17 December 2014|access-date=17 December 2014}}</ref>}} | demonym = [[ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ|ਭਾਰਤੀ]] | government_type = [[ਸੰਘਵਾਦ|ਸੰਘੀ]] [[ਸੰਸਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ|ਸੰਸਦੀ]] [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਸੰਵਿਧਾਨਕ]] [[ਗਣਰਾਜ]] | leader_title1 = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] | leader_name1 = [[ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਮੁਰਮੂ]] | leader_title2 = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਉਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] | leader_name2 = [[ਜਗਦੀਪ ਧਨਖੜ]] | leader_title3 = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ|ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ]] | leader_name3 = [[ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ]] | leader_title4 = [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ|ਮੁੱਖ ਜੱਜ]] | leader_name4 = [[ਧਨੰਜਯ ਯਸ਼ਵੰਤ ਚੰਦਰਚੂੜ]] | leader_title5 = [[ਲੋਕ ਸਭਾ ਦਾ ਸਪੀਕਰ|ਲੋਕ ਸਭਾ ਸਪੀਕਰ]] | leader_name5 = [[ਓਮ ਬਿਰਲਾ]] | legislature = [[ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ|ਸੰਸਦ]] | upper_house = [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | lower_house = [[ਲੋਕ ਸਭਾ]] | sovereignty_type = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਆਜ਼ਾਦੀ]] | sovereignty_note = [[ਯੂਨਾਈਟਡ ਕਿੰਗਡਮ]] ਤੋਂ | established_event1 = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ|ਰਾਜ]] | established_date1 = [[ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ (ਭਾਰਤ)|15 ਅਗਸਤ 1947]] | established_event2 = [[ਗਣਰਾਜ]] | established_date2 = [[ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ (ਭਾਰਤ)|26 ਜਨਵਰੀ 1950]] | area_km2 = 3,287,263<ref name="india.gov.in" /> | area_footnote = {{efn|"ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਹੀ ਆਕਾਰ ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਸਰਹੱਦਾਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ {{convert|3287260|km2|sqmi|abbr=on}} ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਤਰ {{convert|3060500|km2|sqmi|abbr=on}}; ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ {{convert|3287263|km2|sqmi|abbr=on}} ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਤਰ {{convert|2973190|km2|sqmi|abbr=on}}."{{sfn|Library of Congress|2004}} }} | area_rank = 7ਵਾਂ | area_sq_mi = 1,269,346 | percent_water = 9.6 | population_estimate = 1,375,586,000<ref>{{Cite book |url=https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/population-projections-for-india-and-states-2011-2036/ |title=Population Projections for India and States, 2011-2036 |date=2020-07-01 |language=en}}</ref> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = ਦੂਜਾ | population_census = 1,210,854,977<ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|title=Population Enumeration Data (Final Population)|work=2011 Census Data|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General & Census Commissioner, India]]|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160522213913/https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|archive-date=22 May 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|title=A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901|work=2011 Census Data|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General & Census Commissioner, India]]|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160430213141/https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|archive-date=30 April 2016}}</ref> | population_census_year = 2011 | population_census_rank = ਦੂਜਾ | population_density_km2 = {{Pop density|{{Indian population clock}}|3287263|km2|disp=num|prec=1}} | population_density_sq_mi = {{Pop density|{{Indian population clock}}|1269219|sqmi|disp=num|prec=1}} | population_density_rank = 19ਵਾਂ | GDP_PPP = {{increase}} {{nowrap|$11.665 trillion}}<ref name=imf>{{cite news |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October/weo-report?c=534,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database: October 2022 |newspaper=Imf |publisher=[[International Monetary Fund]] |date=October 2022 |access-date=11 October 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = ਤੀਜਾ | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $8,293<ref name=imf /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 127ਵਾਂ | GDP_nominal = {{increase}} {{nowrap|$3.469 trillion}}<ref name=imf /> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 5ਵਾਂ | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $2,466<ref name=imf /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 139ਵਾਂ | Gini = 35.7 <!--number only--> | Gini_year = 2011 | Gini_change = | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=Gini Index coefficient|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|website=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=10 July 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210707032440/https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|archive-date=7 July 2021}}</ref><ref>{{cite web|title=Gini index (World Bank estimate) – India |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=IN|publisher=[[World bank]]}}</ref> | HDI = 0.633 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI [[Human Development Index]] data refers, not the publication year--> | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 132ਵਾਂ | currency = [[ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਈਆ]] (₹) | currency_code = INR | time_zone = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IST]] | utc_offset = +05:30 | utc_offset_DST = | DST_note = ''[[ਚਾਨਣ ਬਚਾਊ ਸਮਾਂ|DST]] ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ'' | time_zone_DST = | date_format = {{ubl | {{nowrap|{{abbr|dd|day}}-{{abbr|mm|month}}-{{abbr|yyyy|year}}}}{{efn|ਦੇਖੋ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਸੰਕੇਤ]]}} }} | drives_on = left<ref>{{Cite web |title=List of all left- & right-driving countries around the world |url=https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |date=13 May 2020 |access-date=10 June 2020 |website=worldstandards.eu}}</ref> | calling_code = [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਟੈਲੀਫੋਨ ਨੰਬਰ|+91]] | cctld = [[.in]] | englishmotto = "Truth Alone Triumphs"{{lower|0.2em|{{sfn|National Informatics Centre|2005}}}} | religion_year = 2011 | religion = {{ubl | 79.8% [[ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ|ਹਿੰਦੂ]] | 14.2% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ|ਇਸਲਾਮ]] | 2.3% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਾਈ ਧਰਮ|ਇਸਾਈ]] | 1.7% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ|ਸਿੱਖ]] | 0.7% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ|ਬੁੱਧ]] | 0.4% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ|ਜੈਨ]] | 0.23% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਾਸਤਿਕਤਾ|ਗੈਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ]] | 0.65% [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਰਮ|ਹੋਰ]]<ref name="Census2011religion" /> }} | official_website = <!-- do not add www.gov.in – The article is about the country, not the government – from Template:Infobox country, do not use government website (e.g. usa.gov) for countries (e.g. United States) --> | today = | iso3166code = IN }} '''ਭਾਰਤ'''<!--Do not add pronunciation as per [[Wikipedia:Manual of Style/Lead section]].-->, ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ''' (ਆਈਐੱਸਓ: {{transliteration|hi|ISO|Bhārat Gaṇarājya}}<!--Do not add pronunciation as per [[Wikipedia:Manual of Style/Lead section]].-->),<ref>–{{citation|title=The Essential Desk Reference |url=https://books.google.com/books?id=yjcOAQAAMAAJ&pg=PA76|year=2002|publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-512873-4|page=76}} "Official name: Republic of India.";<br />–{{citation|author=John Da Graça|title=Heads of State and Government|url=https://books.google.com/books?id=M0YfDgAAQBAJ&pg=PA421 |year=2017|publisher=[[Macmillan Publishers|Macmillan]] |location=London |isbn=978-1-349-65771-1|page=421}} "Official name: Republic of India; Bharat Ganarajya (Hindi)";<br />–{{citation|author=Graham Rhind |title=Global Sourcebook of Address Data Management: A Guide to Address Formats and Data in 194 Countries |url=https://books.google.com/books?id=iGdQDwAAQBAJ&pg=PA302|year=2017|publisher=[[Taylor & Francis]] |isbn=978-1-351-93326-1|page=302}} "Official name: Republic of India; Bharat.";<br />–{{citation|last=Bradnock|first=Robert W.|title=The Routledge Atlas of South Asian Affairs |url=https://books.google.com/books?id=zzjbCgAAQBAJ&pg=PA108|year=2015|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-317-40511-5|page=108}} "Official name: English: Republic of India; Hindi:Bharat Ganarajya";<br />–{{citation|title=Penguin Compact Atlas of the World|url=https://books.google.com/books?id=pLw-ReHIgvQC&pg=PA140|year=2012|publisher=[[Penguin Group|Penguin]] |isbn=978-0-7566-9859-1|page=140}} "Official name: Republic of India";<br />–{{citation|title=Merriam-Webster's Geographical Dictionary |url=https://books.google.com/books?id=Co_VIPIJerIC&pg=PA515|year=1997|isbn=978-0-87779-546-9 |edition=3rd |publisher=[[Merriam-Webster]]|pages=515–516}} "Officially, Republic of India";<br />–{{citation|title=Complete Atlas of the World: The Definitive View of the Earth |url=https://books.google.com/books?id=O5moCwAAQBAJ&pg=PA54-IA10 |edition=3rd|year=2016|publisher=[[DK Publishing]] |isbn=978-1-4654-5528-4|page=54}} "Official name: Republic of India";<br />–{{citation|title=Worldwide Government Directory with Intergovernmental Organizations 2013|url=https://books.google.com/books?id=CQWhAQAAQBAJ&pg=PA726|year= 2013|publisher=[[CQ Press]]|isbn=978-1-4522-9937-2|page=726}} "India (Republic of India; Bharat Ganarajya)"</ref> [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ। <!--PLEASE DO NOT change the lead sentence: it is the result of a talk page consensus.--> ਇਹ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੱਤਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼; ਜੂਨ 2023 ਤੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼;<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-65322706|title=Most populous nation: Should India rejoice or panic?|date=2023-05-01|accessdate=2023-05-03|website=[[BBC News]]|publisher=[[British Broadcasting Corporation]]|first=Soutik|last=Biswas}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/wpp2022_summary_of_results.pdf |title=World Population Prospects 2022: Summary of Results |publisher=United Nations Department of Social and Economic Affairs |year=2022 |location=New York |pages=i}}</ref> ਅਤੇ 1947 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ।{{sfn|Metcalf|Metcalf|2012|p=327|ps=: "Even though much remains to be done, especially in regard to eradicating poverty and securing effective structures of governance, India's achievements since independence in sustaining freedom and democracy have been singular among the world's new nations."}}<ref name=stein-arnold>{{citation|last=Stein|first=Burton|author-link=Burton Stein|editor-last=Arnold|editor-first=David|editor-link=David Arnold (historian)|title=A History of India|edition=2|publisher=Wiley-Blackwell|year = 2012|series=The Blackwell History of the World Series|quote=One of these is the idea of India as 'the world's largest democracy', but a democracy forged less by the creation of representative institutions and expanding electorate under British rule than by the endeavours of India's founding fathers – Gandhi, Nehru, Patel and Ambedkar – and the labours of the Constituent Assembly between 1946 and 1949, embodied in the Indian constitution of 1950. This democratic order, reinforced by the regular holding of nationwide elections and polling for the state assemblies, has, it can be argued, consistently underpinned a fundamentally democratic state structure – despite the anomaly of the Emergency and the apparent durability of the Gandhi-Nehru dynasty.}}</ref>{{sfn|Fisher|2018|pp=184–185|ps=: "Since 1947, India's internal disputes over its national identity, while periodically bitter and occasionally punctuated by violence, have been largely managed with remarkable and sustained commitment to national unity and democracy."}} ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ|ਹਿੰਦ ਮਹਾਸਾਗਰ]], ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਅਰਬ ਸਾਗਰ]] ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ]] ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।;{{efn|1 = The [[Government of India]] also regards [[Afghanistan]] as a bordering country, as it considers all of [[Kashmir]] to be part of India. However, this is [[Kashmir conflict|disputed]], and the region bordering Afghanistan is administered by Pakistan. Source: {{cite web |title=Ministry of Home Affairs (Department of Border Management) |url=https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|access-date=1 September 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20150317182910/https://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/BMIntro-1011.pdf|archive-date=17 March 2015|url-status=dead}} }} ਉੱਤਰ ਵੱਲ [[ਚੀਨ]], [[ਨੇਪਾਲ]] ਅਤੇ [[ਭੂਟਾਨ]]; ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]] ਅਤੇ [[ਮਿਆਂਮਾਰ]]। ਹਿੰਦ ਮਹਾਸਾਗਰ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ [[ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਅਤੇ [[ਮਾਲਦੀਵ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ; ਇਸ ਦੇ [[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ]] [[ਥਾਈਲੈਂਡ]], ਮਿਆਂਮਾਰ ਅਤੇ [[ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ]] ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਰਹੱਦ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ 55,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ]] 'ਤੇ ਆਏ ਸਨ।<ref name="PetragliaAllchin">{{harvnb|Petraglia|Allchin|2007|p=[https://books.google.com/books?id=Qm9GfjNlnRwC&pg=PA10 10]}}, "Y-Chromosome and Mt-DNA data support the colonization of South Asia by modern humans originating in Africa. ... Coalescence dates for most non-European populations average to between 73–55 ka."</ref><ref name="Dyson2018p1">{{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA1 1]}}, "Modern human beings—''Homo sapiens''—originated in Africa. Then, intermittently, sometime between 60,000 and 80,000 years ago, tiny groups of them began to enter the north-west of the Indian subcontinent. It seems likely that initially they came by way of the coast. ... it is virtually certain that there were ''Homo sapiens'' in the subcontinent 55,000 years ago, even though the earliest fossils that have been found of them date to only about 30,000 years before the present."</ref><ref name="Fisher2018p23">{{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA23 23]}}, "Scholars estimate that the first successful expansion of the ''Homo sapiens'' range beyond Africa and across the Arabian Peninsula occurred from as early as 80,000 years ago to as late as 40,000 years ago, although there may have been prior unsuccessful emigrations. Some of their descendants extended the human range ever further in each generation, spreading into each habitable land they encountered. One human channel was along the warm and productive coastal lands of the Persian Gulf and northern Indian Ocean. Eventually, various bands entered India between 75,000 years ago and 35,000 years ago."</ref> ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਿੱਤੇ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰੀ-ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਨੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਜੈਨੇਟਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।<ref name="Dyson2018-28a">{{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA28 28]}}</ref> 9,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ [[ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ|ਸਿੰਧ ਨਦੀ]] ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਾਸ਼ੀਏ ਵਿੱਚ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸੈਟਲਡ ਜੀਵਨ ਉਭਰਿਆ ਸੀ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੀਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀਸੀਈ ਦੀ [[ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ|ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ।<ref name="Combined-2">(a) {{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA4 4–5]}};<br />(b) {{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA23 33]}}</ref> 12000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਰੂਪ, ਇੱਕ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ, ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ।<ref name="Lowe2015">{{cite book |last=Lowe |first=John J. |title=Participles in Rigvedic Sanskrit: The syntax and semantics of adjectival verb forms |year=2015|publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-100505-3 |pages=1–2 |quote=(The Rigveda) consists of 1,028 hymns (suktas), highly crafted poetic compositions originally intended for recital during rituals and for the invocation of and communication with the Indo-Aryan gods. Modern scholarly opinion largely agrees that these hymns were composed between around 1500&nbsp;BCE and 1200&nbsp;BCE, during the eastward migration of the Indo-Aryan tribes from the mountains of what is today northern Afghanistan across the Punjab into north India. |url=https://books.google.com/books?id=L07CBwAAQBAJ&pg=PA2}}</ref><ref name="Combined-4-Rigveda">(a) {{cite book|title=The Blackwell Companion to Hinduism|last=Witzel|first=Michael|publisher=[[John Wiley & Sons]]|year=2008|isbn=978-0-470-99868-7|editor=Gavin Flood|pages=68–70|chapter=Vedas and Upanisads|quote=It is known from internal evidence that the Vedic texts were orally composed in northern India, at first in the Greater Punjab and later on also in more eastern areas, including northern Bihar, between ca. 1500 BCE and ca. 500–400 BCE. The oldest text, the Rgveda, must have been more or less contemporary with the Mitanni texts of northern Syria/Iraq (1450–1350 BCE); ... The Vedic texts were orally composed and transmitted, without the use of script, in an unbroken line of transmission from teacher to student that was formalized early on. This ensured an impeccable textual transmission superior to the classical texts of other cultures; it is in fact something of a ''tape-recording'' of ca. 1500–500 BCE. Not just the actual words, but even the long-lost musical (tonal) accent (as in old Greek or in Japanese) has been preserved up to the present. (pp. 68–69) ... The RV text was composed before the introduction and massive use of iron, that is before ca. 1200–1000 BCE. (p. 70)|author-link=Michael Witzel|chapter-url=https://books.google.com/books?id=SKBxa-MNqA8C&pg=PA68}}<br />(b) {{citation |last=Doniger |first=Wendy |title=On Hinduism |url=https://books.google.com/books?id=fUnaAgAAQBAJ&pg=PR18 |pages=xviii, 10 |year=2014 |publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-936009-3 |quote=A Chronology of Hinduism: ca. 1500–1000 BCE Rig Veda; ca. 1200–900 BCE Yajur Veda, Sama Veda and Atharva Veda (p. xviii); Hindu texts began with the ''Rig Veda'' ('Knowledge of Verses'), composed in northwest India around 1500 BCE (p. 10) |author-link=Wendy Doniger}}<br />(c) {{harvnb|Ludden|2014|p=[https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ&pg=PA19 19]}}, "In Punjab, a dry region with grasslands watered by five rivers (hence 'panch' and 'ab') draining the western Himalayas, one prehistoric culture left no material remains, but some of its ritual texts were preserved orally over the millennia. The culture is called Aryan, and evidence in its texts indicates that it spread slowly south-east, following the course of the Yamuna and Ganga Rivers. Its elite called itself Arya (pure) and distinguished themselves sharply from others. Aryans led kin groups organized as nomadic horse-herding tribes. Their ritual texts are called Vedas, composed in Sanskrit. [[Vedic Sanskrit]] is recorded only in hymns that were part of Vedic rituals to Aryan gods. To be Aryan apparently meant to belong to the elite among pastoral tribes. Texts that record Aryan culture are not precisely datable, but they seem to begin around 1200 BCE with four collections of Vedic hymns (Rg, Sama, Yajur, and Artharva)." <br />(d) {{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA14 14–15]}}, "Although the collapse of the Indus valley civilization is no longer believed to have been due to an 'Aryan invasion' it is widely thought that, at roughly the same time, or perhaps a few centuries later, new Indo-Aryan-speaking people and influences began to enter the subcontinent from the north-west. Detailed evidence is lacking. Nevertheless, a predecessor of the language that would eventually be called Sanskrit was probably introduced into the north-west sometime between 3,900 and 3,000 years ago. This language was related to one then spoken in eastern Iran; and both of these languages belonged to the Indo-European language family. ... It seems likely that various small-scale migrations were involved in the gradual introduction of the predecessor language and associated cultural characteristics. However, there may not have been a tight relationship between movements of people on the one hand, and changes in language and culture on the other. Moreover, the process whereby a dynamic new force gradually arose—a people with a distinct ideology who eventually seem to have referred to themselves as 'Arya'—was certainly two-way. That is, it involved a blending of new features which came from outside with other features—probably including some surviving Harappan influences—that were already present. Anyhow, it would be quite a few centuries before Sanskrit was written down. And the hymns and stories of the Arya people—especially the Vedas and the later Mahabharata and Ramayana epics—are poor guides as to historical events. Of course, the emerging Arya were to have a huge impact on the history of the subcontinent. Nevertheless, little is known about their early presence."; <br /> (e) {{harvnb|Robb|2011|pp=[https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&pg=PA46 46–]}}, "The expansion of Aryan culture is supposed to have begun around 1500 BCE. It should not be thought that this Aryan emergence (though it implies some migration) necessarily meant either a sudden invasion of new peoples, or a complete break with earlier traditions. It comprises a set of cultural ideas and practices, upheld by a Sanskrit-speaking elite, or Aryans. The features of this society are recorded in the Vedas."</ref> ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਅੱਜ ''[[ਰਿਗਵੇਦ]]'' ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੌਕਸ ਸੀ, ਰਿਗਵੇਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name="Combined-3">(a) {{citation|last1=Jamison|first1=Stephanie|author-link1=Stephanie W. Jamison|last2=Brereton|first2=Joel |title=The Rigveda|url=https://books.google.com/books?id=1LTRDwAAQBAJ|year=2020|publisher=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-063339-4|pages=2, 4|quote=The RgVeda is one of the four Vedas, which together constitute the oldest texts in Sanskrit and the earliest evidence for what will become Hinduism. (p. 2) Although Vedic religion is very different in many regards from what is known as Classical Hinduism, the seeds are there. Gods like Visnu and Siva (under the name Rudra), who will become so dominant later, are already present in the Rgveda, though in roles both lesser than and different from those they will later play, and the principal Rgvedic gods like Indra remain in later Hinduism, though in diminished capacity (p. 4).}};<br />(b) {{citation|last=Flood|first=Gavin|author-link=Gavin Flood|editor=Gavin Flood|title=The Oxford History of Hinduism: Hindu Practice: Hindu Practice|chapter-url=https://books.google.com/books?id=4yT3DwAAQBAJ&pg=PA4|year= 2020|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-105322-1|pages=4–|chapter=Introduction|quote=I take the term 'Hinduism to meaningfully denote a range and history of practice characterized by a number of features, particularly reference to Vedic textual and sacrificial origins, belonging to endogamous social units (jati/varna), participating in practices that involve making an offering to a deity and receiving a blessing (puja), and a first-level cultural polytheism (although many Hindus adhere to a second-level monotheism in which many gods are regarded as emanations or manifestations of the one, supreme being).}};<br />(c) {{cite book|last=Michaels|first=Axel|author-link=Axel Michaels|editor=Patrick Olivelle, Donald R. Davis|title=The Oxford History of Hinduism: Hindu Law: A New History of Dharmaśāstra|url=https://books.google.com/books?id=QAJCDwAAQBAJ&pg=PA86|year=2017|publisher=[[Oxford University Press]]|location=Oxford |isbn=978-0-19-100709-5|pages=86–97|quote=Almost all traditional Hindu families observe until today at least three ''samskaras'' (initiation, marriage, and death ritual). Most other rituals have lost their popularity, are combined with other rites of passage, or are drastically shortened. Although ''samskaras'' vary from region to region, from class (''varna'') to class, and from caste to caste, their core elements remain the same owing to the common source, the Veda, and a common priestly tradition preserved by the ''Brahmin'' priests. (p 86)}}<br />(d) {{cite book|last=Flood|first=Gavin D.|title=An Introduction to Hinduism|url=https://books.google.com/books?id=KpIWhKnYmF0C&pg=PA35|year=1996|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-43878-0|page=35|quote=It is this Sansrit, vedic, tradition which has maintained a continuity into modern times and which has provided the most important resource and inspiration for Hindu traditions and individuals. The Veda is the foundation for most later developments in what is known as Hinduism.}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ [[ਦਰਾਵੜੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="Combined-4">{{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16 16], [https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA25 25]}}</ref> 400 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਤ ਦੁਆਰਾ ਪੱਧਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਬੇਦਖਲੀ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਸੀ, ਅਤੇ [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ|ਬੌਧ]] ਅਤੇ [[ਜੈਨ ਧਰਮ]] ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="Dyson2018-16a">{{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16 16]}}</ref><ref name="Fisher2018-59">{{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA59 59]}}</ref> ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿਆਸੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨੇ [[ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ|ਗੰਗਾ]] ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ [[ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ|ਮੌਰੀਆ]] ਅਤੇ [[ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।<ref name="Combined-5">(a) {{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA16 16–17]}};<br />(b) {{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA67 67]}};<br />(c) {{harvnb|Robb|2011|pp=[https://books.google.com/books?id=GQ-2VH1LO_EC&pg=PA56 56–57]}};<br />(d) {{harvnb|Ludden|2014|pp=[https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ&pg=PA29 29–30]}}.</ref> ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਆਪਕ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਡਿੱਗਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="Combined-6">(a) {{harvnb|Ludden|2014|pp=[https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ&pg=PA28 28–29]}}; <br />(b) {{citation|author=Glenn Van Brummelen |editor=Thomas F. Glick |editor2=Steven Livesey |editor3=Faith Wallis |title=Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia|chapter-url=https://books.google.com/books?id=77y2AgAAQBAJ&pg=PA46|year=2014|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-1-135-45932-1|pages=46–48|chapter=Arithmetic}}</ref><ref name="Combined-7">(a) {{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA20 20]}};<br />(b) {{harvnb|Stein|2010|p=90}};<br />(c) {{citation |last=Ramusack|first=Barbara N.|editor1=Barbara N. Ramusack |editor2=Sharon L. Sievers |title=Women in Asia: Restoring Women to History|chapter-url=https://books.google.com/books?id=CNi9Jc22OHsC&pg=PA27|year=1999 |publisher=[[Indiana University Press]]|isbn=0-253-21267-7|pages=27–29|chapter=Women in South Asia}}</ref>{{efn|"A Chinese pilgrim also recorded evidence of the caste system as he could observe it. According to this evidence the treatment meted out to untouchables such as the Chandalas was very similar to that which they experienced in later periods. This would contradict assertions that this rigid form of the caste system emerged in India only as a reaction to the Islamic conquest."{{sfn|Kulke|Rothermund|2004|p = 93}}}}{{sfn|Kulke|Rothermund|2004|p = 93}} [[ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ, ਮੱਧ ਰਾਜਾਂ ਨੇ [[ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਾਵਿੜ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ।<ref name="AsherAsher2006-17">{{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA17 17]}}</ref> ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, [[ਇਸਾਈ ਧਰਮ|ਈਸਾਈ ਧਰਮ]], [[ਇਸਲਾਮ]], [[ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ]], ਅਤੇ ਜੋਰਾਸਟ੍ਰੀਅਨ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।<ref name="Combined-8">(a) {{harvnb|Ludden|2014|p=[https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ&pg=PA54 54]}}; <br />(b) {{harvnb|Asher|Talbot|2006|pp=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA78 78–79]}}; <br />(c) {{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA76 76]}}</ref> [[ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੀਆਂ ਮੁਸਲਿਮ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ [[ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਨੈਟਵਰਕ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚ ਲਿਆ।<ref name="Combined-13">(a) {{harvnb|Ludden|2014|pp=[https://books.google.com/books?id=pBq9DwAAQBAJ&pg=PA68 68–70]}};<br />(b) {{harvnb|Asher|Talbot|2006|pp=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA19 19], 24}}</ref><ref name="Combined-10">(a) {{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA48 48]}}; <br />(b) {{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA53 52]}}</ref> 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, [[ਵਿਜੈਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ]] ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਹਿੰਦੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ।<ref name="AsherAsher2006-74">{{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA74 74]}}</ref> [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ, [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਸੰਸਥਾਗਤ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ।<ref name="AsherAsher2006-267">{{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA267 267]}}</ref> [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ]], 1526 ਵਿੱਚ, ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਸਾਪੇਖਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਚਮਕਦਾਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਛੱਡ ਕੇ।<ref name="AsherAsher2006-152">{{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA152 152]}}</ref>{{efn|"Shah Jahan eventually sent her body 800&nbsp;km (500 mi) to Agra for burial in the Rauza-i Munauwara ("Illuminated Tomb") – a personal tribute and a stone manifestation of his imperial power. This tomb has been celebrated globally as the Taj Mahal."<ref name="Fisher2018-106" />}}<ref name="Fisher2018-106">{{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA106 106]}}</ref> ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸਦੀ [[ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।<ref name="Combined-11">(a) {{harvnb|Asher|Talbot|2006|p=[https://books.google.com/books?id=ZvaGuaJIJgoC&pg=PA289 289]}} <br />(b) {{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA120 120]}}</ref> [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕ੍ਰਾਊਨ ਸ਼ਾਸਨ]] 1858 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ,<ref name="Combined-12">{{citation|last=Taylor|first=Miles|editor=Aldrish, Robert |editor2=McCreery, Cindy |title=Crowns and Colonies: European Monarchies and Overseas Empires|chapter-url=https://books.google.com/books?id=iR3GDQAAQBAJ&pg=PA39|year=2016|publisher=[[Manchester University Press]]|isbn=978-1-5261-0088-7|pages=38–39|chapter=The British royal family and the colonial empire from the Georgians to Prince George}}</ref>{{sfn|Peers|2013|p=[https://books.google.com/books?id=dyQuAgAAQBAJ&pg=PA76 76]}} ਪਰ ਤਕਨੀਕੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਜੜ੍ਹ ਫੜ ਲਈ।<ref name="EmbreeHay1988">{{citation |last1=Embree|first1=Ainslie Thomas|last2=Hay|first2=Stephen N.|last3=Bary|first3=William Theodore De|title=Sources of Indian Tradition: Modern India and Pakistan|chapter-url=https://books.google.com/books?id=XoMRuiSpBp4C&pg=PA85|year=1988|publisher=[[Columbia University Press]]|isbn=978-0-231-06414-9|page=85|chapter=Nationalism Takes Root: The Moderates}}</ref> ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਉਭਰੀ, ਜੋ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਬਣ ਗਈ।<ref name="Marshall2001">{{citation|last=Marshall|first=P. J.|title=The Cambridge Illustrated History of the British Empire|url={{Google books|S2EXN8JTwAEC|page=PA179|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2001|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00254-7|page=179|quote=The first modern nationalist movement to arise in the non-European empire, and one that became an inspiration for many others, was the Indian Congress.}}</ref><ref name="Chiriyankandath2016">{{citation|last=Chiriyankandath|first=James |title=Parties and Political Change in South Asia|url={{Google books|c4n7CwAAQBAJ|page=PA2|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-58620-3|page=2|quote=South Asian parties include several of the oldest in the post-colonial world, foremost among them the 129-year-old Indian National Congress that led India to independence in 1947}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਦੋ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ|ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ]] ਗਿਆ ਸੀ,<ref name="fisher-partition">{{harvnb|Fisher|2018|pp=173–174}}: "The partition of South Asia that produced India and West and East Pakistan resulted from years of bitter negotiations and recriminations ... The departing British also decreed that the hundreds of princes, who ruled one-third of the subcontinent and a quarter of its population, became legally independent, their status to be settled later. Geographical location, personal and popular sentiment, and substantial pressure and incentives from the new governments led almost all princes eventually to merge their domains into either Pakistan or India. ... Each new government asserted its exclusive sovereignty within its borders, realigning all territories, animals, plants, minerals, and all other natural and human-made resources as either Pakistani or Indian property, to be used for its national development... Simultaneously, the central civil and military services and judiciary split roughly along religious 'communal' lines, even as they divided movable government assets according to a negotiated formula: 22.7 percent for Pakistan and 77.3 percent for India."</ref><ref name="chatterji-partition">{{citation|last1=Chatterji|first1=Joya|last2=Washbrook|first2=David|chapter=Introduction: Concepts and Questions|title=Routledge Handbook of the South Asian Diaspora|editor1-last=Chatterji|editor1-first=Joya|editor2-last=Washbrook|editor2-first=David|location=London and New York|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-48010-9|year=2013|quote=[[Joya Chatterji]] describes how the partition of the British Indian empire into the new nation states of India and Pakistan produced new diaspora on a vast, and hitherto unprecedented, scale, but hints that the sheer magnitude of refugee movements in South Asia after 1947 must be understood in the context of pre-existing migratory flows within the partitioned regions (see also Chatterji 2013). She also demonstrates that the new national states of India and Pakistan were quickly drawn into trying to stem this migration. As they put into place laws designed to restrict the return of partition emigrants, this produced new dilemmas for both new nations in their treatment of 'overseas Indians'; and many of them lost their right to return to their places of origin in the subcontinent, and also their claims to full citizenship in host countries.}}</ref><ref name="talbot-sing">{{citation |last1=Talbot |first1=Ian |last2=Singh |first2=Gurharpal |title=The Partition of India |url=https://books.google.com/books?id=utKmPQAACAAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-85661-4 |access-date=15 November 2015 |archive-date=13 December 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161213073754/https://books.google.com/books?id=utKmPQAACAAJ |url-status=live|quote=When the British divided and quit India in August 1947, they not only partitioned the subcontinent with the emergence of the two nations of India and Pakistan but also the provinces of Punjab and Bengal. ... Indeed for many the Indian subcontinent's division in August 1947 is seen as a unique event which defies comparative historical and conceptual analysis}}</ref><ref name="khan-great-partition">{{citation|last=Khan|first=Yasmin|author-link=Yasmin Khan|title=The Great Partition: The Making of India and Pakistan|edition=2nd|location=New Haven and London|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-23032-1|year=2017|orig-year=2007|page=1|quote=South Asians learned that the British Indian empire would be partitioned on 3 June 1947. They heard about it on the radio, from relations and friends, by reading newspapers and, later, through government pamphlets. Among a population of almost four hundred million, where the vast majority live in the countryside, ploughing the land as landless peasants or sharecroppers, it is hardly surprising that many thousands, perhaps hundreds of thousands, did not hear the new for many weeks afterwards. For some, the butchery and forced relocation of the summer months of 1947 may hve been the first that they knew about the creation of the two new states rising from the fragmentary and terminally weakened British empire in India}}</ref> ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਡੋਮੀਨੀਅਨ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਡੋਮੀਨੀਅਨ]], ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ।<ref>(a) {{harvnb|Copland|2001|pp=71–78}};<br />(b) {{harvnb|Metcalf|Metcalf|2006|p=222}}.</ref> ਭਾਰਤ 1950 ਤੋਂ ਇੱਕ [[ਸੰਘੀ ਗਣਰਾਜ]] ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ [[ਸੰਸਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਲਵਾਦੀ, [[ਬਹੁਭਾਸ਼ਾਵਾਦ|ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ੀ]] ਅਤੇ ਬਹੁ-ਜਾਤੀ ਸਮਾਜ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 1951 ਵਿੱਚ 361 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 2022 ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1.4 ਬਿਲੀਅਨ ਹੋ ਗਈ।<ref name="Dyson2018-219">{{harvnb|Dyson|2018|pp=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA219 219], 262}}</ref> ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਇਸਦੀ ਨਾਮਾਤਰ [[ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ]] US$64 ਸਾਲਾਨਾ ਤੋਂ US$2,601 ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ, ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 16.6% ਤੋਂ 74% ਹੋ ਗਈ। 1951 ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਬੇਸਹਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ<ref name="Fisher2018-8">{{harvnb|Fisher|2018|p=[https://books.google.com/books?id=kZVuDwAAQBAJ&pg=PA8 8]}}</ref> ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਮੁੱਖ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਨਾਲ।<ref name="MetcalfMetcalf2012-265">{{harvnb|Metcalf|Metcalf|2012|pp=[https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC&pg=PA265 265–266]}}</ref> ਇਸਦਾ ਇੱਕ [[ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ|ਸਪੇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ]] ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਗਲੋਬਲ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।<ref name="MetcalfMetcalf2012-266">{{harvnb|Metcalf|Metcalf|2012|p=[https://books.google.com/books?id=mjIfqyY7jlsC&pg=PA266 266]}}</ref> ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵਧਣ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ।<ref name="Dyson2018-216-a">{{harvnb|Dyson|2018|p=[https://books.google.com/books?id=3TRtDwAAQBAJ&pg=PA216 216]}}</ref> ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ-ਹਥਿਆਰ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਫੌਜੀ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਦਰਜੇ 'ਤੇ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਹਨ, ਜੋ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਅਣਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਹਨ।<ref name="kashmir-disputes">(a) {{citation |title=Kashmir, region Indian subcontinent |encyclopedia=[[Encyclopaedia Britannica]] |url=https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent |access-date=15 August 2019 |url-access=subscription |quote=Kashmir, region of the northwestern Indian subcontinent{{nbsp}}... has been the subject of dispute between India and Pakistan since the partition of the Indian subcontinent in 1947. |archive-url=https://web.archive.org/web/20190813203817/https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent |archive-date=13 August 2019 |url-status=live}};<br />(b) {{citation |last1=Pletcher |first1=Kenneth |title=Aksai Chin, Plateau Region, Asia |encyclopedia=[[Encyclopaedia Britannica]] |url=https://www.britannica.com/place/Aksai-Chin |access-date=16 August 2019 |url-access=subscription |quote=Aksai Chin, Chinese (Pinyin) Aksayqin, portion of the Kashmir region, ... constitutes nearly all the territory of the Chinese-administered sector of Kashmir that is claimed by India |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402090308/https://www.britannica.com/place/Aksai-Chin |archive-date=2 April 2019}};<br />(c) {{cite encyclopedia|title=Kashmir|encyclopedia=[[Encyclopedia Americana]]: Jefferson to Latin |publisher=[[Scholastic Library Publishing]] |url=https://books.google.com/books?id=l_cWAQAAMAAJ&pg=PA328 |year=2006 |isbn=978-0-7172-0139-6 |page=328 |first=C. E |last=Bosworth |quote=KASHMIR, kash'mer, the northernmost region of the Indian subcontinent, administered partly by India, partly by Pakistan, and partly by China. The region has been the subject of a bitter dispute between India and Pakistan since they became independent in 1947}}</ref> ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਬਾਲ ਕੁਪੋਸ਼ਣ,<ref name="NarayanJohn2018-lead">{{cite journal|last1=Narayan |first1=Jitendra |last2=John|first2=Denny|last3=Ramadas|first3=Nirupama|title=Malnutrition in India: status and government initiatives|journal=[[Journal of Public Health Policy]]|volume=40|issue=1|year=2018 |pages=126–141|issn=0197-5897 |doi=10.1057/s41271-018-0149-5|pmid=30353132|s2cid=53032234}}</ref> ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ|ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ]] ਦੇ ਵਧਦੇ ਪੱਧਰ।<ref name="BalakrishnanDey2019-lead">{{cite journal|last1=Balakrishnan|first1=Kalpana|last2=Dey|first2=Sagnik|title=The impact of air pollution on deaths, disease burden, and life expectancy across the states of India: the Global Burden of Disease Study 2017|journal=[[The Lancet Planetary Health]]|volume=3|issue=1|year=2019|pages=e26–e39|display-authors=etal |issn=2542-5196 |doi=10.1016/S2542-5196(18)30261-4|pmid=30528905|pmc=6358127}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਮੈਗਾਡਾਇਵਰਸ ਹੈ, ਚਾਰ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਹੌਟਸਪੌਟਸ ਦੇ ਨਾਲ।<ref name="IUCN-India">{{citation|title=India|publisher=[[International Union for Conservation of Nature]] (IUCN)|url=https://www.iucn.org/asia/countries/india|year=2019|access-date=21 May 2019|archive-date=1 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201101033802/https://www.iucn.org/asia/countries/india|url-status=dead}}</ref> ਇਸਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ 21.7% ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="ISFR" /> ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ|ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ]] ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।.{{sfn|Karanth|Gopal|2005|p=374}} ==ਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ== ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਅਧਿਕਾਰਤ ਨਾਂ ਹਨ - ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ '''ਭਾਰਤ''' (भारत) ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ '''ਇੰਡੀਆ''' (''India'')। ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇੰਡੀਆ ਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ [[ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ]] ਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਨਾਂ "ਇੰਡਸ" ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨਾਂ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੰਦੂ ਸਮਰਾਟ [[ਭਰਤ]] ਜੋ ਕਿ [[ਮਨੂੰ]] ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਦੇ ਜੇਠੇ ਪੁੱਤ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਸ੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ (ਭਾ+ਰਤ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਆਂਤਰਿਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਾਂ ਵਿਵੇਕ-ਰੂਪੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੀਨ। ਇੱਕ ਤੀਜਾ ਨਾਮ '''ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ''' (ہندوستان) ਵੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ "ਹਿੰਦ ਦੀ ਭੂਮੀ" ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਘੱਟ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਰਬ/ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾਮ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋਇਆ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਮਕਾਲੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵੇਦ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ [[ਆਰਿਆਵਰਤ]] [[ਜੰਬੂਦੀਪ]] ਅਤੇ [[ਅਜਨਾਭ-ਦੇਸ]] ਦੇ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੇਸ਼ [[ਸੋਨੇ ਦੀ ਚਿੜੀ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref>{{cite web |title = Hindustan |url = http://www.britannica.com/eb/article-9040520/Hindustan |accessdate = 2007-06-18 |publisher = [[Encyclopædia Britannica]], Inc. |year= 2007}}</ref> == ਇਤਿਹਾਸ == {{main|ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ}} [[ਤਸਵੀਰ:Sanchi2.jpg|thumb|ਤੀਜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ [[ਅਸ਼ੋਕ]] ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ [[ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਸਤੂਪ]]]] [[ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ]] ਭੀਮਬੇਟਕਾ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੀ ਗੁਫਾਵਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਥਾਈ ਬਸਤੀਆਂ ਨੇ 9000 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ। ਇਹੀ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ [[ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ 2600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ 1900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਲਗਭਗ 1600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਆਰਿਆ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ [[ਵੈਦਿਕ ਸੱਭਿਅਤਾ]] ਦਾ ਸੂਤਰਪਾਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਰੋਤ [[ਵੇਦ]] ਅਤੇ [[ਪੁਰਾਣ]] ਹਨ। ਪਰ [[ਆਰਿਆ-ਹਮਲਾ-ਸਿੱਧਾਂਤ]] ਅਜੇ ਤੱਕ ਵਿਵਾਦਤ ਹੈ। ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਸਹਿਤ ਸਹਿਤ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਰਿਆ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਹੀ ਸਥਾਈ ਨਿਵਾਸੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਇਤਹਾਸ ਕਰੀਬ 75000 ਸਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਦ੍ਰਵਿੜ ਸੱਭਿਅਤਾ]] ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੋਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਤ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ। 500 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਅਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਬਣ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਾਜ-ਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਦਾ [[ਮੌਰਿਆ ਰਾਜਵੰਸ਼]] ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਮਰਾਟ [[ਅਸ਼ੋਕ]] ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ। 180 ਈਸਵੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਮੱਧ-ਏਸ਼ਿਆ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਹਮਲੇ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ [[ਯੂਨਾਨੀ]], [[ਸ਼ੱਕ]], [[ਪਾਰਥੀ]] ਅਤੇ [[ਓੜਕ ਕੁਸ਼ਾਣ ਰਾਜ-ਵੰਸ਼]] ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ। ਤੀਜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ [[ਗੁਪਤ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਕਹਾਇਆ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਾਲ-ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਚਾਲੁਕੀਆ ਰਾਜਵੰਸ਼]], [[ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼]], [[ਚੋਲ]], [[ਪੱਲਵ]] ਅਤੇ [[ਪਾਂਡੇ]] ਰਹੇ। ਈਸੇ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸੰਗਮ-ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰਾਂ ਤੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। [[ਸਤਵਾਹਨਾਂ]] ਅਤੇ [[ਚਾਲੁਕੀਆ ਰਾਜਵੰਸ਼]] ਨੇ ਮੱਧ-ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। [[ਵਿਗਿਆਨ]], [[ਕਲਾ]], [[ਸਾਹਿਤ]], ਹਿਸਾਬ, ਖਗੋਲ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਧਰਮ-ਦਰਸ਼ਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਣਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਧੇ-ਫੁੱਲੇ। 12ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਾਰਾ [[ਉੱਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ]] [[ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਅਧੀਨ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ]] ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਰੂਪ ਵਲੋਂ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਜ ਬਾਕੀ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਤਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਮਰਾਠਿਆਂ]] ਦਾ ਜੋਰ ਹੋਇਆ। ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। 17ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ [[ਪੁਰਤਗਾਲ]], [[ਡੱਚ]], [[ਫ਼ਰਾਂਸ]], [[ਬ੍ਰਿਟੇਨ]] ਸਹਿਤ ਅਨੇਕਾਂ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਸਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਸਕੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ਅਤੇ 1840 ਤੱਕ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। 1847 ਵਿੱਚ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸਫਲ ਬਗ਼ਾਵਤ, ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਸਿੱਧੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਕੋਣਾਰਕ ਚੱਕਰ – 13ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ [[ਕੋਣਾਰਕ ਸੂਰਜ ਮੰਦਿਰ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਮਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਪਟਲ ਉੱਤੇ ਬਦਲਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰੀਸਥਤੀਆਂ ਦੇ ਚਲਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੌਧਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੂਤਰਪਾਤ ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਧਰਾਂ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। 1884 ਵਿੱਚ [[ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ]] ਕਾਂਗਰੇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਤੀਮਾਨ ਸਵਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨੇਤ੍ਰਤਅਲਤੇ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]], ਜੋ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਰੁਪ ਵਲੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ [[ਸ਼ਿਵ ਆਜ਼ਾਦ]], ਸਰਦਾਰ [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]], [[ਰਾਜਗੁਰੂ]], ਨੇਤਾਜੀ [[ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ]], [[ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ]] ਆਦਿ ਦੇ ਨੇਤ੍ਰਤਆਤੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਫਲਸਰੁਪ [[16 ਜੂਨ]] 1946 ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਅੰਤਰਮ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੋ ਗਰੁੱਪਾਂ (ਏ ਤੇ ਬੀ) ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਬੀ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ]], [[ਸਿੰਧ]], [[ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸੂਬਾ ਸਰਹੱਦ]] ਰੱਖੇ ਸਨ। ਕੈਬਨਿਟ ਮਿਸ਼ਨ ਤੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਮ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ 6 ਕਾਂਗਰਸੀ, 5 ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ, 1 ਸਿੱਖ, 1 ਪਾਰਸੀ ਤੇ 1 ਭਾਰਤੀ ਈਸਾਈ ਵਜ਼ੀਰ ਲੈਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਲਦੇਵ ਸਿਘ (ਅਕਾਲੀ) ਨੂੰ ਵਜ਼ਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸੱਦਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। 15 ਅਗਸਤ 1947 ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਲੋਂ ਪੂਰਣਤਯਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਤਦੁਪਰਾਂਤ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਬਣਾ। ਇੱਕ ਬਹੁਜਾਤੀਏ ਅਤੇ ਬਹੁਧਾਰਮਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਂ – ਸਮਾਂ ਉੱਤੇ ਸਾੰਪ੍ਰਦਾਇਿਕ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਵੈਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਖੇਤਰੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਅਤੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਹਿੱਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਉੱਤੇ ਇਸਦੀ ਧਰਮਨਿਰਪੇਕਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਜਨਤਾਂਤਰਿਕਤਾ, ਕੇਵਲ 1975 – 77 ਨੂੰ ਛੱਡ, ਜਦੋਂ ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ [[ਐਮਰਜੈਂਸੀ (ਭਾਰਤ)|ਐਮਰਜੈਂਸੀ]] ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਖੰਡਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਸ਼ਟਰੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨਸੁਲਝੇ ਸੀਮਾ ਵਿਵਾਦ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਛੋਟੇ ਪੈਮਾਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਵੀ ਸਾਮਣਾ ਕਰਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। 1962 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ 1947, 1965, 1971 ਏਵੰ 1999 ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾਇਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹਨ।<br /> ਭਾਰਤ ਗੁਟਨਿਰਪੇਕਸ਼ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। 1974 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ 1998 ਵਿੱਚ 5 ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤੇ ਗਏ। 1990 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰੀਕਰਣ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜੀ ਵਲੋਂ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਰਾਸ਼ਟਰੋਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ==ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ== ਭਾਰਤ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਾ, ਭਾਰਤੀ ਟੈਕਟੋਨਿਕ ਪਲੇਟ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਥੋੜੀ ਪਲੇਟ ਹਿੰਦ-ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਪਲੇਟ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ੭ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਗੋਂਡਵਾਨਾ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਯੁਰੇਸ਼ਿਅਨ ਪਲੇਟ ਨਾਲ ਹੋਏ ਟਕਰਾਅ ਨਾਲ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਹਿਮਾਲਾ ਚੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦਰਿਆ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਪੱਛਮ 'ਚ ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਰਾਵਲੀ ਨੇ ਬਾਰਿਸ਼ਾਂ ਤੋ ਵਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਤਰ 'ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਧਰਤੀ ਤੇ ਦੱਖਣ 'ਚ ਕਠੋਰ ਪਠਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੰਗਾ, ਜਮਨਾ, ਸਤਲੁਜ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਆਦਿ ਵੱਡੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਭਾਰਤ 'ਚ ਹੀ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਹੀ ਝੜੀ ਦਾ ਸੁੱਖ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ===ਮੌਸਮ=== ਹਿਮਾਲਾ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ਮੀਰ ਵਲੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਅਰੁਣਾਂਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪੂਰਵੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਜਵਾਬ – ਪਸ਼ਚਿਮੀਏ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਭਾਗ ਉੱਤਰੀ, ਵਿਚਕਾਰ ਅਤੇ ਪੂਰਵੀ ਭਾਰਤ ਗੰਗਾ ਦੇ ਉਪਜਾਊ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ - ਪੂਰਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਲੋਂ ਚੋਟੀ ਹੋਇਆ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਥਾਰ ਦਾ ਮਾਰੂਥਲ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਲਗਭਗ ਸੰਪੂਰਣ ਹੀ ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਪਠਾਰ ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਘਾਟਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗੰਗਾ, ਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰ, ਜਮੁਨਾ, ਗੋਦਾਵਰੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾ ਭਾਰਤ ਵਲੋਂ ਹੋਕੇ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੂਮੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਉਪਜਾਊ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਕਿਨਾਰੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਮਾਹੌਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕੜੀ ਸਰਦੀ, ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਜਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਹੈ ਉਥੇ ਹੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਮੁੱਖਤਆ ਮਾਨਸੂਨ ਹਵਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ===ਜੀਵ ਵਖਰੇਵਾਂ=== ਭਾਰਤ 'ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵ-ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ; ੭.੬% ਥਣਧਾਰੀ, ੧੨.੬% ਪੰਛੀ, ੬.੨% ਭੁਜੰਗੀ, ੪.੪% ਜਲਥਲ-ਚੱਲ, ੧੧.੭% ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ੬.੦% ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਹਨ। ==ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ== {{main|ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਰਥਚਾਰਾ}} ==ਰਾਜ== {{main|ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼}} [[File:Political map of India EN.svg|thumb|{{#if:{{{image-width|}}}|{{{image-width}}}|500}}px{{!}}A clickable map of the 29 states and 9 union territories of India]] [[ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ]] ਮਕਸਦ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ [[ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ]] ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਲ 28 ਰਾਜ ਅਤੇ 9 ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ। === ਰਾਜ-ਸਾਰਣੀ === {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" |- ! ਸੰਖਿਆ ! ਰਾਜ ! ਕੋਡ ! ਰਾਜਧਾਨੀ |- | 1 | [[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | AP | [[ਅਮਰਾਵਤੀ (ਰਾਜਧਾਨੀ )|ਅਮਰਾਵਤੀ]] |- | 2 | [[ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | AR | [[ਈਟਾਨਗਰ]] |- | 3 | [[ਅਸਾਮ]] | AS | [[ਦਿਸਪੁਰ]] |- | 4 | [[ਬਿਹਾਰ]] | BR | [[ਪਟਨਾ]] |- | 5 | [[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ]] | CG | [[ਰਾਏਪੁਰ]] |- | 6 | [[ਗੋਆ]] | GA | [[ਪਣਜੀ]] |- | 7 | [[ਗੁਜਰਾਤ (ਭਾਰਤ)|ਗੁਜਰਾਤ]] | GJ | [[ਗਾਂਧੀਨਗਰ]] |- | 8 | [[ਹਰਿਆਣਾ]] | HR | [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] |- | 9 | [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | HP | [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] |- | 10 | [[ਝਾਰਖੰਡ]] | JH | [[ਰਾਂਚੀ]] |- | 11 | [[ਕਰਨਾਟਕ]] | KA | [[ਬੇਂਗਲੁਰੂ]] |- | 12 | [[ਕੇਰਲਾ]] | KL | [[ਤੀਰੂਵੰਥਪੁਰਮ|ਤਿਰਵੰਦਰਮ]] ਜਾਂ [[ਤੀਰੂਵੰਥਪੁਰਮ]] |- | 13 | [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | MP | [[ਭੋਪਾਲ]] |- | 14 | [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] | MH | [[ਮੁੰਬਈ]] |- | 15 | [[ਮਨੀਪੁਰ]] | MN | [[ਇੰਫਾਲ]] |- | 16 | [[ਮੇਘਾਲਿਆ]] | ML | [[ਸ਼ਿਲਾਂਗ]] |- | 17 | [[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]] | MZ | [[ਆਇਜੋਲ ਜ਼ਿਲਾ|ਆਇਜੋਲ]] |- | 18 | [[ਨਾਗਾਲੈਂਡ]] | NL | [[ਕੋਹਿਮਾ]] |- | 19 | [[ਉੜੀਸਾ]] | OR | [[ਭੁਬਨੇਸ਼ਵਰ]] |- | 20 | [[ਪੰਜਾਬ]] | PB | [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] |- | 21 | [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] | RJ | [[ਜੈਪੁਰ]] |- | 22 | [[ਸਿੱਕਮ]] | SK | [[ਗੰਗਟੋਕ]] |- | 23 | [[ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ]] | TN | [[ਚੇਨੱਈ]] |- | 24 | [[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]] | TS | [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] |- | 25 | [[ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ]] | TR | [[ਅਗਰਤਲਾ]] |- | 26 | [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | UP | [[ਲਖਨਊ]] |- | 27 | [[ਉੱਤਰਾਖੰਡ]] | UL | [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] |- | 28 | [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] | WB | [[ਕੋਲਕਾਤਾ]] |} === ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ === {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" |- ! ਸੰਖਿਆ ! ਰਾਜ-ਖੇਤਰ ! ਰਾਜਧਾਨੀ |- | A | [[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ]] | [[ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ]] |- | B | [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] | [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] |- | C | [[ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ]] ਅਤੇ [[ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ]] | [[ਦਮਨ]] |- | D | [[ਲਕਸ਼ਦੀਪ]] | [[ਕਵਰੱਤੀ]] |- | E | [[ਦਿੱਲੀ]] | [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] |- | F | [[ਪਾਂਡੀਚਰੀ]] | [[ਪਾਂਡੀਚਰੀ|ਪਾਂਡੀਚਰੀ (ਸ਼ਹਿਰ)]] |- | G | [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] | [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਅਤੇ [[ਜੰਮੂ]] |- | H | [[ਲੱਦਾਖ]] | [[ਲੇਹ]] |} {{main|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ}} == ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ == === ਰਾਜਨੀਤੀ === ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ [[ਲੋਕਰਾਜ|ਲੋਕਤੰਤਰ]] ਹੈ। {{Sfn|United Nations Population Division}} [[ਬਹੁ-ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ]] ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸੰਸਦੀ ਗਣਰਾਜ, {{Sfn|Burnell|Calvert|1999}} ਇਸਦੇ ਅੱਠ ਹਨ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]] (ਭਾਜਪਾ), ਅਤੇ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀਆਂ {{Sfn|Election Commission of India}} ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ-ਖੱਬੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,<ref>{{Cite journal|last=Sáez|first=Lawrence|last2=Sinha|first2=Aseema|year=2010|title=Political cycles, political institutions and public expenditure in India, 1980–2000|url=https://archive.org/details/sim_british-journal-of-political-science_2010-01_40_1/page/91|journal=[[British Journal of Political Science]]|volume=40|issue=1|pages=91–113|doi=10.1017/s0007123409990226}}</ref> ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ [[ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਰਾਜਨੀਤੀ|ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ]] ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। {{Sfn|Malik|Singh|1992}} {{Sfn|Banerjee|2005}} <ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-india-18352532|title=Narendra Modi makes his move|last=Halarnkar|first=Samar|date=13 June 2012|work=[[BBC News]]|quote=The right-wing Hindu nationalist Bharatiya Janata Party (BJP), India's primary opposition party}}</ref> 1950-ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਣਤੰਤਰ ਬਣਿਆ-ਅਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਨੇ ਭਾਜਪਾ {{Sfn|Sarkar|2007}} ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿਆਸੀ ਸਟੇਜ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਪਾਰਟੀ ਗੱਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। {{Sfn|Chander|2004}} ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, 1951, 1957 ਅਤੇ 1962 ਵਿੱਚ, [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਸਾਨ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ। 1964 ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ, [[ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]] ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ; ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਧੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੁਆਰਾ, 1966 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1967 ਅਤੇ 1971 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਚੋਣ ਜਿੱਤਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ 1975 ਵਿੱਚ ਐਲਾਨੀ [[ਐਮਰਜੈਂਸੀ (ਭਾਰਤ)|ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ]] ਤੋਂ ਜਨਤਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ, 1977 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਵੀਂ [[ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ]], ਜਿਸ ਨੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲ ਹੀ ਚੱਲੀ। 1980 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 1984 ਵਿੱਚ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 1989 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ)|ਖੱਬੇ ਮੋਰਚੇ]] ਦੇ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਜਨਤਾ ਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਫਰੰਟ ਗੱਠਜੋੜ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ; ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਬਤ ਹੋਈ, ਸਿਰਫ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ। {{Sfn|Bhambhri|1992}} 1991 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਚੋਣਾਂ ਹੋਈਆਂ; ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਬਹੁਮਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕੱਲੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, [[ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਾ ਰਾਓ|ਪੀਵੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ। <ref>{{Cite news|url=https://www.hindu.com/2004/12/24/stories/2004122408870100.htm|title=Narasimha Rao Passes Away|date=24 December 2004|work=[[The Hindu]]|access-date=2 November 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213181659/https://www.hindu.com/2004/12/24/stories/2004122408870100.htm|archive-date=13 February 2009}}</ref> 1996 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ। ਕਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਠਜੋੜਾਂ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ। ਭਾਜਪਾ ਨੇ 1996 ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ; ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਗੱਠਜੋੜ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਸਮਰਥਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ। 1998 ਵਿੱਚ, ਭਾਜਪਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਗੱਠਜੋੜ, [[ਕੌਮੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗਠਜੋੜ]] (ਐਨ.ਡੀ.ਏ.) ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ। [[ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ|ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, NDA ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਗੈਰ-ਕਾਂਗਰਸੀ, ਗੱਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰ ਬਣ ਗਈ। {{Sfn|Dunleavy|Diwakar|Dunleavy|2007}} ਫਿਰ [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 2004|2004 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪੂਰਨ ਬਹੁਮਤ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ, ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਿੰਗਲ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਫਲ ਗੱਠਜੋੜ: [[ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗਠਜੋੜ]] (ਯੂਪੀਏ)। ਇਸ ਨੂੰ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਯੂਪੀਏ [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 2009|2009 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਧੀ ਹੋਈ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। {{Sfn|Kulke|Rothermund|2004}} ਉਸ ਸਾਲ, [[ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]] [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 1957|1957]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 1962|1962]] ਵਿੱਚ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਾਤਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। {{Sfn|Business Standard|2009}} [[ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ 2014|2014 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ, ਭਾਜਪਾ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਬਹੁਮਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ। <ref>{{Cite news|url=https://www.dnaindia.com/india/report-bjp-first-party-since-1984-to-win-parliamentary-majority-on-its-own-1988981|title=BJP first party since 1984 to win parliamentary majority on its own|date=16 May 2014|work=[[Daily News and Analysis|DNA]]|access-date=20 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140521032413/https://www.dnaindia.com/india/report-bjp-first-party-since-1984-to-win-parliamentary-majority-on-its-own-1988981|archive-date=21 May 2014|agency=Indo-Asian News Service}}</ref> ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ]] [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ [[ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)|ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ]] ਹਨ। 22 ਜੁਲਾਈ 2022 ਨੂੰ, [[ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਮੁਰਮੂ]] ਭਾਰਤ ਦੀ 15ਵੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੁਣੀ ਗਈ ਅਤੇ 25 ਜੁਲਾਈ 2022 ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ। <ref>{{Cite news|url=https://indianexpress.com/article/india/droupadi-murmu-swearing-in-live-updates-8049577/|title=Droupadi Murmu Swearing-in Live: My election is the greatness of India, mother of democracy, says President Murmu|date=25 July 2022|access-date=26 July 2022|publisher=The Indian Express}}</ref> === ਸਰਕਾਰ === ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਸੰਘ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਇੱਕ ਸੰਸਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ [[ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ]] ਅਧੀਨ ਹੈ - ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼। ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਗਣਰਾਜ ਅਤੇ [[ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਰਾਜ|ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਲੋਕਤੰਤਰ]] ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ " ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸ਼ਾਸਨ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ|ਕਾਨੂੰਨ]] ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਜੀਦਾ ਹੈ"। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ ਸੰਘ ਅਤੇ [[ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜਾਂ]] ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ, ਜੋ ਕਿ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ, {{Sfn|Pylee|2003a}} ਨੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ "[[ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ|ਪ੍ਰਭੁਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ]], ਜਮਹੂਰੀ [[ਗਣਰਾਜ]]" ਕਿਹਾ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ "ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ, [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ]], ਜਮਹੂਰੀ ਗਣਰਾਜ" ਵਿੱਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। {{Sfn|Dutt|1998}} ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਰੂਪ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ "ਅਰਧ-ਸੰਘੀ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, {{Sfn|Wheare|1980}} ਸਿਆਸੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੋਂ ਸੰਘੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਹੈ। {{Sfn|Echeverri-Gent|2002}} {{Sfn|Sinha|2004}} ==ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ== ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ [[ਵਿਵਾਦ]] ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਈ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਨਤ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਅਤੇ [[ਅਰੁਣਾਚਲ]] ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਿਆਸਤ ਹੋਣ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ੧੯ ੧੪ ਵਿਚ, [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵਿਚਕਾਰ [[ਮਕਮਹੋਨ]] ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਤਿਬਤ ਦੀ ਹੱਦ ਹੋਣ ਦਾ ਕਰਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, [[ਸ਼ਿਮਲਾ ਸੰਧੀ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਤਿਬਤ ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਤ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਿੱਬਤ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੱਦ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਚੀਨ ਇਸ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ, ਚੀਨ ਅਰੁਣਾਚਲ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਤਿੱਬਤ]] ਜਾਂ ਤਿੱਬਤ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ==ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦਰ== ਭਾਰਤ ਦੀ '''ਅਕਤਸਾਦ''' ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਕਤਸਾਦ [[$]]੫੬੮੦੦ ਕਰੋੜ (''Gross domestic product'' ਜਾਂ GDP) ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ੧੧ਵੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਕਤਸਾਦ ਹੈ। PPP ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਕਤਸਾਦ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਅਬਾਦੀ [[ਗਰੀਬ]] ਹੈ। ੨੭.੫% ਅਬਾਦੀ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋ ਹੇਠਾਂ ਹੈ। ੮੦.੪% ਆਬਾਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ $੨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ। ==ਸਮਾਜ== ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ੧੨੧ ਕਰੋੜ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਦੂਜਾਂ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ੭੦% ਲੋਕ ਕਿਰਸਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਰਾਜਪੂਤ, ਦ੍ਰਵਿੜ, ਤੇਲਗੂ, ਮਰਹੱਟੇ, ਅਸਾਮੀ ਆਦਿ ਖੇਤਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ੨੩ ਕੰਮਕਾਜੀ ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਲ ੧੬੨੫ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਲਹਿਜੇ ਬੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ===ਸੱਭਿਆਚਾਰ=== ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਨਕਾਸ਼ੀ ਦਰ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ 'ਚੋ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਨਕਾਸ਼ੀਆਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਨਾਚ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਦਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਿਪਿਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਕ ਸਮੇਂ, ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿ ਰੂਪ ਤਕਰੀਬਨ ੫੦੦-੧੦੦ ਈਸਾ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਧਰਮ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ: [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]], [[ਜੈਨ ਧਰਮ]], [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ]] ਅਤੇ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਕੋਲ ਅਲੱਗ ਵਿਰਾਸਤਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ '''ਪੂਰਬੀ ਧਰਮ''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਆਪਸ 'ਚ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਹੈ; ਇਸਲਾਮ ਦੇ ੧੨.੮ %; ਇਸਾਈਅਤ ਦੇ ੨.੯ %; ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ੧.੯ %; ਬੁੱਧ ਧਰਨ ਦੇ ੦.੮ % ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ੦.੪ % ਲੋਕ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ===ਅਬਾਦੀ ਅੰਕੜੇ=== ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਡਾ ਧਰਮ ਹੈ - ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਗੋਆ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਿਰ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਰਤ ਚੀਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂਵਲੋਂ ਭਰੀ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ, ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੌਹਾਰਦਰ ਅਤੇ ਸਮਰਸਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵੈਰੀ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ੬੪ . ੮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ੭੫ . ੩ % ਪੁਰਖ ਅਤੇ ੫੩ . ੭ % ਔਰਤਾਂ ਸਾਕਸ਼ਰ ਹਨ। ਲਿੰਗ ਅਨਪਾਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ੧੦੦੦ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਿਰਫ ੯੩੩ ਔਰਤਾਂ ਹਨ। ਕਾਰਜ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਰ (ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ ਭਾਗ) ੩੯ . ੧ % ਹੈ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਹ ਦਰ ੫੧ . ੭ % ਅਤੇ ਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ੨੫ . ੬ % ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ੧੦੦੦ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ੨੨ . ੩੨ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅੱਧੇ ਲੋਕ ੨੨ . ੬੬ ਸਾਲ ਵਲੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ੮੦ . ੫ ਫ਼ੀਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹਿੰਦੂ ਹੈ, ੧੩ . ੪ ਫ਼ੀਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੀਸਰੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਹੈ। ਹੋਰ ਧਰਮਾਵਲੰਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ (੨ . ੩੩ %), ਸਿੱਖ (੧ . ੮੪ %), ਬੋਧੀ (੦ . ੭੬ %), ਜੈਨ (੦ . ੪੦ %), ਅਇਯਾਵਲਿ (੦ . ੧੨ %), ਯਹੂਦੀ, ਪਾਰਸੀ, ਅਹਮਦੀ ਅਤੇ ਬਹਾਈ ਆਦਿ ਸਮਿੱਲਤ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੋ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ - ਸੂਤਰਾਂ: ਆਰਿਆ ਅਤੇ ਦਰਵਿੜਭਾਸ਼ਾਵਾਂਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਕੁਲ ੨੩ਭਾਸ਼ਾਵਾਂਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮਧੰਦਾ ਲਈ ਵਰਤੋ ਦੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ . ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਵਰਗੀ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੰਮੀ ਹਨ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਬਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨਭਾਸ਼ਾਵਾਂਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਥਿਆਸਵਸਤੀ ਨਾਮ ਦੀ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾ / ਬੋਲੀ ਵਲੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ . ਤਮਿਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੀ ਭਾਰਤੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਲੋਂ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਨ ਹਨ ! ਕੁਲ ਮਿਲਿਆ ਕਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ੧੬੫੨ ਵਲੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਬੋਲੀ ਜਾਤੀਂ ਹਨ। ===ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਠਾਅ=== ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਨਾਤਨ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖ-ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੀ। ਸ੍ਰੀਮਦਭਗਵਤ ਦੇ ਪੰਚਮ ਸਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਮਾਨਸ ਪੁੱਤ ਸਵੰਭੂ ਮਨੂੰ ਨੇ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਭਾਲੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤ, ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਾਨਪਾਦ ਸਨ। ਉੱਤਾਨਪਾਦ ਭਗਤ ਧਰੁਵ ਦਾ ਪਿਤ ਸੀ। ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਦੇ ਦਸ ਪੁੱਤ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਪੁੱਤ ਬਾਲਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਦਾਸੀਨ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੱਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਗਨੀਧਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੰਬੂਦੀਪ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਅਗਨੀਧਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਂ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜੰਬੂਦੀਪ ਦੇ ਨੌਂ ਵੱਖਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੰਭਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੌਂ ਪੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ ਧੁੰਨੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਦਾ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਨਾਮ ਅਜਨਾਭ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਜਾਂ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਧੁੰਨੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਸਨ ਰਿਸ਼ਭ। ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਦੇ ਸੌ ਪੁੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਤ ਜੇਠੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁਣਵਾਨ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਨੇ ਬਾਣਪ੍ਰਸਥ ਲੈਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਪਾਟ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਾਭਰਾਜ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਲੋਕ ਅਜਨਾਭਖੰਡ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। == ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ == ੧੯੪੭ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਲੋਂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੌਹਾਰਦਪੂਰਣ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ੧੯੫੦ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਵਲੋਂ ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਟ-ਨਿਰਲੇਪ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਗੂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ੧੯੮੦ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਸੰਖਿਪਤ ਫੌਜੀ ਹਸਤੱਕਖੇਪ ਕੀਤਾ, ਮਾਲਦੀਵ, ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਥੋਹਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਫੌਜ ਭੇਜਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਨਾਵ ਸੰਬੰਧ ਪਿਆ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਚਾਰ ਵਾਰ ਯੁਧਦਰ (੧੯੪੭, ੧੯੬੫, ੧੯੭੧ ਅਤੇ ੧੯੯੯ ਵਿੱਚ) ਲਈ ਚਲਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੀ, ੧੯੭੧ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਜੋ ਤਤਕਾਲੀਨ ਪੂਰਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕ ਅਸ਼ਾਂਤਿ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ੧੯੬੨ ਦੇ ਭਾਰਤ - ਚੀਨ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ੧੯੬੫ ਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਰੀਬ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਦਿੱਤੀ। ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ, ਸੰਨ ੧੯੬੦ ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਲੋਂ, ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹਥਿਆਰ ਆਪੂਰਤੀਕਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਰੂਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਮਰਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤ ਫੈਲਿਆ ਇਜਰਾਇਲ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆਈ ਏਸੋਸਿਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ੧੦, ੦੦੦ ਰਾਸ਼ਟਰ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਤੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਭਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਬਹੁਪਕਸ਼ੀਏ ਮੰਚਾਂ, ਖਾਸਕਰ ਪੂਰਵੀ ਏਸ਼ਿਆ ਸਿਖਰ ਬੈਠਕ ਅਤੇ G – ੮੫ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਰਥਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੱਖਣ ਅਮਰੀਕਾ, ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘਨਿਸ਼ਠ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹੈ। ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖੋ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਜੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਸਿਆਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਦੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੈਲਿਆ ਲੜੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਕੋਰੀਆ ਨੇ ਵੀ ਮਦਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਆਰਥਕ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ। ੧੯੭੪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪਰਮਾਣੁ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ੧੯੯੮ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀਗਤ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਤਰ੍ਹਾਂ – ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਹਥਿਆਰਾਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਹੁਣੇ ਰੂਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੰਜਵੀਂ ਪੀੜ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰੋਪੀ ਸੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਕ, ਸਾਮਰਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਹਿਯੋਗ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ। ੨੦੦੮ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ੈਰ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਮਾਣੁ ਸਮੱਝੌਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਪਰਮਾਣੁ ਹਥਿਆਰ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅਪ੍ਰਸਾਰ ਸੁਲਾਹ (ਏਨਪੀਟੀ) ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਮਾਣੁ ਊਰਜਾ ਏਜੰਸੀ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲਿਅਰ ਸਪਲਾਇਰਸ ਗਰੁਪ (ਏਨਏਸਜੀ) ਵਲੋਂ ਛੁੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੁ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਣਜ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਕ ਖ਼ਤਮ . ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਅਸਲੀ ਪਰਮਾਣੁ ਹਥਿਆਰ ਰਾਸ਼ਟਰਤ ਬੰਨ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਨਏਸਜੀ ਛੁੱਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵੀ ਰੂਸ, ਫ਼ਰਾਂਸ, ਯੂਨਾਇਟੇਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਅਤੇ ਕਨਾਡਾ ਸਹਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗ਼ੈਰ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਮਾਣੁ ਊਰਜਾ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮੱਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਹੈ। ਲਗਭਗ ੧ . ੩ ਮਿਲਿਅਨ ਸਰਗਰਮ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਸਤਰਬੰਦ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਨੌਸੇਨਾ, ਹਵਾ ਫੌਜ, ਅਤੇ ਅਰੱਧਸੈਨਿਕ ਜੋਰ, ਤਟਰਕਸ਼ਕ, ਅਤੇ ਸਾਮਰਿਕ ਜਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਜੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਸਤਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਦੇ ਸਰਵੋੱਚ ਕਮਾਂਡਰ ਹੈ। ਸਾਲ ੨੦੧੧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰੱਖਿਆ ਬਜਟ ੩੬ . ੦੩ ਅਰਬ ਅਮਰਿਕੀ ਡਾਲਰ ਰਿਹਾ (ਜਾਂ ਸਕਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ ਦਾ ੧ . ੮੩ %)। ੨੦੦੮ ਦੇ ਇੱਕ SIPRI ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਖਰੀਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀਏ ਫੌਜ ਦੇ ਫੌਜੀ ਖਰਚ ੭੨ . ੭ ਅਰਬ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਰਿਹਾ। ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਰੱਖਿਆ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ੧੧ . ੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਪੈਸਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋਰਸ਼ਾਖਾਵਾਂਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਲੋਂ ਫੌਜੀ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਪੈਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਥਿਆਰ ਆਯਾਤਕ ਬੰਨ ਗਿਆ ਹੈ। ==ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ== ===ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ=== * '''ਅੱਤਵਾਦ''' – ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਡਰ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮਹੌਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਭਾਰਤ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਾਫੀ ਜਾਨੀ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੰਸਦ]], ਤਾਜ ਹੋਟਲ, ਕਸ਼ਮੀਰ, [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਏਅਰਬੇਸ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਮ ਜਗ੍ਹਾਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। * '''ਨਕਸਲਵਾਦ''' * '''ਨਸ਼ੇ''' – ਦੇਸ਼ਾਂ-ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਨਸ਼ਾ ਤਸਕਰੀ ਕਾਰਨ ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਫੀ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ===ਬਾਹਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ=== * '''ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੁੱਦਾ''' – ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਝਗੜੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋ ਹੀ ਉਲਝੇ ਅਤੇ ਤਣਾਅਪੂਰਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ, ਕਦੇ ਕਰਜੇ ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਕਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਮਤਭੇਦ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1947-48 ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚੀਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਵਾਈ ਗਈ। 1999 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਗੁਜਬਦੀਨ ਪਾਕ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਕਾਰਗਿਲ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹਈ ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ 1950 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ-ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਸਮਝੌਤਾ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਸਬੰਧੀ ਯੂ.ਐਨ.ਓ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। == ਨੋਟ == {{notes|refs={{efn|name=remaining religions|Besides specific religions, the last two categories in the 2011 Census were "Other religions and persuasions" (0.65%) and "Religion not stated" (0.23%).}}|33em}} == ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ == *{{Citation|title=There's No National Language in India: Gujarat High Court|publisher=Times Of India|date=6 January 2007|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-01-25/india/28148512_1_national-language-official-language-hindi|accessdate=17 July 2011|ref={{Sfnref|Times of India|2007}}|archivedate=29 ਜਨਵਰੀ 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140129070149/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-01-25/india/28148512_1_national-language-official-language-hindi}} ---- ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਕਾਮਨਜ਼|India|ਭਾਰਤ}} * [http://raisen.nic.in/admin.htm subdivisions] {{ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲੋਕਤੰਤਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬ੍ਰਿਕਸ ਦੇਸ਼]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੀ-20 ਦੇਸ਼]] 8wbxtzplce1v8plvr27ob3bpvpd4tvp 0 1080 809977 807145 2025-06-07T10:54:57Z Sonia jhammat 08 55127 /* ਇਤਿਹਾਸ */ 809977 wikitext text/x-wiki {{Infobox language | name = {{hlist|{{lang|pa|ਪੰਜਾਬੀ}}|{{lang|pnb|{{nq|پنجابی}}}}}} | nativename = ਪੰਜਾਬੀ | pronunciation = | states = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ]] | region = [[ਭਾਰਤ]] *[[ਹਰਿਆਣਾ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)|ਪੰਜਾਬ]] *[[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਸਥਾਨ]] | ethnicity = [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] | speakers = 15 ਕਰੋੜ | date = 2011–2023 | ref = {{efn|[[2011 Indian Census]] and [[2023 Pakistani Census]]; The figure includes the [[Saraiki language|Saraiki]] and [[Hindko]] varieties which have been separately enumerated in Pakistani censuses since [[Census in Pakistan#1981|1981]] and [[2017 Pakistani census|2017]] respectively; 88.9 million [Punjabi, general], 28.8 million [Saraiki], 5.5 million [Hindko] in Pakistan (2023), 31.1 in India (2011), 0.8 in [[Saudi Arabia]] (Ethnologue), 0.6 in [[Punjabi Canadians|Canada]] (2016), 0.3 in the [[British Punjabis|United Kingdom]] (2011), 0.3 in the [[Punjabi Americans|United States]] (2017), 0.2 in [[Punjabi Australians|Australia]] (2016) and 0.2 in the United Arab Emirates. See {{section link||Geographic distribution}} below.}} | familycolor = Indo-European | fam2 = [[ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | fam3 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | fam4 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ#ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਜ਼ੋਨ|ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ]] | script = {{plainlist| *[[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਦੇਵਨਾਗਰੀ]] <small>(ਇਤਿਹਾਸਕ)</small> *[[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]] *[[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਟਾਕਰੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਮਹਾਜਨੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}}}} | agency = ਪੰਜਾਬ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਲੈਂਗੂਏਜ, ਆਰਟ ਐਂਡ ਕਲਚਰ, ਪੰਜਾਬ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]<br/> ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ<ref>{{cite web | last=India | first=Tribune | title=Punjabi matric exam on Aug 26 | website=The Tribune | date=19 August 2020 | url=https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | access-date=18 September 2020 | archive-date=19 August 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200819214819/https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | url-status=live }}</ref> | nation = {{flag|ਪਾਕਿਸਤਾਨ}}<br />{{bulleted_list|{{flag|ਪੰਜਾਬ}} {{small|(ਆਧਾਰਿਕ)}}{{efn|Punjabi language has ''provincial status'' in the Pakistani province of Punjab, sanctioned by the [[Provincial Assembly of the Punjab]]}}<ref>{{Cite web |title=The Punjab Institute of Language, Art and Culture Act 2004 |url=http://punjablaws.gov.pk/laws//474.html |access-date=24 September 2022 |website=punjablaws.gov.pk |archive-date=17 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220817071438/http://punjablaws.gov.pk/laws/474.html |url-status=live }}</ref>}}<br/>{{flag|ਭਾਰਤ}} <br /> {{bulleted_list|[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ | ਪੰਜਾਬ]] {{small|(ਅਧਿਕਾਰਤ)}}<ref>{{cite web |title=NCLM 52nd Report |url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |publisher=NCLM |access-date=13 January 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date=15 November 2016 |date=15 November 2016 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news | title=Punjab mandates all signage in Punjabi, in Gurmukhi script | website=The Hindu | date=21 February 2020 | url=https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | access-date=9 September 2020 | archive-date=22 February 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200222140301/https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | url-status=live }}0</ref>|[[ਹਰਿਆਣਾ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=All milestones, signboards in Haryana to bear info in English, Hindi and Punjabi: Education Minister | work=The Indian Express | date=3 March 2020 | url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | access-date=9 September 2020 | archive-date=14 March 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200314065123/https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | url-status=live }}</ref>|[[ਦਿੱਲੀ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=Punjabi, Urdu made official languages in Delhi | work=The Times of India | date=25 June 2003 | url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Punjabi-Urdu-made-official-languages-in-Delhi/articleshow/43388.cms | access-date=10 September 2020 | archive-date=14 March 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210314171554/https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/punjabi-urdu-made-official-languages-in-delhi/articleshow/43388.cms | url-status=live }}</ref>|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] {{small|(ਵਾਧੂ, 20% ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਬਲਾਕਾਂ ਅਤੇ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ)}}<ref name=Telegraph:1>{{cite news |url=https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |title=Multi-lingual Bengal |date=11 December 2012 |newspaper=[[The Telegraph (Calcutta)|The Telegraph]] |access-date=25 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180325232340/https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |archive-date=25 March 2018 |url-status=dead}}</ref>}} | minority = | iso1 = pa | iso2 = pan | lc1 = pan | lc2 = pnb | ld1 = ਪੰਜਾਬੀ | ld2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ | lingua = 59-AAF-e | image = Punjabi gurmukhi shahmukhi.png | imagescale = 0.5 | imagecaption = 'ਪੰਜਾਬੀ' [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਉੱਪਰ) ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ) | map = Geographical distribution of Punjabi language.png | mapcaption = ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ। | caption = | notice = IPA | glotto = panj1256 | glottoname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glottorefname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glotto2 = west2386 | glottoname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | glottorefname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | dia1 = ''ਦੇਖੋ'' [[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] | ancestor = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ]] | ancestor2 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | ancestor3 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | ancestor4 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Salomon |first1=Richard |title=Indian Epigraphy – A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and the Other Indo-Aryan Languages |date=12 November 1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535666-3 |url=https://books.google.com/books?id=XYrG07qQDxkC}}</ref> | ancestor5 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Ollett |first1=Andrew |title=Language of the Snakes – Prakrit, Sanskrit, and the Language Order of Premodern India |date=10 October 2017 |publisher=Univ of California Press |isbn=9780520968813 |url=https://books.google.com/books?id=CFn0DwAAQBAJ}}</ref> | ancestor6 = ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ{{efn|[[Paishachi]], [[Shauraseni Prakrit|Saurasheni]], or [[Gandhari language|Gandhari]] Prakrits have been proposed as the ancestor [[Middle Indo-Aryan languages|Middle Indo-Aryan language]] to Punjabi.}}<ref name="researchgate.net">{{cite journal |last1=Singh |first1=Sikander |title=The Origin Theories of Punjabi Language: A Context of Historiography of Punjabi Language |journal=International Journal of Sikh Studies |date=April 2019 |url=https://www.researchgate.net/publication/353680383}}</ref> | ancestor7 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼]] | ancestor8 = [[wikt:Old Punjabi|ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ]]<ref name="Languages of India">{{cite book |last1=Haldar |first1=Gopal |title=Languages of India |date=2000 |publisher=National Book Trust, India |location=New Delhi |isbn=9788123729367 |page=149 |quote=The age of Old Punjabi: up to 1600 A.D. […] It is said that evidence of Old Punjabi can be found in the Granth Sahib.}}</ref><ref name=":0"/><ref name="Routledge">{{cite book |author1=Christopher Shackle |author2=Arvind Mandair |title=Teachings of the Sikh Gurus : selections from the Scriptures |date=2013 |publisher=Routledge |location=Abingdon, Oxon |isbn=9781136451089 |edition=First |chapter=0.2.1 – Form |quote=Surpassing them all in the frequent subtlety of his linguistic choices, including the use of dialect forms as well as of frequent loanwords from Sanskrit and Persian, Guru Nanak combined this poetic language of the Sants with his native Old Punjabi. It is this mixture of Old Punjabi and Old Hindi which constitutes the core idiom of all the earlier Gurus.}}</ref><ref name="Oxford University Press">{{cite book |last1=Frawley |first1=William |title=International encyclopedia of linguistics |date=2003 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780195139778 |page=423 |edition=2nd}}</ref><ref name="University of California Press">{{cite book |last1=Austin |first1=Peter |title=One thousand languages : living, endangered, and lost |url=https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse |date=2008 |publisher=University of California Press |location=Berkeley |isbn=9780520255609 |page=[https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse/page/115 115]}}</ref><ref name="Language in South Asia">{{cite book |author1=Braj B. Kachru |author2=Yamuna Kachru |author3=S. N. Sridhar |title=Language in South Asia |url=https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse |date=2008 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9781139465502 |page=[https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse/page/411 411]}}</ref> }} {{Punjabis}} '''ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ''' ([[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: ‎'''پنجابی''', [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: '''ਪੰਜਾਬੀ''') [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref name="ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼">{{cite book|last1=ਨਾਭਾ|first1=ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ|title=ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼|date=April 13, 1930|publisher=Languages Department of Punjab|location=Patiala|page=ਪੰਜਾਬੀ|accessdate=11 November 2016}}</ref> ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ [[ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ|ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀਆਂ]] ਦੀ [[ਮਾਂ ਬੋਲੀ]] ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] 'ਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਸੰਸਾਰ|ਦੁਨੀਆਂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਉੱਘੇ [[ਭੰਗੜਾ]] [[ਸੰਗੀਤ]] ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ "ਪੰਜਾਬੀ" ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬੀ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਐਥਨੋਲੋਗ" 2005 (ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼) ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ 30 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 'ਦੂਜੀ '''ਬੋਲੀ'''' ਹੈ। 2022 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ 13 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf|title=Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues - 2011|last=|first=|date=|website=http://www.censusindia.gov.in/2011census|publisher=Office of the Registrar General & Census Commissioner, India Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=}}</ref> ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ- ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ। ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਸੁਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਰ ਕੇ ਅਜੋਕੀ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਬੋਲੀਆਂ]] ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਬੋਲੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਝੀ, ਮਾਲਵੀ, ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਆਦਿ ਪਰ ਮਾਝੀ ਨੂੰ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਪੁਰਾਣੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮਾਝਾ]] ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਜੋਕੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਅਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ। ਇਹ ਬੋਲੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ [[ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਪਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਹੈਸੀਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਰਨਾਂ ‍ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦ-ਆਰੀਆ ਬੋਲੀ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%e0%a8%ae%e0%a8%be%e0%a8%82-%e0%a8%ac%e0%a9%8b%e0%a8%b2%e0%a9%80-%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-5/|title=ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|date=2019-09-22|website=Punjabi Tribune Online|publisher=|language=pa|access-date=2019-09-22|archive-date=2019-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20190923234110/https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%AC%E0%A9%8B%E0%A8%B2%E0%A9%80-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-5/|dead-url=yes}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਇੰਗਲੈਂਡ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]], [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ [[2011]] ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤੀਜੀ ਆਮ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|title=Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cmslurl=http://timesofindia.indiatimes.com/nri/us-canada-news/Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cms|access-date=11 ਨਵੰਬਰ 2015}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਪੀ [[ਗੁਰਮੁਖੀ]] ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਭੰਗੜਾ]] ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[1947|1947 ਈਸਵੀ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਵੈਦਿਕ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਾਇਕੀ, ਹਿੰਦਕੋ, ਮਾਝੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹਨ। [[ਜੁਲਾਈ]], [[1951]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪਰੈੱਸ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਟਿੱਲ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਵੰਡ ਦੀ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਕਾਲ਼ੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲਈ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਲਿਖਾਇਆ। == ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ == ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ’ 1960 ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 3 ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ’ 02 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਕੰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਧਾਰਾ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1962 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਮਗਰੋਂ 29 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ 1960 ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਐਕਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ’ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1965 ਦੇ ਐਕਟ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸ ਐਕਟ ਰਾਹੀਂ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਕੰਮ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਕਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੰਮ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। 1967 ਦੇ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਦੋ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਹਿਲਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 30 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ 1 ਜਨਵਰੀ 1968 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਦੂਜਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 9 ਫਰਵਰੀ 1968 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ‘ਰਾਜ ਪੱਧਰ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਹੁਕਮ 13 ਅਪਰੈਲ 1968 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੋਏ। ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ (ਸੋਧ) ਐਕਟ, 2008 ਰਾਹੀਂ 1967 ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਾ 3-ਏ ਜੋੜੀ ਗਈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਧਾਰਾ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਹੋਰ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਖੰਭ ਕੁਤਰਣਾ, ਇਹ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਦੋਵੇਂ ਪਾਠ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਗਜ਼ਟ ਵਿੱਚ ਛਪੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ (‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਦੀ ਥਾਂ) ‘ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ’ ਦਰਜ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿਰਫ਼ ‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%A6%E0%A9%9E%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਤਕ ਦਾ, ਆਪਣੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-22|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-23|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8-2/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-29|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-30|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਦੋ ਲਿਪੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਸ ਨੂੰ [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਹ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵੰਡੇ ਗਏ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2012/04/%E0%A9%9E%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%98%E0%A8%B0-%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%B3%E0%A9%87/|title=ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਘਰ ਗਾਲ਼ੇ|last=ਵਰਿੰਦਰ ਵਾਲੀਆ|first=|date=2012-04-28|work=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|access-date=2018-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20130626213947/http://punjabitribuneonline.com/2012/04/%e0%a9%9e%e0%a8%be%e0%a8%b0%e0%a8%b8%e0%a9%80%e0%a8%86%e0%a8%82-%e0%a8%98%e0%a8%b0-%e0%a8%97%e0%a8%be%e0%a8%b3%e0%a9%87/|archive-date=2013-06-26|dead-url=|language=|url-status=dead}}</ref><br />[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] [[ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ|(ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ)]] ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ ਦੋ ਆਮ ਢੰਗ ਹਨ।<ref name=omni>[http://www.omniglot.com/writing/punjabi.htm ਓਮਨੀਗਲੋਟ ਸਾਈਟ ਵੇਖਿਆ 16/03/2014 ਨੂੰ ]</ref> ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲਿਪੀ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ਼ ਦੋਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ 'ਚ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਵਾਂਗ ਹੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ [[ਹਿੰਦੀ]]-[[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਅਤੇ [[ਡੱਚ ਭਾਸ਼ਾ]] ਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਆਏ ਹਨ। == ਭੂਗੋਲਿਕ ਫੈਲਾਅ == ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ- ===ਪਾਕਿਸਤਾਨ === ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 81.15% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 84.0% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਲਹੌਰ]], ਜੋ ਕਿ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਲਹੌਰ ਦੀ 92% ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ]] ਦੀ 86% ਆਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਫੈ਼ਸਲਾਬਾਦ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ 81% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ'''<ref>http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/index.html</ref> |- ! '''ਸਾਲ''' || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ''' || '''ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ''' || '''ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ''' |- | 1951 || 33,740,167 || 57.08% || 22,632,905 |- | 1961 || 42,880,378 || 56.39% || 28,468,282 |- | 1972 || 65,309,340 || 56.11% || 43,176,004 |- | 1981 || 84,253,644 || 48.17% || 40,584,980 |- | 1998 || 132,352,279 || 44.15% || 58,433,431 |- | 2017 || 207,685,000 || 38.78% || 80,540,000 |- |2023 |240,458,089 |36.98% |88,915,544 |} {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (2023)''' |- ! ਸਥਾਨ || ਬਲਾਕ || ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ || ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ |- | – || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ''' || '''130,335,300''' || '''60%''' |- | 1 || [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]] || 108,671,704 || 90% |- | 2 || [[ਸਿੰਧ]] || 7,592,261 || 25% |- | 3 || [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ|ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ(ਰਾਜਧਾਨੀ)]] || 1,843,625 || 86.66% |- | 4 || [[ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ]] || 12,396,085 || 30% |- | 5 || [[ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ]] || 318,745 || 2.52% |} === ਭਾਰਤ === [[File:Punjab district map.png|thumb|right|150px]] [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਅੰਬਾਲਾ]], [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, [[ਜਲੰਧਰ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ, 4 ਕਰੋੜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਸ ਨੂੰ 41 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ [[ਬਾਗੜੀ]] ਅਤੇ [[ਭਟੇਲੀ]] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਬੰਧਿਤ "ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ" ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।<ref name="IndiaCensus2011">{{cite web|url = https://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf| title = Statement 1 : Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011| access-date = 21 March 2021}}</ref> {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ''' <br> |- ! '''ਸਾਲ'''|| '''ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਬਾਦੀ'''|| '''ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲ਼ੇ'''|| ਫ਼ੀਸਦੀ |- | 1971 || 548,159,652 || 14,108,443 || 2.57% |- | 1981 || 665,287,849 || 19,611,199 || 2.95% |- | 1991 || 838,583,988 || 23,378,744 || 2.79% |- | 2001 || 1,028,610,328 || 29,102,477 || 2.83% |- | 2011 || 1,210,193,422 || 33,124,726 || 2.74% |} ==ਵਿਲੱਖਣਤਾ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸੁਰਾਤਮਕ ਹੋਣਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੁਰ ਧੁਨੀਆਂ /ਘ/, /ਝ/, /ਢ/, /ਧ/, /ਭ/ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ /ਹ/ ਧੁਨੀ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਧੁਨੀਆਂ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਆਦਿ-ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਕ,ਚ,ਟ,ਤ,ਪ/ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਨਾਲ਼ ਦੀ ਨਾਲ਼ ਸ੍ਵਰ ੳੱਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ੁ੍ਰੂ ਵਿੱਚ ਆਉਦੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ 'ਘੋੜਾ' ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ IPA ਵਿੱਚ ਬਣਾਵਟ ""/kòɽa/"" ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਦੀ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰ ""ਕੋੜਾ" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ""ਕੋਹੜਾ"" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਨੂੰ IPA ਵਿੱਚ ""/kóɽa/"" ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਕ੍ਰਮਪੂਰਵਕ /ਗ, ਜ, ਡ, ਬ, ਦ/ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਗਲੇ ਸ੍ਵਰ ਉੱਤੇ ਉੱਚੀ ਸ੍ਵਰ ਸਹਿਤ ਉੱਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ- /ਲਾਭ/। == ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ == === ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ === ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ (ਕਹਿਲੂਰੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਵੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਦੀ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਮਾਂ-ਬਾਪੂ, ਦਾਦੀ-ਦਾਦੀ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਜੇਠ-ਜੇਠਾਣੀ, ਦਿਉਰ-ਦਿਉਰਾਣੀ, ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ, ਮਾਸੜ-ਮਾਸੀ, ਨਾਨਾ (ਨਾਨੂ)-ਨਾਨੀ, ਕੁੜਮ-ਕੁੜਮਣੀ, ਜੀਜਾ-ਸਾਲੀ, ਧੀ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਹੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ’ਚ ਜੁੜੀਆਂ ਤੰਦਾਂ|last=ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖੀ|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === ਬਾਗੜੀ === ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ‘ਬਾਗੜੀ’ ਵੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।ਮਾਰਵਾੜੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੀ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਰਵਾੜੀ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਰੂਪ ਬਾਗੜੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚਲੇ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੱਦ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਅਬਹੋਰ, ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਨੌਹਰ, ਭਾਦਰਾ, ਸਿਰਸਾ, ਐਲਨਾਬਾਦ, ਡੱਬਵਾਲੀ, ਰਾਣੀਆਂ, ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ, ਫ਼ਤਿਆਬਾਦ, ਭੱਟੂ, ਹਿਸਾਰ, ਭੂਨਾ, ਉਕਲਾਨਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਾਗੜੀ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਹਨ। ‘ਮਾਰਵਾੜ’ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਮਾਰੂ ਅਤੇ ਵਾੜ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਾਰੂਵਤ’ ਦਾ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਹੈ। ‘ਮਾਰੂ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖੁਸ਼ਕ ਜਾਂ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਅਤੇ ‘ਵਤ’ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਵਾੜ ਅਤੇ ਬਾਗੜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਮਾਲਵੇ ਵਾਂਗ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/11/%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-%e0%a8%85%e0%a8%a4%e0%a9%87-%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%9c%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%a8%e0%a9%80-%e0%a8%b5%e0%a8%bf%e0%a8%9a%e0%a8%be/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ|date=2018-11-24|website=Tribune Punjabi|language=hi-IN|access-date=2018-12-15}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਮਹਾਨ ਲੋਕ== [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੂਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਨੇ ਬਾਣੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ]] ਨੇ ਵੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਨਾਥਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ, [[ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ]], [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]], [[ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ]], [[ਕਾਦਰਯਾਰ|ਕ਼ਾਦਰਯਾਰ]], [[ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ]], [[ਦਮੋਦਰ]] ਆਦਿ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਵਿਤਾ]] ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। [[ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]] ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਰਚ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਇੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਸ਼ਾਨ, ਹੂਣ, ਤੁਰਕ, ਮੁਗ਼ਲ, ਮੰਗੋਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸਾਡੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਵਾਰਾਂ, ਕਿੱਸੇ, ਜੰਗਨਾਮੇ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਮਾਹੀਏ, ਢੋਲੇ, ਟੱਪੇ, ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਅਣਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹਨ। [[ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ]], [[ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ]], [[ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ]], [[ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ]], [[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]], [[ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]], [[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]], [[ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]], [[ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ|ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ]], ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ [[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ]] ਆਦਿ ਲੇਖਕ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਦਕਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦਿਨ ਦੁੱਗਣੀ ਰਾਤ ਚੌਗਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਝੂਮਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। [[ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ]] [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]], [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]], [[ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]], [[ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ]], [[ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇਵਾਲਾ]] ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ [[ਬਾਲੀਵੁੱਡ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈਰ ਜਮਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਆਮ ਵੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। == ਗੈਲਰੀ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:Large-sized Guru Granth Sahib manuscript that was handwritten by Pratap Singh Giani and completed in 1908 C.E. 03.jpg |ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤਸਵੀਰ:Gurmukhi Script - traditional alphabet.svg|ਪੰਜਾਬੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Shahmukhi1.JPG|ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Bhulay Shah.jpg|ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Munir niazi.gif|ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Das Buch der Schrift (Faulmann) 138.jpg|ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰ ਤਸਵੀਰ:Punjabi language sign board at hanumangarh rajasthan india.jpeg|ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਭਾਰਤ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ </gallery> ==ਹੋਰ ਵੇਖੋ== * [[ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤ]] * [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] 5gv7jpezp8oihgrgezfp9ssv851fr57 809993 809977 2025-06-07T11:07:42Z Sonia jhammat 08 55127 /* ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ */ 809993 wikitext text/x-wiki {{Infobox language | name = {{hlist|{{lang|pa|ਪੰਜਾਬੀ}}|{{lang|pnb|{{nq|پنجابی}}}}}} | nativename = ਪੰਜਾਬੀ | pronunciation = | states = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ]] | region = [[ਭਾਰਤ]] *[[ਹਰਿਆਣਾ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)|ਪੰਜਾਬ]] *[[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਸਥਾਨ]] | ethnicity = [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] | speakers = 15 ਕਰੋੜ | date = 2011–2023 | ref = {{efn|[[2011 Indian Census]] and [[2023 Pakistani Census]]; The figure includes the [[Saraiki language|Saraiki]] and [[Hindko]] varieties which have been separately enumerated in Pakistani censuses since [[Census in Pakistan#1981|1981]] and [[2017 Pakistani census|2017]] respectively; 88.9 million [Punjabi, general], 28.8 million [Saraiki], 5.5 million [Hindko] in Pakistan (2023), 31.1 in India (2011), 0.8 in [[Saudi Arabia]] (Ethnologue), 0.6 in [[Punjabi Canadians|Canada]] (2016), 0.3 in the [[British Punjabis|United Kingdom]] (2011), 0.3 in the [[Punjabi Americans|United States]] (2017), 0.2 in [[Punjabi Australians|Australia]] (2016) and 0.2 in the United Arab Emirates. See {{section link||Geographic distribution}} below.}} | familycolor = Indo-European | fam2 = [[ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | fam3 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | fam4 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ#ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਜ਼ੋਨ|ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ]] | script = {{plainlist| *[[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਦੇਵਨਾਗਰੀ]] <small>(ਇਤਿਹਾਸਕ)</small> *[[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]] *[[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਟਾਕਰੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਮਹਾਜਨੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}}}} | agency = ਪੰਜਾਬ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਲੈਂਗੂਏਜ, ਆਰਟ ਐਂਡ ਕਲਚਰ, ਪੰਜਾਬ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]<br/> ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ<ref>{{cite web | last=India | first=Tribune | title=Punjabi matric exam on Aug 26 | website=The Tribune | date=19 August 2020 | url=https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | access-date=18 September 2020 | archive-date=19 August 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200819214819/https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | url-status=live }}</ref> | nation = {{flag|ਪਾਕਿਸਤਾਨ}}<br />{{bulleted_list|{{flag|ਪੰਜਾਬ}} {{small|(ਆਧਾਰਿਕ)}}{{efn|Punjabi language has ''provincial status'' in the Pakistani province of Punjab, sanctioned by the [[Provincial Assembly of the Punjab]]}}<ref>{{Cite web |title=The Punjab Institute of Language, Art and Culture Act 2004 |url=http://punjablaws.gov.pk/laws//474.html |access-date=24 September 2022 |website=punjablaws.gov.pk |archive-date=17 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220817071438/http://punjablaws.gov.pk/laws/474.html |url-status=live }}</ref>}}<br/>{{flag|ਭਾਰਤ}} <br /> {{bulleted_list|[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ | ਪੰਜਾਬ]] {{small|(ਅਧਿਕਾਰਤ)}}<ref>{{cite web |title=NCLM 52nd Report |url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |publisher=NCLM |access-date=13 January 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date=15 November 2016 |date=15 November 2016 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news | title=Punjab mandates all signage in Punjabi, in Gurmukhi script | website=The Hindu | date=21 February 2020 | url=https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | access-date=9 September 2020 | archive-date=22 February 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200222140301/https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | url-status=live }}0</ref>|[[ਹਰਿਆਣਾ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=All milestones, signboards in Haryana to bear info in English, Hindi and Punjabi: Education Minister | work=The Indian Express | date=3 March 2020 | url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | access-date=9 September 2020 | archive-date=14 March 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200314065123/https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | url-status=live }}</ref>|[[ਦਿੱਲੀ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=Punjabi, Urdu made official languages in Delhi | work=The Times of India | date=25 June 2003 | url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Punjabi-Urdu-made-official-languages-in-Delhi/articleshow/43388.cms | access-date=10 September 2020 | archive-date=14 March 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210314171554/https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/punjabi-urdu-made-official-languages-in-delhi/articleshow/43388.cms | url-status=live }}</ref>|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] {{small|(ਵਾਧੂ, 20% ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਬਲਾਕਾਂ ਅਤੇ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ)}}<ref name=Telegraph:1>{{cite news |url=https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |title=Multi-lingual Bengal |date=11 December 2012 |newspaper=[[The Telegraph (Calcutta)|The Telegraph]] |access-date=25 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180325232340/https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |archive-date=25 March 2018 |url-status=dead}}</ref>}} | minority = | iso1 = pa | iso2 = pan | lc1 = pan | lc2 = pnb | ld1 = ਪੰਜਾਬੀ | ld2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ | lingua = 59-AAF-e | image = Punjabi gurmukhi shahmukhi.png | imagescale = 0.5 | imagecaption = 'ਪੰਜਾਬੀ' [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਉੱਪਰ) ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ) | map = Geographical distribution of Punjabi language.png | mapcaption = ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ। | caption = | notice = IPA | glotto = panj1256 | glottoname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glottorefname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glotto2 = west2386 | glottoname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | glottorefname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | dia1 = ''ਦੇਖੋ'' [[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] | ancestor = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ]] | ancestor2 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | ancestor3 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | ancestor4 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Salomon |first1=Richard |title=Indian Epigraphy – A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and the Other Indo-Aryan Languages |date=12 November 1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535666-3 |url=https://books.google.com/books?id=XYrG07qQDxkC}}</ref> | ancestor5 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Ollett |first1=Andrew |title=Language of the Snakes – Prakrit, Sanskrit, and the Language Order of Premodern India |date=10 October 2017 |publisher=Univ of California Press |isbn=9780520968813 |url=https://books.google.com/books?id=CFn0DwAAQBAJ}}</ref> | ancestor6 = ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ{{efn|[[Paishachi]], [[Shauraseni Prakrit|Saurasheni]], or [[Gandhari language|Gandhari]] Prakrits have been proposed as the ancestor [[Middle Indo-Aryan languages|Middle Indo-Aryan language]] to Punjabi.}}<ref name="researchgate.net">{{cite journal |last1=Singh |first1=Sikander |title=The Origin Theories of Punjabi Language: A Context of Historiography of Punjabi Language |journal=International Journal of Sikh Studies |date=April 2019 |url=https://www.researchgate.net/publication/353680383}}</ref> | ancestor7 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼]] | ancestor8 = [[wikt:Old Punjabi|ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ]]<ref name="Languages of India">{{cite book |last1=Haldar |first1=Gopal |title=Languages of India |date=2000 |publisher=National Book Trust, India |location=New Delhi |isbn=9788123729367 |page=149 |quote=The age of Old Punjabi: up to 1600 A.D. […] It is said that evidence of Old Punjabi can be found in the Granth Sahib.}}</ref><ref name=":0"/><ref name="Routledge">{{cite book |author1=Christopher Shackle |author2=Arvind Mandair |title=Teachings of the Sikh Gurus : selections from the Scriptures |date=2013 |publisher=Routledge |location=Abingdon, Oxon |isbn=9781136451089 |edition=First |chapter=0.2.1 – Form |quote=Surpassing them all in the frequent subtlety of his linguistic choices, including the use of dialect forms as well as of frequent loanwords from Sanskrit and Persian, Guru Nanak combined this poetic language of the Sants with his native Old Punjabi. It is this mixture of Old Punjabi and Old Hindi which constitutes the core idiom of all the earlier Gurus.}}</ref><ref name="Oxford University Press">{{cite book |last1=Frawley |first1=William |title=International encyclopedia of linguistics |date=2003 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780195139778 |page=423 |edition=2nd}}</ref><ref name="University of California Press">{{cite book |last1=Austin |first1=Peter |title=One thousand languages : living, endangered, and lost |url=https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse |date=2008 |publisher=University of California Press |location=Berkeley |isbn=9780520255609 |page=[https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse/page/115 115]}}</ref><ref name="Language in South Asia">{{cite book |author1=Braj B. Kachru |author2=Yamuna Kachru |author3=S. N. Sridhar |title=Language in South Asia |url=https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse |date=2008 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9781139465502 |page=[https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse/page/411 411]}}</ref> }} {{Punjabis}} '''ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ''' ([[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: ‎'''پنجابی''', [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: '''ਪੰਜਾਬੀ''') [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref name="ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼">{{cite book|last1=ਨਾਭਾ|first1=ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ|title=ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼|date=April 13, 1930|publisher=Languages Department of Punjab|location=Patiala|page=ਪੰਜਾਬੀ|accessdate=11 November 2016}}</ref> ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ [[ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ|ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀਆਂ]] ਦੀ [[ਮਾਂ ਬੋਲੀ]] ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] 'ਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਸੰਸਾਰ|ਦੁਨੀਆਂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਉੱਘੇ [[ਭੰਗੜਾ]] [[ਸੰਗੀਤ]] ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ "ਪੰਜਾਬੀ" ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬੀ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਐਥਨੋਲੋਗ" 2005 (ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼) ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ 30 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 'ਦੂਜੀ '''ਬੋਲੀ'''' ਹੈ। 2022 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ 13 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf|title=Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues - 2011|last=|first=|date=|website=http://www.censusindia.gov.in/2011census|publisher=Office of the Registrar General & Census Commissioner, India Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=}}</ref> ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ- ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ। ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਸੁਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਰ ਕੇ ਅਜੋਕੀ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਬੋਲੀਆਂ]] ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਬੋਲੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਝੀ, ਮਾਲਵੀ, ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਆਦਿ ਪਰ ਮਾਝੀ ਨੂੰ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਪੁਰਾਣੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮਾਝਾ]] ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਜੋਕੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਅਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ। ਇਹ ਬੋਲੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ [[ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਪਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਹੈਸੀਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਰਨਾਂ ‍ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦ-ਆਰੀਆ ਬੋਲੀ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%e0%a8%ae%e0%a8%be%e0%a8%82-%e0%a8%ac%e0%a9%8b%e0%a8%b2%e0%a9%80-%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-5/|title=ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|date=2019-09-22|website=Punjabi Tribune Online|publisher=|language=pa|access-date=2019-09-22|archive-date=2019-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20190923234110/https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%AC%E0%A9%8B%E0%A8%B2%E0%A9%80-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-5/|dead-url=yes}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਇੰਗਲੈਂਡ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]], [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ [[2011]] ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤੀਜੀ ਆਮ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|title=Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cmslurl=http://timesofindia.indiatimes.com/nri/us-canada-news/Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cms|access-date=11 ਨਵੰਬਰ 2015}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਪੀ [[ਗੁਰਮੁਖੀ]] ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਭੰਗੜਾ]] ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[1947|1947 ਈਸਵੀ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਵੈਦਿਕ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਾਇਕੀ, ਹਿੰਦਕੋ, ਮਾਝੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹਨ। [[ਜੁਲਾਈ]], [[1951]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪਰੈੱਸ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਟਿੱਲ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਵੰਡ ਦੀ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਕਾਲ਼ੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲਈ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਲਿਖਾਇਆ। == ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ == ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ’ 1960 ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 3 ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ’ 02 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਕੰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਧਾਰਾ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1962 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਮਗਰੋਂ 29 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ 1960 ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਐਕਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ’ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1965 ਦੇ ਐਕਟ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸ ਐਕਟ ਰਾਹੀਂ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਕੰਮ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਕਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੰਮ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। 1967 ਦੇ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਦੋ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਹਿਲਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 30 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ 1 ਜਨਵਰੀ 1968 ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਦੂਜਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 9 ਫਰਵਰੀ 1968 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ‘ਰਾਜ ਪੱਧਰ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਹੁਕਮ 13 ਅਪਰੈਲ 1968 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੋਏ। ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ (ਸੋਧ) ਐਕਟ, 2008 ਰਾਹੀਂ 1967 ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਾ 3-ਏ ਜੋੜੀ ਗਈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਧਾਰਾ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਹੋਰ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਖੰਭ ਕੁਤਰਣਾ, ਇਹ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਦੋਵੇਂ ਪਾਠ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਗਜ਼ਟ ਵਿੱਚ ਛਪੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ (‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਦੀ ਥਾਂ) ‘ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ’ ਦਰਜ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿਰਫ਼ ‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%A6%E0%A9%9E%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਤਕ ਦਾ, ਆਪਣੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-22|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-23|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8-2/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-29|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-30|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਦੋ ਲਿਪੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਸ ਨੂੰ [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਹ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵੰਡੇ ਗਏ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2012/04/%E0%A9%9E%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%98%E0%A8%B0-%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%B3%E0%A9%87/|title=ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਘਰ ਗਾਲ਼ੇ|last=ਵਰਿੰਦਰ ਵਾਲੀਆ|first=|date=2012-04-28|work=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|access-date=2018-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20130626213947/http://punjabitribuneonline.com/2012/04/%e0%a9%9e%e0%a8%be%e0%a8%b0%e0%a8%b8%e0%a9%80%e0%a8%86%e0%a8%82-%e0%a8%98%e0%a8%b0-%e0%a8%97%e0%a8%be%e0%a8%b3%e0%a9%87/|archive-date=2013-06-26|dead-url=|language=|url-status=dead}}</ref><br />[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] [[ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ|(ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ)]] ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ ਦੋ ਆਮ ਢੰਗ ਹਨ।<ref name=omni>[http://www.omniglot.com/writing/punjabi.htm ਓਮਨੀਗਲੋਟ ਸਾਈਟ ਵੇਖਿਆ 16/03/2014 ਨੂੰ ]</ref> ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲਿਪੀ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ਼ ਦੋਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ 'ਚ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਵਾਂਗ ਹੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ [[ਹਿੰਦੀ]]-[[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਅਤੇ [[ਡੱਚ ਭਾਸ਼ਾ]] ਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਆਏ ਹਨ। == ਭੂਗੋਲਿਕ ਫੈਲਾਅ == ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ- ===ਪਾਕਿਸਤਾਨ === ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 81.15% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 84.0% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਲਹੌਰ]], ਜੋ ਕਿ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਲਹੌਰ ਦੀ 92% ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ]] ਦੀ 86% ਆਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਫੈ਼ਸਲਾਬਾਦ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ 81% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ'''<ref>http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/index.html</ref> |- ! '''ਸਾਲ''' || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ''' || '''ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ''' || '''ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ''' |- | 1951 || 33,740,167 || 57.08% || 22,632,905 |- | 1961 || 42,880,378 || 56.39% || 28,468,282 |- | 1972 || 65,309,340 || 56.11% || 43,176,004 |- | 1981 || 84,253,644 || 48.17% || 40,584,980 |- | 1998 || 132,352,279 || 44.15% || 58,433,431 |- | 2017 || 207,685,000 || 38.78% || 80,540,000 |- |2023 |240,458,089 |36.98% |88,915,544 |} {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (2023)''' |- ! ਸਥਾਨ || ਬਲਾਕ || ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ || ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ |- | – || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ''' || '''130,335,300''' || '''60%''' |- | 1 || [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]] || 108,671,704 || 90% |- | 2 || [[ਸਿੰਧ]] || 7,592,261 || 25% |- | 3 || [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ|ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ(ਰਾਜਧਾਨੀ)]] || 1,843,625 || 86.66% |- | 4 || [[ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ]] || 12,396,085 || 30% |- | 5 || [[ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ]] || 318,745 || 2.52% |} === ਭਾਰਤ === [[File:Punjab district map.png|thumb|right|150px]] [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਅੰਬਾਲਾ]], [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, [[ਜਲੰਧਰ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ, 4 ਕਰੋੜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਸ ਨੂੰ 41 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ [[ਬਾਗੜੀ]] ਅਤੇ [[ਭਟੇਲੀ]] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਬੰਧਿਤ "ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ" ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।<ref name="IndiaCensus2011">{{cite web|url = https://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf| title = Statement 1 : Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011| access-date = 21 March 2021}}</ref> {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ''' <br> |- ! '''ਸਾਲ'''|| '''ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਬਾਦੀ'''|| '''ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲ਼ੇ'''|| ਫ਼ੀਸਦੀ |- | 1971 || 548,159,652 || 14,108,443 || 2.57% |- | 1981 || 665,287,849 || 19,611,199 || 2.95% |- | 1991 || 838,583,988 || 23,378,744 || 2.79% |- | 2001 || 1,028,610,328 || 29,102,477 || 2.83% |- | 2011 || 1,210,193,422 || 33,124,726 || 2.74% |} ==ਵਿਲੱਖਣਤਾ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸੁਰਾਤਮਕ ਹੋਣਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੁਰ ਧੁਨੀਆਂ /ਘ/, /ਝ/, /ਢ/, /ਧ/, /ਭ/ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ /ਹ/ ਧੁਨੀ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਧੁਨੀਆਂ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਆਦਿ-ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਕ,ਚ,ਟ,ਤ,ਪ/ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਨਾਲ਼ ਦੀ ਨਾਲ਼ ਸ੍ਵਰ ੳੱਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ੁ੍ਰੂ ਵਿੱਚ ਆਉਦੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ 'ਘੋੜਾ' ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ IPA ਵਿੱਚ ਬਣਾਵਟ ""/kòɽa/"" ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਦੀ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰ ""ਕੋੜਾ" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ""ਕੋਹੜਾ"" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਨੂੰ IPA ਵਿੱਚ ""/kóɽa/"" ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਕ੍ਰਮਪੂਰਵਕ /ਗ, ਜ, ਡ, ਬ, ਦ/ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਗਲੇ ਸ੍ਵਰ ਉੱਤੇ ਉੱਚੀ ਸ੍ਵਰ ਸਹਿਤ ਉੱਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ- /ਲਾਭ/। == ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ == === ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ === ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ (ਕਹਿਲੂਰੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਵੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਦੀ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਮਾਂ-ਬਾਪੂ, ਦਾਦੀ-ਦਾਦੀ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਜੇਠ-ਜੇਠਾਣੀ, ਦਿਉਰ-ਦਿਉਰਾਣੀ, ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ, ਮਾਸੜ-ਮਾਸੀ, ਨਾਨਾ (ਨਾਨੂ)-ਨਾਨੀ, ਕੁੜਮ-ਕੁੜਮਣੀ, ਜੀਜਾ-ਸਾਲੀ, ਧੀ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਹੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ’ਚ ਜੁੜੀਆਂ ਤੰਦਾਂ|last=ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖੀ|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === ਬਾਗੜੀ === ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ‘ਬਾਗੜੀ’ ਵੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।ਮਾਰਵਾੜੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੀ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਰਵਾੜੀ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਰੂਪ ਬਾਗੜੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚਲੇ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੱਦ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਅਬਹੋਰ, ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਨੌਹਰ, ਭਾਦਰਾ, ਸਿਰਸਾ, ਐਲਨਾਬਾਦ, ਡੱਬਵਾਲੀ, ਰਾਣੀਆਂ, ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ, ਫ਼ਤਿਆਬਾਦ, ਭੱਟੂ, ਹਿਸਾਰ, ਭੂਨਾ, ਉਕਲਾਨਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਾਗੜੀ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਹਨ। ‘ਮਾਰਵਾੜ’ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਮਾਰੂ ਅਤੇ ਵਾੜ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਾਰੂਵਤ’ ਦਾ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਹੈ। ‘ਮਾਰੂ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖੁਸ਼ਕ ਜਾਂ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਅਤੇ ‘ਵਤ’ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਵਾੜ ਅਤੇ ਬਾਗੜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਮਾਲਵੇ ਵਾਂਗ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/11/%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-%e0%a8%85%e0%a8%a4%e0%a9%87-%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%9c%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%a8%e0%a9%80-%e0%a8%b5%e0%a8%bf%e0%a8%9a%e0%a8%be/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ|date=2018-11-24|website=Tribune Punjabi|language=hi-IN|access-date=2018-12-15}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਮਹਾਨ ਲੋਕ== [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੂਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਨੇ ਬਾਣੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ]] ਨੇ ਵੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਨਾਥਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ, [[ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ]], [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]], [[ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ]], [[ਕਾਦਰਯਾਰ|ਕ਼ਾਦਰਯਾਰ]], [[ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ]], [[ਦਮੋਦਰ]] ਆਦਿ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਵਿਤਾ]] ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। [[ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]] ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਰਚ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਇੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਸ਼ਾਨ, ਹੂਣ, ਤੁਰਕ, ਮੁਗ਼ਲ, ਮੰਗੋਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸਾਡੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਵਾਰਾਂ, ਕਿੱਸੇ, ਜੰਗਨਾਮੇ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਮਾਹੀਏ, ਢੋਲੇ, ਟੱਪੇ, ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਅਣਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹਨ। [[ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ]], [[ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ]], [[ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ]], [[ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ]], [[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]], [[ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]], [[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]], [[ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]], [[ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ|ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ]], ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ [[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ]] ਆਦਿ ਲੇਖਕ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਦਕਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦਿਨ ਦੁੱਗਣੀ ਰਾਤ ਚੌਗਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਝੂਮਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। [[ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ]] [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]], [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]], [[ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]], [[ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ]], [[ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇਵਾਲਾ]] ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ [[ਬਾਲੀਵੁੱਡ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈਰ ਜਮਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਆਮ ਵੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। == ਗੈਲਰੀ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:Large-sized Guru Granth Sahib manuscript that was handwritten by Pratap Singh Giani and completed in 1908 C.E. 03.jpg |ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤਸਵੀਰ:Gurmukhi Script - traditional alphabet.svg|ਪੰਜਾਬੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Shahmukhi1.JPG|ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Bhulay Shah.jpg|ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Munir niazi.gif|ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Das Buch der Schrift (Faulmann) 138.jpg|ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰ ਤਸਵੀਰ:Punjabi language sign board at hanumangarh rajasthan india.jpeg|ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਭਾਰਤ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ </gallery> ==ਹੋਰ ਵੇਖੋ== * [[ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤ]] * [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] dht1dpj6y1mubykcafjml1rsn7kahih 810045 809993 2025-06-07T11:52:33Z Prabhjot Kaur Gill 12630 810045 wikitext text/x-wiki {{Infobox language | name = {{hlist|{{lang|pa|ਪੰਜਾਬੀ}}|{{lang|pnb|{{nq|پنجابی}}}}}} | nativename = ਪੰਜਾਬੀ | pronunciation = | states = [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ]] | region = [[ਭਾਰਤ]] *[[ਹਰਿਆਣਾ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)|ਪੰਜਾਬ]] *[[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਸਥਾਨ]] | ethnicity = [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] | speakers = 15 ਕਰੋੜ | date = 2011–2023 | ref = {{efn|[[2011 Indian Census]] and [[2023 Pakistani Census]]; The figure includes the [[Saraiki language|Saraiki]] and [[Hindko]] varieties which have been separately enumerated in Pakistani censuses since [[Census in Pakistan#1981|1981]] and [[2017 Pakistani census|2017]] respectively; 88.9 million [Punjabi, general], 28.8 million [Saraiki], 5.5 million [Hindko] in Pakistan (2023), 31.1 in India (2011), 0.8 in [[Saudi Arabia]] (Ethnologue), 0.6 in [[Punjabi Canadians|Canada]] (2016), 0.3 in the [[British Punjabis|United Kingdom]] (2011), 0.3 in the [[Punjabi Americans|United States]] (2017), 0.2 in [[Punjabi Australians|Australia]] (2016) and 0.2 in the United Arab Emirates. See {{section link||Geographic distribution}} below.}} | familycolor = Indo-European | fam2 = [[ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | fam3 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | fam4 = [[ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ#ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਜ਼ੋਨ|ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ]] | script = {{plainlist| *[[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] <small>(ਆਧਾਰਿਕ)</small> *[[ਦੇਵਨਾਗਰੀ]] <small>(ਇਤਿਹਾਸਕ)</small> *[[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]] *[[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਟਾਕਰੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}} *[[ਮਹਾਜਨੀ]] {{small|(ਇਤਿਹਾਸਕ)}}}} | agency = ਪੰਜਾਬ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਲੈਂਗੂਏਜ, ਆਰਟ ਐਂਡ ਕਲਚਰ, ਪੰਜਾਬ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]<br/> ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ<ref>{{cite web | last=India | first=Tribune | title=Punjabi matric exam on Aug 26 | website=The Tribune | date=19 August 2020 | url=https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | access-date=18 September 2020 | archive-date=19 August 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200819214819/https://www.tribuneindia.com/news/patiala/punjabi-matric-exam-on-aug-26-128241 | url-status=live }}</ref> | nation = {{flag|ਪਾਕਿਸਤਾਨ}}<br />{{bulleted_list|{{flag|ਪੰਜਾਬ}} {{small|(ਆਧਾਰਿਕ)}}{{efn|Punjabi language has ''provincial status'' in the Pakistani province of Punjab, sanctioned by the [[Provincial Assembly of the Punjab]]}}<ref>{{Cite web |title=The Punjab Institute of Language, Art and Culture Act 2004 |url=http://punjablaws.gov.pk/laws//474.html |access-date=24 September 2022 |website=punjablaws.gov.pk |archive-date=17 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220817071438/http://punjablaws.gov.pk/laws/474.html |url-status=live }}</ref>}}<br/>{{flag|ਭਾਰਤ}} <br /> {{bulleted_list|[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ | ਪੰਜਾਬ]] {{small|(ਅਧਿਕਾਰਤ)}}<ref>{{cite web |title=NCLM 52nd Report |url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |publisher=NCLM |access-date=13 January 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date=15 November 2016 |date=15 November 2016 |url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news | title=Punjab mandates all signage in Punjabi, in Gurmukhi script | website=The Hindu | date=21 February 2020 | url=https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | access-date=9 September 2020 | archive-date=22 February 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200222140301/https://www.thehindu.com/news/national/other-states/punjab-mandates-all-signage-in-punjabi-in-gurmukhi-script/article30881840.ece | url-status=live }}0</ref>|[[ਹਰਿਆਣਾ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=All milestones, signboards in Haryana to bear info in English, Hindi and Punjabi: Education Minister | work=The Indian Express | date=3 March 2020 | url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | access-date=9 September 2020 | archive-date=14 March 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200314065123/https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/all-milestones-signboards-in-haryana-to-bear-info-in-english-hindi-and-punjabi-education-minister-6297747/ | url-status=live }}</ref>|[[ਦਿੱਲੀ]] {{small|(ਮੁੱਖ)}}<ref>{{cite news | title=Punjabi, Urdu made official languages in Delhi | work=The Times of India | date=25 June 2003 | url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Punjabi-Urdu-made-official-languages-in-Delhi/articleshow/43388.cms | access-date=10 September 2020 | archive-date=14 March 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210314171554/https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/punjabi-urdu-made-official-languages-in-delhi/articleshow/43388.cms | url-status=live }}</ref>|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] {{small|(ਵਾਧੂ, 20% ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਬਲਾਕਾਂ ਅਤੇ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ)}}<ref name=Telegraph:1>{{cite news |url=https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |title=Multi-lingual Bengal |date=11 December 2012 |newspaper=[[The Telegraph (Calcutta)|The Telegraph]] |access-date=25 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180325232340/https://www.telegraphindia.com/1121211/jsp/bengal/story_16301872.jsp |archive-date=25 March 2018 |url-status=dead}}</ref>}} | minority = | iso1 = pa | iso2 = pan | lc1 = pan | lc2 = pnb | ld1 = ਪੰਜਾਬੀ | ld2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ | lingua = 59-AAF-e | image = Punjabi gurmukhi shahmukhi.png | imagescale = 0.5 | imagecaption = 'ਪੰਜਾਬੀ' [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਉੱਪਰ) ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜੋ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ) | map = Geographical distribution of Punjabi language.png | mapcaption = ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ। | caption = | notice = IPA | glotto = panj1256 | glottoname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glottorefname = ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ | glotto2 = west2386 | glottoname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | glottorefname2 = ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ<!--name as listed at Glottolog--> | dia1 = ''ਦੇਖੋ'' [[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] | ancestor = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ]] | ancestor2 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ]] | ancestor3 = [[ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ]] | ancestor4 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Salomon |first1=Richard |title=Indian Epigraphy – A Guide to the Study of Inscriptions in Sanskrit, Prakrit, and the Other Indo-Aryan Languages |date=12 November 1998 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-535666-3 |url=https://books.google.com/books?id=XYrG07qQDxkC}}</ref> | ancestor5 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]]<ref>{{cite book |last1=Ollett |first1=Andrew |title=Language of the Snakes – Prakrit, Sanskrit, and the Language Order of Premodern India |date=10 October 2017 |publisher=Univ of California Press |isbn=9780520968813 |url=https://books.google.com/books?id=CFn0DwAAQBAJ}}</ref> | ancestor6 = ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ{{efn|[[Paishachi]], [[Shauraseni Prakrit|Saurasheni]], or [[Gandhari language|Gandhari]] Prakrits have been proposed as the ancestor [[Middle Indo-Aryan languages|Middle Indo-Aryan language]] to Punjabi.}}<ref name="researchgate.net">{{cite journal |last1=Singh |first1=Sikander |title=The Origin Theories of Punjabi Language: A Context of Historiography of Punjabi Language |journal=International Journal of Sikh Studies |date=April 2019 |url=https://www.researchgate.net/publication/353680383}}</ref> | ancestor7 = ''ਵਿਵਾਦਤ'' [[ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼]] | ancestor8 = [[wikt:Old Punjabi|ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ]]<ref name="Languages of India">{{cite book |last1=Haldar |first1=Gopal |title=Languages of India |date=2000 |publisher=National Book Trust, India |location=New Delhi |isbn=9788123729367 |page=149 |quote=The age of Old Punjabi: up to 1600 A.D. […] It is said that evidence of Old Punjabi can be found in the Granth Sahib.}}</ref><ref name=":0"/><ref name="Routledge">{{cite book |author1=Christopher Shackle |author2=Arvind Mandair |title=Teachings of the Sikh Gurus : selections from the Scriptures |date=2013 |publisher=Routledge |location=Abingdon, Oxon |isbn=9781136451089 |edition=First |chapter=0.2.1 – Form |quote=Surpassing them all in the frequent subtlety of his linguistic choices, including the use of dialect forms as well as of frequent loanwords from Sanskrit and Persian, Guru Nanak combined this poetic language of the Sants with his native Old Punjabi. It is this mixture of Old Punjabi and Old Hindi which constitutes the core idiom of all the earlier Gurus.}}</ref><ref name="Oxford University Press">{{cite book |last1=Frawley |first1=William |title=International encyclopedia of linguistics |date=2003 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780195139778 |page=423 |edition=2nd}}</ref><ref name="University of California Press">{{cite book |last1=Austin |first1=Peter |title=One thousand languages : living, endangered, and lost |url=https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse |date=2008 |publisher=University of California Press |location=Berkeley |isbn=9780520255609 |page=[https://archive.org/details/onethousandlangu0000unse/page/115 115]}}</ref><ref name="Language in South Asia">{{cite book |author1=Braj B. Kachru |author2=Yamuna Kachru |author3=S. N. Sridhar |title=Language in South Asia |url=https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse |date=2008 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9781139465502 |page=[https://archive.org/details/languageinsoutha0000unse/page/411 411]}}</ref> }} {{Punjabis}} '''ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ''' ([[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: ‎'''پنجابی''', [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]: '''ਪੰਜਾਬੀ''') [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref name="ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼">{{cite book|last1=ਨਾਭਾ|first1=ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ|title=ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼|date=April 13, 1930|publisher=Languages Department of Punjab|location=Patiala|page=ਪੰਜਾਬੀ|accessdate=11 November 2016}}</ref> ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ [[ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ|ਹਿੰਦ-ਇਰਾਨੀ]] ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀਆਂ]] ਦੀ [[ਮਾਂ ਬੋਲੀ]] ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। [[ਗੁਰਮੁਖੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] 'ਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਸੰਸਾਰ|ਦੁਨੀਆਂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ ਉੱਘੇ [[ਭੰਗੜਾ]] [[ਸੰਗੀਤ]] ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ "ਪੰਜਾਬੀ" ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬੀ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਐਥਨੋਲੋਗ" 2005 (ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਗਿਆਨਕੋਸ਼) ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ 30 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 'ਦੂਜੀ '''ਬੋਲੀ'''' ਹੈ। 2022 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ 13 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf|title=Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues - 2011|last=|first=|date=|website=http://www.censusindia.gov.in/2011census|publisher=Office of the Registrar General & Census Commissioner, India Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=}}</ref> ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ- ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ। ਲਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਸੁਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਰ ਕੇ ਅਜੋਕੀ [[ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ|ਹਿੰਦ-ਯੂਰਪੀ ਬੋਲੀਆਂ]] ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਬੋਲੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਝੀ, ਮਲਵਈ, ਦੁਆਬੀ, ਪੁਆਧੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਮੁਲਤਾਨੀ, ਆਦਿ ਪਰ ਮਾਝੀ ਨੂੰ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਪੁਰਾਣੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਮਾਝਾ]] ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਜੋਕੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਅਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ। ਇਹ ਬੋਲੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ [[ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਪਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ]] ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਹੈਸੀਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ==ਇਤਿਹਾਸ== ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਰਨਾਂ ‍ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦ-ਆਰੀਆ ਬੋਲੀ ਹੈ।ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੋਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%e0%a8%ae%e0%a8%be%e0%a8%82-%e0%a8%ac%e0%a9%8b%e0%a8%b2%e0%a9%80-%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-5/|title=ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=ਸਵਰਾਜਬੀਰ|date=2019-09-22|website=Punjabi Tribune Online|publisher=|language=pa|access-date=2019-09-22|archive-date=2019-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20190923234110/https://www.punjabitribuneonline.com/2019/09/%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%AC%E0%A9%8B%E0%A8%B2%E0%A9%80-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-5/|dead-url=yes}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਇੰਗਲੈਂਡ]], [[ਅਮਰੀਕਾ]], [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]], ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ [[2011]] ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤੀਜੀ ਆਮ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|title=Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cmslurl=http://timesofindia.indiatimes.com/nri/us-canada-news/Punjabi-now-third-most-spoken-language-in-Canadas-parliament/articleshow/49639958.cms|access-date=11 ਨਵੰਬਰ 2015}}</ref> ਪੰਜਾਬੀ [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲਿਪੀ [[ਗੁਰਮੁਖੀ]] ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ [[ਭੰਗੜਾ]] ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[1947|1947 ਈਸਵੀ]] ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਵੈਦਿਕ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਾਇਕੀ, ਹਿੰਦਕੋ, ਮਾਝੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹਨ। [[ਜੁਲਾਈ]], [[1951]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਜ਼ੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪਰੈੱਸ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਟਿੱਲ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਵੰਡ ਦੀ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਕਾਲ਼ੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਭਰਨ ਲਈ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਲਿਖਾਇਆ। == ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ == ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ’ 1960 ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 3 ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ’ 02 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਕੰਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1960 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਧਾਰਾ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1962 ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਨ ਮਗਰੋਂ 29 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ 1960 ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਨਵਾਂ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਐਕਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ‘ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ’ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ਕਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1965 ਦੇ ਐਕਟ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸ ਐਕਟ ਰਾਹੀਂ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਕੰਮ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਕਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੰਮ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। 1967 ਦੇ ਐਕਟ ਦੀ ਧਾਰਾ 4 ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਦੋ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਹਿਲਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 30 ਦਸੰਬਰ 1967 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਜ ਨੂੰ 1 ਜਨਵਰੀ 1968 ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਦੂਜਾ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ 9 ਫਰਵਰੀ 1968 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ‘ਰਾਜ ਪੱਧਰ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਹੁਕਮ 13 ਅਪਰੈਲ 1968 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਹੋਏ। ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ (ਸੋਧ) ਐਕਟ, 2008 ਰਾਹੀਂ 1967 ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਾ 3-ਏ ਜੋੜੀ ਗਈ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਧਾਰਾ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਹੋਰ ਉਲਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਖੰਭ ਕੁਤਰਣਾ, ਇਹ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਧ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਦੋਵੇਂ ਪਾਠ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਗਜ਼ਟ ਵਿੱਚ ਛਪੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਰੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ (‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਦੀ ਥਾਂ) ‘ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ’ ਦਰਜ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਾਠ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਿਰਫ਼ ‘ਦਫ਼ਤਰੀ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ’ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%A6%E0%A9%9E%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ|last=|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਤਕ ਦਾ, ਆਪਣੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ 1967 ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕੰਮਕਾਜ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-22|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-23|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%9C-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%A8-2/|title=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ - Tribune Punjabi|last=ਮਿੱਤਰ ਸੈਨ ਮੀਤ|first=|date=2018-09-29|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-30|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=en-US}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਕਤੂਬਰ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਦੋ ਲਿਪੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। [[ਭਾਰਤ]] ਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਸ ਨੂੰ [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇਹ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵੰਡੇ ਗਏ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2012/04/%E0%A9%9E%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%B8%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%98%E0%A8%B0-%E0%A8%97%E0%A8%BE%E0%A8%B3%E0%A9%87/|title=ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਘਰ ਗਾਲ਼ੇ|last=ਵਰਿੰਦਰ ਵਾਲੀਆ|first=|date=2012-04-28|work=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ|access-date=2018-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20130626213947/http://punjabitribuneonline.com/2012/04/%e0%a9%9e%e0%a8%be%e0%a8%b0%e0%a8%b8%e0%a9%80%e0%a8%86%e0%a8%82-%e0%a8%98%e0%a8%b0-%e0%a8%97%e0%a8%be%e0%a8%b3%e0%a9%87/|archive-date=2013-06-26|dead-url=|language=|url-status=dead}}</ref><br />[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] [[ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ|(ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ)]] ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ ਦੋ ਆਮ ਢੰਗ ਹਨ।<ref name=omni>[http://www.omniglot.com/writing/punjabi.htm ਓਮਨੀਗਲੋਟ ਸਾਈਟ ਵੇਖਿਆ 16/03/2014 ਨੂੰ ]</ref> ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲਿਪੀ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ਼ ਦੋਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ 'ਚ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਵਾਂਗ ਹੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ [[ਹਿੰਦੀ]]-[[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਅਤੇ [[ਡੱਚ ਭਾਸ਼ਾ]] ਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਆਏ ਹਨ। == ਭੂਗੋਲਿਕ ਫੈਲਾਅ == ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ- ===ਪਾਕਿਸਤਾਨ === ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 81.15% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 84.0% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਲਹੌਰ]], ਜੋ ਕਿ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਲਹੌਰ ਦੀ 92% ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ]] ਦੀ 86% ਆਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ ਫੈ਼ਸਲਾਬਾਦ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ 81% ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ'''<ref>http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/index.html</ref> |- ! '''ਸਾਲ''' || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ''' || '''ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ''' || '''ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ''' |- | 1951 || 33,740,167 || 57.08% || 22,632,905 |- | 1961 || 42,880,378 || 56.39% || 28,468,282 |- | 1972 || 65,309,340 || 56.11% || 43,176,004 |- | 1981 || 84,253,644 || 48.17% || 40,584,980 |- | 1998 || 132,352,279 || 44.15% || 58,433,431 |- | 2017 || 207,685,000 || 38.78% || 80,540,000 |- |2023 |240,458,089 |36.98% |88,915,544 |} {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (2023)''' |- ! ਸਥਾਨ || ਬਲਾਕ || ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ || ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ |- | – || '''ਪਾਕਿਸਤਾਨ''' || '''130,335,300''' || '''60%''' |- | 1 || [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]] || 108,671,704 || 90% |- | 2 || [[ਸਿੰਧ]] || 7,592,261 || 25% |- | 3 || [[ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ|ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ(ਰਾਜਧਾਨੀ)]] || 1,843,625 || 86.66% |- | 4 || [[ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ]] || 12,396,085 || 30% |- | 5 || [[ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ]] || 318,745 || 2.52% |} === ਭਾਰਤ === [[File:Punjab district map.png|thumb|right|150px]] [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ 4 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਤੀਸਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[ਅੰਬਾਲਾ]], [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, [[ਜਲੰਧਰ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ 2021 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ, 4 ਕਰੋੜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਇਸ ਨੂੰ 41 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ [[ਬਾਗੜੀ]] ਅਤੇ [[ਭਟੇਲੀ]] ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਬੰਧਿਤ "ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ" ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।<ref name="IndiaCensus2011">{{cite web|url = https://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf| title = Statement 1 : Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011| access-date = 21 March 2021}}</ref> {| class="wikitable" |+'''ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ''' <br> |- ! '''ਸਾਲ'''|| '''ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਬਾਦੀ'''|| '''ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲ਼ੇ'''|| ਫ਼ੀਸਦੀ |- | 1971 || 548,159,652 || 14,108,443 || 2.57% |- | 1981 || 665,287,849 || 19,611,199 || 2.95% |- | 1991 || 838,583,988 || 23,378,744 || 2.79% |- | 2001 || 1,028,610,328 || 29,102,477 || 2.83% |- | 2011 || 1,210,193,422 || 33,124,726 || 2.74% |} ==ਵਿਲੱਖਣਤਾ== ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਸੁਰਾਤਮਕ ਹੋਣਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੁਰ ਧੁਨੀਆਂ /ਘ/, /ਝ/, /ਢ/, /ਧ/, /ਭ/ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ /ਹ/ ਧੁਨੀ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਧੁਨੀਆਂ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਆਦਿ-ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਕ,ਚ,ਟ,ਤ,ਪ/ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਨਾਲ਼ ਦੀ ਨਾਲ਼ ਸ੍ਵਰ ੳੱਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ੁ੍ਰੂ ਵਿੱਚ ਆਉਦੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ 'ਘੋੜਾ' ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ /ਘ/ ਧੁਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ IPA ਵਿੱਚ ਬਣਾਵਟ ""/kòɽa/"" ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਦੀ ਡਿੱਗਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰ ""ਕੋੜਾ" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ /ਕ/ ਧੁਨੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸੁਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਉੱਚਾਰਣ ""ਕੋਹੜਾ"" ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਨੂੰ IPA ਵਿੱਚ ""/kóɽa/"" ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ /ਘ,ਝ,ਢ,ਧ,ਭ/ ਕ੍ਰਮਪੂਰਵਕ /ਗ, ਜ, ਡ, ਬ, ਦ/ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਗਲੇ ਸ੍ਵਰ ਉੱਤੇ ਉੱਚੀ ਸ੍ਵਰ ਸਹਿਤ ਉੱਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ- /ਲਾਭ/। == ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ == === ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ === ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ (ਕਹਿਲੂਰੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਵੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਦੀ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਮਾਂ-ਬਾਪੂ, ਦਾਦੀ-ਦਾਦੀ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਜੇਠ-ਜੇਠਾਣੀ, ਦਿਉਰ-ਦਿਉਰਾਣੀ, ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ, ਮਾਸੜ-ਮਾਸੀ, ਨਾਨਾ (ਨਾਨੂ)-ਨਾਨੀ, ਕੁੜਮ-ਕੁੜਮਣੀ, ਜੀਜਾ-ਸਾਲੀ, ਧੀ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਹੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਬਹੁਤੇ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC%E0%A9%80-%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%AC%E0%A8%BF%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%AA%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%BE/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ’ਚ ਜੁੜੀਆਂ ਤੰਦਾਂ|last=ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖੀ|first=|date=2018-08-04|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-08-05|archive-url=|archive-date=|dead-url=|language=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === ਬਾਗੜੀ === ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ‘ਬਾਗੜੀ’ ਵੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਗੜੀ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।ਮਾਰਵਾੜੀ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੀ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਰਵਾੜੀ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਰੂਪ ਬਾਗੜੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚਲੇ ਮਾਰਵਾੜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਗੜ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੱਦ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਨੂਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਅਬਹੋਰ, ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਨੌਹਰ, ਭਾਦਰਾ, ਸਿਰਸਾ, ਐਲਨਾਬਾਦ, ਡੱਬਵਾਲੀ, ਰਾਣੀਆਂ, ਕਾਲਾਂਵਾਲੀ, ਫ਼ਤਿਆਬਾਦ, ਭੱਟੂ, ਹਿਸਾਰ, ਭੂਨਾ, ਉਕਲਾਨਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਾਗੜੀ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਹਨ। ‘ਮਾਰਵਾੜ’ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਮਾਰੂ ਅਤੇ ਵਾੜ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਾਰੂਵਤ’ ਦਾ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਹੈ। ‘ਮਾਰੂ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖੁਸ਼ਕ ਜਾਂ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਅਤੇ ‘ਵਤ’ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਵਾੜ ਅਤੇ ਬਾਗੜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਮਾਲਵੇ ਵਾਂਗ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabitribuneonline.com/2018/11/%e0%a8%aa%e0%a9%b0%e0%a8%9c%e0%a8%be%e0%a8%ac%e0%a9%80-%e0%a8%85%e0%a8%a4%e0%a9%87-%e0%a8%b0%e0%a8%be%e0%a8%9c%e0%a8%b8%e0%a8%a5%e0%a8%be%e0%a8%a8%e0%a9%80-%e0%a8%b5%e0%a8%bf%e0%a8%9a%e0%a8%be/|title=ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚਾਲੇ ਪੁਲ|date=2018-11-24|website=Tribune Punjabi|language=hi-IN|access-date=2018-12-15}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਮਹਾਨ ਲੋਕ== [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੂਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਨੇ ਬਾਣੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ [[ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ]] ਨੇ ਵੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਨਾਥਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ, [[ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ]], [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]], [[ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ]], [[ਕਾਦਰਯਾਰ|ਕ਼ਾਦਰਯਾਰ]], [[ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ]], [[ਦਮੋਦਰ]] ਆਦਿ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਵਿਤਾ]] ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। [[ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]] ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਰਚ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਇੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਸ਼ਾਨ, ਹੂਣ, ਤੁਰਕ, ਮੁਗ਼ਲ, ਮੰਗੋਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਸਾਡੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਵਾਰਾਂ, ਕਿੱਸੇ, ਜੰਗਨਾਮੇ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਮਾਹੀਏ, ਢੋਲੇ, ਟੱਪੇ, ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਅਣਮੋਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹਨ। [[ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ]], [[ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ]], [[ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ]], [[ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ]], [[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]], [[ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]], [[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]], [[ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]], [[ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ]], [[ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ|ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ]], ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ [[ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ]] ਆਦਿ ਲੇਖਕ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਦਕਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦਿਨ ਦੁੱਗਣੀ ਰਾਤ ਚੌਗਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਝੂਮਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। [[ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲਾ ਜੱਟ]] [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]], [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]], [[ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]], [[ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ]], [[ਸਿੱਧੂ ਮੂਸੇਵਾਲਾ]] ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ [[ਬਾਲੀਵੁੱਡ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈਰ ਜਮਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਆਮ ਵੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। == ਗੈਲਰੀ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:Large-sized Guru Granth Sahib manuscript that was handwritten by Pratap Singh Giani and completed in 1908 C.E. 03.jpg |ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤਸਵੀਰ:Gurmukhi Script - traditional alphabet.svg|ਪੰਜਾਬੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Shahmukhi1.JPG|ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤਸਵੀਰ:Bhulay Shah.jpg|ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Munir niazi.gif|ਮੁਨੀਰ ਨਿਆਜ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ (ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ) ਤਸਵੀਰ:Das Buch der Schrift (Faulmann) 138.jpg|ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰ ਤਸਵੀਰ:Punjabi language sign board at hanumangarh rajasthan india.jpeg|ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਭਾਰਤ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ </gallery> ==ਹੋਰ ਵੇਖੋ== * [[ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਧੁਨੀ ਵਿਉਂਤ]] * [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] kqfsx4iqt5nswsx2lxayn3uskjdl9f2 0 1563 809985 808403 2025-06-07T11:01:20Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809985 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer <!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ | image = Shiv Kumar Batalvi, 1970.jpg | caption = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ 1970 ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਸੀ ਵੱਲੋਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ | birth_name = ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ | birth_date = {{Birth date |df=yes|1936|7|23}} | birth_place = [[ਬੜਾਪਿੰਡ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] <br> (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ) | death_date = {{death date and age|df=yes|1973|5|6|1936|07|23}} | death_place = [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] | occupation = ਕਵੀ, ਗਾਇਕ, ਲੇਖਕ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ | period = 1960–1973 | genre = ਕਵਿਤਾ, [[ਗਦ]], ਨਾਟਕ | subject = | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|ਲੂਣਾ]]'' (1965) | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | spouse = ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ | signature = Shiv_Kumar_Batalvi_signature.svg }} '''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ''' (23 ਜੁਲਾਈ 1936<ref>{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|title=Shodhganga|hdl=10603/104123|url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}</ref> - 6 ਮਈ 1973<ref>{{Cite web|title=Shodhganga|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/104123/4/04_chapter%201.pdf}}</ref><ref>{{Cite web|date=2016-05-07|title=Remebering Shiv Kumar Batalvi: Fan recalls time when poet was the hero|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/remebering-batalvi-fan-recalls-time-when-poet-was-the-hero-shiv-kumar-batalvi-sahitya-akademi-award-punjab-amrita-pritam/story-osTPqIJedSso5AMHQcQmBP.html|access-date=2021-05-08|website=Hindustan Times|language=en}}</ref>) [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਨਾਟਕਕਾਰ]] ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਉੱਚੇ ਜਨੂੰਨ, ਦੁਖਦਾਈ, ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਪੀੜਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ "'''ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ'''" ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref>''[https://books.google.com/books?id=1lTnv6o-d_oC&dq=Jaswant+Singh+Neki&pg=PA258 Handbook of Twentieth-century Literatures of India]'', by Nalini Natarajan, Emmanuel Sampath Nelson. Greenwood Press, 1996. {{ISBN|0-313-28778-3}}. ''Page 258''</ref> ਉਸਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦਾ [[ਕੀਟਸ]]' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] (ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਲੈਟਰਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ [[ਪੂਰਨ ਭਗਤ]] ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾ, [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਾਟਕ ਲਈ, ਜੋ ਹੁਣ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]], ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸੇ]] ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਿਧਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੈ।<ref>[http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi List of Punjabi language awardees] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090331234058/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm|date=31 March 2009}} [[Sahitya Akademi Award]] Official listings.</ref><ref>[http://www.dailytimes.com.pk/print.asp?page=2006%5C11%5C16%5Cstory_16-11-2006_pg13_4 World Performing Arts Festival: Art students awed by foreign artists] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 16 November 2006.</ref><ref>[http://www.tribuneindia.com/2003/20030504/spectrum/book6.htm Shiv Kumar] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 4 May 2003.</ref> ਅੱਜ, ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, [[ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ)]] ਅਤੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ]] ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦਿੱਗਜਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਰੇ [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ]] ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ, ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।<ref>[http://www.tribuneindia.com/2004/20040111/spectrum/book10.htm Pioneers of modern Punjabi love poetry] ''[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]'', 11 January 2004.</ref><ref>[http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_19-5-2004_pg3_5 The Batala phenomenon] ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'', 19 May 2004.</ref> ==ਜੀਵਨੀ== ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ [[23 ਜੁਲਾਈ]] [[1936]] ਨੂੰ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਦੇ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ [[ਬੜਾਪਿੰਡ|ਬੜਾ ਪਿੰਡ ਲੋਹਤੀਆਂ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#3|title=spectrum/main2.htm}}</ref> ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ [[ਪਿੰਡ]] ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ, ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਗੋ ਰਹੇ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲੀ ਸੀ, ਉਹੀ ਸੁਰੀਲਾਪਣ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੜਾ ਪਿੰਡ 'ਲੋਹਤੀਆਂ' ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। 1947 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਬਟਾਲਾ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਪਟਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ [[ਰਾਮਾਇਣ|ਰਮਾਇਣ]] ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਭਟਕਦੇ ਟਕਸਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਦੁਆਰਾ ਆਕਰਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪੇਂਡੂ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ== ਸੰਨ [[1953]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਨੇ "ਸਾਲਵੇਸ਼ਨ ਆਰਮੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ" ਬਟਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ [[ਬੇਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ]] [[ਬਟਾਲਾ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ [[ਨਾਭਾ]] ਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਆਰਟਸ ਵਿਸ਼ਲ ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ]] [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। [[ਬੈਜਨਾਥ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਓਵਰਸੀਅਰ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਤ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ [[1961]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ [[1966]] ਤੱਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸੇਵਾ ਫਲ ਜਾਂ ਕੁਝ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਰਾਇਲਟੀ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ "ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ" ਦੀ [[ਬਟਾਲਾ]] ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। <ref>{{Cite web|url=http://www.sikh-heritage.co.uk/arts/shiv%20batalvi/Shiv%20batalvi.htm|title=sikh-heritage.co.uk}}</ref>[[5 ਫ਼ਰਵਰੀ]] [[1967]] ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ, [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਪਿੰਡ [[ਕੀੜੀ ਮੰਗਿਆਲ]] ਦੀ ਅਰੁਣਾ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ ਅਤੇ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ '''ਮਿਹਰਬਾਨ ਬਟਾਲਵੀ''' ਅਤੇ ਧੀ '''ਪੂਜਾ''' ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਸੰਨ [[1968]] ਵਿੱਚ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਜੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਆ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} == ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ == ਬੈਜਨਾਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੈਨਾ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਉਸਨੇ [[ਇਲਾਹੀ ਮੈਨਾ]] ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਐਪੀਸੋਡ ਕਈ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿੱਸਾ [[ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ|ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] ਦੀ ਧੀ ਲਈ ਉਸਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਜੋ [[ਵੈਨੇਜ਼ੁਏਲਾ]] ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਸੁਣਿਆ, ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ [[ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ]], [[ਸ਼ਾਇਦ]] ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.punjabi-kavita.com/MayeNiMayeShivKumarBatalvi.php|title=Maye Ni Maye Shiv Kumar Batalvi}}</ref> ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਬੱਚਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੇਗਾ? ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ? ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ 'ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਾਂ?" 'ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ' ਕਵਿਤਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]], [[ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ (ਗਾਇਕ)|ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]], [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ। 5 ਫਰਵਰੀ 1967 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੜੀ ਅਰੁਣਾ, ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20030508/cth1.htm#7|title=ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਿਆਹ}}</ref> ਉਹ [[ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ]], [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ, ਮੇਹਰਬਾਨ (1968) ਅਤੇ ਪੂਜਾ (1969) ਹੋਏ ਸਨ। == ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ == ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ [[ਕਾਦੀਆਂ]] ਵਿੱਚ ਪਟਵਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1960 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ [[ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ|''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'']], ਜੋ ਇੱਕ ਤਤਕਾਲ ਸਫਲਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਟਾਲਵੀ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਲੇਖਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ [[ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ]], [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ]] ਅਤੇ [[ਬਰਕਤ ਰਾਮ ਯੁੰਮਣ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਚਨਾ, ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ ਬਣ ਗਏ। ।<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Sahitya_Akademi_Award|title=Sahitya_Akademi_Award}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਣ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, 1968 ਵਿੱਚ, ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਜੋਂ [[ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ|ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। == ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਦੌਰਾ == ਮਈ 1972 ਵਿਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਡਾ:ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ [[ਕੈਲਾਸ਼ ਪੁਰੀ]] ਦੇ ਸੱਦੇ 'ਤੇ [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਔਕੜ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਖੀਆਂ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ। ਡਾ: ਗੁਪਾਲ ਪੁਰੀ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੇ ਨੇੜੇ [[ਕੋਵੈਂਟਰੀ]] ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ [[ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ]], ਕੁਲਦੀਪ ਤੱਖਰ ਅਤੇ ਤਰਸੇਮ ਪੁਰੇਵਾਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਚੈਸਟਰ (ਕੈਂਟ) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਘੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸ: [[ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ (ਚਿੱਤਰਕਾਰ)|ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਗਏ ਸਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ [[ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ|ਬੀਬੀਸੀ]] ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠਹਿਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਲਈ ਆਖਰੀ ਕੜੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਰੁਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 2:00 ਜਾਂ 2:30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ 4:00 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਗ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਸਕਾਚ ਦੇ ਦੋ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਸੀ। {{Quote|'''ਸ਼ਿਵ ਬਹੁਤ ਹਸਮੁੱਖ ਤੇ ਮਖੌਲੀਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਖੌਲਾਂ ਤੇ ਚੁਟਕਲਿਆਂ 'ਤੇ ਹਾਸੇ ਦੇ ਫੁਆਰੇ ਛੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਮਖੌਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ-ਚੁਗਲੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। (ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ) ਇਕ ਰਾਤ ਅਮਿਤੋਜ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਲੱਗੀ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਅਮਿਤੋਜ ਆਪਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੰਗ- ਬਰੰਗੇ ਫੁੱਲ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਆਪਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇਖਿਆ, ਅਮਿਤੋਜ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗਮਲੇ ਲੱਦੀ ਆਵੇ| ਸ਼ਿਵ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, 'ਪਤੰਦਰਾ, ਅਜੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਗਮਲੇ ਕਿਥੋਂ ਚੁੱਕੀ ਆਉਨਾਂ?' ਅਮਿਤੋਜ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਫਿਰ ਆਇਆਂ, ਘਰਾਂ ਅੱਗਿਉਂ ਗਮਲੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆਂ, ਹੋਰ ਲੱਭੇ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਿਵ ਹੱਸਦਿਆਂ ਬੋਲੇ, 'ਉਏ ਕਮਲਿਆ, ਆਂਢੀਆਂ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਬਜ਼ਾਰੋਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਉਣੇ ਨੇ ਗਮਲੇ। ਚੱਲ ਚਲੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਉਠੱਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗਮਲੇ ਵਾਪਸ ਰੱਖ ਕੇ ਆਈਏ।'''}} == ਆਖਰੀ ਦਿਨ == ਸਤੰਬਰ 1972 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਅਤੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਕੌੜੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਨਿੰਦਾ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੀ, ਮੁੜ ਕਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੈਕਟਰ 16 ਦੇ ਇਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਜ਼ੇਰੇ ਇਲਾਜ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਸ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ 6 ਮਈ 1973 ਦੀ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਰੀ ਮੰਗਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/lifestyle/a-wife-remembers-584735|title=a-wife-remembers}}</ref> == ਰਚਨਾਵਾਂ == * ''ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ'' (1960) *''[[ਲਾਜਵੰਤੀ]]'' (1961) *''ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ'' (1962) * ''ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰੋ'' (1963) *''ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹੀਂ'' (1964) *''ਬਿਰਹਾ ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ (''1964) *[[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|''ਲੂਣਾ'']] (1965) *''ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੈਂ'' (1970) * ''[[ਆਰਤੀ]]'' (1971)<ref>{{Cite web |title=ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਥਾਨ |url=http://hdl.handle.net/10603/104123}}</ref> ===ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ=== *''ਬਿਰਹੜਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974) *''ਅਲਵਿਦਾ (ਸੰਪਾ)'' (1974) *''ਅਸਾਂ ਤੇ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ (ਸੰਪਾ)'' (1976) *''ਸਾਗਰ ਤੇ ਕਣੀਆਂ (ਸੰਪਾ)'' (1982) *''ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ - ਸੰਪੂਰਨ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'' (1983) ==ਲੂਣਾ== ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇੱਕ [[ਕਵਿਤਾ|ਕਾਵਿ-]][[ਨਾਟਕ]] ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ [[ਲੂਣਾ (ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ)|'ਲੂਣਾ']] [[1961|(1961)]] ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਸੰਸਾਰ]] ਵਿੱਚ ਭੰਡੀ '''"ਰਾਣੀ ਲੂਣਾ"''' ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਲਾਏ ਦਾਗ਼ ਲਈ [[ਸਮਾਜ]] ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ|'ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ']] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[1967|1967 ਈ:]] 'ਚ ਮਿਲਿਆ।<ref>[http://www.apnaorg.com/articles/IJPS2/ ਉਹੀ, ਸਿਖਰੀ ਟਿੱਪਣੀ]</ref> == ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸੇ == ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਸੁੱਝਦੀ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਖਾਲੀ ਪੰਨੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣ ਲਗਦਾ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਵਰਕਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ - ਸ਼ਿਵ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਖਾਲੀ ਵਰਕੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਿਚ ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ (੧ਓ) ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦਾ।" ==ਮੌਤ== 1972 ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲੀਵਰ ਸਿਰੋਸਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਰੁਣਾ ਬਟਾਲਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਏ।<ref>[https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html A wife remembers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190818103230/https://www.tribuneindia.com/news/life-style/a-wife-remembers/584735.html|date=2019-08-18}} ''[[The Tribune]]'', 6 May 2018.</ref> == ਵਿਰਾਸਤ == ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ''ਅਲਵਿਦਾ'' (ਵਿਦਾਈ) [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੁਆਰਾ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ 1974 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਵੋਤਮ ਲੇਖਕ ਲਈ 'ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਹਰ ਸਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਟਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਉਸਦੀ 75ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਰੋਡ, ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2003/20031021/ldh2.htm|title=article}}</ref> == ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ == * ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ [[ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ ਪਰਦੇਸੀ]] ਨੇ ਗਾਈਆਂ। [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]]-[[ਚਿਤਰਾ ਸਿੰਘ|ਚਿੱਤਰਾ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ]] ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://readerswords.wordpress.com/2006/05/07/shiv-kumar-batalvi/|title=/shiv-kumar-batalvi}}</ref> [[ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਨੁਸਰਤ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ "ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ" ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਸਦੀ ਰੂਹਾਨੀਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ [[ਬੱਬੂ ਮਾਨ]] ਨੇ ਆਪਣੀ ਐਲਬਮ 'ਉਹੀ ਚੰਨ ਉਹੀ ਰਾਤਾਂ (2004) ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸ਼ਬਾਬ' ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। [[ਰੱਬੀ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ]] ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਲਬਮ [[ਰੱਬੀ]] (2004) ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ" ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗਾਇਕ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਲਬਮ 'ਗਮ' ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਹੰਸ ਰਾਜ ਹੰਸ]] ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਗਏ। 2005 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ [[ਸੰਕਲਨ]] ਐਲਬਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, 'ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ...' ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ]], [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਆਸਾ ਸਿੰਘ ਮਸਤਾਨਾ]] ਨੇ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।<ref>{{Cite web|url=https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|title=ik-kudi-jida-nam-mohabbat|access-date=2022-07-07|archive-date=2022-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043428/https://www.jiosaavn.com/song/ik-kudi-jida-nam-mohabbat/BT9bXyECZ3c|url-status=dead}}</ref> * 2004 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ''ਦਰਦਾਂ ਦਾ ਦਰਿਆ'' [[ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਭਵਨ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਵਿਖੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। * ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ "ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜਿਆ ਤੇਰੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ", 2009 ਦੀ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਫਿਲਮ ''ਲਵ ਆਜ ਕਲ'' ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਤੁਰੰਤ ਹਿੱਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। * 2012 ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਐਲਬਮ "ਪੰਛੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ" [[ਜਸਲੀਨ ਰੋਇਲ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਐਲਬਮ ਵਿੱਚ "ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ" ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੀਤ "ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ" ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। * 2014 ਵਿੱਚ, ਰੈਪ ਜੋੜੀ "ਸਵੇਟ ਸ਼ਾਪ ਬੁਆਏਜ਼", ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਅਮਰੀਕਨ ਹਿਮਾਂਸ਼ੂ ਸੂਰੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ [[ਰਿਜ਼ ਅਹਿਮਦ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ "ਬਟਾਲਵੀ" ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ "ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ " ਨੂੰ ਗਾਇਆ ਸੀ। * ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਇਕ ਕੁੜੀ ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਮੁਹੱਬਤ ਗ਼ੁਮ ਹੈ" ਨੂੰ ਉੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਆਲੀਆ ਭੱਟ]] ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਇਹ ਗੀਤ [[ਸ਼ਾਹਿਦ ਮਾਲਿਆ]] ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਦਿਲਜੀਤ ਦੁਸਾਂਝ|ਦਿਲਜੀਤ ਦੋਸਾਂਝ]] ਦੁਆਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। * 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਥੱਬਾ ਕੁ ਜ਼ੁਲਫਾ ਵਾਲੀਆ" ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ [[ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ]] ਨੇ ਗਾਇਆ। * 2025 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ "ਜਿੰਦੇ ਮੇਰੀਏ''"'' ਨੂੰ ਵੀ ਅਰਜਨ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ। ==ਹਵਾਲਾ== {{reflist}} ==ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ== * [https://books.google.com/books?id=bmFYZANvqRoC&q=Shiv+Kumar+Batalvi Makers of Indian Literature: ''Shiv Kumar Batalvi''], by Prof. S.Soze, Published by Sahitya Akademi, 2001. {{ISBN|81-260-0923-3}}. * Shiv Kumar Batalvi: Jeevan Ate Rachna * ''Shiv Batalvi: A Solitary and Passionate singer'', by Om Prakash Sharma, 1979, Sterling Publishers, New Delhi LCCN: 79–905007. * ''Shiv Kumar Batalvi, Jiwan Te Rachna'', by Dr. Jit Singh Sital. LCCN: 83-900413 * ''Shiv Kumar da Kavi Jagat'', by Dharam Pal Singola. LCCN: 79-900386 * ''Shiv Kumar, Rachna Samsar'', by Amarik Singh Punni. LCCN: 90-902390 * ''Shiv Kumar, Kavi vich Birah''; by Surjit Singh Kanwal. LCCN: 88-901976 ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== * [http://poshampa.org/writers/shiv-kumar-batalvi/ Poems of Shiv Kumar Batalvi] * [http://www.shivbatalvi.com/ Shiv Batalvi www.Shivbatalvi.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180810035856/http://www.shivbatalvi.com/ |date=10 August 2018 }} * [http://www.sikhphilosophy.net/punjabi-poets/26380-shiv-kumar-batalvi-1936-1973-a.html A biography on Shiv Kumar Batalvi] * [http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi A great collection of Shiv Kumar Batalvi's Poems] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017031220/http://folkpunjab.com/literature/shiv-kumar-batalvi/ |date=17 October 2013 }} * [http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Shiv%20Kumar%20Batalvi All Poetry Books of Shiv Kumar Batalvi] *[https://www.youtube.com/watch?v=QWYCoZXM8wI Shiv Kumar Batalvi’s interview by BBC] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1936]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1973]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]] b89ro98dszycs9fzsz584sa5lvpapwa 0 2128 809963 803463 2025-06-07T10:00:52Z Aman Arora PTL 46281 809963 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌਰ ਮੱਲ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ, ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਿੱਖ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ। [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ, ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ, ਅਕਸਰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਦੀ, ''ਗੁਲਿਸਤਾਨ'' ਅਤੇ ''ਬੋਸਟਨ'' ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਸਿਕੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ, [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] jo864anhqr26jd8soocl7oc5i2ehnhr 809976 809963 2025-06-07T10:53:03Z Aman Arora PTL 46281 809976 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ, ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ, ਅਕਸਰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਦੀ, ''ਗੁਲਿਸਤਾਨ'' ਅਤੇ ''ਬੋਸਟਨ'' ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਸਿਕੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ, [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] ibe438333crm3kzjb0t1yn6xneb6q0j 809983 809976 2025-06-07T11:00:10Z Satdeep Gill 1613 809983 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਦੀ, ''ਗੁਲਿਸਤਾਨ'' ਅਤੇ ''ਬੋਸਟਨ'' ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਸਿਕੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] t6md1vgr3s04je80u5rt2y091qg8l8f 809984 809983 2025-06-07T11:00:49Z Satdeep Gill 1613 809984 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਦੀ, ''ਗੁਲਿਸਤਾਨ'' ਅਤੇ ''ਬੋਸਟਨ'' ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਸਿਕੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] oewywlm20o6w5i8s1vx1j34w6ikv7dv 809992 809984 2025-06-07T11:06:41Z Satdeep Gill 1613 809992 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] em48m2a9a7a2003sv84m1re4ynyxbv5 809996 809992 2025-06-07T11:08:14Z Satdeep Gill 1613 809996 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਸਨ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 7n3eu5ygqdbxdnzzys4vibaefnmkal5 809997 809996 2025-06-07T11:09:40Z Satdeep Gill 1613 809997 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 5rikzq3w8m66i30sfd5w5ai0vpgi91u 810000 809997 2025-06-07T11:11:36Z Satdeep Gill 1613 810000 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਿਹਾ।<ref name=Gurmukh /> ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਧਾਰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 37ht0sm902v2s937ln4kbp2mzsuy0sd 810005 810000 2025-06-07T11:17:12Z Satdeep Gill 1613 810005 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref name=Gurmukh /> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਠਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] gmsxw0l6a6o5i4u141dskf6j9dokuti 810006 810005 2025-06-07T11:22:21Z Satdeep Gill 1613 810006 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref name=Gurmukh /> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਠਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਰਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 2u46ah67lhj09fww5qopzvn6hlw8v0d 810011 810006 2025-06-07T11:26:45Z Satdeep Gill 1613 810011 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref name=Gurmukh /> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਠਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਬਣ ਕੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਬਗੈਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਧੂਰੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਥੰਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ <ref name=":2" />ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] 5bayn3gw3eyyldfm8dmhkvp8tjzj9bn 810015 810011 2025-06-07T11:31:47Z Satdeep Gill 1613 810015 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਵੀਰ ਸਿੰਘ | image = Bahi Veer Singh.png | image_size = | caption = | birth_date = {{Birth date|df=yes|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh>{{cite book|author=Giani Maha Singh|title=Gurmukh Jeevan|orig-year= 1977 |year=2009|publisher=Bhai Vir Singh Sahit Sadan|place=New Delhi}}</ref> | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ]] | death_date = {{Death date and age|df=yes|1957|06|10|1872|12|05}}<ref name=Gurmukh /> | death_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ]], ਭਾਰਤ | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਦਸਵੀਂ<ref name=Gurmukh /> | alma_mater = ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਬਜ਼ਾਰ ਕਸੇਰੀਆਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ<ref name=Gurmukh /> | period = 1891 | genre = | occupation = ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੀਤਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ | subject = | movement = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] | notableworks = ''[[ਸੁੰਦਰੀ]]'' (1898), ''[[ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ]]'' (1899), ''ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ'',"[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]" (1905)<ref>{{cite encyclopedia|title=Rana Surat Singh |encyclopedia=The Sikh Encyclopedia|date=19 December 2000|url=http://www.thesikhencyclopedia.com/literature-in-the-singh-sabha-movement/rana-surat-singh|access-date=17 August 2013}}</ref> | spouse = ਮਾਤਾ ਚਤਰ ਕੌਰ | children = 2 ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ | relatives = | awards = {{ubl|[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] (1955)<ref name=Bhai>{{cite journal|title=BHAI VIR SINGH|journal=The Tribune Spectrum|issue=Sunday, 30 April 2000|url=http://www.tribuneindia.com/2000/20000430/spectrum/main2.htm#1|access-date=17 August 2013}}</ref>|[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] (1956)<ref name=Gurmukh /><ref name=Vir>{{cite web|title=Padam Bhushan Awards list sl 10|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|publisher=Ministry of home affairs ,GOI|access-date=17 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|archive-date=10 May 2013|url-status=dead}}</ref>}} | website = {{URL|bvsss.org}} | portaldisp = }} {{Sikh literature}} '''ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ''' (5 ਦਸੰਬਰ 1872 – 10 ਜੂਨ 1957) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕਵੀ]], ਵਿਦਵਾਨ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਾਹਿਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੁੰ ਭਾਈ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸੰਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। == ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == 1872 ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਪ-ਗਵਰਨਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ) ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਰੋੜਵੰਸ਼ ਦੇ ਚੁੱਘ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=ਜੂਨ 2025}} ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, (1788-1878), ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਮੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ [[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਅਤੇ [[ਬ੍ਰਜ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ [[ਆਯੁਰਵੇਦ]], [[ਸਿੱਧ]] ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਨੀ ਇਲਾਜ|ਯੁਨਾਨੀ]]) ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ, ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853-1908) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਨਾ, ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ (1828-1908), ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਗਿਆਨੀ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖ਼ ਸਆਦੀ]] ਦੀਆਂ ''[[ਗੁਲਿਸਤਾਨ]]'' ਅਤੇ ''[[ਬੋਸਤਾਨ (ਸਾਦੀ)|ਬੋਸਤਾਨ]]'' ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਜ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ।<ref>Singh, Jvala. 2023. ‘Vir Singh’s Publication of the Gurpratāp Sūraj Granth’. In Bhai Vir Singh (1872-1957) : Religious and Literary Modernities in Colonial and Post-Colonial Indian Punjab. Routledge Critical Sikh Studies. New York: Routledge.</ref> ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਤਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ 1957 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>[http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html Bhai Vir Singh (1872–1957)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160724221917/http://www.sikh-history.com/sikhhist/personalities/literature/veer.html |date=2016-07-24 }}. Sikh-history.com. Retrieved on 16 December 2018.</ref> [[File:Dr charan singh 1.png|thumb| Bhai Vir Singh with his father on the left, Dr. Charan Singh, and maternal grandfather, Giani Hazara Singh, on the right.]] == ਸਿੱਖਿਆ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੀ ਸਿੱਖੀ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ 1891 ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।<ref name=Gurmukh /> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚਰਚ ਮਿਸ਼ਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਹਿਪਾਠੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਛੱਡ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਠਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।<ref name=dog>{{cite book|author=Ranjit Singh (OBE.) |title=Sikh Achievers |url=https://books.google.com/books?id=qfuDnpVlmlcC&pg=PA30 |year=2008 |publisher=Hemkunt Press |isbn=978-81-7010-365-3 |pages=30–}}</ref> ==ਰਾਜਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Working Desk of BHAI VIR SINGH.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮਕਾਰ ਵਾਲਾ ਡੈਸਕ]]ਇਸ ਸਮੇਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਾਇਆ।<ref name=":2">{{Cite web|url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98%20%E0%A8%B8%E0%A8%AD%E0%A8%BE%20%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0|title=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ|website=punjabipedia.org|access-date=2021-05-22|quote=ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਨ। -     .......     [ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ––ਡਾ.ਗੰਡਾ ਸਿਘ : ‘ਪੰਜਾਬ’, : ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ : ‘ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ’; Dr. G.S. Chhabra : Advanced History of India]       }}</ref> == ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ<ref name=":2" /> ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਕਾਰਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ: * [[ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.bvsss.org/abt-bvs.html|title=BVSSS|website=www.bvsss.org|access-date=2022-12-01}}</ref> * [[ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮਖਾਨਾ|ਸੈਂਟਰਲ ਖਾਲਸਾ ਯਤੀਮ ਖ਼ਾਨਾ]]<ref name=":1" /> * [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]]<ref name=":1" /> * ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮਤ ਵਿਦਿਆਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ * [[ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਸਿੰਧ ਬੈਂਕ]]<ref name=":1" /> * ਵਜ਼ੀਰ ਹਿੰਦ ਪ੍ਰੈੱਸ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਪ ਵਾਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਛਾਪਾਖਾਨਾ<ref name=":1" />ਪਹਿਲੇ 1892 ਵਿੱਚ ਲਿਥੋਗਰਾਫ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ<ref>{{Cite book|url=http://www.discoversikhism.com/sikh_library/english/bhai_vir_singh.html|title=ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ|last=ਸਿੰਘ|first=ਹਰਬੰਸ|publisher=Sahitya Akademi , New Delhi|year=1972|edition=Bhai Vir Singh Sahitya Sadan , 1984|location=New Delhi|pages=27-28|quote=An intelligence report( quote from “Secret Memorendumon on recent Development in Sikh Politics,1911) Bhai Vir Singh is the son of Charan Singh ….He was first employed in the office of the Tract Society and afterwards became a partner in in the Wazir-I-Hind Press which he is said to now own.He is editor and Manager of the Khalsa Samachar, a Gurmukhi journal which is published at Amritsar….Vir Singh has much influence over Sardar Sunder Singh and is very intimate with Trilochan Singh.He is reported to be making overtures to the Head Granthi of Golden Temple with a view to bringing that institute under the control of neo-Sikh party. He also associates with Harnam Singh , Jodh Singh M.A,and other persons of similar character…..He is a member of the council of Khalsa College…Though Vir Singh was originally a man of no position he seems to have acquired himself the position of the Guru and obeisance has been done to him even by Sardar Sunder Singh.He may be regarded as a zealous neo-Sikh and thoroughly anti British.}}</ref> * ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਚਾਰ<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> * [[ਖਾਲਸਾ ਟ੍ਰੈਕਟ ਸੁਸਾਇਟੀ]]<ref name=":1" /><ref name="Gurmukh" /> == ਯਾਦਗਾਰੀ ਘਰ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁਸ਼ਤੈਨੀ ਘਰ ਕਟੜਾ ਗਰਬਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। 1925 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਰੈਂਸ ਰੋਡ ਸਥਿਤ 5 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਘਰ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ 1930 ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੌਰ ਤੇ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਘਰ]] ਵੱਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਗਲਪ === #[[ਸੁੰਦਰੀ]] (1898) #ਬਿਜੇ ਸਿੰਘ (1899) #[[ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ]]-ਦੋ ਭਾਗ(1890 ਤੇ 1927) #ਸੱਤ ਔਖੀਆਂ ਰਾਤਾਂ (1919) #[[ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ]] (1907, 1921)<ref>{{Cite journal|last=Malhotra|first=Anshu|last2=Murphy|first2=Anne|date=2020-04-02|title=Bhai Vir Singh (1872–1957): Rethinking literary modernity in Colonial Punjab|url=https://doi.org/10.1080/17448727.2019.1674513|journal=Sikh Formations|volume=16|issue=1-2|pages=1–13|doi=10.1080/17448727.2019.1674513|issn=1744-8727}}</ref> #ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ (1927) #ਰਾਣਾ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ (1905) #ਰਾਣਾ ਭਬੋਰ ===ਗੈਰ-ਗਲਪ=== ====ਜੀਵਨੀਆਂ==== *ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਚਮਤਕਾਰ (1925) *[[ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ]], (1926) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ (1928) *ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਜੀਓ (1933) *ਭਾਈ ਭੂਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਸਾਖੀ (1936) *ਸੰਤ ਗਾਥਾ (1938) *ਸ੍ਰੀ ਅਸ਼ਟ ਗੁਰ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ - 1 ਤੇ 2 (1952) *ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਾੜੀ (1951) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੁਰ ਬਾਲਮ ਸਾਖੀਆਂ (1955) === ਨਾਟਕ === * ਰਾਜਾ ਲਖਦਾਤਾ ਸਿੰਘ ====ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ==== *ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1912) *ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1914) *ਗੰਜ ਨਾਮਹ ਸਟੀਕ (1914) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (1927) *ਸ੍ਰੀ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗਰੰਥ ਸਟਿੱਪਣ (1927-1935)-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸਹਿਤ 14 ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ<ref name=EOS>http://www.learnpunjabi.org/eos/VIR%20SINGH%20BHAI%20%281872-1957%29.html ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼</ref> *[http://sikhdigitallibrary.blogspot.com/2013/06/devi-pujan-partal-bhai-by-veer-singh.html ਦੇਵੀ ਪੂਜਨ ਪੜਤਾਲ] (1932) *ਪੰਜ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਟੀਕ (1940) *[[ਕਬਿੱਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ]] (1940) *ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ *ਬਨ ਜੁੱਧ *ਸਾਖੀ ਪੋਥੀ (1950) ===ਕਵਿਤਾ === #[[ਦਿਲ ਤਰੰਗ]](1920) #ਤ੍ਰੇਲ ਤੁਪਕੇ(1921) #ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ<ref>{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%B2%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82_%E0%A8%A6%E0%A9%87_%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%B0.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1921) #[[ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://pa.wikisource.org/wiki/%E0%A8%87%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A9%88%E0%A8%95%E0%A8%B8:%E0%A8%AE%E0%A8%9F%E0%A8%95_%E0%A8%B9%E0%A9%81%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87.pdf|title=ਇੰਡੈਕਸ:ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ.pdf - ਵਿਕੀਸਰੋਤ|website=pa.wikisource.org|access-date=2020-02-04}}</ref>(1922) #ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ(1927) #ਪ੍ਰੀਤ ਵੀਣਾਂ #ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ(1953) #ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ #ਨਿੱਕੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ #ਕੰਤ ਮਹੇਲੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ #ਸਮਾਂ #ਵਾਲਵਲਾ #ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ #ਦਰਦ ਦੇਖ ਦੁੱਖ ਆਂਦਾ[[ਤਸਵੀਰ:Stamp of India - 1972 - Colnect 372284 - Birth Centenary Bhai Vir Singh 1872-1957 - Poet.jpeg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1972 ਭਾਰਤ]] ==ਸਨਮਾਨ == ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1949 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਉਰੀਐਂਟਲ ਲਰਨਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ। 1952 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਭੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1955 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੇਰੇ ਸਾਂਈਆਂ ਜੀਉ’ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਕਾਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। 1956 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਹੋਰ== ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਆਰੰਭਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਾਣ ਭਰਜਾਈ ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ [[ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ]] ਦਾ ‘ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ (ਅਨੁਵਾਦ) ਨਿਰੋਲ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। [[file:BHAI VIR SINGH MEMORIAL HOUSE DRAWING ROOM VIEW.jpg|thumb|ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ]] ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ 1905 ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘[[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]]’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਂਤ ਰਸ ਲਈ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਆਦਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। [[ਰਾਣਾ ਸੁਰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਤੜਫਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਾਫੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਕਾਫੀ ਵੰਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ‘ਮਟਕ ਹੁਲਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਰਸਮਈ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਵਰਨਣ ਹੈ।<ref name=":0" /> ===ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ=== ਭਾਈ ਵੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ:- ===ਕੰਬਦੀ ਕਲਾਈ=== <blockquote><poem> ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਮਿਲੇ ਅਸਾਨੂੰ ਅਸਾਂ ਧਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ, ਨਿਰਾ ਨੂਰ ਤੁਸੀਂ ਹੱਥ ਨ ਆਏ ਸਾਡੀ ਕੰਬਦੀ ਰਹੀ ਕਲਾਈ, ਧਾ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਯਾ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਛੋਹ ਨ ਪਾਈ, ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੇ ਅਸੀਂ ਨੀਵੇਂ ਸਾਂ ਸਾਡੀ ਪੇਸ਼ ਨ ਗਈਆ ਕਾਈ। ਫਿਰ ਲੜ ਫੜਨੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਦੌੜੇ ਪਰ ਲੜ ਓ ‘ਬਿਜਲੀ-ਲਹਿਰਾ’, ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਛੁਹ ਸਾਨੂੰ ਗਯਾ ਲਾਈ; ਮਿੱਟੀ ਚਮਕ ਪਈ ਇਹ ਮੋਈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਸ਼ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਕੂੰਦ ਗਈ ਥਰਰਾਂਦੀ, ਹੁਣ ਚਕਾਚੂੰਧ ਹੈ ਛਾਈ! </poem></blockquote> == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == *[[ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Vir Singh|ਵੀਰ ਸਿੰਘ}} *''Bhai Vir Singh: Life, Times and Works'' by Gurbachan Singh Talib and Attar Singh, ed., Chandigarh, 1973 *[http://www.bhaivirsinghjiandprofessorpuransinghjiaudio.com/ Bhai Sahib Bhai Vir Singh Ji Books: MP3 audio and PDF books] *[http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh Bhai Vir Singh Books: MP3 audio of books] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017091756/http://www.maskeensahib.com/index.php?p=p_36&sName=Pyare-Jio---Bhai-Vir-Singh |date=2015-10-17 }} *[http://www.sikhmissionarysociety.org/sms/smspublications/sundri/sundri/ Sundari : Read Sundari book in English] *[http://hook2book.com/index.php?rt=product/search&keyword=Bhai%20Sahib%20Bhai%20Veer%20Singh&page=1&limit=45 Books of Bhai Veer Singh Ji] {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1872]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] aw72dmlwil1w860qjgh6ug1hvq8h2kj 0 2459 809978 721194 2025-06-07T10:55:49Z Kaur.gurmel 7222 809978 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉ ਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ ਵਿਦਵਾਨ ਸੂਰਬੀਰ ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਿੜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੁਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] m12lwod0ia2j4272wz8v8v6l4i1ixax 809988 809978 2025-06-07T11:05:02Z Kaur.gurmel 7222 809988 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ ਵਿਦਵਾਨ ਸੂਰਬੀਰ ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਿੜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੁਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] fad4c7r6dvtax6f7md6zoevp4f7y779 810003 809988 2025-06-07T11:14:41Z Kaur.gurmel 7222 810003 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਨੈ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ, ਵਿਦਵਾਨ ,ਸੂਰਬੀਰ ,ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਿੜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੁਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] n0y8p6xlciv7ga15jtb8nthrl24ev7v 810010 810003 2025-06-07T11:26:20Z Kaur.gurmel 7222 810010 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਨੈ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ, ਵਿਦਵਾਨ ,ਸੂਰਬੀਰ ,ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੁਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] qx0xhpr6snqlykr93gzcfog8y97zp8b 810028 810010 2025-06-07T11:41:37Z Kaur.gurmel 7222 810028 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਨੈ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ, ਵਿਦਵਾਨ ,ਸੂਰਬੀਰ ,ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਦਕ ਨਾ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੁਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ|ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] sfdaxlkgvsdqc52whrdvicw1wile6z5 810043 810028 2025-06-07T11:49:24Z Kaur.gurmel 7222 810043 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | image = Contemporary painting of Guru Tegh Bahadur by Ahsan, ca.1668.jpg | caption = | birth_name = ਤਿਆਗ ਮੱਲ | birth_date = {{Birth date|1621|04|01|df=yes}} | birth_place = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1675|11|24|1621|04|01}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_cause = ਸਿਰ ਕਲਮ | period = 1664–1675 | other_names = ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ | known_for = * ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ * ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਾਹਦਤ<ref>Gill, Sarjit S., and Charanjit Kaur (2008), "Gurdwara and its politics: Current debate on Sikh identity in Malaysia", SARI: Journal Alam dan Tamadun Melayu, Vol. 26 (2008), pages 243-255, Quote: "Guru Tegh Bahadur died in order to protect the Kashmiri Hindus' religious freedom."</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ * [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Darshan|title=Martyrdom Of Guru Tegh Bahadur|date=2003|publisher=Anamika Publishers & Distributors (P) Limited|location=New Delhi|isbn=9788179750322|page=30, Quote: "Guru Tegh Bahadur ji, the ninth Guru of the Sikhs, became a Martyr for the freedom of conscience and belief."}}</ref><ref>{{cite book|last1=Pechilis|first1=Karen|last2=Raj|first2=Selva J.|title=South Asian Religions: Tradition and Today|date=2013|publisher=Routledge|isbn=9780415448512|page=228|url=https://books.google.com/?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA228&dq=guru+tegh+bahadur+freedom+of#v=onepage&q=guru%20tegh%20bahadur%20freedom%20of&f=false|accessdate=17 November 2016}}</ref> | spouse = [[ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ]] | children = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] | mother = ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ | predecessor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ''' (1 ਅਪਰੈਲ 1621 – 24 ਨਵੰਬਰ 1675) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਨੌਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ '''ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ''' ਕਹਿ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੱਬੀ ਕੁਚਲੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। == ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (੧੬੨੧) ਈਸਵੀਂ ਨੂੰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿਖੇ (ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ, ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ 1634 ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋ 32 ਸਾਲ ਮਗਰੋ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਮਗਰੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਅਸਥਾਨ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ [[ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਤੇ ਮਤ ਉਚੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਬੈਠਦੇ ਤਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾ ਅੱਗੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੇਤਰ ਨਹੀ ਚੁੱਕੇ ਜਾਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1664(੧੬੬੪) ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਆਪ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਉਪਰਾਮ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਸੰਨ 1664 ਈ ਸਵੀਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਗੱਦੀ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ 15 ਰਾਗਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- ਬਿਹਾਗੜਾ ਗਉੜੀ,ਆਸਾ ਦੇਵਗੰਧਾਰ ਸੋਰਠਿ ਧਨਾਸਰੀ ਟੋਡੀ ਤਿਲੰਗ ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਮਕਲੀ ਮਾਰੂ ਬਸੰਤ ਬਸੰਤ ਹਿਡੋਲ ਸਾਰੰਗ ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਆਦਿ ਰਾਗ ਵਿਸੇਸ ਹਨ ਆਪ ਜੀ ਨੈ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤੀ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਦੇ ਹਨ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਰੇ ਮਨਾ ਜਾਗ ਲੇਹੁ ਕਹਾ ਗਾਫਲ ਸੋਇਆ । (ਤਿਲੰਗ ਮ 9)ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਜ ਮਿਦੰਗ ਦੀ ਬਖਸੀਸ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤ ਸਰੂਪ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪਿੰਡ ਬਕਾਲਾ ਆ ਕੇ ਉਥੇ 20 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਦਵਾਈ ਆਪ ਜੀ ਸੁੰਦਰ, ਵਿਦਵਾਨ ,ਸੂਰਬੀਰ ,ਸਸਤਰਧਾਰੀ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। 1634 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿਲੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋ ਜਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਸਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਜਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ।। ਅਖੀਰ ਇਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਾਰ ਲੰਗਾ ਸੀ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖਣਾ ਦੀਆ 500 ਮੋਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਉਸ ਸਮੇ ਉਥੇ 22ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆ ਮੰਜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਸਨੂੰ 500ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਉਸਨੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਅੱਗੇ 55 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆ ਪਰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਕਾਫੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਉਸ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ 5ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੁੱਖਣਾ 500 ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੇਵਲ 5 ਮੋਹਰਾ ਭੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ, ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਲੱਭ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਸਮੀਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਨਾਲ ਕਸਮੀਰੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪੰਡਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਿਆਦ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਵੇ ਤਾ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ ਆਖਣ ਲੱਗੇ (ਪਿਤਾ ਜੀ)ਤੁਹਾਡੇ ਤੋ ਵੱਧ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਚਾਦਨੀ ਚੌਕ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਪ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਨੂੰ ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਭਾਈ ਦਿਆਲੇ ਨੂੰ ਉਬਾਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਸਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਹੀਦੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਜਲਾਦ ਨੇ ਆਪ ਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਤਰਾ ਆਪ ਨੇ ਸੀਸ ਦੀਆ ਪਰ ਸਿਦਕ ਨਾ ਦੀਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ ਨਵੰਬਰ 1675 (੧੬੭੫)ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਥੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੇਵਕ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਲੈ ਕੇ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਤੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੱਜਕਲ ਇਨਾ ਸਥਾਨਾਂ ਉਪਰ ਗੁਰੂਘਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ ਜਿਥੇ ਲੱਖਾਂ ਸਰਧਾਲੂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲੈ ਆਂਦਾ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਚਿੰਤਾ ਤਾ ਕੀ ਕੀਜੀਐ ਜੋ ਅਨਹੋਨੀ ਹੋਇ।। ਇਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਸਾਰ ਕੋ ਨਾਨਕੁ ਥਿਰੁ ਨਹੀ ਕੋਇ।।੫੧ ਸਲੋਕ ਮ : ੯ 1426 ਅੰਗ ਅੰਤ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਰਥਾਤ ਸਮੂਹ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਇਜੱਤ ਅਤੇ ਅਣਖ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਸਨ।। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਛੇਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ]] ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਅਤੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ ਸੀ। 1635 ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਪ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਧਨੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ 9 ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]], [[ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਬਾਬਾ ਅਟੱਲ ਰਾਏ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] ਹਨ। ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਖਨੋਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਲਚੰਦ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ==ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ== 6 ਅਕਤੂਬਰ, 1661 ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ [[ਰਾਮ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ|ਰਾਮ ਰਾਇ]] ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਤੇ ਅਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ (ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਤਾਰਾ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕ ਵੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੀ ਮਦਦ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਏਨਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਅਖ਼ੀਰ, 4 ਮਾਰਚ,1665 ਵਿਚ ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਾਮ ਰਾਏ ਨੇ ਬੜਾ ਆਜਿਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੰਮਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ]] ਦੇ ਦੀਵਾਨ [[ਪਰਸ ਰਾਮ]] ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ। ਪਰਸ ਰਾਮ, 18 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿਤਾ। ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਪਰਸ ਰਾਮ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਰਥ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ, [[ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ]], [[ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ]], [[ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ]], ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਮਗਰੋਂ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]]) ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਪੰਜੋਖੜਾ, [[ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ]] ਅਤੇ [[ਪਾਣੀਪਤ]] 'ਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ, 20 ਮਾਰਚ, 1664 ਦੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜੇ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ (ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ। ਜੈ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ]] ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ [[ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]] ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਪੂਰਬ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਮੁੜੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਲਵਾਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣਾ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਠਹਿਰੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, 22 ਮਾਰਚ, 1664 ਨੂੰ, ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ 'ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਉਥੇ ਠਹਿਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਇਲਹਾਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੁਸੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।'' ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤੇ ਫਿਰ “ਜੋ ਭਾਵੈ ਕਰਤਾਰ” ਆਖ ਕੇ ਅਲਵਿਦਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਕਾਲਾ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ==ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਾ== ਗੁਰੂ ਹਰਕਿੑਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮੇਂ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ" ਕਹੇ ਸਨ। ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਅਗਲਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਦਾ ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਡੁੱਬਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ 500 ਮੋਹਰਾਂ ਭੇਟ ਕਰੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ 2-2 ਮੋਹਰਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਦੋਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ 'ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ ਰੇ ਗੁਰੂ ਲਾਧੋ'ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀਰ ਮੱਲ ਅਤੇ ਪਿੑਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ। ==ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ== ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪੑਚਾਰ ਲਈ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿੱਚ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਗਏ ਜਿਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਹੁਤ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ 'ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ' ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਰਨਤਾਰਨ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਪਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਮੋੜ ਮੰਡੀ, ਮਹਿਸਰਖਾਨਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗਏ। ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਭੀਮ ਚੰਦ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜਲਾਲ ਦੇਵੀ ਤੋਂ 500 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਮਾਖੋਵਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਗਰ 16 ਜੂਨ 1665 ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੋ ਕਿ ਅਜੋਕਾ [[ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਬਣ ਗਿਆ। ==ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ== [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾ ਸੁਣੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚੈ ਕੀਤਾ। 25 ਮਈ, 1675 ਦੇ ਦਿਨ 16 ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜੱਥਾ ਵੀ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਮੋਹਤਬਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਸ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਆਏ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੋਏ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀ [[ਕੇਦਾਰ ਨਾਥ]], [[ਬਦਰੀ ਨਾਥ]], [[ਪੁਰੀ]], [[ਦੁਆਰਕਾ]], [[ਕਾਂਚੀ]], [[ਮਥਰਾ]] ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਆਏ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਅਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗਵਰਨਰ ਇਫ਼ਤਿਖ਼ਾਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੈਂਕੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਜਪੂਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣੀ ਬੇਬਸੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁੜੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਖ਼ਰੀ ਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਦਰ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਨਿੰਮੋਝੂਣਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ, ”ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ। ਜਾਉ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿਉ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।” ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ “ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠਿ ਲਾਵੈ” ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਮਾਯੂਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਮਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਅਜੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਡੁੱਬਦੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਭਾਂਬੜ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਤਾਣੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਥਾਂ ਝੋਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਹੋਏ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹੋਂ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਾਲਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਔਖੀ ਤੋਂ ਔਖੀ ਘੜੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਜਾਓ ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਜਾਹ! ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਲੈ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ। ==ਕੁਰਬਾਨੀ== 1665 ਵਿਚ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਪ੍ਰੈਲ 1665 ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ, ਧਮਤਾਨ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੀਂਦ, ਹਰਿਆਣਾ) ਪੁੱਜੇ। ਧਮਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਮਸੰਦ ਸੀ। ਭਾਈ ਦੱਗੋ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। 1665 ਤਕ ਧਮਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀਵਾਨ ਸਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਧਮਤਾਨ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। 28 ਅਕਤੂਬਰ, 1665 ਤਕ ਆਪ ਏਥੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਵਾਰਿਸ ਥਾਪ ਕੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ]] ਜੀ, [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]] ਜੀ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ]] ਜੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਚੱਲ ਪਏ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧੁੱਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੇਰੇ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਸੀਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਨਿੱਤਰੇ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਪਕੜ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾ ਕਬੂਲਣ ਦੇ ਅਟੱਲ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਤ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ-ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਹੋਣੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਡੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਮਿਤੀ 11 ਨਵੰਬਰ, 1675 ਈ: ਨੂੰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਖੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫ਼ਤਵਾ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਜਲਾਲਦੀਨ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੀਅ ਨਾ ਉਚਾਰੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: <poem> ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾਕਾ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ॥ ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ॥ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸਾਕਾ ਜਿਨਿ ਕੀਆ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਆ ਪਰੁ ਸਿਰਰੁ ਨ ਦੀਆ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਚੀਰਿਆ ਗਿਆ। ਜੱਲਾਦ ਦਾ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਪਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਜਿਹੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ ਕਿ ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਭੱਜ ਉੱਠੇ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਲੈ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੀਸ ਸਤਿਕਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰੰਘਰੇਟਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੇਟਾ’ ਵਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੜ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੇਂਟ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਗਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ। == ਸ਼ਹੀਦੀ == ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਪਰ ਹਨੇਰਾ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ | ਉਧਰ [[ਭਾਈ ਜੈਤਾ]], [[ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਰਾਮ]], [[ਭਾਈ ਤੁਲਸੀ]] ਤੇ [[ਭਾਈ ਊਦਾ]] ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਘੜੀ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਅਪਣੀ ਟੋਕਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੀਸ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ([[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਹੁਰਾ) [[ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ]] ਨੇ, ਅਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆ, ਹੇਮਾ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਧੜ ਚੁਕ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ (ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ) ਹੀ ਧੜ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੀਸ ਅਤੇ ਧੜ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਬਾਰੇ [[ਭੱਟ ਵਹੀ]] 'ਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਲਖੀਆ ਬੇਟਾ ਗੋਧੂ ਕਾ, ਨਗਾਹੀਆ-ਹੇਮਾ-ਹਾੜੀ ਬੇਟੇ ਲਖੀਏ ਕੇ, ਜਾਦੋ ਬੰਸੀਏ, ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤ, ਨਾਇਕ ਧੂੰਮਾ ਬੇਟਾ ਕਾਨ੍ਹੇ ਕਾ, ਤੂੰਮਰ ਬਿੰਜਲਉਾਤ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਮਹਲ ਨਾਂਵਾਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉਠਾਏ ਲਾਏ, ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਬੱਤੀਸ, ਮੰਗਹਰ ਸੁਦੀ ਛੱਟ, ਗੁਰੂਵਾਰ ਕੇ ਦਿਹੁੰ। ਦਾਗ਼ ਕੀਆ ਰਸੀਨਾ ਗਾਮ ਮੇਂ ਆਧ ਘਰੀ ਰੈਨ ਰਹੀ। (ਭੱਟ ਵਹੀ ਜਾਦੋਬੰਸੀਆਂ ਕੀ, ਖਾਤਾ ਬੜਤੀਏ ਕਨਾਉਾਤੋਂ ਕਾ)। ਉਦੋਂ ਰਾਇਸੀਨਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਵਣਜਾਰਾ ਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਰਾਏ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 1913 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਜਬਰੀ ਐਕੁਆਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ, 14 ਜਨਵਰੀ, 1914 ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੰਧ ਵੀ ਢਾਹ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ‘[[ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ]]’ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ: <poem> ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ, ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕਿਯਾ ਪਯਾਨ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ॥ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ, ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ॥ ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ, ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ॥ (ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ) </poem> ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੌਰਵਮਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਮਰ-ਮਿਟਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਨਿਤਾਣਿਆਂ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਅਤੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਲਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਬਣੀ। ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਫਿਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ ਅਰਥਾਤ ਮਾਨਵਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ, ਦਇਆ, ਅਮਨ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਕਦਮ ਧਰੀਏ।ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿਚ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ(ਸਾਬੋ ਕੀ ਤਲਵੰਡੀ) ਵਿਖੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 59 ਪਦੇ(15 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ 57 ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ। ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਰਚਿਤ ਪਦਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ- *ਗਉੜੀ = 9 *ਆਸਾ = 1 *ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ = 3 *ਬਿਹਾਗੜਾ = 1 *ਸੋਰਠਿ = 12 *ਧਨਾਸਰੀ = 4 *ਜੈਤਸਰੀ = 3 *ਟੋਡੀ = 1 *ਤਿਲੰਗ = 3 *ਬਿਲਾਵਲ = 3 *ਰਾਮਕਲੀ = 3 *ਮਾਰੂ = 3 *ਬਸੰਤੁ = 5 *ਸਾਰੰਗ = 4 *ਜੈਜਾਵੰਤੀ = 4<ref>ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 2011, ਪੰਨਾ-31</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] 9ysosob73v8oxi9untuv3v9dxddwgvz 0 2741 809973 783733 2025-06-07T10:41:30Z Harry sidhuz 38365 ਹਵਾਲੇ ਵਿਚ ਗਲਤੀ............................।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।।। 809973 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ "ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ" ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਉਸਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੜਾਕੂ [[ਮਿਸਲ|ਮਿਸਲਾਂ]] ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਧੀਨ ਸਨ।<ref name="Singh2008p9"/> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਜਜ਼ਬ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ–ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ|ਬਾਹਰੀ ਫੌਜਾਂ]], ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ।<ref>{{cite book|author=Patwant Singh|title=Empire of the Sikhs: The Life and Times of Maharaja Ranjit Singh|url=https://books.google.com/books?id=Vr4VAQAAIAAJ |year=2008|publisher=Peter Owen|isbn=978-0-7206-1323-0|pages=113–124}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name=lafontp95/><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਬਣਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਜੀਵਨ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ.. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] og9b9upm1bz62wxgqlbyf8zkms1mngd 809991 809973 2025-06-07T11:06:24Z Harry sidhuz 38365 /* ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ */ 809991 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ '''ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ''' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕ-ਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="lafontp95" /><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ।ੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸਰਣਜੀਤ ਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਜੀਵਨ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ.. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] 6sask2e19jkbtscjbb5mm15rdmwvogf 809995 809991 2025-06-07T11:08:06Z Harry sidhuz 38365 809995 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ '''ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ''' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕ-ਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="lafontp95" /><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ।ੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸਰਣਜੀਤ ਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ.. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] 6ifn4957n8we5q1zkcdzg9foem2nciy 809998 809995 2025-06-07T11:09:47Z Harry sidhuz 38365 809998 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ '''ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ''' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕ-ਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="lafontp95" /><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ।ੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਸਰਣਜੀਤ ਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ.. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] trtl4bao4i7yj22cvvlb6cl95kjwxx0 810018 809998 2025-06-07T11:33:01Z Harry sidhuz 38365 810018 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ '''ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ''' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕ-ਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="lafontp95" /><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ.. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] 6jqwsttbsdi4qat8yot8fsgxca1fxue 810036 810018 2025-06-07T11:45:10Z Taranpreet Goswami 51390 810036 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ | title = ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੇਰ)<br />ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ (ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਸਰਕਾਰ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ([[ਖਾਲਸਾ]] ਦਾ ਮੁਖੀ)<br />ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ<br />ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ | image = Oval-shaped tondo portrait painting of Maharaja Ranjit Singh, Lucknow, Awadh, ca.1810–20 (cropped).jpg | caption = ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਚਿੱਤਰ | succession = [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ | reign = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 – 27 ਜੂਨ 1839 | coronation = 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 - ਲਾਹੌਰ ਕਿਲ੍ਹਾ | cor-type = ਨਿਵੇਸ਼ | successor = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] | birth_name = ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ | birth_date = 13 ਨਵੰਬਰ 1780 | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ]], [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]]<br/>(ਅਜੋਕਾ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|1839|6|27|1780|11|13|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]]<br/>(ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | burial_place = ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧੀ, ਲਾਹੌਰ | spouse = [[ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ]]<br /> [[ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਦਾਤਾਰ ਕੌਰ]] <br /> [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ|ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] | issue = [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]]<br /> ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ<br /> [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ]] <br /> [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]<br /> ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ<br />[[ਮੁਲਤਾਨਾ ਸਿੰਘ]]<br />ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ<br />[[ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ]]<br />[[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] | father = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ|ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] | mother = [[ਰਾਜ ਕੌਰ]] | signature = Handprint signature and Gurmukhi script seal of Maharaja Ranjit Singh, who was illiterate in the official Perso-Arabic script of his empire.jpg | signature_type = ਦਸਤਖਤ (ਹੱਥ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ) | religion = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] | succession2 = ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਮੁਖੀ | reign2 = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1792 – 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 | predecessor2 = [[ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ]] }} '''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ''' (13 ਨਵੰਬਰ 1780 – 27 ਜੂਨ 1839) [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦੇ ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1801 ਤੋਂ 1839 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ|ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ [[ਚੇਚਕ]] ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਗੁਆ ਬੈਠਾ। ਉਸਨੇ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸ਼ੋਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਈ ਯੁੱਧ ਲੜੇ। 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ '''ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ''' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1839 ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ]] ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।{{sfn|Chisholm|1911}}<ref name="Grewal6">{{cite book|last=Grewal|first=J. S.|title=The Sikh empire (1799–1849)|publisher=Cambridge University Press|year=1990|series=The New Cambridge History of India|volume=The Sikhs of the Punjab|chapter=Chapter 6: The Sikh empire (1799–1849)|chapter-url=http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|access-date=2024-08-01|archive-date=2012-02-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20120216043951/http://histories.cambridge.org/extract?id=chol9780521268844_CHOL9780521268844A008|url-status=dead}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਸੁਧਾਰ, ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ [[ਸਿੱਖ]], [[ਹਿੰਦੂ]], [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।<ref>{{cite book|author=Kaushik Roy|title=War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849|url=https://books.google.com/books?id=zp0FbTniNaYC&pg=PA147 |year=2011|publisher=Routledge |isbn=978-1-136-79087-4 |pages=143–147 }}</ref> ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕ-ਲਾਤਮਕ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਅਤੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂਦੇੜ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref name="lafontp95" /><ref>{{cite book|author=Kerry Brown|title=Sikh Art and Literature|url=https://books.google.com/books?id=ddgO-DldmSwC |year=2002|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-63136-0 |page=35}}</ref> ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1837 ਵਿੱਚ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੋਪੀਟਿਅਸ ਸਟਾਰ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ'' ("ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ") ਅਤੇ ''ਸਰਕਾਰ-ਏ-ਵੱਲਾ'' (ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ) ਵਰਗੇ ਕਈ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚੱਕੀਆਂ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। 13 ਨਵੰਬਰ 1780 ਈ ਵਿੱਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ) [[ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਟ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸੀ ਹਾਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਹੀ ਸੀ ਜੇ ਚੀਚਕ (ਚੇਚਕ) ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬੈਠ ਗਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਾਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ। 1785 ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਕਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਧਰ ਘਨੱਈਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਮੋਢੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਓਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਾਏਆ। ਕਈ ਸਾਲ ਤਕ ਓਹ ਸਦਾ ਕੌਰ (ਜੋ ਕਿ ਕੂਟਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕੱਮ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਸੀ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 16 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੱਮ ਕਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਰਾਜੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, [[ਸੁਕਰਚੱਕ]] ਤੋਂ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੇ [[ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ]][ਏਮਨਾਬਾਦ]] ਅਤੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾ ਲਈ। *ਅਗੱਸਤ, 1761 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ [[ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ]] ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਸਿਆਲਕੋਟ]] 'ਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾਇਆ। *ਸਤੰਬਰ, 1761 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਬੈਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿਤੀ। 5 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1762 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵੇਲੇ ਇਸ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। *1770 ਈ 'ਚ ਜੰਮੂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਬਾਲਗ਼ ਪੁੱਤਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। *1790ਈ ਵਿਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਮਹਾਰਾਜਾ) ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ। *7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। *1805ਈ ਵਿਚ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਸਿਰਫ਼ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਕਸੂਰ (1807), ਝੰਗ (1807), ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ ਅਖ਼ਨੂਰ (1807), ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1807), ਕਾਂਗੜਾ (1809), ਗੁਜਰਾਤ (1810), ਖ਼ੁਸ਼ਾਬ ਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (1810), ਜੰਮੂ (1810), ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ (1810), ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਫ਼ੈਜ਼ਲਾਪੁਰੀਆ/ ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਨਕਈ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1811), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812), ਅਟਕ (1813), ਕਸ਼ਮੀਰ (1812 ਤੇ 1814 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1819 ਵਿਚ), ਘਨਈਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਲਾਕਾ (1821), ਮੁਲਤਾਨ (1803, 1807, 1816 ਤੇ 1817 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1818 ਵਿਚ), ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ (1824), ਪੇਸ਼ਾਵਰ (1812 ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ 1834 ਵਿਚ), ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ, ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ (1836) ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤ ਲਏ। ਹਿਮਾਚਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਰਾਜ ਦੇਂਦੀਆਂ ਸਨ। == ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ == {{ਮੁੱਖ|ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ}} ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇੱਕ ਸਿਆਣੀ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਔਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ (1799 ਵਿਚ) ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1802 ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ। ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ’ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ == [[ਲਹੌਰ]] ਸ਼ਹਿਰ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ]] ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ [[ਮੁਗ਼ਲ]] ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ [[ਦਰਬਾਰ]] ਲਾਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਈ। [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨੇ ਪੂਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ [[ਅਟਕ]] ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਮਿਸਲ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੀ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇ ਆਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੱਤੀ। [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਇਆ ਤੇ [[ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]] ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ [[ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ]] ਤੇ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨੂੰ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਤੇ ਅੰਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ। [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਲਹੌਰ]] ਸਮੇਤ [[ਦਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਤੇ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ [[ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ|ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗ]] ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ [[ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ]] ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲਰਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ [[ਜਿਹਲਮ]] ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ [[ਜਿਹਲਮ]] ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ਾ ਚ ਲੈ ਲਿਆਂ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ [[ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 [[ਸਾਲ|ਸਾਲਾਂ]] ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ। == ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ == [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ। ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹਨ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਵੱਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਉਹ [[ਮਹਿਰਮ]] ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ [[ਸ਼ੀਆ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆ ਸੀ। 7 [[ਜੁਲਾਈ]] 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] [[ਦਿਲੀ]] ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ। [[ਸਦਾ ਕੌਰ]] ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ [[ਦਿੱਲੀ]] ਗੇਟ ਤੋਂ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾ ਲੈ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਈਆ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼]] ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲਫ ਗਈ। == ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ == [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ [[ਪਸ਼ਤੁਨ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗ਼ੱਗੀ ਤੇ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 [[ਨਵੰਬਰ]] 1818ਈ. ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਤਾਂ ਕੇ ਜੋ[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ [[ਗਵਰਨਰ]] [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਪਾਰ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਗਰਚੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪੁਰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਦੇ [[ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ [[ਤਿੰਨ]] [[ਦਿਨ]] ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਲਿਆਇਆ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮਰ ਕੇ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ , ਜਦੋਂ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸੇ ਦੋ ਇਰਾਨ ਇੱਕ [[ਬਾਰਕਜ਼ਈ]] [[ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ]] ਨੂੰ 1 [[ਲੱਖ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ]] [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ। ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ [[ਤਾਵਾਨ]] ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ [[ਇਕ]] [[ਘੋੜਾ]] ਰਣਜੀਤ ਸੰਖ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। 1823ਈ. ਤੱਕ [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਸੇ [[ਸਾਲ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੱਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇਹ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ [[ਰਹਿਤਾਸ]] ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ [[ਦੋ]] [[ਦਿਨ]] ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਨੂੰ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] [[ਦਰਬਾਰ]] ਚ ਕੁੱਝ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ। [[ਪਠਾਣ]] ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ([[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]]) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ [[ਜਹਾਦ]] ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ। [[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ [[ਜਹਾਦ]] ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ''ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ'' ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। == ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ == ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ [[ਫ਼ੌਜ]] ਨਾਲ਼ [[ਕਾਬਲ]] ਤੋਂ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ। ਜਦੋਂ 27 [[ਜਨੋਵਰੀ]] 1823 'ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ [[ਲਹੌਰ]] ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਤੇ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। [[ਆਫ਼ਰੀਦੀ]] , [[ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ]] ਤੇ [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ''ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ'' ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ [[ਬਾਰੂਦ]] ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ [[ਕੁਸ਼ਤੀ|ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ]] ਦਾ [[ਪੁਲ]] ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ [[ਪਠਾਣ]] ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਘੋੜਾ]] [[ਪਾਣੀ]] ਚ ਉਤਾਰਿਆ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ [[ਊਂਠ]] , [[ਹਾਥੀ]] , [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜੇ]] ਤੇ [[ਖ਼ੱਚਰ]] ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਅਟਕ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਵਸ਼ਕਾਰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਇਥੇ ਉਹ [[ਲੰਡੀ ਨਦੀ]]([[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]]) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ [[ਨਦੀ]] ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਪਠਾਣ]] ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਿਸੀਆਂ]] ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। == ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ == [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ। ਤੇ [[ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ|ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ]] ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ]] ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ [[ਮੋਰਚਾ]] ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਲਸ਼ਕਰ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਗ਼ਾਜ਼ੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ [[ਜਹਾਦ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ। [[ਖ਼ਟਕ]] ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ''ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇੱਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ [[ਪੰਥ]] ਦੇ [[ਨਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ ਚ ''ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ'' ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦੀ [[ਗੋਲੀ]] ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ [[ਘੋੜਾ|ਕਾਵੜੇ]] ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ [[ਹਾਥੀ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। [[ਅਕਾਲੀ|ਅਕਾਲੀਆਂ]] ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ [[ਇਕ]] ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ [[ਬੰਦੂਕ]] ਦਾ [[ਗੋਲਾ]] ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ। ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ [[ਤਲਵਾਰ]] ਦਾ [[ਲੋਹਾ]] ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ [[ਸਮਾਧੀ]] ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਇੰਚ]] ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ। ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇੱਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ [[ਫ਼ੌਜ]] ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ [[ਮੋਰਚਾ|ਮੋਰਚਿਆਂ]] ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਹੋਰ [[ਸਿੱਖ]] ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ 'ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ। ਪਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇੱਕ [[ਟਿੱਬਾ|ਟਿੱਬੇ]] ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ 'ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ [[ਕਿਰਪਾਨ]] ਕੱਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ। == ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ == ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ]] ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ [[ਬੰਦੂਕ|ਬੰਦੂਕਾਂ]] , [[ਕਮਾਨ|ਕਮਾਨਾਂ]] , [[ਬਰਛੀ|ਬਰਛਿਆਂ]] , [[ਤਲਵਾਰ|ਤਲਵਾਰਾਂ]] , [[ਚਾਕੂ]] ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ। ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇੱਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ। ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀਆਂ [[ਦੋ]] [[ਤੋਪ|ਤੋਪਾਂ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ == ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ। [[ਸਿੱਖ]] ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ। ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ [[ਦਿਲ]] ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ]] ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ [[ਦਿਨ]] ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ [[ਦਿਲ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ [[ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਤੇ [[ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ [[ਖ਼ਰਾਜ]] ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ [[ਲੱਖ]] ਤੇ [[ਦੱਸ]] ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਰੁਪਈਆ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਲਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ [[ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ]] ([[ਸ਼ਬਰਾਤ]]) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ। ਫ਼ਾਤਿਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ [[ਫੁੱਲ]] , [[ਗੁਲਾਬ]] ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਚਾਂਦੀ]] ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ == [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ]] ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ]] ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ [[ਕੰਧਾਰ]] ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। [[ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] [[ਖ਼ਾਨ]] ਨੇ [[ਬਲਖ਼]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ। [[ਸਿੰਧ]] ਵੀ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1819ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ। ਤੇ ਤਖ਼ਤ [[ਕਾਬਲ]] ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਮੁਲਤਾਨ]] 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , [[ਅਟਕ]] 1813ਈ. ਚ ਤੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। 1826ਈ. ਚ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ। [[ਕਾਬਲ]] ਇੱਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਕੰਧਾਰ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ। [[ਹਰਾਤ]] ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਈਰਾਨ]] ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ [[ਸਿੱਖ]] ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ [[ਸੂਬਾ|ਸੂਬਿਆਂ]] ਨੂੰ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਤਰੀਖ਼]] ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਕਾਬਲ]] ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ [[ਕਿਲ੍ਹਾ]] [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਤੋਪ]] [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ। [[ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ]] ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ [[ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਹੱਥ ਚ [[ਤਲਵਾਰ]] ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ। ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੇ [[ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ। ਹਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। 1818ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਰੋਹਤਾਸ]] , [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਤੇ [[ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ]] ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ। ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ। 1819ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਸ੍ਰੀਨਗਰ]] ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ]] ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ [[ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] , [[ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ]] ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੁਆਰਨ [[ਦਸ]] ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ [[ਲਦਾਖ਼]] ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ। [[ਲਦਾਖ਼]] ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ [[ਚੀਨ]] ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ [[ਤਿੱਬਤ]] ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ। [[ਗੁਰੂ]] ਤੇ [[ਰੋਡੋਕ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ। == ਮੁਆਹਿਦਾ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] == 1807ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ [[ਘੰਟੀ]] ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ਼ [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ। [[ਮਾਲਵਾ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ [[ਬੈਠਕ]] ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ [[ਦਿੱਲੀ]] ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] [[ਦਿੱਲੀ]] ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। [[ਮਾਰਚ]] 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ]] ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ। ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ। ਤੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਰਾਜਾ]] ਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ। [[ਬਰਤਾਨੀਆ|ਬਰਤਾਨਵੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ]] ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ। ਬਾਅਦ ਚ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ [[ਸਤਲੁਜ]] [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਦੂਜੀਆ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-ਇ-ਅਮਲ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1799 ਤੋਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1801 ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 1801 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕਸੂਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਮਾਮਲਾ ਨਾ ਤਾਰਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੋਵੇਂ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ। ਕਸੂਰ ਵਾਲਾ 1806 ਵਿਚ ਫਿਰ ਆਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ [[ਮਮਕੋਟ]] (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]]) ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਕੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਟੋਰ ਦਿਤਾ)। ਕਸੂਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਸਿੱਖ-ਨਗਰ, [[ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ]], [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਉਸ ਵੇਲੇ [[ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ]] ਕੋਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1804 ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨ੍ਹਈਆ]] ਤੋਂ ਇਕ ਤੋਪ ਮੰਗ ਕੇ [[ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ]] ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਥੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ]] ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਚਾਲਾਕੀ ਨਾਲ 'ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ' ਉਧਾਰੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਵਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦੇ ਵਿਚ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇੰਜ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 1804 ਦੇ ਦਿਨ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਵਿਚ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬਾ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ 'ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਵੇ। ਉਸ ਨੇ 1803 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਪਠਾਣ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਤਕ ਦਾ ਵੀ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਖ਼ੀਰ, ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ, ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਮੁਲਤਾਨ 'ਤੇ ਕੀਤੇ (1805, 1807, 1810, 1816 ਤੇ 1817)। ਛੇ ਵਾਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ। ਅਖ਼ੀਰ 30 ਮਈ, 1817 ਦੇ ਦਿਨ, [[ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇ ਕੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਉਧਰ 1809 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦਾ ਅਹਿਦਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] (20 ਅਗੱਸਤ, 1808 ਨੂੰ) 'ਤੇੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਹੱਦ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੱਜ ਦੁਆਬ (ਝਨਾ/ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਇਲਾਕਾ) ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇੇ [[ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ]] ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ) ਵਿਚ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ (ਜੋ ਅੱਜ, ਵੀ ਸਾਹੀਵਾਲ ਤੋਂ ਪਾਕਪਟਨ ਰੋਡ 'ਤੇ, ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਅਤੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 47/5 ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਵਾਂ ਨਗਰ 'ਨਿਊ ਮਲਗਾਦਾ ਸਿਟੀ' ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ)। 25 ਜਨਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਮ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨੀਅਤ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਕਮ ਨਾ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅਪਣਾ ਏਲਚੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਭੇਜਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 7 ਫ਼ਰਵਰੀ, 1810 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅੰਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿਤੇ। ਇੰਜ [[ਸਾਹੀਵਾਲ]] 'ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਵਜੋਂ ਰਖਿਆ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਜੋਂ == [[File:Ranjitsingh.gif|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਟਰੇਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ]] 12 [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ। [[ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ]] ਨੇ [[ਤਾਜ]] ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ। 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ|ਗੁ]]<nowiki/>ਜਰਾਂਵਾਲਾ ਹਾ। 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ [[ਰਾਜਘਰ]] [[ਲਹੌਰ]] ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇੱਕ ਕੱਲੀ [[ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਸਮੇਤ ਕਈ [[ਪਸ਼ਤੋਂ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਤੇ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ। 1819ਈ. [[ਜਮੋਂ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ। ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੇ ਇੱਕ [[ਹਜ਼ਾਰ]] ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੇ [[ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਸੀ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ [[ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ ਗਵਰਨooooooਰ ਜਨਰਲ [[ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ]] ਨਾਲ਼ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ [[ਅੱਖ]] ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ। ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ''ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸੂਰਜ]] ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ [[ਸੂਰਜ]] ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ। ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ''। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਸੋਨਾ|ਸੋਨੇ]] ਦੀ [[ਘੜੀ]] ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ। == ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ == [[ਨਕਈ]] ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ]] ਨੇ 1802 ਈ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ। ਜਿਸ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨਾਲ਼ [[ਡਸਕਾ]] ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ। ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ [[ਪੁਲਿਸ]] ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ [[ਲਾਹੌਰ]] ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਚਣਿਉਟ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ [[ਕਸੂਰ]] ਦੇ [[ਪਠਾਣ]] ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ [[ਪਿੰਡ|ਪਿੰਡਾਂ]] ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ [[ਕਸੂਰ]] ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ [[ਪਠਾਣ|ਪਠਾਣਾਂ]] ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ। [[ਨਵਾਬ]] ਨੇ [[ਹਥਿਆਰ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ। ਨਵਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ [[ਜਲੰਧਰ]] ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ [[ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਦਾ [[ਰਾਜਾ]] ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ [[ਬਜਵਾੜਾ]] ਤੇ [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ [[ਸਿੱਖ]] ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਮੰਗਣੀ [[ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ]] ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ [[ਚਾਂਦ ਕੌਰ]] ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ‘ਚ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੀ [[ਇਕ]] ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਇਕ]] [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਰਕਾਸਾ [[ਮੋਰਾਂ]] ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ [[ਮੋਰ]] ਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਸਿੱਕੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ। ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ [[ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ [[ਵਿਆਹ]] ਨਾਲ਼ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਇੱਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ। [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ। ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਪੰਚ ਪਿਆਰੇ|ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ]] , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। [[ਪੰਜ ਪਾਰੇ]] [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 [[ਲੱਖ]] 25 [[ਹਜ਼ਾਰ]] [[ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ]] [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ [[ਪਠਾਨਕੋਟ]] ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ [[ਸਾਲ]] ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ [[ਹਿੰਦੂ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] , [[ਹੋਲੀ]] , [[ਬਸੰਤ]] ਤੇ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ। ਮੱਸਿਆ ਤੇ [[ਬੈਸਾਖੀ]] ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ਼ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਪਰਜਾ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਣ ਲੈ ਆਇਆ : ਫ਼ਰਵਰੀ 1812 ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਖੜਗ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਸਤੇ ਸਰ ਡੇਵਿਡ ਆਖਤਰਲੋਨੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਜਦ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌੜ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਲ ਵਧਾਉਾਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਦਿਖਾਉ।'' == ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ [[ਲੋਕ]] ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] , [[ਸਿੱਖ]] , [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਬ੍ਰਹਮਣ]] ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ [[ਸਾਈ|ਸਾਈਆਂ]] ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਦੇ [[ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ]] ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਭੇਜਿਆ। ਸਰਦਾਰ [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] , [[ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ]] ਤੇ ਦਿਵਾਨ [[ਮੋਤੀ ਰਾਮ]]—ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ]] , ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਤੇ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ। [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ [[ਦਾੜ੍ਹੀ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹਦਾ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , ਜਿਥੇ [[ਮਜ਼ਹਬ]] ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਆਂਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ|ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਸੀ। [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ। [[ਹਿੰਦੂ]] [[ਜੋਗੀ]] , [[ਸੰਤ]] , [[ਸਾਧੂ]] ਤੇ [[ਬੈਰਾਗੀ]] , [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] [[ਫ਼ਕੀਰ]] ਤੇ [[ਪੈਰ]] ਤੇ [[ਸਾਈ]] [[ਰਾਹਬ]] ਸਾਰੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਵਾਏ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। [[ਸਿੱਖ]] ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ [[ਸਿੱਖ]] [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ|ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ [[ਸਿੱਖ]] ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ। [[ਸਿੱਖ]] [[ਮੁਗ਼ਲ|ਮੁਗ਼ਲਾਂ]] ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ [[ਮਰੱਹਟਾ|ਮਰਹੱਟਿਆਂ]] ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ [[ਨਪੋਲੀਅਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ == ਦੋ ਯੂਰਪੀ, ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇੱਕ [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ਤੇ [[ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] 1822ਈ. ਚ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ [[ਲਹੌਰ]] ਆਏ। ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੀ [[ਵਾਟਰਲੂ]] ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ [[ਯੂਰਪ]] ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ [[ਲਹੌਰ]] ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ [[ਨੀਪੋਲੀਨ|ਨੀਪੋਲੀਅਨ]] ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ। [[ਅਪ੍ਰੈਲ]] 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ [[ਖ਼ਤ]] ਲਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਚ , [[ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ]] ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]] , [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ [[ਬੋਲੀਆਂ]] ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ। ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 [[ਰੁਪਈਆ|ਰੁਪਈਏ]] ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੀ ਇੱਕ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ। ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ [[ਪਿੰਡ]] [[ਜਾਗੀਰ]] ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ [[ਅਨਾਰਕਲੀ]] ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। == ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸਨ : *[[ਹੰਗਰੀ]] ਦਾ ਡਾਕਟਰ [[ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ]]। *[[ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ]] ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ [[ਇਟਲੀ]] ਨਾਲ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ। *[[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] , ਇੱਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਜਿਸਨੇ [[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ [[ਤੋਪ]] ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ। *[[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। *[[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ [[ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼]] ਜਿਹੜਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ। *[[ਸਪੇਨ]] ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ। *[[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ। *[[ਸਿੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ [[ਚਾਨੇ]] ਦਾ ਇੱਕ [[ਰੂਸੀ]] ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ। ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। == ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ [[ਲਹੌਰ]] ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ [[ਦੁਨੀਆ]] ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ [[ਲਹੌਰ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ। == [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ == ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ [[ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਦੇ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ [[ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ। ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 [[ਰੁਪਈਆ]] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ [[ਸੁੱਖ]] ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ [[ਅਸਤਬਲ|ਅਸਤਬਲਾਂ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ [[ਘੋੜਾ|ਘੋੜਿਆਂ]] ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਤੇ [[ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਗਿਆ। [[ਬੁਖ਼ਾਰਾ]] ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ [[ਰੂਸ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ [[ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ]] ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ। ਇਸ [[ਰੋਸ]] ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ [[ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ]] ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ [[ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ]] ਸੀ , ਜਿਹੜਾ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ [[ਕਿਤਾਬ]] ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ [[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ]] ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ [[ਜਰਮਨ]] ਫ਼ੌਜ ਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਦੀ [[ਫ਼ਰਾਂਸ]] ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ। ਇਕ [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] ਸਿਆਹ [[ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ]] ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ''ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] , [[ਯੂਰਪ]] , [[ਨੀਪੋਲੀਨ]] ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ।'' ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ [[ਸਾਈ]] ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣਵੈਂਟ [[ਸਕੂਲ]] ਤੇ [[ਗਿਰਜਾ|ਗਿਰਜੇ]] ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਬੋਲੀ]] ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਹਕੂਮਤ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ [[ਸੁੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਚ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ। ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 [[ਸਾਲ]] ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਰਮਜ਼ਾਨ]] ਚ [[ਮੁਸਲਮਾਨ|ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਰੋਜ਼ਾ|ਰੋਜ਼ੇ]] ਰੱਖਦਾ ਤੇ [[ਹਿੰਦੂ|ਹਿੰਦੂਆਂ]] ਨਾਲ਼ [[ਦੀਵਾਲ਼ੀ]] ਵੀ ਖੇਲਦਾ। ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਚ [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ [[ਇਕ]] ਗ਼ਰੀਬ [[ਮੁਸਲਮਾਨ]] ਨੇ [[ਕੁਰਆਨ|ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ]] ਲਿਖਿਆ ਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਚ [[ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ [[ਕੁਰਆਨ]] ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ [[ਇਕ]] [[ਸਾਲ]] ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ। ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ [[ਜ਼ਨਾਨੀ]] [[ਕਣਕ]] ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ। ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ [[ਸਿਘ]] ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ [[ਸਿੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸਿੱਖ]] ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ [[ਸ਼ਰਾਬ]] ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ। ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ [[ਸੁੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਸਾਰੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ। 27 [[ਜੂਨ]] 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। == ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ == [[File:Golden Temple India.jpg|thumb|250px|left|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। [[ਸੁਣਾ|ਸੋਨੇ]] ਤੇ [[ਸੰਗਮਰਮਰ]] ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ''ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ'' ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ [[ਸੁੱਖ ਮੱਤ]] ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ|ਗੁਰਦਵਾਰੇ]] ਉਸਾਰੇ। ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ [[ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ,ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘਤ ਜੀੇ ਜੀੇਦਾਦਾ ਜਨਮਤਅਸਥਾਨਖਜਿੱਥੇ਼ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰਸਰੂਪੀਿਚੋਲਾਰਤਿਆਗਿਆੀ) ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , [[ਨਾਨਦੀਦ]] [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਉਹਨਾਂਤਨੇ ਸਰੀਰ ਸਰੂਪੀਿ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਿਆੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ == [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਜਿਸਨੂੰ [[ਸਿੱਖ]] ਰਾਜ ਤੇ [[ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ]] ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ [[ਚੀਨ]] ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਤੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਸਲਤਨਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ [[ਪਾਣੀ]] ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ। ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ]] ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ [[ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ]] , [[ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ]] ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 [[ਸਾਲ]] ਪਹਿਲੇ [[ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ]] ਦਾ ਘਰ ਸੀ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਬੋਲੀ]] ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਕਹਿਲਵਾਂਦੀ ਏ। ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:। *ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨ (ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ)[[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] *[[ਪੰਜਾਬ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਕਸ਼ਮੀਰ]] 1818 ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] / [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]] /[[ਚੀਨ]]। *[[ਜੰਮੂ]] , [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ]]। *[[ਗਿੱਲਗਿਤ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (1842 ਈ. ਤੋਂ 1846 ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ)। *[[ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]/[[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ]]। *[[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] *ਸੂਬਾ [[ਸਰਹੱਦ]] ਤੇ [[ਫ਼ਾਟਾ]] ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]। *ਲੇਹ ਤੇ ਲਦਾਖ (ਛੋਟਾ ਤਿੱਬਤ) [[ਤਿੱਬਤ]] ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841 ਈ.) ,[[ਚੀਨ]]। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ == [[File:Samadhi of Ranjit Singh July 1 2005.jpg|thumb|200px|left|ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਲਹਿਰ]] , [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚ ਸਮਾਧੀ]] ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 [[ਸਾਲ]] ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ। ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਤੇ [[ਸਿੱਖ]] , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ [[ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ [[ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। 1845ਈ. ਚ [[ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਚ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ [[ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ]] ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , [[ਇਕ]] ਬਰਾਏ [[ਨਾਂ]] ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਥਾਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। 1849ਈ. ਚ [[ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁੱਖ ਜੰਗ]] ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] [[ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ]] ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ]] ਨੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ [[ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ]] ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ। ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ [[ਮਾਂ]] ਰਾਣੀ [[ਜਿੰਦ ਕੌਰ]] ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦੇ [[ਰਾਣਾ]] [[ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ == ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ: * [[ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ]] * [[ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ]] * [[ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ]] * [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ [[ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ]] * [[ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼]] * [[ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]] * ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ * [[ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ]] * [[ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ]] * [[ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ]] * [[ਸਵਾਨ ਮਿਲ]] * [[ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ]] * [[ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ]] [[ਗੋਰਖਾ]] ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ [[ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ]] (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ [[ਯੂਰਪ|ਯੂਰਪੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ : * [[ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ]] * [[ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਮੋਦੀਨਾ]]) * [[ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ]] - [[ਇਟਲੀ|ਇਤਾਲਵੀ]] ([[ਨੇਪਲਜ਼]]) * [[ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ]] - [[ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ]] [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ: * [[ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ]] - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ [[ਗੁਜਰਾਤ]] ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ। * [[ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ]] - [[ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕੀ]] ([[ਸਕਾਟਲੈਂਡ|ਸਕਾਟ]] - [[ਆਇਰਲੈਂਡ|ਆਇਰਸ਼]]) == ਹੋਰ ਵੇਖੋ == * [[ਲਹੌਰ]] * [[ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ]] * [[ਸਿੱਖ]] * [[ਪੰਜਾਬ]] * [[ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼]] == ਨੋਟ == {{Reflist|group=note}} {{Notelist|group=note}} ==ਹਵਾਲੇ== {{reflist|30em}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{commons category-inline||ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ}} *[http://www.tribuneindia.com/2001/20010408/spectrum/main6.htm Detailed article on Ranjit Singh's Army] {{Sikh Empire |state=collapsed}} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1780]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1839]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਯੋਧੇ]] 648r2vtly79ajcttwmgecc0xsrr7d7d 0 2772 810020 724630 2025-06-07T11:33:21Z Gurtej Chauhan 27423 810020 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ]] ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] f13c6aybsiukx2wdqa7a354ehkl1kpy 810021 810020 2025-06-07T11:34:33Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ */ 810021 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] i1m7yg3b4anj50cawlzm5vhbd17ihft 810022 810021 2025-06-07T11:36:06Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਹਵਾਲੇ */ 810022 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== * [http://www.babagurdittaji.com www.babagurdittaji.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] db5le9bxzdqw39e22fexbg5o8suywnk 810023 810022 2025-06-07T11:38:59Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ */ 810023 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] d8v8w0dks4kcrt9ls37txvyk9bjbyx1 810025 810023 2025-06-07T11:40:21Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਅਕਾਲ ਤਖਤ */ 810025 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] twi0m9q4ur5ovpyx49nqaj2vfzkdz3v 810026 810025 2025-06-07T11:41:03Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ */ 810026 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] 6i67q7gwssxsa1jzx0sujrxuh46e690 810027 810026 2025-06-07T11:41:29Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ */ 810027 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਹਰਿ ਰਾਏ ਜੀ]] ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] afhaza93vwal8rr1f72qpkv807p8ak2 810031 810027 2025-06-07T11:43:12Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ */ 810031 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ।{{ਬੇ ਹਵਾਲਾ}} ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] koewum5hpylxkwhk3iqq7uyf7vk2pgf 810035 810031 2025-06-07T11:44:44Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ */ 810035 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] ps9cjhad6d9mm0hatlfpk9io888zew1 810037 810035 2025-06-07T11:45:35Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਬੰਦੀ ਛੋੜ */ 810037 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] 8pgd25ciof2ojm4yysh7hjmg57m45ns 810038 810037 2025-06-07T11:46:44Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ */ 810038 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] pvcyo8lbj28rymsw47zdxjferxjby62 810040 810038 2025-06-07T11:47:11Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ */ 810040 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] sak89rtfow128rz31tku22ehp1nnuf6 810041 810040 2025-06-07T11:47:39Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ */ 810041 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] oeinalzb8mic5zfolq47bp348ak12wa 810042 810041 2025-06-07T11:48:18Z Gurtej Chauhan 27423 /* ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ */ 810042 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Hargobind_Sahib_Ji_Gurusar_Sahib.jpg ‎ | caption = ਗੂਰੁ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1595|07|05|df=yes}} | birth_place = ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲ਼ੀ, [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1644|03|19|1595|07|05}}<ref name=eos>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/HARGOBIND%20GURU%20(1595-1644).html |title=HARGOBIND, GURU (1595-1644) |last1=Fauja Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University, Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> | ਜੋਤੀ ਜੋਤ = [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | nationality = | other_names = ''ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ<br />ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ'' | known_for = {{plainlist|# [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ # ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ # ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਟ੍ਰੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ # ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀ ਕਾਇਮੀ # [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ # ਇਹ ਜੰਗਾ ਲੜੀਆਂ: * [[ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ (1634) * [[ਲਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] * ਗੁਰੂਸਰ ਦੀ ਜੰਗ * ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ}} | predecessor = [[ਗੁਰ ਅਰਜਨ]] | successor = [[ਗੁਰ ਹਰਿਰਾਇ]] | spouse = {{plainlist| * ਮਾਤਾ ਦਮੋਦਰੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/DAMODARI%20MATA%20(1597-1631).html |title=DAMODARI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ<ref>{{cite web |url= http://eos.learnpunjabi.org/NANAKI%20MATA%20(D.%201678).html |title=NANAKI, MATA |last1=Banerjee |first=A. C. |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> * ਮਾਤਾ ਮਹਾ ਦੇਵੀ<ref>{{cite web | url=http://eos.learnpunjabi.org/MAHA%20DEVI%20MATA%20(D.%201645).html |title=MAHA DEVI, MATA |last1=Gurnek Singh |first= |website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |access-date=12 August 2017}}</ref> }} | children = [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]], [[ਸੂਰਜ ਮੱਲ]], [[ਅਨੀ ਰਾਇ]], [[ਅਟਲ ਰਾਇ]] , [[ਗੁਰ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ|ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]], ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ]] | father = ਗੁਰ ਅਰਜਨ | mother = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ''' (5 ਜੁਲਾਈ 1595 – 19 ਮਾਰਚ 1644) [[ਸਿੱਖਾਂ]] ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਛੇਵੇਂ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਗੁਰੂ]] ਹੋਏ ਸਨ।<ref>HS Syan (2013), Sikh Militancy in the Seventeenth Century, IB Tauris, {{ISBN|978-1780762500}}, pages 48–55</ref> ==ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ== 1603 ਵਿੱਚ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਯੋਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਸਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਤਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਰਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਾਤ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੋਂ ਮਈ 1606 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਹਿਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਰ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆ ਸੋ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=right|quote="ਪੰਜ ਪਿਆਲੇ, ਪੰਜ ਪੀਰ ਛਟਮੁ ਪੀਰ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ। ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ, ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ। ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ। ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ ਵਡ ਯੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ। ਦਰਬਾਰੀ ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਦੋ ਤਲਵਾਰੀ ਬੱਧੀਆਂ ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ। ਇਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ। ਮੇਰੇ ਪਰਵਾਰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ।"|salign=right|source=— ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ}} ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ’ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਗਦ ਭੇਟਾ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਜੁਆਨੀ ਅਰਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਰਮੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੁਚੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਝੇ, ਮਾਲਵੇ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਸੌ ਜੁਆਨ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਗਏ। ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬਣ ਰਹੀ ਫੌ਼ਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅਕਾਲ ਤਖਤ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸਥਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ 1609 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਿਆ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਢਾਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1627 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ 9 ਸਾਲ ਸਮਾਂ ਗੁਜਾਰਿਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ== ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 1612-13 ਵਿੱਚ ਦੁਆਬੇ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਅੱਖ ਨੇ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ। 1613 ਵਿੱਚ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ]] ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਡਰੌਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵਰੀਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਘਰ ‘[[ਭਾਈ ਰੂਪ ਚੰਦ]]’ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ [[ਰਾਮਸਰ]] ਅਤੇ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਿਬੇਕਸਰ]] ਨਾਮ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ [[ਲੋਹਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ==ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ== [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਇਆ। 1612 ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਹੁਕਮ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਹੋਰ ਰਾਜਸੀ ਕੈਦੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਪਹੁੰਚਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। 1614 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਦਮੇ ਦਾ ਬੜਾ ਸਖ਼ਤ ਦੌਰਾ ਪਿਆ। ਆਖਿਰ ਉਸਨੇ ਫਕੀਰ [[ਮੀਆਂ ਮੀਰ]] ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 52 ਕਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਚੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਫੱੜ ਕੇ 52 ਰਾਜੇ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਬੰਦੀ ਛੋੜ== [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਅਤੇ [[ਜਹਾਂਗੀਰ]] ਵੱਲੋਂ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ, ਭਰਮਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕੈਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ==ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਘੋੜੇ== [[ਕਾਬੁਲ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਖ-ਮਸੰਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਦੋ ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ ਲੈਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ [[ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਖੋਹ ਲਏ। [[ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ]] ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਘੋੜੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨ, ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦੇ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਇਸ ਵਾਰੀਂ [[ਲਾਲਾਬੇਗ]] ਅਤੇ [[ਕਮਰਬੇਗ]] ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਰਾਰਾ ਜੰਗ ਸੀ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ। ‘ਡਰੌਲੀ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਤੁਰਕ ਸਰਦਾਰ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਗੁਰੂ ਸਰ’ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਨੰਗਲ ਸਰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ== ਨਿੱਤ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, [[ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 3 ਮਈ, 1635 ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ [[ਬਿਲਾਸਪੁਰ]], [[ਨਾਹਨ]], [[ਗੁਲੇਰ]], [[ਨਦੌਣ]], [[ਖੰਡੂਰ]] (ਮਗਰੋਂ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]]) ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਪੜ (ਹੁਣ [[ਰੋਪੜ]]) ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ [[ਖੰਡੂਰ]] ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ [[ਹਰੀ ਚੰਦ]], ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਅਰਜ਼ ਕਰਨ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ (ਬਾਬਾ) ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੱਥਾ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ [[ਨੰਗਲ ਗੁੱਜਰਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸਰਸਾ ਨੰਗਲ]]) ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ [[ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ]]) ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਤ ਉੱਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ, 18 ਜੁਲਾਈ, 1635 ਦੇ ਦਿਨ ਰੋਪੜ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। 19 ਤੇ 20 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਟਲਾ ਸ਼ਮਸ ਖ਼ਾਨ (ਹੁਣ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਨ) ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ==ਯੁੱਧ== ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ÷ 1634 ਈ: ਵਿੱਚ [[ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਖਲਿਸ ਖਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ===ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ=== ਇਹ ਲੜਾਈ 1635 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ। ‘ਕਰਤਾਰਪੁਰ’ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਤਿਆਗ ਮੱਲ) ਜੀ ਵੀ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਲੜੇ। ਆਖਿਰ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਕੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨੇੜੇ ਆਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦਾ ਦਾਮਾਦ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਾਪਸੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖਿਆਂ ਕਾਲੇ ਖਾਂ,ਵਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਕਰੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਐਸਾ ਚੀਰ ਪਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੰਜੂ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਯੁੱਧ 1635 ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਣ ਬਚਾਈ। 1635ਈ: ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਗਵਾੜਾ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਦਾਸਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੇਹਾ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। 1638 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿਤਾ ਜੀ ਚਲਾਨਾ ਕਰ ਗਏ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ==ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ== ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। 1635 ਵਿੱਚ [[ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ]] ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ 1644 ਤੱਕ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅੰਤ ਵੇਲਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰ ਦਿਤਾ ਜੀ) [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]] ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਅਤੇ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ 49 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190528120243/http://www.babagurdittaji.com/ |date=28 May 2019 }} {{Sikhism}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] 26jj3vriiyyznjhzz1tw5nv3x398jy6 0 2869 810008 807207 2025-06-07T11:23:00Z Taranpreet Goswami 51390 810008 wikitext text/x-wiki '''ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ''' (4 ਮਈ 1935 - 31 ਜਨਵਰੀ 2020) ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਨਾਵਲਕਾਰ]] ਤੇ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ-ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਡਰ ਥੱਲੇ ਰਹਿ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ਟਿਵਾਣਾ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ [[ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ]] ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ।<ref>{{Cite web|url=http://sahitya-akademi.gov.in/awards/akademi%20samman_suchi.jsp#PUNJABI|title=..:: SAHITYA : Akademi Awards ::..|website=sahitya-akademi.gov.in|access-date=2021-05-02}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੱਬੋਂ ਵਿੱਚ 1935 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ|ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਐਮ.ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਸੀ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ‘ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:This our Life 1969) ਲਈ ਉਸ 1971 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਟਿਵਾਣਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ 'ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ'(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:The Ordeal of Life) ਲਿਖਿਆ,ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸ ਨੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੀ; ‘ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Our path 1970), ‘ਤੀਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Mark of Nose Pin,1971), ‘ਸੂਰਜ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Sun and Ocean,1972), ‘ਦੂਸਰੀ ਸੀਤਾ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Second Sita,1975), ‘ਸਰਕੰਡੇ ਦਾ ਦੇਸ਼’, ‘ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖ’, ‘ਲੰਮੀ ਉਡਾਰੀ’, ‘ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ’ ਤੇ ਹੋਰ ਕਾਫੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਹਨ।ਨਾਵਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ੍ਵੈ ਜੀਵਨੀ ‘ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ’ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਟਿਵਾਣਾ ਨੇ ਛੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਸਾਧਨਾ, ‘ਯਾਤਰਾ’, ‘ਕਿਸ ਦੀ ਧੀ’, ‘ਇੱਕ ਕੁੜੀ’, ‘ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਮਾਲਣ’ ਵੀ ਛਪਵਾਏ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਦੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]], [[ਹਿੰਦੀ]] ਤੇ [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਤਰਜਮੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਟਿਵਾਣਾ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਤੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਸਰਤਾਂ ਕੁਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਰੀ ਮਾਨਸਕਿਤਾ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦੁਵਿਧਾ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅਲੋਚਨਾਂ ਤੇ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} {{Div col|cols=3}} ===ਨਾਵਲ=== * [[ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ]]1967 * [[ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ]]1968 *[[ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ]]1970 * [[ਤੀਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ]]1970 * [[ਸੂਰਜ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ]]1971 * [[ਦੂਸਰੀ ਸੀਤਾ]]1975 * [[ਵਿਦ-ਇਨ ਵਿਦ-ਆਊਟ]]1975 * [[ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼]]1976 * [[ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖ]]1976 * [[ਸਭੁ ਦੇਸੁ ਪਰਾਇਆ]]1976 * [[ਹੇ ਰਾਮ]]1977 * [[ਲੰਮੀ ਉਡਾਰੀ]]1978 * [[ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ]]1980 * [[ਹਸਤਾਖਰ]]1982 * [[ਪੈੜ-ਚਾਲ]]1984 * [[ਰਿਣ ਪਿਤਰਾਂ ਦਾ]]1985 * [[ਐਰ-ਵੈਰ ਮਿਲਦਿਆਂ]]1986 * [[ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ]]1990 * [[ਜਿਮੀ ਪੁਛੈ ਅਸਮਾਨ]]1991 * [[ਕਥਾ ਕੁਕਨੁਸ ਦੀ]]1993 * [[ਦੁਨੀ ਸੁਹਾਵਾ ਬਾਗੁ]]1995 * [[ਕਥਾ ਕਹੋ ਉਰਵਸ਼ੀ]]1999 *[[ਭਉਜਲ]]2001 *[[ਮੋਹ ਮਾਇਆ]]2003 *[[ਉਹ ਤਾਂ ਪਰੀ ਸੀ]] 2002 *[[ਜਨਮੁ ਜੂਐ ਹਾਰਿਆ]]2005 *[[ਖੜ੍ਹਾ ਪੁਕਾਰੇ ਪਾਤਣੀ]]2006 *[[ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ]]2006 *[[ਖਿਤਿਜ ਤੋਂ ਪਾਰ]]2007 *[[ਤੀਨ ਲੋਕ ਸੇ ਨਿਆਰੀ]]2008 *[[ਤੁਮਰੀ ਕਥਾ ਕਹੀ ਨਾ ਜਾਏ]]2008 *[[ਵਿਛੜੇ ਸਭੋ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ]]2011 *[[ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ]]2011 *ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਰੱਬ ਟੱਕਰਜੇ * [[ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ (ਨਾਵਲ‌)|ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ]] ===ਕਹਾਣੀਆਂ=== * [[ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ]] * [[ਸਾਧਨਾ]] * [[ਯਾਤਰਾ]] * [[ਇੱਕ ਕੁੜੀ]] * [[ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ]] * [[ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ]] * [[ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ]] * [[ਸਾਧਨਾ]] *ਯਾਤਰਾ ਨਾ ਕਰੋ ਕੋਰੋਨਾ ਹੀਗ *ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ *ਪੰਜਾਨ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ *ਫੁੱਲਨ ਦੀਨ ਕਹਨੀਆਂ *ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਨ ਕਹੀਆਂ *ਬਾਬਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ *ਪੁੱਤ ਸਪੁੱਤ ਕਰੇਣ *ਪੈਦਾਨ *ਕਾਲੇ ਲਿੱਖ ਨ ਲੇਖ *ਅਥੇ ਪਰਹਾਰ *ਰਬ ਤੇ ਰੁਤਨ *ਵੇਦਨਾ (1958) *ਯਾਤਰਾ *ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ *ਪੀਰਾ (1965) *ਮਾਲਣ *ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (1995) *ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ ===ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== * [[ਬਾਬਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ]] * [[ਪੁਤ ਸਪੁਤ ਕਰੇਨਿ]] * [[ਪੈੜਾਂ]] * [[ਕਾਲੇ ਲਿਖੁ ਨਾ ਲੇਖੁ]] * [[ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ]] * [[ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ]] ===ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ=== * [[ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਫਰ]] * [[ਪੁਛਤੇ ਹੋ ਤੋ ਸੁਨੋ]] * [[ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ]] * [[ਆਪਣੀ ਛਾਵੇਂ]] * [[ਤੁਰਦਿਆਂ ਤੁਰਦਿਆਂ]] ===ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ=== * [[ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ]] * [[ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ]] * [[ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ]] </div> ===ਜੀਵਨੀ=== * [[ਜਿਊਣ ਜੋਗੇ]] {{Div col end}} ==ਸਨਮਾਨ== ਡਾ. ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ [[ਸਰਸਵਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਡੀ ਲਿੱਟ ਦੀ ਡਿਗਰੀ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ “ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਰਤਨ” ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਦੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=https://accounts.google.com/ServiceLogin?service=blogger&hl=en-US&passive=true&continue=https://www.blogger.com/blogin.g?blogspotURL%3Dhttp://shakhsiyat.lafzandapul.com/2011/08/dalip-kaur-tiwana.html%26type%3Dblog%26zx%3Dfqytxi942wkv|title=Blogger|website=accounts.google.com|access-date=2021-05-02}}</ref><ref>{{cite web|url=http://punjabitribuneonline.com/2012/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0-%E0%A8%A6%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%AA-%E0%A8%95%E0%A9%8C%E0%A8%B0-%E0%A8%9F%E0%A8%BF%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A8%BE/|title=ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.punjabikahani.punjabi-kavita.com/DalipKaurTiwana.php ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵੈਬਸਾਈਟ ਤੇ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ] {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1935]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2020]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਲੇਖਕਾਂਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਟਾਫ਼]] rr2m5jh04uktobpr6cs8g2n14p1fkca 810024 810008 2025-06-07T11:40:12Z Satdeep Gill 1613 810024 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | image = DalipKaurTiwana.jpg | imagesize = 200px | name = ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ | image_name = | caption = ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ, ਅਕਤੂਬਰ 2013 | pseudonym = | birth_name = | birth_date = 4 ਮਈ 1935 | birth_place = ਪਿੰਡ ਰੱਬੋਂ ਉਚੀ (ਲੁਧਿਆਣਾ) | death_date = {{death date and age|2020|1|31|1935|5|4|df=yes}} | death_place = | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ | nationality = [[ਭਾਰਤ]]ੀ | period = | genre = ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ | subject = ਨਾਰੀ ਮਾਨਸਕਿਤਾ | movement = | notableworks = ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ,ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ, ਲੌਘ ਗਏ ਦਰਿਆ, ਕਥਾ ਕਹੋ ਉਰਵਸ਼ੀ. | influences = | influenced = | signature = | website = }} '''ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ''' (4 ਮਈ 1935 - 31 ਜਨਵਰੀ 2020) ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ [[ਨਾਵਲਕਾਰ]] ਤੇ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ-ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਡਰ ਥੱਲੇ ਰਹਿ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} ਟਿਵਾਣਾ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ [[ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ]] ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ।<ref>{{Cite web|url=http://sahitya-akademi.gov.in/awards/akademi%20samman_suchi.jsp#PUNJABI|title=..:: SAHITYA : Akademi Awards ::..|website=sahitya-akademi.gov.in|access-date=2021-05-02}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੱਬੋਂ ਵਿੱਚ 1935 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ|ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਐਮ.ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਸੀ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ‘ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:This our Life 1969) ਲਈ ਉਸ 1971 ਵਿੱਚ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਟਿਵਾਣਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ 'ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ'(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:The Ordeal of Life) ਲਿਖਿਆ,ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸ ਨੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਹੀ; ‘ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Our path 1970), ‘ਤੀਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Mark of Nose Pin,1971), ‘ਸੂਰਜ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Sun and Ocean,1972), ‘ਦੂਸਰੀ ਸੀਤਾ’(ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ:Second Sita,1975), ‘ਸਰਕੰਡੇ ਦਾ ਦੇਸ਼’, ‘ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖ’, ‘ਲੰਮੀ ਉਡਾਰੀ’, ‘ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ’ ਤੇ ਹੋਰ ਕਾਫੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਹਨ।ਨਾਵਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ੍ਵੈ ਜੀਵਨੀ ‘ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ’ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਟਿਵਾਣਾ ਨੇ ਛੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਸਾਧਨਾ, ‘ਯਾਤਰਾ’, ‘ਕਿਸ ਦੀ ਧੀ’, ‘ਇੱਕ ਕੁੜੀ’, ‘ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਮਾਲਣ’ ਵੀ ਛਪਵਾਏ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਦੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]], [[ਹਿੰਦੀ]] ਤੇ [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਤਰਜਮੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਟਿਵਾਣਾ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਤੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਸਰਤਾਂ ਕੁਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਰੀ ਮਾਨਸਕਿਤਾ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦੁਵਿਧਾ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅਲੋਚਨਾਂ ਤੇ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}} {{Div col|cols=3}} ===ਨਾਵਲ=== * [[ਅਗਨੀ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ]]1967 * [[ਏਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ]]1968 *[[ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ]]1970 * [[ਤੀਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ]]1970 * [[ਸੂਰਜ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ]]1971 * [[ਦੂਸਰੀ ਸੀਤਾ]]1975 * [[ਵਿਦ-ਇਨ ਵਿਦ-ਆਊਟ]]1975 * [[ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼]]1976 * [[ਧੁੱਪ ਛਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖ]]1976 * [[ਸਭੁ ਦੇਸੁ ਪਰਾਇਆ]]1976 * [[ਹੇ ਰਾਮ]]1977 * [[ਲੰਮੀ ਉਡਾਰੀ]]1978 * [[ਪੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ]]1980 * [[ਹਸਤਾਖਰ]]1982 * [[ਪੈੜ-ਚਾਲ]]1984 * [[ਰਿਣ ਪਿਤਰਾਂ ਦਾ]]1985 * [[ਐਰ-ਵੈਰ ਮਿਲਦਿਆਂ]]1986 * [[ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ]]1990 * [[ਜਿਮੀ ਪੁਛੈ ਅਸਮਾਨ]]1991 * [[ਕਥਾ ਕੁਕਨੁਸ ਦੀ]]1993 * [[ਦੁਨੀ ਸੁਹਾਵਾ ਬਾਗੁ]]1995 * [[ਕਥਾ ਕਹੋ ਉਰਵਸ਼ੀ]]1999 *[[ਭਉਜਲ]]2001 *[[ਮੋਹ ਮਾਇਆ]]2003 *[[ਉਹ ਤਾਂ ਪਰੀ ਸੀ]] 2002 *[[ਜਨਮੁ ਜੂਐ ਹਾਰਿਆ]]2005 *[[ਖੜ੍ਹਾ ਪੁਕਾਰੇ ਪਾਤਣੀ]]2006 *[[ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ]]2006 *[[ਖਿਤਿਜ ਤੋਂ ਪਾਰ]]2007 *[[ਤੀਨ ਲੋਕ ਸੇ ਨਿਆਰੀ]]2008 *[[ਤੁਮਰੀ ਕਥਾ ਕਹੀ ਨਾ ਜਾਏ]]2008 *[[ਵਿਛੜੇ ਸਭੋ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ]]2011 *[[ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ]]2011 *ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਰੱਬ ਟੱਕਰਜੇ * [[ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ (ਨਾਵਲ‌)|ਲੰਘ ਗਏ ਦਰਿਆ]] ===ਕਹਾਣੀਆਂ=== * [[ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ]] * [[ਸਾਧਨਾ]] * [[ਯਾਤਰਾ]] * [[ਇੱਕ ਕੁੜੀ]] * [[ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ]] * [[ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ]] * [[ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ]] * [[ਸਾਧਨਾ]] *ਯਾਤਰਾ ਨਾ ਕਰੋ ਕੋਰੋਨਾ ਹੀਗ *ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ *ਪੰਜਾਨ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ *ਫੁੱਲਨ ਦੀਨ ਕਹਨੀਆਂ *ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਨ ਕਹੀਆਂ *ਬਾਬਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ *ਪੁੱਤ ਸਪੁੱਤ ਕਰੇਣ *ਪੈਦਾਨ *ਕਾਲੇ ਲਿੱਖ ਨ ਲੇਖ *ਅਥੇ ਪਰਹਾਰ *ਰਬ ਤੇ ਰੁਤਨ *ਵੇਦਨਾ (1958) *ਯਾਤਰਾ *ਤੇਰਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ *ਪੀਰਾ (1965) *ਮਾਲਣ *ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (1995) *ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ ===ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== * [[ਬਾਬਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ]] * [[ਪੁਤ ਸਪੁਤ ਕਰੇਨਿ]] * [[ਪੈੜਾਂ]] * [[ਕਾਲੇ ਲਿਖੁ ਨਾ ਲੇਖੁ]] * [[ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ]] * [[ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ]] ===ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ=== * [[ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਫਰ]] * [[ਪੁਛਤੇ ਹੋ ਤੋ ਸੁਨੋ]] * [[ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ]] * [[ਆਪਣੀ ਛਾਵੇਂ]] * [[ਤੁਰਦਿਆਂ ਤੁਰਦਿਆਂ]] ===ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ=== * [[ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਰ]] * [[ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ]] * [[ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ]] </div> ===ਜੀਵਨੀ=== * [[ਜਿਊਣ ਜੋਗੇ]] {{Div col end}} ==ਸਨਮਾਨ== ਡਾ. ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ [[ਸਰਸਵਤੀ ਸਨਮਾਨ]] ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਡੀ ਲਿੱਟ ਦੀ ਡਿਗਰੀ, ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ “ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਰਤਨ” ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਦੀਆਂ ਉਪਾਧੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=https://accounts.google.com/ServiceLogin?service=blogger&hl=en-US&passive=true&continue=https://www.blogger.com/blogin.g?blogspotURL%3Dhttp://shakhsiyat.lafzandapul.com/2011/08/dalip-kaur-tiwana.html%26type%3Dblog%26zx%3Dfqytxi942wkv|title=Blogger|website=accounts.google.com|access-date=2021-05-02}}</ref><ref>{{cite web|url=http://punjabitribuneonline.com/2012/10/%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0-%E0%A8%A6%E0%A8%B2%E0%A9%80%E0%A8%AA-%E0%A8%95%E0%A9%8C%E0%A8%B0-%E0%A8%9F%E0%A8%BF%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A3%E0%A8%BE/|title=ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ|publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ}}</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.punjabikahani.punjabi-kavita.com/DalipKaurTiwana.php ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵੈਬਸਾਈਟ ਤੇ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ] {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1935]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2020]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਲੇਖਕਾਂਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਟਾਫ਼]] fkqwqbp2xtvbr84x4gapnrfc7d3ptkg 0 3360 809987 808855 2025-06-07T11:02:57Z Dugal harpreet 17460 809987 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ | image = Surjit Patar.jpg | image_size = | caption = | birth_date = {{birth date|df=y|1945|01|14}} | birth_place = [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਭਾਰਤ]] | death_date = {{death date and age|2024|05|11|1945|01|14|df=yes}} | death_place = [[ਲੁਧਿਆਣਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਅਧਿਆਪਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ | education = [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] | genre = [[ਗ਼ਜ਼ਲ]], [[ਨਜ਼ਮ]] | subject = ਸਮਾਜਿਕ | notableworks = ''ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼'' }} '''[https://punjabisahit.com/author/surjit-patar/ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ]''' (ਜਨਮ '''ਸੁਰਜੀਤ ਹੁੰਜਣ''') (14 ਜਨਵਰੀ 1945 – 11 ਮਈ 2024)<ref>{{Cite news |last=PTI |date=2024-05-11 |title=Punjabi poet, writer Surjit Patar passes away at 79 |url=https://www.thehindu.com/news/national/punjab/punjabi-poet-writer-surjit-patar-passes-away-at-79/article68163927.ece |access-date=2024-05-11 |work=The Hindu |language=en-IN |issn=0971-751X}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦਾ ਲੇਖਕ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਕਵੀ ਸੀ।<ref>{{cite web | url=http://www.ramgarhiakom.com/2020/news/news_doc/01_jan_20.html | title=Ramgarhia kom News, January-2020 }}</ref> ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।<ref name=ssingh>{{cite journal |last=Singh |first= Surjit |date=Spring–Fall 2006 |title=Surjit Patar: Poet of the Personal and the Political |journal=Journal of Punjab Studies |volume=13 |issue= 1|pages= 265 |quote= His poems enjoy immense popularity with the general public and have won high acclaim from critics. }}</ref> ==ਜੀਵਨ == ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1945 ਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ [[ਜਲੰਧਰ]] ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਪੱਤੜ ਕਲਾਂ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸ.ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਖਹਿਰਾ ਮਝਾ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਰਣਧੀਰ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ ਕਰਕੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਤੋਂ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ "ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ" ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਉੱਘੇ ਨਾਟਕਕਾਰ [[ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ]] ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਤਖੱਲਸ 'ਪਾਤਰ' ਰੱਖ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਤੜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਨ।<ref name=":1">{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/eminent-poet-surjit-patar-is-new-punjab-arts-council-chief-4809036/|title=Eminent poet Surjit Patar is new Punjab Arts Council chief|date=2017-08-23|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}</ref> ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2012 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/cities/chandigarh/punjabi-poet-surjit-patar-gets-padma-shri/|title=Punjabi poet Surjit Patar gets Padma Shri|date=2012-01-26|website=The Indian Express|language=en-US|access-date=2020-01-29}}</ref> ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਹ ਉੱਘਾ ਕਵੀ 11 ਮਈ 2024 ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਫਾਨੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ। == ਕਿੱਤਾ == 1969 ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਕਾਲਜ ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। [[2002]] ਵਿਚ ਉਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਤੇ 2008 ਤੱਕ ਇਸ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। 2013 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। 2013 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਰਲਡ ਸਿੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਚ ਵਿਜ਼ਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਿਆ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪਾਤੜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਘਸ-ਘਸਾ ਕੇ ਪਾਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਲਾਤੀਨੀ [[ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ [[ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਮੈਦਿਯਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਥੇ ਉਸ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਪਗੜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਸਪੇਨੀ ਬੱਚੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਦੂਗਰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ। ==ਪੰਜਾਬੀ ਗਜ਼ਲ ਨੂੰ ਦੇਣ== ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਇੱਕ ਸਫਲ ਗਜ਼ਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੋਈ। 'ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼' ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ 'ਕੋਲਾਜ਼' ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ [[ਗ਼ਜ਼ਲ]] ਨੂੰ ਰਾਗਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਿਆਰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਹਰ [[ਸ਼ੇਅਰ]] ਦੀ ਤਪਸ਼, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚਲੀ ਗਹਿਰਾਈ ਮੁਨੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਝੰਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸੂਖਮ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ੇਅਰ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਧਰਾਤਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੇ ਅਤੇ ਹਿਰਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਵਾਂਗੂ ਚੁੰਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵਵਾਦੀ, ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਟਿਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨੂੰ [[ਉਰਦੂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਇਕ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗ ਵਾਲੀ ਪਛਾਣ ਦੁਆਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ, “''[https://punjabisahit.com/ghazal/kujh-kiha-tan-hanera/ ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਹਨੇਰਾ ਜਰੇਗਾ ਕਿਵੇਂ, ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਮਾਂਦਾਨ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ। ਗੀਤ ਦੀ ਮੌਤ ਇਸ ਰਾਤ ਜੇ ਹੋ ਗਈ, ਮੇਰਾ ਜੀਣਾ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਕਿੰਜ ਸਹਿਣਗੇ]''” ਜਾਂ ਫਿਰ “''ਬਲਦਾ ਬਿਰਖ ਹਾਂ, ਖਤਮ ਹਾਂ, ਬਸ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਦੀ ਕਰਦਾ ਉਡੀਕ ਹਾਂ"''। “''ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ"'', “''ਖੜਕ ਹੋਵੇ ਜੇ ਡਿੱਗੇ ਪੱਤਾ ਵੀ, ਐਸੀ ਚੁੱਪ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ"''। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== *''[[ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)|ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼]] -1979'' *''[[ਬਿਰਖ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ]]- 1992'' *''[[ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਣਮਾਲਾ|ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ]]-1992'' *''[https://punjabisahit.com/poem/lafzan-di-dargah/ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ]- 2003'' *''[[ਪਤਝੜ ਦੀ ਪਾਜ਼ੇਬ]]'' *''[[ਸੁਰਜ਼ਮੀਨ|ਸੁਰ-ਜ਼ਮੀਨ]]- 2007'' *''[[ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਵਹਿੰਗੀ]]'' ===ਅਨੁਵਾਦ === * ਸਪੇਨੀ ਲੇਖਕ [[ਲੋਰਕਾ]] ਦੇ ਤਿੰਨ ਦੁਖਾਂਤ: #[[ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ]] (''[[ਬਲੱਡ ਵੈਡਿੰਗ]]'')<ref>[http://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%A4%20%E0%A8%AA%E0%A8%BE%E0%A8%A4%E0%A8%B0 ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ]</ref> #''ਸਈਓ ਨੀ ਮੈਂ ਅੰਤਹੀਣ ਤਰਕਾਲਾਂ'' (''[[ਯੇਰਮਾ]]'') #''[[ਹੁਕਮੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ]]'' (''[[ਲਾ ਕਾਸਾ ਡੇ ਬਰਨਾਰਡਾ ਅਲਬਾ]]'') *"ਨਾਗ ਮੰਡਲ" (ਗਿਰੀਸ਼ ਕਾਰਨਾਡ ਦਾ ਨਾਟਕ) *ਬ੍ਰੈਖਤ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ *''ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਰੇ ਦੀ ਪਾਗਲ ਔਰਤ'' (ਯਾਂ ਜਿਰਾਦੂ ਦੇ ਫ਼ਰੈਂਚ ਨਾਟਕ ''ਲਾ ਫ਼ੋਲੇ ਡੇ ਸਈਓ'') === ਵਾਰਤਕ === * ''[[ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ]]'' * ''ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ''(2021) (ਕਿਸਾਨੀ ਮੋਰਚੇ ਦੋਰਾਨ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ) ==ਸਨਮਾਨ== * 1993 ਵਿੱਚ "ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਲਗਦੀ ਵਰਨਮਾਲਾ" ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਸਨਮਾਨ * 1997 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ 'ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ' ਸਨਮਾਨ * 1999 ਵਿੱਚ "ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰੀਸ਼ਦ ਕਲਕੱਤਾ" ਵਲੋਂ '''ਪੰਚਨਾਦ ਪੁਰਸਕਾਰ''' * 2012 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡਾਕਟਰ ਆਫ਼ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਆਨਰਜ਼ ਕਾਜ਼ਾ (ਆਨਰੇਰੀ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ * 2012 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਰਵ-ਉਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ '''ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ''' * "ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ" ਲਈ ਸਰਸਵਤੀ ਸਨਮਾਨ ==ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ== <poem> ਕੋਈ ਡਾਲੀਆਂ ਚੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹਵਾ ਬਣ ਕੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿ ਗਏ ਬਿਰਖ ਵਾਲੀ ਹਾ ਬਣ ਕੇ ਪੈੜਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੀਕ ਮੇਰੇ ਪੱਤੇ ਡਿੱਗੇ ਮੇਰੀਆਂ ਬਹਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਨਾਹ ਬਣ ਕੇ ਪਿਆਂ ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਸੀ ਕਿ ਕੋਇਲ ਕੂਕ ਪਈ ਕਿਸੇ ਜਿੰਦ ਬੀਆਬਾਨ ਦੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਕਦੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਕਰ ਐਵੇਂ ਲੰਘ ਜਾਨੈ ਪਾਣੀ ਕਦੇ ਵਾ ਬਣ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਹਾਣ ਦਾ ਸੀ ਸਾਂਵਰਾ ਜਿਹਾ ਜਦੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋਇਆ ਤੁਰ ਗਿਆ ਖੁਦਾ ਬਣ ਕੇ </poem> ਅਗਲਾ- ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਆਉਂਦੇ ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ ਇਹ ਤਪਦੀ ਰੇਤ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਸਤਾ ਠੀਕ ਹੈ ਮੇਰਾ ਇਹ ਸੜਦੇ ਪੈਰ, ਠਰਦੇ ਦਿਲ, ਮੇਰੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ ਜੁ ਲੋ ਮੱਥੇ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲੀ ਤਾਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਵੀ ਦੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬਣਦੇ ਇਹ ਪੰਡਤ ਰਾਗ ਦੇ ਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹਉਕੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਵੰਝਲੀ ਦੇ ਸਾਹ ਬਣਦੇ ਅਸਾਨੂੰ ਰੀਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰੀਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ ਤੂੰ ਲਿਖ ਲੇਖਾ ਤੇ ਲਿਖ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ ਰਾਂਝੇ ਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਬਣਦੇ ਅਸੀਂ ਕੈਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਾਂ ਨਾਥ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਲੁੱਡਣ ਮਲਾਹ ਬਣਦੇ ਉਦੋਂ ਤਕ ਤੂੰ ਹੈਂ ਸਾਡੀ ਹਿੱਕ ਦੇ ਵਿਚ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਿਸਮ ਸਾਡੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਸੁਖਨ ਕੁਛ ਯਾਰ, ਕੁਛ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜ਼ਖਮ ਖਾ ਲੈਨਾਂ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪਨਾਹ ਬਣਦੇ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਜਾਣਦਾਂ ਕਿ ਹੈ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਇਸ ਵਜੂਦ ਅੰਦਰ ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਉਠਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਭ ਰੁਖ ਸਿਆਹ ਬਣਦੇ ਕਦੀ ਦਰਿਆ ਇੱਕਲਾ ਤੈਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਂ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲ ਦਾ ਵੇਗ ਹੀ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਹ ਬਣਦੇ ਅਚਨਚੇਤੀ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ 'ਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਐਵੇਂ ਖਾਹਮਖਾਹ ਬਣਦੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾਦਾਂ ਤੇ ਬਿੰਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣ-ਬਿੰਦੂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ ਜੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹਾਂ ਕਥਨ ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ ਇਹ ਤੁਰਦਾ ਕੌਣ ਹੈ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਤੇ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸੀਨੇ ਹੀ ਰਾਹ ਬਣਦੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਲਫਜ਼ ਜਿਊਂਦੇ ਨੇ ਸੁਖਨਵਰ ਜਿਓਣ ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਕੇਵਲ ਜਿਸਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜੋ ਸਿਵਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋਚਿਆ ਬਣਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ 'ਪਾਤਰ' ਕਦੇ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਆਪਾਂ ਕਿ ਅਹੁ ਬਣਦੇ ਜਾਂ ਆਹ ਬਣਦੇ। ==ਟੀ.ਵੀ ਤੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ== ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ੀਚਰ ਫਿਲਮ "ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ" ਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਲਿਖੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਤਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਖ਼ਮਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਕ ਟੇਪ "ਬਿਰਖ ਜੋ ਸਾਜ ਹੈ" ਵੀ ਆਈ ਹੈ। == ਗੈਲਰੀ == <Gallery mode=packed style="text-align:left"> File:Sahitya Akademi Award - Surjit Patar.JPG|ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ Dr._Surjit_Patar_and_Stalinjeet_at_WikiConference_India_2016.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕ ਨਾਲ Padam Shree Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ। Dr. Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨਾਭਾ ਕਵਿਤਾ ਉਤਸਵ 2022 ਮੌਕੇ। Punjabi Poet Surjeet Patar.png|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਲੁਧਿਆਣਾ। File:Satdeep Gill with Surjit Patar.JPG|29 ਮਈ 2015 ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ File:Dr. Surjit Patar speaks at opening ceremony of WikiConference India 2016, 5 August 2016 1.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ ਕਾਨਫਰੰਸ 5 ਅਗਸਤ 2016 File:Dr. Surjit Patar and Satdeep Gill-Opening Ceremony-WCI 2016 at CGC, Mohali- 5 August-IMG 4894.jpg|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਿੱਕੀ ਇੰਡੀਆ 5 ਅਗਸਤ 2016 File:Surjeet Patar.png|ਇਹ ਤਸਵੀਰ 28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2024 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਖਿੱਚੀ ਗਈ। </Gallery> ==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ== *[[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ]] *[[ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ]] *[[ਅਜੀਤ ਕੌਰ]] *ਡਾ. [[ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{Commons category|Surjit Patar|ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}} *{{IMDb name| id=2539698|name=ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}} *{{Facebook|PATARSURJIT |ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1945]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2024]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਟਾਫ਼]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]] fsl27jvz2nhz94vqjv7kiubzh01k5xs 0 4988 809890 809822 2025-06-06T15:50:16Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809890 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] 6m3o4fhv7nz9wlsqdzum1ciq4e37c7p 809891 809890 2025-06-06T15:52:34Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809891 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ=== ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] svm1y7ueja1skd7zyo00n86lugr5mgn 809892 809891 2025-06-06T16:01:50Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809892 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ=== {{Main article|2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ}} [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ‌ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਦੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 117 ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 81 ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ 386,176 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 2.48% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੂੰ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 49,260 ਵੋਟਾਂ (ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 0.3%) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਮੁਖੀ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 253,154 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 35.61% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨ 2024 ਦੀ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 187,246 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 18.55% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। [[2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2024 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸੰਸਦੀ ਹਲਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸਾ]],  ਨੇ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਗਏ।  ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 500,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] 7nyf6pvi7gm2of94g5ieumic29az2od 809893 809892 2025-06-06T16:02:29Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809893 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ=== {{Main article|2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ}} [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ‌ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਦੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 117 ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 81 ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ 386,176 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 2.48% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੂੰ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 49,260 ਵੋਟਾਂ (ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 0.3%) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਮੁਖੀ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 253,154 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 35.61% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨ 2024 ਦੀ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 187,246 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 18.55% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। [[2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2024 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸੰਸਦੀ ਹਲਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ]], ਨੇ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਗਏ।  ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 500,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] 86q80fwtdp2gyqh6asj1h6x71dpn9ml 809894 809893 2025-06-06T16:05:06Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809894 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ=== {{Main article|2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ}} [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ‌ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਦੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 117 ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 81 ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ 386,176 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 2.48% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੂੰ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 49,260 ਵੋਟਾਂ (ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 0.3%) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਮੁਖੀ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 253,154 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 35.61% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨ 2024 ਦੀ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 187,246 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 18.55% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। [[2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2024 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸੰਸਦੀ ਹਲਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ]], ਨੇ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਗਏ।  ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 500,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ==ਖਾੜਕੂਵਾਦ== ===ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] 5tozy5x9p64f8k07ihz00pa07tqmjqo 809895 809894 2025-06-06T16:05:54Z 2409:40D1:1017:12A4:8000:0:0:0 809895 wikitext text/x-wiki {{Infobox Country | established_date3 = 4 ਅਗਸਤ 1982–10 ਜੂਨ 1984 | established_event4 = [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] | established_date4 = 1 ਜੂਨ 1984–10 ਜੂਨ 1984 | established_event5 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁਡਰੋਜ਼ | established_date5 = ਜੂਨ–ਸਤੰਬਰ 1984 | established_date2 = 28 ਅਗਸਤ 1977 | established_event3 = ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | established_event2 = [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ]] | image_flag = Flag-of-Khalistan.svg | image_coat = Emblem of Khalistan.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = ਮੋਹਰ | motto = "[[ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ#ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ|ਅਕਾਲ ਸਹਾਇ]]" | national_anthem = "[[ਦੇਗ ਤੇਗ਼ ਫ਼ਤਿਹ]]"<br>[[File:Deg Teg Fateh.ogg]] | image_map = {{Switcher |[[File:Punjab in India (claimed and disputed hatched).svg | frameless]] | ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ | [[File:Proposed Map of Khalistan (1982).jpg | frameless]] | ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਸਿੱਖ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ (1982) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Khalistan map.jpg | frameless]] | ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ | [[File:Map of Khalistan.png | frameless]] | ਸਿੱਖ ਫ਼ਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਵਿਤ}} | admin_center = | admin_center_type = | largest_city = | official_languages = | national_languages = | ethnic_groups = | conventional_long_name = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ | common_name = | established_date1 = 9 ਮਾਰਚ 1946 | demonym = | org_type = | government_type = | sovereignty_type = ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ | established_event1 = [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵ | established_event6 = ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | established_date6 = 24 ਜੁਲਾਈ 1985 | established_event7 = ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ | established_date7 = 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event8 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ I | established_date8 = 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | established_event9 = ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ II | established_date9 = 9–18 ਮਈ 1988 | established_event10 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]] | established_date10 = 1984–1995 | established_event11 = | established_date11 = | established_event12 = | established_date12 = | currency = }} '''ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ''' (ਭਾਵ: "[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖ਼ਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਰਜ਼ਮੀਨ")<ref>{{Cite web |last=Sanjha |first=A. B. P. |date=2024-12-16 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ' ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਿਉਂ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ 'ਸਤਾਨ' ? |url=https://punjabi.abplive.com/general-knowledge/why-countries-names-end-with-stan-know-what-it-means-and-why-this-word-used-829379 |access-date=2025-06-02 |website=punjabi.abplive.com |language=pa}}</ref> [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਸਿੱਖ]] [[ਵੱਖਵਾਦ|ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਨਾਮ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰੀ ਦਾਅਵੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਵੱਖ–ਵੱਖ ਸੰਗਠਨ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ੇਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ [[ਇਕਪਾਸੜਵਾਦ|ਇੱਕਪਾਸੜ]] [[ਆਜ਼ਾਦੀ]] ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ‌।<ref>{{Cite web |last=ਬਿਊਰੋ |first=ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ |date=2016-04-28 |title=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਦੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ [ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ] |url=https://punjabi-news.in/declaration-of-khalistan/ |access-date=2025-06-02 |website=Sikh Siyasat News |language=en}}</ref> 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ 1995 ਤੱਕ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-26 |title=ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਿੰਨੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦੋਂ -ਕਦੋਂ, ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਰਹੀ ਹੈ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/cxe3dy5kp87o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1699 ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ]] ਦੁਆਰਾ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਪੰਥ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ "ਰਾਜ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈਂ ਹੈਂ, ਧਰਮ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਲੈਂ ਮਲੈਂ ਹੈ" ਨਾਲ ਆਈ ਧਾਰਮਿਕ–ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=kumar |first=joginder |date=2024-04-13 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/historical-significance-of-khalsa-sajna-day |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> ਸੰਨ 1709 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਅਤੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਕੇਂਦਰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਕੇ [[ਪਹਿਲਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ|ਪਹਿਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ]] ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ [[ਹੁਕਮਨਾਮਾ|ਹੁਕਮਨਾਮੇ]] ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1715 ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/punjabi/india-61450685|title=ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਸੀ|work=BBC News ਪੰਜਾਬੀ|access-date=2025-06-02|language=pa}}</ref> ਭਾਵੇਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਰਾਜ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਗਿਆ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (1748–1799) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਭਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ|ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] (1799–1849) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |date=2022-07-10 |title=ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/100722/maharaja-ranjit-singh-the-great-creator-of-the-khalsa-raaj.html |access-date=2025-06-02 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਲਈ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ [[ਅੰਗਰੇਜ਼|ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ]] ਨੇ ਉਠਾਇਆ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਅਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ]] ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।<ref>{{Cite web |last=mediology |date=2023-01-19 |title=ਮੁੱਦਕੀ ਦੀ ਜੰਗ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/features/the-story-of-mudkis-war/ |access-date=2025-06-02 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਘਾਟ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉੱਭਰਿਆ। 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਚੱਲੀ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਧਰੰਗ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਹਿੰਸਕ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਸੈਂਕੜੇ ਪੁਲਸ ਕਰਮੀ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-06-05 |title=ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ: ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੋਇਆ |url=https://www.bbc.com/punjabi/articles/c989j9l1d49o |access-date=2025-06-02 |website=BBC News ਪੰਜਾਬੀ |language=pa}}</ref> ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤਬਕੇ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦ ਮੁਲਕ‌ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ<ref>{{Cite web |date=2023-01-26 |title='ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ' ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ? |url=https://www.sbs.com.au/language/punjabi/pa/podcast-episode/what-is-the-khalistan-referendum-and-what-is-the-australian-governments-stand-on-the-issue/avhbhjjn4 |access-date=2025-06-02 |website=SBS Language |language=pa}}</ref>, ਜਿਸਨੂੰ [[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਵੱਖਵਾਦ ਅਤੇ [[ਅੱਤਵਾਦ]] ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ<ref>{{Cite web |date=2024-04-30 |title=‘ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਰਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ’ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/punjab/news/canada-is-becoming-a-medium-of-propaganda-of-khalistan-supporters-1478289 |access-date=2025-06-02 |website=jagbani}}</ref> ਪਰ ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ "ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖ਼ਾਲਸਾ..." ਗੂੰਜਦਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ==1950 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ== [[ਤਸਵੀਰ:Map of India 1823.jpg|thumb|1823 'ਚ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ]]ਸਿੱਖ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ|ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ|ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ [[ਮਿਸਲ|ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ 1767 ਤੋਂ 1799 ਤੱਕ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1799‐1849 ਤੱਕ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। 1849 'ਚ [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ|ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ‐ਸਿੱਖ ਜੰਗ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ]] ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋਂ" ਨੀਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ‐ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਇਸ ਪਤਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੈਫ਼ਰੈਂਸ 1929 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸਨ [[ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ|ਅੰਬੇਡਕਰ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੰਨਾਹ|ਜਿੰਨਾਹ]] ਅਤੇ [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]], ਜਿਵੇਂ ਹੀ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ]] ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੱਦੀ ਘਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਮਤੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹੜੱਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਕ ਧਰਮ ਅਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ|ਪਟਿਆਲਾ]], ਜਿੰਦ, ਕਪੂਰਥਲਾ ਆਦਿ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1946 ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਤਾ ਫ਼ਿਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਸੀ। ===ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ,1947=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1909.jpg|thumb|ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ, 1909]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] (ਜਿੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ 41.6% ਸੀ) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਸਦੇ ਬਜਾਇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ 1947 ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ 19.8% ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਘਟ ਕੇ 0.1% ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ‐ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘਟਗਿਣਤੀ ਹੀ ਰਹੇ। ===ਗਾਂਧੀ‐ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== [[ਤਸਵੀਰ:Lord Mountbatten meets Nehru, Jinnah and other Leaders to plan Partition of India.jpg|thumb|ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਹ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ]]ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ 'ਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ]] ਇਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾ [[ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ|ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ]] ਤੱਕ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਨਹਿਰੂ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਲੀਡਰ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਧੁਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਹਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਣ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਫ਼ਰ ਸਟੇਟ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਰਿਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾਅ 'ਚ ਨਾਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਡੀਪੈਂਡੈਂਸ ਐਕਟ ਦਾ ਡਰਾਫ਼ਟ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਬਾਕਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੂਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ [[ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ|ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ]] ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਕੋਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ ਨਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਿੱਖ ਬੇਵਤਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਲਝ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਬੋਰੀਆ‐ਬਿਸਤਰਾ ਸਮੇਟਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚੋਂ ਦਫ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਰਹਿ ਗੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ}}ਦੂਸਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਿੰਨਾਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਣ, ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਘੱਗਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅਰਥ–ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ}} ਜੇਕਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾਹ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ [[ਅੰਬਾਲਾ]] ਤੱਕ ਜਾਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿੰਨਾਹ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਣਗੇ?}} ਇਸਦਾ ਜੁਆਬ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹ ਮੰਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿੰਨਾਹ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ [[ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋਂ‐ਘੱਟ ਪਟਿਆਲਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਈ ਤਿਆਰ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਪਿਸ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਜਿੰਨਾਹ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੁਖਾਲਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ, 1947 ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਦੰਗੇ ਭੜਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਜਾਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਫੜ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ 40‐50% ਸਿੱਖ ਸਨ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਬਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸਿਖਾਂ ਲਈ ਵੀ ਧਰਮ‐ਅਧਾਰਿਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ [[ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ|ਧਰਮ‐ਨਿਰਪੱਖ]] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਸੀ। 1929 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ [[ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ|ਪਟੇਲ]] [[ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ‐ਸਥਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵੀ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਨ,ਹੀਂ ਬਣਾਇਆਂ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1930 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ [[ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ|ਸ਼ੀਸ਼ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬੇਦੀ ਮਧੁਸੁਧਨ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਏ ਤਾਂ? ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਕਾਂਗਰਸ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ}}ਜੁਲਾਈ 1946 'ਚ [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤੇ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਦਿਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲੂਕ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣ ਸਕਣਗੇ}}1929 ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਬਕਾਇਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਰਿਆਸਤਾਂ 'ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਸੰਚਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ 'ਤੇ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ 1946 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧਾਨ 'ਤੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ – {{Quote|text=ਜੇਕਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚਣੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ}} ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਖ‐ਵੱਖ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬਿਆਨ 'ਤੇ ਅੜੇ ਰਹੇ। ===ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ=== ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਕਦੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਲੀ – ਜਾਮਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ। ===ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India districts 22 pa.png|thumb|ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸਿੱਖ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇੱਕੋ‐ਇੱਕ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਗਭਗ 60% ਲੋਗ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਖਿੱਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਵੈ‐ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲਗਾਵ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹਾਲੀਆ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਿਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ [[ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ]] ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੋਹਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ 'ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਿਵੇਂ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਬਿਹਾਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]] 'ਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]] ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੈ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਸ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1946 ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ|ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਐਲਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਉਬਰਾਏ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈਕਰਨ ਦੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ 1970 ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ==1950 ਤੋਂ 1970 ਤੱਕ== [[ਤਸਵੀਰ:Ranjit Singh at Harmandir Sahib - August Schoefft - Vienna 1850 - Princess Bamba Collection - Lahore Fort.jpg|thumb|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ|ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] ਦਾ ਪਾਠ ਸਰਵਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।]]1947 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕਦਮ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਵੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਸਾਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ===ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Master Tara Singh.png|thumb|ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]1947 ਤੋਂ ਠੀਕ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਫ਼ਦ ਨਹਿਰੂ ਕੋਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਾਅਦੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ}} ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਮੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1950 ਤੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜੁਆਬ ਹਰ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟ ਗਈ ਜਦੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਆਰਟੀਕਲ 25 (2)(B) ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੜਕ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇੰਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ}} ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਰੜੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab, India (1956-1966).png|thumb|1966 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ]] 1950ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅੱਡ‐ਅੱਡ ਭਾਸ਼ਾ‐ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸੰਬਰ 1953 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਜੋਕੇ ਰਾਜ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] (ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ) ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਹਿੰਦੂ-ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਕੂਲਾਂ ਆਦਿ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ‐ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਆਦਿ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆਂ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜੇਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਰਾਜ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਪੜਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਇੱਕ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਧਰਾਤਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਤਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸੂਬਾ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਦੀ ਵੀ ਮੰਗ ਕਰਨਗੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਰਗਿਜ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਏ ਸਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਰਾਜਪਾਲ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੀ.ਐਮ. ਤ੍ਰਿਵੇਦੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ "ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਬੀਲੇ" ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ... ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਸਕਣ ਕਿ 'ਸ਼ਾਸਕ ਕੌਣ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਕੌਣ।}} ਹਾਲਾਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੂਤ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ–{{Quote|text=ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ੀ ਸੂਬਾ ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰ–ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਜਿਹੇ 'ਚ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹੀ ਹੈ}}ਪਰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ, ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਜਨ ਸੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦਾ ਖੂਬ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਖਾਸਕਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਦੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੀ ਲਿਖਵਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ‐ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਲਖੀ ਆ ਗਈ, 1955 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰਾ ਬੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 10 ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਨਾਅਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇਗਾ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ, 10 ਮਈ ਨੂੰ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ,ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਸ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,  ਅਗਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ;  ਲਗਭਗ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ, 12,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ,  ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 21,000 ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਉਣੀ ਪਈ। ===1955 ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਹਮਲਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਰੋਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੰਗਾਨਗਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤਦ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ, ਵਲੰਟੀਅਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਸੋਈਏ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੰਦਰ ਦਾ ਲੰਗਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਰਾਏ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੋਲੇ ਛੱਡੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲੈਗ-ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ 'ਚ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਉਲਟ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, 12 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਸੱਚਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਨੇ ਅਕਾਲੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ; ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਗਠਨ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjab 1951-66.svg|thumb|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ]]1950 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ 1966 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ 1962 ਦੀ ਚੀਨ‐ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ,ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 50,000 ਰੁਪਏ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਦਾ ਫ਼ੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​​​ਸਮਰਥਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ 'ਤੇ ਬਦਲੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ 21 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 22 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੀਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਮੁੜ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ,  ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ, ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ– "ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਗਠਨ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 23 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ|ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ]], ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ।  ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ 22 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ, ਕਾਂਗਰਸ, ਜਨਸੰਘ, ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਪੱਤਰ ਲੈਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ 26 ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ 25 ਦਸੰਬਰ 1965 ਤੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਮੈਂਬਰ ਰਾਵੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕੇਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। 27 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਮੰਗ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 2200 ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 903 ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਸਤਰ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਸੰਸਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ 15 ਮਾਰਚ 1966 ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ; ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 6 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ 18 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, 17 ਅਪ੍ਰੈਲ  ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ 1966, 18 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਸੂਬਾ ਬਣ ਗਿਆ। ===ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Punjabi in india.png|thumb|ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਨੁਸਾਰ)]] 1 ਨਵੰਬਰ 1966 ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਨਰਗਠਨ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਤਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖੇ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਸੰਚਾਈ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇੰਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਕਸਬੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਅਣਸੁਲਝੇ ਮੁੱਦੇ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਂਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਯੋਜਨ, ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਜੋ ਅਣਸੁਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੀ ਖਰੀਦ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ "ਸਿਆਸੀ ਬ੍ਰੇਕ" ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਤਣਾਅ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; 1983 ਤੱਕ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਕਾਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਬਣੇ ਰਹੇ। ===ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ=== [[ਤਸਵੀਰ:Takhat-Sri-Kesgarh-Sahib-Anandpur-Sahib.jpg|thumb|[[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]]<nowiki/> (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ)]]ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ [[ਰਾਵੀ]] ਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਾ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੇਵਲ 23% ਪਾਣੀ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਦਕਿ ਬਾਕਿ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। 1972 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੋਵੇਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, 1982 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੰਗ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਤਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਮੋਰਚਾ 1982 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਮੋਰਚਾ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ। ===ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਭਾਰ=== ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ 1971 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਗਠਨ [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ]] ਨੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ 1954 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਗਏ। ਪਰਮਾਰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਲਿੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ ਤੱਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਪਰਮਾਰ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਬਰਮਿੰਘਮ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਯਤਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। 1969 ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਚੋਣਾਂ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੌਹਾਨ ਵੀ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਰ ਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਯਤਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ===ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ=== 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ‐ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ਹੂਰ ਇਲਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤੀ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਚੌਹਾਨ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਰੇਜ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੌਹਾਨ ਦੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। 30 ਅਕਤੂਬਰ 1971 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖਬਾਰ "[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼|ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]" ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਉੱਪਰ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ=== 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਨੂੰ [[ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਜਰਨਲ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ। ਮਈ 1980 ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਠਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ [[ਲੰਡਨ]] ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਐਲਾਨ ਸੰਧੂ ਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ। ਲੰਡਨ ਤੋਂ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹਾਊਸ" ਨਾਮਕ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਕੈਬਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ" ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਪਾਸਪੋਰਟ]]', 'ਡਾਕ ਟਿਕਟਾਂ' ਤੇ 'ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਡਾਲਰ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੌਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਵੀ ਖੋਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ]] ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਆੜੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ [[ਇਕੂਆਡੋਰ|ਇਕੂਆਡੋਰਿਅਨ]] ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਅਤੇ [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੌਹਾਨ ਸਿੱਖ ਆਗੂ [[ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ]] ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ‐ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧੰਨ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਜੂਨ 1984 ਦੇ [[ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ]] ਤੱਕ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਰਹੀ। ===RAW ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ=== RAW ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਜੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ RAW ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ RAW ਵੱਲੋਂ 1976 ਵਿੱਚ [[ਓਟਾਵਾ|ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ]] ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਸਿੱਧੂ ਉੱਥੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ, "ਦਿੱਲੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ, RAW ਨੇ ਨਾ‐ਮੌਜੂਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ]] ਅਤੇ [[ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ (ਖੇਤਰ)|ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1981 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 7 ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ RAW ਵੱਲੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।" ਸਿੱਧੂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ (ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਅਸਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖੇ ਗਏ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ, "[[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਖੁਦ ਵਾਰ‐ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ, "ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵੱਧ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹਿਦਾ ਸੀ।" [[ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ|ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ– {{Quote|text=ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਜੇ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘੇ ਅਪਰਾਧ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।}} ==1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ== {{Main article|ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ}} === ਦਿੱਲੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ (1982) === ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਨਵੰਬਰ 1982 ਵਿੱਚ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ 9ਵੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ [[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗਾ‌ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਕਵਰੇਜ ਮਿਲੇਗੀ, ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।‌ ਖੇਡਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ [[ਭਜਨ ਲਾਲ]] ਨੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਪੰਜਾਬ ਸਰਹੱਦ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ <abbr>ਸੇਵਾਮੁਕਤ</abbr> ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ [[ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ। ==1984== ===ਵੱਧਦੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ=== 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਖਾੜਕੂ|ਖਾੜਕੂਆਂ]] ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 1984 ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ 775 ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 298 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 525 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੋਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਪਿੰਗ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ|ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ]] ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ===ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਦਾ=== ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1984 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ|ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ]] ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25, ਧਾਰਾ (2)(ਬੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।" ਹਾਲਾਕਿ ਇਸੇ ਅਨੁਛੇਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ [[ਕਿਰਪਾਨ|ਕ੍ਰਿਪਾਨ]] ਪਹਿਨਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਰਾ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਅਸਪਸ਼ਟ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਂਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜੋੜਾ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰੇਗਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ [[ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਐਕਟ 1955]] ਦੇ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ । ===ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ=== {{Main article|ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ}} ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ [[ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ|ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ]] ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ|ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ]] ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਕੋਡ ਨੇਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਾਈ 1983, ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ]] ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਬਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਲਈ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਅਤੇ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਕੇ ਨੀਲੇ ਤਾਰੇ ਤੱਕ 165 ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ, ਨਾਲ ਹੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 39 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 410 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 1,180 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹਿਣ ਮਗਰੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ]], ਕੇਂਦਰੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਪੁਲਿਸ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਬਤਾ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ [[ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ– {{Quote|text=ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ, ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੈਂਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਫੌਜ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ। ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਨਾਲ ਲੈਸ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਂਕ-ਰੋਕੂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਨ ਫਾਇਰ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਚੀਨੀ ਰਾਕੇਟ-ਪ੍ਰੋਪੇਲਡ ਗ੍ਰਨੇਡ ਲਾਂਚਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅੰਤ 6 ਜੂਨ ਤੱਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 83 ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 249 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ]] ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਕਿ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਕਾਰਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁੱਲ 493 ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਨਾਲ ਹੀ 1,592 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 200 ਖਾੜਕੂ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਵਿਲੀਅਮ ਹੇਗ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਰਾੜ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ: {{Quote|text=ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਾਜ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨੇੜੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਰਥਨ ਐਲਾਨਦਾ ਹੋਇਆ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ।}} ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਆਰਕਾਈਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1982 ਵਿੱਚ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ]] ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ "ਏਜੰਟ ਐੱਸ" ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਏਜੰਟ ਐੱਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜੋ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1983 ਵਿੱਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ [[ਮਾਸਕੋ]] ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਗੁਪਤ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਿਤਰੋਖਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1984 ਤੱਕ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਵਿੱਚ ਵਿਫਲ ਰਹੀ। ===ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ=== {{Main article|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ}} [[ਤਸਵੀਰ:Indira Gandhi official portrait.png|thumb|ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ [[ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਾਤਲ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ [[1984 ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ|ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ]] ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮਿਸ਼ਨ, [[ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ, ਐਚ.ਕੇ.ਐਲ. ਭਗਤ ਅਤੇ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ) ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਗਰਿਕ-ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਤਲੇਆਮ ਤੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 16 ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, 13 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ 198 ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ==1985 ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ== ===ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ, 1985=== ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਕੱਟੜਪੰਥ‌ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ,‌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜੀਵ–ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਮਝੌਤਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਨਿਖੇਦੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖਾੜਕੂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ‌ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੈਰ–ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ, ਹਥਿਆਰ, ਪੈਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ ਹਾਲਾਤੀ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਹੀ ਅਧਾਰਤ ਸਨ। ===ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182=== {{Main article|ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182}} [[ਤਸਵੀਰ:Irish Naval Service recovering bodies from the Air India Flight 182 disaster.jpg|thumb|ਆਇਰਿਸ਼ ਨੇਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ]] ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਮਾਂਟਰੀਅਲ–ਲੰਡਨ–ਦਿੱਲੀ–ਬੰਬਈ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਉਡਾਣ ਸੀ। 23 ਜੂਨ 1985 ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਟ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੋਇੰਗ 747 ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਣਰਾਜ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਕੁੱਲ 329 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 268 ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕ, 27 ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ 24 ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਈਟ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਧਮਾਕਾ [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਦੇ [[ਟੋਕੀਓ]] ਦੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 301‌ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਮਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 331 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ: ਕੈਨੇਡਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ, ਭਾਰਤ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਇਰਲੈਂਡ। ਇਸ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ੱਕੀ [[ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ|ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿੱਚ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇਨਕੁਆਰੀ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਨਿਊਜ਼ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਤਹਿਲਕਾ'' ਵਿੱਚ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ [[ਲਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ]] ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਜਾਂਚਾਂ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਅਸਲ ਵਿੱਚ [[ਤਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪਰਮਾਰ]] ਸੀ। ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਿਆਤ‌ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕਲੌਤਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ ਫਲਾਈਟ 182 ਅਤੇ ਨਾਰੀਤਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਫਟਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ===1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ=== {{Main|ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ}} 1986 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ‌ ਬੁਲਾਇਆ 26 ਜਨਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜਥੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ‌ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਗ਼ੀ ਖਾੜਕੂ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1987 ਵਿੱਚ [[ਲਾਲੜੂ]] ਨੇੜੇ 32 ਹਿੰਦੂ ਬੱਸ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 80 ਰੇਲ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 1989 ਦੀਆਂ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 13 ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 10 ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਾਕੀ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ‌ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 24% ਰਹੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਹ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ, [[ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ)|ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1993 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ===1990 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ਼ਾਆਤ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]] ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹ ਅਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ, [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਫ਼ੀਰ [[ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ]] ‌ਤੇ [[ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ|ਬੁਖ਼ਾਰੈਸਟ]] ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਬੇਰੋ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਸਫ਼ੀਰ ਲਿਵੀਯੂ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ, ਇਹ ਰਿਬੇਰੋ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰੋਮਾਨੀਆਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਡੂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਵਿੱਚ‌ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅਗਵਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,‌ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 20 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਇਆਨ ਟੈਲਬੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਧਿਰਾਂ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵਰਗੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। 24 ਜਨਵਰੀ 1993 ਤੋਂ 4 ਅਗਸਤ 1993 ਤੱਕ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਨਰਿਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਪਰ 22 ਜਨਵਰੀ 1995 ਨੂੰ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 31 ਅਗਸਤ 1995 ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਿਸਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਲਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਦੱਸਿਆ। [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਦੁਆਰਾ 2006 ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਰਥਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਘੱਟਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਗ਼ੀ ਲੜਾਕਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿਤਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਵਾਦ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ===2000 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ‌ (ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ) ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ‌ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪਛਾਣ ਜਾਂ ਪੋਸਟਮਾਰਟਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਕਿ, 1984 ਤੋਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ– ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ, ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਸ਼ੱਕੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਫ਼ਾਂਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੰਗੇ ਗਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਉੱਪਰ ਲਾਪਤਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਸੰਬਰ 2002 ਤੱਕ 75-100 ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ===2010 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2010 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] ਧਮਾਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ 4 ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਡੇਰਾ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਰਗੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਫੋਰਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲੇ ਬਾਰੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਪੁਟ ਮਿਲੇ ਹਨ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਖਾੜਕੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹੈਂਡਲਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਵੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਲੋਂ [[ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 13 ਮਤੇ ਅਪਣਾਏ। 12ਵੇਂ ਮਤੇ ਨੇ 1986 ਦੇ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਮਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਯਾਨੰਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਾਨ ਏਸੀਪੀ ਸਤੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਡੀਐਮਸੀਐਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੇਟ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਰੇ ਲਗਾਏ। ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 15–20 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਨ ਨੂੰ ਏਡੀਸੀਪੀ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਫਿਊਜੀ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ (IRB) ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਦੀ 31ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 25 ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।‌‌ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ|ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ]] ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਦੋ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੰਨਾ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਬਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ, ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਲਬਧ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਇੰਟਰਨੈਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ===2020 ਦਾ ਦਹਾਕਾ=== 2021 ਵਿੱਚ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਮੂਹ, ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ (SFJ) ਨੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ–ਸਰਕਾਰੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ|ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ]], [[ਇਟਲੀ]], [[ਇੰਗਲੈਂਡ]] ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੋਟਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੱਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ 2023 ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ [[ਮੈਲਬਰਨ|ਮੈਲਬੌਰਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਏਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋ ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਪੁਲਿਸ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ: "ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਝੰਡਿਆਂ ਦੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੀੜਤਾਂ ਦਾ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਪੈਰਾਮੈਡਿਕਸ ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ" ਅਤੇ "ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ 34 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ 39 ਸਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੰਗਾਕਾਰੀ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।" ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਰੀ ਓ'ਫੈਰਲ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਦੀਪਕ ਪੁੰਜ, ਜੋ ਕਿ [[ਬਰੈਂਪਟਨ]] ਦੇ ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖ ਆਲੋਚਕ ਸਨ, 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ [[ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ]] ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ, ਪੁੰਜ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਤਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੀਅਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।" ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।" ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 2022 ਵਿੱਚ‌ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ]], ਦੀਪ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ [[ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ]] (ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਜੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਸ਼ੇ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਟੂਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਜਨਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ।‌ 18 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ 'ਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਪੁਲਿਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਰ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਨੂੰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਹੋਏ ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੀੜ ਨੇ [[ਸਾਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ|ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੀੜ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਸੱਟਾਂ ਲਗਾਈਆਂ। NIA ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। 21 ਮਾਰਚ 2023 ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਕੌਂਸਲੇਟ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। 18 ਜੂਨ 2023 ਨੂੰ [[ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]] ਦੇ [[ਸਰ੍ਹੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ|ਸਰੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੰਗ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। 2 ਜੁਲਾਈ 2023 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਾਇਰ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਮੈਥਿਊ ਮਿਲਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟਵਿੱਟਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀਡੀਓ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ। ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗਲੋਬ ਐਂਡ ਮੇਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਿੱਝਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਲਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 1995 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਸਨ। 1 ਸਤੰਬਰ 2024 ਨੂੰ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ [[ਟੋਰਾਂਟੋ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਰੈਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਲੋਟਾਂ 'ਤੇ [[ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ]]‌ (ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲਾਵਰ) ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ। SFJ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਵਰ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ‌ 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਹਥਿਆਰ ਦੀ ਚੋਣ ਬੰਬ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।" ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੇ "ਕਿੱਲ ਇੰਡੀਆ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ। ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਝੜਪ ਹੋਈ। [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]], ਪੀਅਰੇ ਪੋਇਲੀਵਰ, [[ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰੈਂਪਟਨ ਦੇ ਮੇਅਰ ਪੈਟ੍ਰਿਕ ਬ੍ਰਾਊਨ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬਰੈਂਪਟਨ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।‌ ਪੀਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਫ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹਰਿੰਦਰ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਹੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਝੜਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲੇਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਸਿੱਖਸ ਫਾਰ ਜਸਟਿਸ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, "ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ (ਕੌਂਸਲਰ ਅਧਿਕਾਰੀ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ===ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ=== {{Main article|2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ}} [[2022 ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ|2022 ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ‌ [[ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)]], ਦੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ 117 ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 81 ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ 386,176 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 2.48% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੂੰ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 49,260 ਵੋਟਾਂ (ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 0.3%) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਮੁਖੀ [[ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ]] ਨੇ ਜੂਨ 2022 ਵਿੱਚ ਹੋਈ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਲੋਕ ਸਭਾ ਉਪ ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ 253,154 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 35.61% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨ 2024 ਦੀ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 187,246 ਵੋਟਾਂ ਜਾਂ ਵੋਟ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ 18.55% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। [[2024 ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ|2024 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾਂ ਸੰਸਦੀ ਹਲਕਿਆਂ 'ਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ [[ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ|ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ]], ਨੇ ਆਪੋ–ਆਪਣੇ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਗਏ।  ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਨੇ 13 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ 500,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ==ਖਾੜਕੂਵਾਦ== ===ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ=== ਖਾੜਕੂਵਾਦ‌ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ: • ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਮੁੱਖੀ ਕੇਪੀਐਸ ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾੜਕੂਆਂ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ। ਕਈ ਖਾੜਕੂ ਆਗੂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।‌ • ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ। • ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ "ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ" ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਘਾਟ। ਕੁਮਾਰ (1997) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਮ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇੱਛਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਖਾੜਕੂਆਂ) ਦੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। • ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲ ਵਿਚਾਰਾਤਮਰਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। • ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। • ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਘਾਟਾ। • ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ। • ਵੱਖਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਈ ਗਈ ਚੌਕਸੀ। ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਐਂਡ ਕਨਫਲਿਕਟ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿਮਰਤ ਢਿੱਲੋਂ (2007) ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ, "ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਕਾਰਨ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।" ==ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ== * [[ਖਾੜਕੂ]] * [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] * [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ]] * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] * [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== *{{Commons category-inline|Khalistan movement|ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ}}। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (1947–ਵਰਤਮਾਨ)]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ]] 7xqatgo72p0sbl7ndsgxk3o6y99cjt7 0 5327 810012 808398 2025-06-07T11:28:31Z Tulspal 41553 810012 wikitext text/x-wiki '''ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ''' ਤੋਂ ਭਾਵ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ]] ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ-ਜਾਂਚ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਕਿੱਤੇ, ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ, ਰਿਸ਼ਤੇ-ਨਾਤੇ, [[ਪਹਿਰਾਵਾ]], ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਕੀਮਤਾਂ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ, [[ਭਾਸ਼ਾ]] ਅਤੇ [[ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ|ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ]] ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਇਕ ਕੌਮ ਜਾਂ ਜਨ-ਸਮੂਹ, ਜਿਹੜਾ [[ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ [[ਸਭਿਆਚਾਰ|ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਕਿਉ ਨਾ ਹੋਵੇ।<ref>ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ 10-11 </ref> ==ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ == '''[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]]''' ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਮਿਲਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ- 'ਪੰਜ'- ਭਾਵ ਕਿ ਗਿਣਤੀ ਦੇ [[ਪੰਜ]] ਅਤੇ 'ਆਬ'- ਭਾਵ ਕਿ [[ਪਾਣੀ]]। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ '[[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ|ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ]] ਦੀ ਧਰਤੀ'। ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਬਦ 'ਪੰਚਨਦ' ਵੀ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੀ ਪਰਿਆਵਾਚੀ (ਸਮਾਨਾਰਥਕ) ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਖਿੱਤੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ [[ਸਿੰਧ]] ਅਤੇ [[ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ|ਸਰਸਵਤੀ]] ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੁਝ ਵਡੇਰੇ ਖਿੱਤੇ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ।<ref>{{Cite book}}</ref> === '''ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੌਖਟਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ''' === ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ-ਢੰਗ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮਿਲ ਕੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੌਖਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਕ ਵੇਲੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਪਿੰਡ ਇਕ ਖ਼ੁਦ-ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸਮਾਂ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਨੌਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਇਹ ਸੀ, ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਕੁਟੰਬ, ਕਬੀਲੇ, ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਤ ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸੇ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਜਾਂ ਆਓ ਦੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ।<ref>{{Cite book}}</ref> ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਰਜਰੀ ਹੋਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਕੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਢੇਰੀ ਕੀਤਾ। ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ । ਸੰਨ 1000 ਈ. ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਹਮਲੇ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ, ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਨਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਸੰਭਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੰਦੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੂਟ, ਇਹ ਹਮਲੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਹੇਠ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਲਈ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਾਫ਼ਰ ਸਨ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੁਟੰਬ, ਕਬੀਲੇ, ਜਾਤ, ਵਰਣ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਣ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਹੀ ਰਾਹ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮ ਧਾਰਨ ਕਰਨ, ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। [[ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ]] ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨੇ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਲੰਮਾ ਅਮਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲੇ। ਸਥਾਨਕ ਵਸੋਂ ੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ, ਵਰਣ-ਵੰਡ ਉੱਤੇ ਖੜੀ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲੱਗਣਾ, ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ ਤੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨਾ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਪਰ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਅਸਰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। [[ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ]] ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਓਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਅੰਗ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਇਥੋਂ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲਹਿਰ। [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਚ [[ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ|ਫ਼ਰੀਦ-ਬਾਣੀ]] ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਭਗਤੀ-ਧਾਰਾ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਉਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਰੰਗਤ ਹੋਰ ਵੀ ਗੂਹੜੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ।<ref>{{Cite book|ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ=ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਕ}}</ref> ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਭਗ ਇਹੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ । ਬਹੁਤੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਸਾਹਿਤ ਨੌਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹਨ। ਅਠਵੀਂ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਇਕ ਹਕੀਕਤ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਸਮਝਦਿਆਂ, ਇਸ ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਵਿਚੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਇੱਕੋ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋਣਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਰਾਮਾਨੁਜ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ]] ਵਲੋਂ ਪੰਥੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ, ਅਸਲ ਵਿਚ, [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]] ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ ਰਾਮਾਨੁਜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਪ੍ਰੇਮਾ-ਭਗਤੀ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਰੂਪ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਐਸਾ ਸਰੂਪ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ ਹੋਣੀ ਤੋਂ ਬੇ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰਤ-ਵਿਆਪੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਤੇਊਹਾਨੀ ਕੀਮਤਾ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਰਾਜਸੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਡੂੰਘਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਇਕ ਕੰਮ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇਕ ਕਦਮ ਹੈ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚਲੇ ਖੱਤਰੀ' ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਰਨ-ਵੰਡ ਵਾਲੇ 'ਕਸ਼ੱਤੀ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਐਸਾ ਸਮਾਜਕ ਵਰਗ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵਪਾਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਝੰਗ ਵੀ ਚਾਰਦਾ ਹੈ, ਬੋਧਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਗਿਆਨ-ਵਿਸ਼ੇਸਗੜਾ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅਜਾਰੇਦਾਰੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸਮਾਜਕ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ-ਵਿਆਪੀ ਸਾਂਝ ਉਤਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਹਾਲਤਾਂ ਉਪਰ ਆਧਾਰਤ ਵੱਖਰੇ ਲੱਛਣ ਵੀ ਜੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਉੱਭਰਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਮੂਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ [[ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ|ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਤਾਂ ਕਾਰਨ ਇਥੇ ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵਧੇਰੇ ਧੀਮੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਸਮੁੱਚੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵਾਰਸ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੰਜਾਬ-ਮੁਖੀ ਏਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਭਾਰਤ-ਮੁਖੀ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ ਨਾਲ ਏਨਾ ਲਗਾਓ ਰਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਿੱਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਭਾਵਕ ਚਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸੀਮਾ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਤੱਕ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਹ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ' ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸੋਚਦੇ ਹਨ । ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਭਾਰਤ-ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਦੇ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸੇ ਭਾਰਤ-ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋੜਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ 52 ਕਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਯਤਨ, ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸਕੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਆਦਿ ਇਸੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਪੰਜਾਬ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਇਸ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਰੇਡੀਕਲ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪੁਆਉਣ ਲਈ ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਰਾਜਸੀ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਅਜੇ ਵੀ ਪਰਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਵਲੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਦਾ ਬੰਧਕ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਬਣਦਿਆਂ ਬਣਦਿਆਂ ਇਕ ਸੂਬੇ ਦੀ- ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਕ ਰੂਪ ਧਾਰ ਰਹੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈ ਇਸ ਸਰਬੰਗੀ ਰੇਡੀਕਲ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਤਾਂ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ? ਇਸ ਦਾ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਿਰੋਧ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ ਹੀ, ਪਰ ਇਸ ਚੰਡੀਕਲ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਬਾਹ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਨਾ ਪਾ ਸਕੇ ਜਿਹੜੇ  ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਵਿਆਪਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸੰਭਵ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਣਾ ਨਾ ਕਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਰੇਡੀਕਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਸਾਮੰਡੀਕਰਨ ਵੱਲ ਪਰਤਣਾ, ਸਭ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੁਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਰਨ-ਵੰਡ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਊਚ ਨੀਚ ਦੇ ਭੇਦ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ, ਸਗੋਂ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਫਿਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਜਾਣਾ, ਕੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੀ ਭਾਰੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਅੱਜ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਛਾਣਦੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹਿੱਤ ਹੀ ਪੂਰਦੀ ਸੀ ? ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਐਲਾਨਿਆ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਸੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਜੋ ਪਕਿਆਈ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਮਿਲੀ, ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵਲੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਸਾਮੰਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਢਾਹ ਉਸਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੁਆਲੇ ਨਚਾ ਕੇ ਤਾਕਤ ਜਾਂ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਿਗੂਣਿਆਂ ਕਰ ਕੇ, ਧਨ ਇਕ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਲਿਆਂ ਕੀਤਾ; ਖ਼ੁਦ ਧਾਰਮਿਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੇ ਹੋਣ ਦੀ ਦਿੱਖ ਦਿੱਤੀ; ਪੱਛਮ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਹ ਉਸੇ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ; ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਬ ਦੀ ਦੀ ਪੱਛੜੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਏਨਾ ਕੁ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪੱਛਮ ਦੀ ਉੱਨਤ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਬਰ ਮੋਚਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਸਕੇ। ਰਾਜ ਨੂੰ ਸੈਕੂਲਰ ਆਧਾਰ ਦੇ ਦੇਣਾ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸਾਂਝ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਬੇਮੇਲ ਉਭਾਰ ਲਿਆ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਏ ਪੁੱਠੇ ਗੇੜ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਥਿਆਉਣ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਚੇਤੰਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਸਾਂਝੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਵਿਕਸ ਰਹੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ । ਮਜਹੀ ਵਖਵਿਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਗ਼ਲਬੇ ਹੇਠ ਸਭ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਉਣ ਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰਜ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਹੇਠ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਬੁੱਧਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਛਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਅਖਾਉਤੀ ਪ੍ਰਬੁੱਧਤਾ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਆਦਿ) ਨੇ ਸਾਂਝੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਸੀ . ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ । ਕੌਮੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ (ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ) ਸੱਟ ਲਾਏ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕੌਮੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਕਮੁੱਠ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਸੰਗਠਨ ਕੰਮ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਮਜਬ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ, ਇਸ ਕੌਮੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਤਾਰਪੀਡਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਵੀ, ਜਿੱਥੇ ਕੌਮੀਅਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਚਾ ਸਕਦੇ, ਸਗੋਂ ਸਾਮਰਾਜੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁੱਕੇ ਕਦਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ । ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੀ ਥਾਂ ਇਹ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਧਰਮਾ, ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਦੇ ਦੋ ਹੀ ਤਰੀਕੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਕੌਮੀਅਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨਾਲ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਜੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣਾ ਖਜਾਨਾ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਦ-ਭਾਵ ਦੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਭ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਰਪੂਰ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਦੀਆਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕੌਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਇਕ ਕੌਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦਿੱਖ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ : ਭਾਰੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਪਰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸੜਕਾਂ ਪੱਧਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੰਜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਰੜ ਕੇ ਪੱਧਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਹੜਾ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਏਗਾ, ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਤੱਥ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਕਿਸ ਸ਼ਰੇਣੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਖਾਸਾ ਕੀ ਹੈ। ਨਵ-ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਹਕੂਮਤਾਂ ਵਧੇਰੋ ਕਰਕੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਜਮਾਤ ਨੇ ਸੰਭਾਲੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹਕੂਮਤਾਂ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਪਹਿਲੇ ਢੰਗ ਵੱਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੂਜੇ ਢੰਗ ਲਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰੁਝਾਣ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਤਿ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਏਕਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਖਿੱਤੇ ਹੱਦ ਵਿਚ ਜਲਦੀ ਆ ਗਏ। ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਧੁੰਦਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਵੱਲੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਵਾਲੇ ਰੁਝਣ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ [https://www.panjaabstudy.com/2022/07/general-knowledge-in-punjabi-language.html ਭਾਸ਼ਾ-ਸਭਿਆਚਾਰ] ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਖਿੱਤੇ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕਿਤੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਰੜਕਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਦੀ ਵੀ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਕ ਕੌਮ, ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ, ਇਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਏਕੀਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਅਮਲ ਦੋ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦੀ ਭੈੜੀ ਮਿਸਾਲ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਰੁਝਾਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਸਮੇਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਾਕਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਉਕਸਾਇਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਏਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹੱਦਾਂ ਤਾਂ ਕੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। === ਸਾਰ ਅੰਸ਼: === * ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੌਖਟਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਲਤਾਂ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਆਧਾਰ-ਦਲੀਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੌਖਟਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਏ। * ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਕ-ਰਾਜਸੀ ਵਰਤਾਰੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਗੋਤ|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਦੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅੰਗ ਹਨ। * ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਂ ਨੌਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾ ਸਿਰਫ਼: *# [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, *# [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ,ਸਗੋਂ *# ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਬੋਧਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਐਸੋ ਡੂੰਘੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕਰਦਿਆਂ, ਆਧੁਨਿਕ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਜਣ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। * ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ *# ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਬਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ *# ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ; *# ਅੱਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹਨ; *# ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਮਝਦਿਆਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਜੋ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ==ਯੁੱਗਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ 'ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ'== ===ਆਦਿ ਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਪਗ ਉਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਨੌਵੀ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਈਸਵੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤਿ ਵਿਕਸਤ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰਜੀ ਗਈ। [[ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਮੂਨੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ, ਹੜੱਪਾ, ਸੰਘਰ, ਅਤੇ ਢੋਲਬਾਹਾ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 1500-3000 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਟੋਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਏ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ===ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ 712 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ [[ਮੁੰਹਮਦ-ਬਿਨ-ਕਾਸਿਮ]] ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਸੱਤ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਖਰ [[ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ|ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ]] ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ [[ਇਸਲਾਮ|ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ]] ਅਤੇ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਦਾ ਪਿਆ। ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ [[ਇਤਿਹਾਸ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦੌਰ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ]] ਜੀ ਦੁਆਰਾ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਰਤ ਕਰਨ, ਨਾਮ ਜਪਣ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕਣ ਦੇ ਸਰਬ ਕਾਲਿਆਣਕਾਰੀ ਸਮਾਜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਊਚ-ਨੀਚ ਆਦਿ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਨਵੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਸਰਬਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ]] ਜੀ ਦੁਆਰਾ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ]] ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਲਾਸਾਨੀ ਖ਼ਜਾਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ। [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਨੇ [[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਖਾਲਸੇ]] ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੁੱਠ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਇਹ ਦੌਰ, ਇਸ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਮੌਲਿਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਦੌਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ===ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇਰਾ ਪੜਾਅ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਕੀ [[ਭਾਰਤ]] ਸਮੇਤ [[ਪੰਜਾਬ]] ਉੱਤੇ ਰਾਜਸੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰਹੀ [[ ਪੂੰਜੀਵਾਦ |ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ]] [[ਰਾਜਨੀਤਕ |ਰਾਜਸੀ]], ਆਰਥਿਕ, [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ |ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ]] ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਵਾਹ ਪਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ ਪਰਿਣਾਮ ਨਿਕਲੇ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖੀਏ ਤਾਂ ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਸਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਉਹ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੱਜੋਂ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਅਤੇ ਉਲਟੇ-ਪੁਲਟੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਲਿਆਂਦੇ। ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਉਸਰ ਰਹੇ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਹਿਤਲ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਸੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਪਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ |ਸਾਹਿਤ]] ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਨੇ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੱਕ ਸਾਡੀ ਰਸਾਈ ਕਰਵਾਈ। ਇਸ ਟਾਕਰਵੇਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਸਾਂਝ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਹਿਲੂ ਉੱਭਰੇ। ਰੇਲ, ਡਾਕ-ਤਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਵੀਨ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਨਵੇਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦੇ।<ref>ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ 101-113</ref> ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਸਮੇਂ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। == ਪੰਜਾਬੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ == * ਹੋਰ ਵੇਖੋ: [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਨਵੇਕਲੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉਤਰਾਵਾਂ-ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੱਖ ਉਸਾਰੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਤਾਸੀਰ, ਚਰਿੱਤਰ, ਮਨੋਰਥਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ===ਸ੍ਵੈਧੀਨਤਾ=== ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਕਾਰਨ ਭੁੱਖੇ ਮਰਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤੇ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਾਣ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਕਮਾਈ ਉੱਤੇ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣਾ ਹੈ।ਲਗਾਤਾਰ ਜੰਗਾਂ, ਯੁਧਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਜੜਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਵੀ ਫੇਰ ਵੱਸਣ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਜੀਵਨ-ਤਾਂਘ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਹਨ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਲੋਕ ਟਿਕੇ ਜੋ ਨਾ ਯੁਧ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਲੁੱਟੇ-ਪੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤੋਂ, ਸਗੋਂ ਹਾਲਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਹਿਲ-ਕਦਮੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੜੋਤ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਇਹ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਲੜਨ-ਮਰਨ ਦੇ। ਇਸ ਨਿਰੰਤਰ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੰਹ ਜ਼ੋਰ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਨੂੰਨ ਵਾਂਗ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਭੜਕੀਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਫ਼ੌਰੀ ਅਤੇ ਇਕਦਮ ਤੱਤਾ ਹੋ ਉਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਨੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜੇ ਖੌਫਨਾਕ ਸਬਕ ਸਿਖਾਏ ਹਨ। ਲਗਾਤਾਰ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ, ਸੁਭਾਅ ਵੱਜੋਂ ਹੀ, ਟਿਕਾਓ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨੋ ਇਨਕਾਰੀ ਬਣ ਗਿਆਂ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਉੱਚੀ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲੋੜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਤੀਂਘੜਨ ਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਉੱਚੀ, ਸੰਗੀਤ ਤਿੱਖਾ, ਉੱਚਾ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਥਾਹ ਹੈ। ਨਿਰੰਤਰ ਦਬਾਵਾਂ ਅਤੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਸਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੂਹਕ ਅਵਚੇਤਨ ਦਾ ਇਹ ਨਿਆਰਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਇਕ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਸਰਗਰਮੀ, ਸਿਰੇ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਅਤੇ ਜਨੂੰਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੈੰਡੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਨ ਜੋਗੀ, ਯੋਧਾ ਤੇ ਆਸ਼ਕ। ਰਾਜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਾ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਉੱਚਤਾ-ਸੁੱਚਤਾ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਖੜੋਣ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਛੱਡਣ ਦਾ ਬੋਲ ਬੇਖੌਫ਼ ਹੋ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿਆਗਵਾਦੀ ਜੀਵਨ-ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਡਿੱਤਣ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਮੱਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਮੰਨਣ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੋਰਥ ਮਨੁੱਖ ਕੇਂਦਰਿਤ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਹੈ। ‘ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਇਸੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਰੀਤਾਂ, ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਰੰਗੀਲੀ ਤਸਵੀਰ ਉਲੀਕਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ਲਈ ਰੌਚਕ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਹਰੇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਪਰੋਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ===ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ=== ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਾ ਹੋਣਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਦੇ ਕਈ ਵਿਲੱਖਣ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਰਹਿਣ ਰਣ-ਜੂਝਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਲਈ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਤੀਬਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਰਣ-ਜੂਝਣ ਵੇਲੇ ਲੜਨ ਮਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੱਲ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਖਾਦਾ ਪੀਤਾ ਹੀ ਲਾਹੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। 'ਖਾ ਗਏ, ਰੰਗ ਲਾ ਗਏ, ਜੋੜ ਗਏ ਸੋ ਰੋਹੜ ਗਏ ਦਾ ਅਖਾਣ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾ ਦੀ ਹੀ ਉਪਜ ਹੈ।<ref>ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ਰੇਕ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਵਾਰਿਸਸ਼ਾਹ ਫ਼ਾਉਂਡੇਸ਼ਨ, 2015, ਪੰਨਾ ਨੰ 115-130-31</ref> ===ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਨੂੰਨ ਵਾਂਗ ਜਿਉਣਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਨੂੰਨ ਵਾਂਗ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਭੜਕੀਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਫ਼ੌਰੀ ਅਤੇ ਇਕਦਮ ਤੱਤਾ ਹੋ ਉਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਨੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜੇ ਖੌਫਨਾਕ ਸਬਕ ਸਿਖਾਏ ਹਨ। ਚਾ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਥਾਹ ਹੈ। ਨਿਰੰਤਰ ਦਬਾਵਾਂ ਅਤੇ ਟਕਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਸਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮੂਹਕ ਅਵਚੇਤਨ ਦਾ ਇਹ ਨਿਆਰਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। === ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਇਕ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਇਕ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਸਰਗਰਮੀ, ਸਿਰੇ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਅਤੇ ਜਨੂੰਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੈੰਡੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਨ ਜੋਗੀ, ਯੋਧਾ ਤੇ ਆਸ਼ਕ। ਰਾਜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਾ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਉੱਚਤਾ-ਸੁੱਚਤਾ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਖੜੋਣ। ===ਤਿਆਗਵਾਦੀ ਜੀਵਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿਆਗਵਾਦੀ ਜੀਵਨ-ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਡਿੱਤਣ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਮੱਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਮੰਨਣ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ, ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੋਰਥ ਮਨੁੱਖ ਕੇਂਦਰਿਤ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਹੈ। 'ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ' ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਇਸੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਰੀਤਾਂ, ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਰੰਗੀਲੀ ਤਸਵੀਰ ਉਲੀਕਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ਲਈ ਰੌਚਕ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਹਰੇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਪਰੋਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।<ref>ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ(ਡਾ)|ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪਹਿਚਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ|ਗ੍ਰੇਸ਼ੀਅਸ਼, ਪਟਿਆਲਾ|ਪੰਨਾ ਨੰ 179-81</ref> == ਜਾਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ == ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ਸਦੀਆ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਦਾਰਾ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜੀ ਜਕੜ ਵਿਚ ਇਕ ਕਰੜਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਬਦਲ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਜਿਹਾ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਜਾਤ- ਪਾਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਕੀ ਪਿਛੋਕੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਆਰੀਆ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੋਕ ਇਸ ਨਿਜਾਮ ਦੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਸਲ ਵਸਨੀਕਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ। ਕਈ ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਤ ਪਾਤ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਨਿਜਾਮ ਨੂੰ ਪੱਕੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਜਾਤ- ਪਾਤ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਗੇ ਤੇ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਹੁਣ ਚੰਗੀ ਤੇ ਮਾੜੀ ਜਾਤ ਦੇ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਬਣਨ ਲੱਗੇ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਨਿਜਾਮ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸੱਟ ਲੱਗੀ।<ref>ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕੋਟ ਭਾਈ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਾਤ ਤੇ ਪੇਸ਼ਾ : ਬਦਲਦੇ ਰੁਝਾਣ, ਪੰਨਾ :125</ref> ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪੰਜ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਆਬ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਜਿਹਲਮ ਨਦੀ ਵਿਚਲੀ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਜਾਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਖੌਤਾ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ :1)ਜੱਟ ਭਾਵੇਂ ਅੱਟੀ ਤਾਂ ਕਿਰਾੜ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਵੱਟੀ। 2)ਬਾਣੀਏ ਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਪਠਾਨ ਨੇ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਮਾਰ ਲਿਆ।<ref>ਡਾ. ਰਾਏਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ, ਪੰਨਾ ਨੰ:40</ref> ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਸਦੀ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੰਨੀ ਜਟਿਲ ਨਹੀ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਏਥੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਦੀ ਥਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਜਮੀਨ, ਧਨ, ਦੌਲਤ, ਗਿਣਤੀ, ਸਰੀਰਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੌਲਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਚੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਇੰਨੀ ਪੱਕੀ ਨਹੀਂ। ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਹੱਦਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ, ਸਿੱਖ ਮਤ ਦੁਆਰਾ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅੰਤਰਜਾਤ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਹਿਮਾਚਲ, ਯੂਰਪੀ, ਉੜੀਸਾ ਤੋਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਦਾ ਰਹੀਆ ਹਨ। ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੋਰਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾੜਾਂ ਦਾ ਦਾਖਲਾ, ਸਿੱਖ ਮਤਲਬ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਕ ਰਵੱਈਆ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਤੇਜ ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ ਹੋਰ ਵੀ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ 1)ਪੁਜਾਰੀ ਜਾਤਾਂ-ਬਰਾਮਣ 2) ਕਿਰਸਾਨੀ-ਜੱਟ, ਰਾਜਪੂਤ, 3) ਵਪਾਰੀ-ਅਰੋੜੇ, ਖੱਤਰੀ, ਬਾਣੀਏ 4) ਦਮਤਗਾਰ-ਰਾਮਗੜੀਏ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ-ਚਾਰ, ਚੂਹੜੇ।<ref>ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ, ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ</ref> == ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਨਸਲੀ ਪਿਛੋਕੜ == ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਸਾਰ ਇਸਦੇ ਨਸਲੀ ਪਿਛੋਕੜ, ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਹੋਂਦਮੂਲਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਖਾਸੇ ਮੂਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸਰੰਚਨਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਕਸ਼ ਇਸ ਨਸਲੀ ਸੰਗਮ ਦੇ ਅਹਮ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ।<ref>ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਗਰੇਸੀਅਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 167</ref> ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖਾਸਕਰ ਪੂਰਵ ਦਰਾਵੜ ਦੌਰ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੇ ਸ੍ਰੋਤ ਸਿਰਫ ਆਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸਦੇ ਨਸਲੀ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦੇ ਆਦਿ, ਆਸਟਰਿਕ, ਫਿਰ ਦਰਾਵੜੀ ਨਸਲ ਦੇ ਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।<ref>ਭਾਗਵਤ ਸਰਣ ਉਪਾਧਿਆਇ, ਭਾਰਤੀਯ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕੇ ਸ੍ਰੋਤ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 13</ref> ਦਰਾਵੜਾਂਂ ਦੀ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਕਸਿਤ ਨਗਰ ਸਭਿਅਤਾ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਉਚਿਤ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ ਤਾਂਂ ਸਿਰਫ ਖੁਦਾਈ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲੱਭਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਸਤੋਂ ਇਸਦੇ ਅਤਿ ਵਿਕਸਿਤ ਨਗਰੀ ਚੰਗੇਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਾਲੇ, ਸੁਨਿਯਮਿਤ ਵਿਉਂਤ ਅਤੇ ਵਡੇਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।<ref>History of the Punjab, Vol 1, Page num. 65</ref> ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦਾਸ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਉਪਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਅਤਿ ਨੀਵਾਂ ਰੁਤਬਾ, ਜ਼ਾਲਮਾਨਾ ਵਹਿਸ਼ਤ ਭਰਿਆ ਵਿਹਾਰ ਕਠੋਰ ਬੰਧਨਮਈ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਨਰੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਗਰੇਸ਼ੀਅਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 168</ref> ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਆਰਿਆਈ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਉਦੈ ਉੱਤਰ-ਹੜੱਪਾ ਯੁਗ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਰਿਆਈਕਰਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ, ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ, ਮੂਲ ਖਾਸੇ, ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕੀਮਤ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਤਰਕਸੰਗਤ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ।<ref>ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਆਦਿ ਬਿੰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ, ਡਾ. ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼ੀ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 35</ref> ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਣਤਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜਨਮਿਆਂ ਵਿਕਸਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਬੁਨਿਆਦੀ ਟਾਕਰਾ, ਕਠੋਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਰੱਦਣ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਘੜਦਾ ਹੈ। ==ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ== ਮਨੁੱਖ ਨਸਲ ਦੀਆਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਾੜਤਾਂ, ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ, ਅਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਹੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਂਦ ਸਦਕੇ ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ, ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਦਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਇਹ 'ਵਿਲੱਖਣਤਾ' ਅਤੇ 'ਸ਼੍ਰੇਸਟਤਾ' ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਗੁਣ ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਉਸਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ 'ਵਿਚਿੱਤਰਤਾ', 'ਵਿਲੱਖਣਤਾ' ਅਤੇ 'ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ' ਉਂਜ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣ ਲੱਛਣਾਂ ਸਦਕਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕਾਰਨ, ਵਧੇਰੇ ਮਾਣ ਵਡਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਣ ਹੈ, ਇਸਦਾ 'ਅਨੇਕਤਾ'ਵਿੱਚ'ਏਕਤਾ'ਦਾ ਸਰੂਪ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਅਨੇਕ 'ਜਨਪਦਾਂ', ਗਣਾਂ, ਭੂ-ਖੰਡਾਂ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਧਰਮਾਂ ਜਾਤਾਂ, ਉਪਜਾਤਾਂ, ਮੂੰਹੀਆਂ, ਗੋਤਾਂ, ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ, ਕਬੀਲਿਆਂ, ਨਦੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ, ਉਪ-ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੁੱਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸੂਝਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਦਾ ਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ, ਇਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਉਪ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਖਿੱਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹਮਲਾਵਰ ਜਾਤੀ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅੰਦਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰਕੂ ਜਾਂ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਰੰਗਤ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ 'ਮਲੇਛ'ਜਾਂ 'ਯਵਨ'ਕਹਿ ਕੇ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅੰਦਰ ਹਿੰਦੂਆ ਨੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਅਛੂਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਖਾਣਾ ਖਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਤੀ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆ ਦੇ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਦਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਸੋਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੀ ਦੇਣ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ:- <poem> ਹਿੰਦੂ ਕਹਤ ਹੈ ਰਾਮ ਹਮਾਰਾ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਹਿਮਾਨਾ। ਆਪਸ ਮੇਂ ਦੋਊ ਲੜੇ ਮਰਤ ਹੈਂ, ਭੇਦ ਨਾ ਕੋਈ ਜਾਨਾ। </poem> ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਨਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮੰਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਨਮਭੂਮੀ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਵੀ ਕੁਰਲਾ ਉੱਠਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ 'ਸਾਂਝੇ ਵਿਰਸੇ'ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ 'ਤੀਸਰੀ ਜਾਤ'ਆਖ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:- <poem> ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ, ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੀ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੀਸਰੀ ਜਾਤ ਆਈ। </poem> 'ਤੀਜਾ ਰਲਿਆ ਕੰਮ ਗਲਿਆ'ਦੀ ਲੋਕ ਉਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਦੀ ਆਦਮ ਨਾਲ ਫ਼ਿਰਕੂ ਕੁੜੱਤਣ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਨਪਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ 'ਪਾੜੋ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ 'ਦੀ ਕੁਟਿਲ ਨੀਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅੰਦਰ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸੋਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਭਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਫ਼ਿਰਕੂ ਸੋਚ 'ਨਫ਼ਰਤ 'ਜਾਂ 'ਸਾੜੇ'ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਭਿਆਨਕ, ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਤੱਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਉਣ ਦਾ ਹਰ ਸੰਭਵ, ਅਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਵਰਗ ਪਾਂਡੇ, ਪ੍ਰੋਹਤਾਂ ਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਭਰੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਘੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਿਰਨ ਉਭਰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ, ਆਰੀਆਂ ਸਮਾਜ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ, ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਲਹਿਰ ਵਰਗੇ ਸੰਗਠਿਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਲਈ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਅਸਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉਪਰ ਵੀ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ(ਸੁੰਦਰੀ, ਵਿਜੈ ਸਿੰਘ, ਆਦਿ)ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਨਾ ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋ ਮਗਰੋਂ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਗਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਉੱਪਰ ਬਣੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ<ref>ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੋਕਾਰ, ਡਾ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਪੰਨਾ ਨੰ169ਤੋ174</ref> ==ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ== ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਗਹਿਰਾ ਗੰਭੀਰ ਮਸਲੇ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ, ਬ੍ਰਹਮ, ਸ਼੍ਰਿਸਟੀ, ਆਤਮਾ, ਜੀਵ ਆਦਿ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪੱਖ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾ ਬਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਸਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੋਂਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਦਾ ਸਵਾਲ, ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਲਈ ਸਦਾ ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ? ਦਰਸ਼ਨ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਸਦਾ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ, ਅਰਥ, ਕਾਮ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਦੁਰਲੱਭ ਪਦਾਰਥ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭਾਵ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਕਾਮ' ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝਾ ਸੂਤਰ ਹੈ। 'ਕਾਮ' ਕਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦੁਰਲੱਭ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਤੇ ਕਦੋਂ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕੋ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤੇ ਪਿਆ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਸਮੁੱਚਾ ਗੁਰਮਤਿ ਦਰਸ਼ਨ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਕਿਸੇ ਦੀ ਈਨ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਵੀ ਭਗਤ ਜਾਂ ਸੂਰਮਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕੇਂਦਰੀ ਕਦਰ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੋੜਵੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।<ref>ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੋਕਾਰ, ਡਾ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਪੰਨਾ ਨੰ 69 ਤੋਂ 70</ref> == ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਨ == ਆਰਥਕ, ਰਾਜਸੀ ਜਾਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ-ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੀ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਪਰੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਮਨੋਬਣਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਦਲਣਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਪੰਜਾਬਣ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗੀ ਕਿ, ਲੈ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਮਖਮਲ ਦੀ ਪੱਖੀ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲੀ। ਸਗੋਂ ਹੁਣ ਸੁਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋੜ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਨ ਉੱਤੇ ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਆਪੀ ਹਾਲਤਾਂ ਅਸਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਨੁਹਾਰ ਘੜਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁੱਠੇ-ਸਿੱਧੇ ਦਬਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੋਰ ਹੁਸੀਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਆਸ ਬੱਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੋਵੇ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਰੁਪਾਂਤਰਣ ਇੱਕ ਅਹਿਮ, ਅਟੱਲ ਪਰ ਸੁਖ਼ਮ ਪਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਵੰਦਵਾਦ, ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਉਪ-ਅੰਗ 'ਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਰੁਪਾਂਤਰਣ ਇਕ-ਦਮ ਤੱਟ, ਫੌਰੀ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਰੁਪਾਂਤਰਣ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਪੇਚੀਦਾ, ਸੂਖ਼ਮ, ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਮੱਧਮ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref>ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ,ਡਾ.ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ,ਪੰਨਾ 188</ref> == ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ == ਹੁਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਵੀ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਅਨ ਦਾ ਮਜਮੂਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ਵੀ ਹਨ ਉਹ ਸਤਹੀ ਪਧਰ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ [[ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਬਾਰੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਚਲੰਤ ਟਿੱੱਪਣੀਆਂ ਤਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਲੋੜ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਗਿਆਨ]] ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ [[ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ [[ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ]] ਤੋ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ [[ਇਤਿਹਾਸ]] ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਲਭਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ [[ਸਾਹਿਤ]], [[ਚਿਤਰਕਲਾ]], [[ਬੁੱੱਤਕਲਾ]] ਤੇ [[ਸੰਗੀਤ-ਕਲਾ]] ਆਦਿ ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਗਟਾ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸੰਯੁਕਤ ਪਾਠ ਦੇ ਤੌਰ'ਤੇ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਦੁਖਦਾਇਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਮੋਖਿਕ ਪਾਠ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਛੋਹਿਆ ਗਿਆ। [[ਡਾ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ]] ਨੇ ਆਪਣੇ [[ਖੋਜ-ਪੱਤਰ]] "ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ" ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਕੰਮ ਨੇਪਰੇ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਅਹਿਮ ਨੁਕਤਾ ਜਿਸ ਵੱਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱੱਚਣਾ ਵਕਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇਕ ਫੌਰੀ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ [[ਪੰਜਾਬੀ]] ਭਾਵੇਂ [[ਹਿੰਦੂ]] ਹਨ ਭਾਵੇਂ [[ਸਿੱੱਖ]] ਹਨ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲੋਂ ਦਿਨ ਬ ਦਿਨ ਟੁਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹਾ ਗਲਬਾ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਮਿਟਣ ਦੇ ਅਸਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਹੋਂਦ ਤੇ ਪ੍ਰਸਪਰ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣਾ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਮਸਲਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ [[ਅਮਰੀਕਾ]], [[ਕੈਨੇਡਾ]], [[ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ]] ਆਦਿ ਦੂਰ ਦਰਾਜ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਵਸਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। [[ਨਸਲਵਾਦ]], ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ, [[ਹਿੱੱਪੀਵਾਦ]], [[ਪੱੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਟਕਰਾਓ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਨਾਓ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਦੇਸਾ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਨੁਹਾਰ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ। ਸ਼ਰਾਬਨੋਸ਼ੀ ਦੀ ਅਤਿ, ਘਰੇਲੂ ਤੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨਕ ਝਗੜੇ, ਤਲਾਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਮਸ਼ੀਨੀ ਜਿੰਦਗੀ ਪੌਪ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਘੁਟਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਲਖੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਯੋਗੇ ਹੋਏ ਮਨੁਖ ਵਾਂਗ ਅਜਨਬੀਅਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਚੌਥਾ ਮਸਲਾ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਖਦਾ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੇ ਜੁਗਰਾਫੀਏ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਡਾਂਵਾਂ ਡੋਲ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਰੋਲ ਕਚੋਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। [[ਪ੍ਰੋ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼]] ਦੇ ਖਿਆਲ ਵਿਚ ਪਾਕਿ-ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]], [[ਅਰਬੀ]] ਦਾ [[ਤਤਸਮੀਕਰਨ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ]] ਦਾ [[ਤਦਭਵੀਕਰਨ]] ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਰਬੀ ਦਾ ਤਦਭਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਤਤਸਮੀਕਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਇਹ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ [[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]] ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਕ ਖਿਚੜੀ ਨੁਮਾ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ [[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ [[ਵਿਆਕਰਨ]] ਦਾ ਕਾਫੀ ਦਖਲ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਲਈ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਨੂੰ ਸਮਝਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਸਕੇਗਾ।<ref>ਅਰਸ਼ੀ, ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਸਭਿਆਚਾਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਟਰੱਸਟ, ਇੰਡੀਆ, 2009, ਪੰਨੇ 49-54</ref> ==ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ== ===ਜਾਣ ਪਛਾਣ === ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਆਪਣੀ ਚੜ੍ਹਤ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ 'ਸੱਭਿਆਚਾਰ' ਦੀ ਅਰਥ ਸੀਮਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦ 'ਕਲਚਰ' ਹੈ ਜੋ ਲਾਤਿਨੀ ਦੇ ਕ੍ਰਿਆ ਰੂਪ 'ਕਾਲੀਅਰ' ਤੋਂ ਵਿਉਤਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਕਲਾ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਕਾਨੂੰਨ, ਰਿਵਾਜ਼, ਆਦਤਾਂ, ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।<ref>ਸੰਪਾਦਕ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਸਵਤੰਤ੍ਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 56</ref> ===ਧਰਮ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਧਰਮ ਮੁੱਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਕਾਰ, ਰੀਤੀ-ਰਸਮਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਦਿ ਸਭ ਪੁਰਾਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਲੋਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੇ ਸਦਾਚਾਰ, ਕਰਮ ਕਾਂਡੀ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਬਨਾਵਟ ਪੱਖੋਂ ਬੜਾ ਫਰਕ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।<ref>ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਸ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 44 ਅਤੇ 50</ref> ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਨੀਯਮ ਨੂੰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬਣਤਰ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ।<ref>ਸੰਪਾਦਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, ਪਬਲਿਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 127</ref> ===ਰਿਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ, ਮਾਮਾ, ਫੁੱਫੜ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ 'ਅੰਕਲ' ਰਹਿ ਗਿਆ। ਚਾਚੀ, ਤਾਈ, ਮਾਮੀ, ਭੂਆ ਵੀ 'ਆਂਟੀ' ਬਣ ਗਈਆਂ। ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਦ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ।<ref>ਸੰਪਾਦਕ ਤੀਰਥ ਸਿੰਘ ਸਵਤੰਤ੍ਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਪੰਨਾ ਨਂਬਰ 60</ref> ===ਪਹਿਰਾਵਾ ਅਤੇ ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ=== ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਤੱਕ ਸਾਂਭਣ ਤੇ ਸਜਾਉਣ ਨੂੰ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਹਿਰਾਵਾ ਸਰੀਰ ਢਕਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਸਗੋਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੁਹਜ ਲੁਕਾਉਣ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਸ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਦ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਿਟਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 69 ਅਤੇ 70</ref> ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ===ਖਾਣ ਪੀਣ=== ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਜ ਕੇ, ਛਾਹ ਵੇਲਾ, ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲ, ਲੋਢਾ ਵੇਲਾ, ਤ੍ਰਕਾਲਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਖੁਰਾਕ ਬਦਲ ਕੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਬਰੈੱਡ ਟੀ ਜਾਂ ਬਰੇਕਫਾਸਟ, ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਲੰਚ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਡਿੱਨਰ ਕਹਣਾ ਬਧੇਰੇ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਫਾਸਟ ਫੂਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਜਮਾ ਲਏ ਹਨ।<ref>ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਸ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਲਿਮਿਟਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 66 ਅਤੇ 68</ref> ਹੁਣ ਨਾ ਕੋਈ ਸੱਤੂ ਪੀਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੱਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨਾ ਕੋਈ ਠੰਢਿਆਈ ਪੀਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਠੰਢਿਆਈ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੰਗੀਆਂ ਖੁਰਾਕਾਂ ਤਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। {{center|<poem>ਕੰਗਣਾ ਵਾਲੀ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕੇ ਵਿਚੋਂ ਮੱਖਣ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰੇ<ref>ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਕਹਿਲ, ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ Sco 26, 27 sec- 34A ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 105 ਅਤੇ 114</ref></poem>}} ==ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ== {{main|ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ}} ===ਜਾਣ-ਪਛਾਣ=== ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ ਸੋ ਇਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ।<ref>ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਫਲਸਫਾ, ਡਾ. ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਪੰਨਾ ਨੰ.21</ref>. ===ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ=== ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇਗਾ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾ ਨਾਥਾ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਨਾਥਾ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲਿਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਲਿਪੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।<ref>ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਿਪੇਖ, ਸੰਪਾਦਕ ਪ੍ਰੋ. ਸ਼ੈਰੀ ਸਿੰਘ ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਨਾ ਨੰ.34, 35, 36.</ref> ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਜਗਤ ਦੇ ਸਮਾਨਤਰ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਜਤ ਵਿਆਪਕ ਸਿਸਟਮ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆ ਹੋਰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤਾ-ਨਾਤਾ, ਪਰਿਵਾਰ, ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਵਿਹਾਰ ਪੈਟਰਨ, ਕੀਮਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਚਾਰ ਵਸੀਲੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਕੁਝ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨੇ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਰਿਸ਼ਤਾ-ਨਾਤਾ ਪ੍ਰੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਖਾਸੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਰੇਕ ਨਿਕਟ ਜਾਂ ਦੁਰੇਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਚਾਚਾ/ਚਾਚੀ, ਤਾਇਆ/ਤਾਈ, ਮਾਮਾ/ਮਾਮੀ, ਆਦਿ ਹਨ।<ref>ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਆਿਚਾਰ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ. ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੁਨੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਪਟਿਆਲਾ ਪੰਨਾ ਨੰ. 77, 78, 79.</ref> ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮੌਖਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ, ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀਆਂ, ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸੱਦਿਆਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰਸਮਾਂ, ਗੀਤਾਂ, ਬੁਝਾਰਤਾ, ਅਖੌਤਾਂ ਸਭਨਾਂ ਚ ਮੌਖਿਕਤਾ ਅਵੱਸ਼ ਹੈ।<ref>ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਤਿ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਪ੍ਰੋ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰਾਜ ਗੁਪਤਾ ਪੰਨਾ ਨੰ.35, 36, 37, 38, 42</ref> ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਹਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਛੋਟਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲੱਛਣ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਹੈ। ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸੰਚਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਉਹ ਕੁਝ ਹੀ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਝ ਉਸ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। <ref> ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਪ੍ਰੋ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ, ਪੰਨਾ 82, 83, ਵਾਰਿਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ </ref> ===ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ=== ਬੋਲੀ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪਰਖ ਕਸੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਉੱਨਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਉਨੱਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੀ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਇਹ ਸਾਂਝ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਡਾ ਤੇ ਤਕੜਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ "ਲਾਰਡ ਮਕਾਲੇ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਮਾਤ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਉਤਮ ਰਚਨਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਮਾਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਦੀ ਤੇ ਸਰਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਬੜੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਾਤਾਂ ਨਾਲੋ ਅਨੋਖਾ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਹਮਲਾਵਰ ਆਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਖਾਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨਿਆਂ ਰੱਜ ਕੇ ਖਾਣਾ 'ਤੇ ਰੱਜ ਕੇ ਵਾਹੁਣਾ, ਮੌਜ ਮੇਲੇ ਕਰਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਦ ਮੁਰਾਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਅੜਕ-ਮੜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ੳਤੇ ਆਚਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟੇ ਜਾਣਗੇ।<ref>ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਪਰਿਪੇਖ, ਸੰਪਾਦਕ ਪ੍ਰੋ. ਸ਼ੈਰੀ ਸਿੰਘ ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੰਨਾ ਨੰ. 76, 77, 78</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਭਿਆਚਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲੋਕਧਾਰਾ]] klmkbnx35v686ry1nnuci0exb7hoy2h 0 5500 809938 757313 2025-06-07T06:15:36Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809938 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Mizoram in India (disputed hatched).svg|250px|thumb|ਮੀਜ਼ੋਰਮ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] '''ਮੀਜ਼ੋਰਮ''' [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜ ਹੈ। ੲਿਸਦਾ ਖੇਤਰਫਲ 21,987 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਮੀਜ਼ੋਰਮ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂਮ '''ਆੲੀਜ਼ੋਲ''' ਹੈ। ੲਿਸ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 20 ਫਰਵਰੀ, 1987ੲੀ: ਨੂੰ ਹੋੲੀ। 2011 ਅਨੁਸਾਰ ੲਿਸ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਾਖਰਤਾ ਦਰ 91.58% ਸੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 975 ਸੀ। ੲਿੱਥੋਂ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਖੇਤੀਬਾਡ਼ੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਨਾਮ "ਮਿਜ਼ੋ", ਮੂਲ ਵਾਸੀ ਅਤੇ "ਰਾਮ" ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਰਾਮ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ "ਮੀਜ਼ੋ ਦੀ ਧਰਤੀ" <ref>Sajnani, Encyclopaedia of Tourism Resources in India, Volume 1, {{ISBN|81-78350173}}, page 241</ref> ।ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ, ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੀਨੀਅਰ ਰਾਜ ਤਾਇਨਾਤ ਹਨ।ਇਹ ਰਾਜ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਿਆਂਮਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ 722 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ<ref>[http://dipr.mizoram.gov.in/page/about-mizoram About Mizoram] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140620093508/http://dipr.mizoram.gov.in/page/about-mizoram |date=2014-06-20 }} DIRECTORATE OF INFORMATION & PUBLIC RELATIONS, Government of Mizoram</ref> ।ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਾਂ ਵਾਂਗ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ 1972 ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।ਜਦੋਂ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਖੇਤਰ ਸੀ। 20 ਫਰਵਰੀ 1987 ਨੂੰ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਭਾਰਤ ਦਾ 23 ਵਾਂ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ।ਜਿਹੜਾ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਪਰ ਇਕ ਕਦਮ ਬਣ ਗਿਆ।ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਅਨੁਸਾਰ 1986ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ।<ref>{{cite news|title=Mizoram To Be 23rd State Of India, Tribal Customs Protected|url=http://www.apnewsarchive.com/1986/Mizoram-To-Be-23rd-State-Of-India-Tribal-Customs-Protected/id-3ad643fb331a404302e1b02172ded7b5|accessdate=20 August 2012|newspaper=APN News}}</ref> ==ਇਤਿਹਾਸ== ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੀਜ਼ੋ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੇਦ-ਰਹਿਤ ਹੈ।ਮਿਜ਼ੋ ਹਿਲਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਨਸਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੂਸੀ ਜਾਂ ਕੁਕੀਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਸੀ।ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕੁੱਕਿਸ ਮਿਜ਼ੋ ਪਹਾੜ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ,'ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਹਲਕੇ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ.<ref name = "Suhas1994">{{cite book | first = Suhas | last = Chatterjee | title =Making of Mizoram: Role of Laldenga | url=https://books.google.com/books?id=GI-1rMckfpEC&pg=PA1 | accessdate= 28 August 2013 | year=1994 | publisher=M.D. Publications | isbn=978-81-85880-38-9 | page= 1}}</ref> ।ਲਗਭਗ 1500ਈ. ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੋਤ "ਮਿਜ਼ੋ" ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੰਡੇ ਗਏ ਹਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮਿਜ਼ੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਟੋਮੌਸਮ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਮਿਊਜ਼ੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗ੍ਰੈਰੋਟੋਨੀਟ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਹੁਦਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਸੀ।<ref name="GrantSteve_2010">{{cite book | title=Rodent Outbreaks: Ecology and Impacts | url = https://books.google.com/books?id=yaI0NFQb36UC&pg=PA22 | editor1-first = Grant | editor1-last = Singleton | editor2-first = Steve | editor2-last = Belmain | editor3-first = Peter | editor3-last = Brown | editor4-first = Bill | editor4-last = Hardy | accessdate = 28 August 2013 | year = 2010 | publisher=International Rice Research Institute | isbn=978-971-22-0257-5 | pages=22–}}</ref> ==ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ== ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਉੱਤਰੀ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਜਮੀਨੀ ਭਾਗ ਹੈ,ਜਿਸਦਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਮਿਆਂਮਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਨਾਲ 722 [8] ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਹੱਦ ਮਨੀਪੁਰ, ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਹੈ। ਇਹ 21,087 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (8,142 ਵਰਗ ਮੀਲ)ਵਾਲਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਇਹ 21 ° 56'N ਤੋਂ 24 ° 31'ਅੰਤ ਤੱਕ, ਅਤੇ 92 ° 16' ਤੋਂ 93 ° 26 'ਏ ਤੱਕ ਵਧਦਾ ਹੈ ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਲਗਭਗ 76 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜੰਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਢਲਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। 8% ਢਹਿਣ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ, 3% ਬਾਂਝ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਖੇਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਾਸ਼ਤ ਅਤੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>[http://power.mizoram.gov.in/uploads/files/hydro-power-policy-of-mizoram.pdf HYDRO ELECTRIC POWER POLICY OF MIZORAM] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140903093148/http://power.mizoram.gov.in/uploads/files/hydro-power-policy-of-mizoram.pdf |date=2014-09-03 }} Government of Mizoram (2010), page 2</ref> ਜੰਗਲਾਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਸਟੇਟ 2015 ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਕੋਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੰਗਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 88.93% ਜੰਗਲ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=132571|title=Total Forest and Tree Cover has Increased; Increase in Carbon Stock an Assurance to Negotiators at Cop 21: Javadekar|website=pib.nic.in}}</ref> ==ਜਿਲ੍ਹੇ== ਮਿਜੋਰਮ ਵਿੱਚ ੮ ਜਿਲ੍ਹੇ ਹਨ - * [[ਆਇਜੋਲ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਕੋਲਾਸਿਬ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਚੰਫਾਈ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਮਮਿਤ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਲੁੰਗਲੇਈ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਲਾਂਗਤਲਾਈ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਸਇਹਾ ਜ਼ਿਲਾ]] * [[ਸੇਰਛਿਪ ਜ਼ਿਲਾ]] {{ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ}} {{ਮਿਜ਼ੋਰਮ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ}} ==ਹਵਾਲੇ== [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਿਜ਼ੋਰਮ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] 8pku23cvoqatbne3euap8yks4wa6sp0 0 13392 809931 781030 2025-06-07T05:18:48Z 2401:4900:80CE:C727:4486:61FF:FE85:BE32 Residency information 809931 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | name = ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ | image = Sardar Phula Singh.jpg | alt = ਸਰਦਾਰ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ | caption = ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿੱਤਰ<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Bishan|title=Twarikh Guru-Ka-Bagh|date=1973|publisher=Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee|location= Amritsar|edition=Third}}</ref> | birth_name = ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ | birth_date = {{Birth date|1761|01|01|df=yes}} | birth_place = ਸ਼ੀਹਾਂ{{citation needed}}, [[ਫੂਲਕੀਆਂ ਮਿਸਲ]], [[ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] (ਹੁਣ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]], [[ਭਾਰਤ]]) (ਅੱਜ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|df=yes|1823|03|14|1761|01|01|}} | death_place = [[ਪੀਰ ਸਬਾਕ]], [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] (ਹੁਣ [[ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | other_names = | known_for = | children = | parents = ਸਰਦਾਰ ਇਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (ਪਿਤਾ)<br>ਬੀਬੀ ਹਰਿ ਕੌਰ (ਮਾਤਾ) | predecessor = [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] | successor = [[ਅਕਾਲੀ ਹਨੂਮਾਨ ਸਿੰਘ|ਹਨੂੰਮਾਨ ਸਿੰਘ]] | office = [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ|ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ]] | termstart = 1800 | termend = 1823<ref>{{Cite web |title=Wikiwand - Jathedar of the Akal Takht |url=https://wikiwand.com/en/Jathedar_of_Akal_Takht |access-date=2023-02-25 |website=Wikiwand}}</ref> | office2 = 6ਵਾਂ [[ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ (ਸਿੱਖ ਫੌਜ)|ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ]] | predecessor2 = [[ਅਕਾਲੀ ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ|ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ]] | successor2 = [[ਅਕਾਲੀ ਹਨੂਮਾਨ ਸਿੰਘ|ਹਨੂੰਮਾਨ ਸਿੰਘ]] }} '''ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ''' (ਜਨਮ '''ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ'''; 1 ਜਨਵਰੀ 1761 – 14 ਮਾਰਚ 1823) ਇੱਕ [[ਨਿਹੰਗ|ਅਕਾਲੀ ਨਿਹੰਗ]] ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲਹਿਰਾਗਾਗਾ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇਹਲਾ ਸਿਹਾਂ ਵਿੱਚ 1761 ਵਿੱਚ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਉਹ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] [[ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਮਿਸਲ]] ਦਾ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ [[ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ (ਸਿੱਖ ਫੌਜ)|ਬੁੱਢਾ ਦਲ]] ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ।<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=H.S.|title=Sikh Studies, Book 7|date=2008|publisher=Hemkunt Press|location=New Delhi|isbn=9788170102458|page=36|edition=Fifth}}</ref> ਉਹ [[ਸਿੱਖ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਅਨਿਯਮਿਤ ਨਿਹੰਗ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਵੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਵਿੱਚ [[ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ]] ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਆਪਣੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ [[ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ]] ਲਈ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। [[ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੱਕ ਉਹ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਰਨੈਲ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਯੋਗ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।<ref>{{cite book|last1=Griffin|first1=Lepel|title=The Rajas of the Punjab: Being the History of the Principal States in the Punjab and Their Political Relations with the British Government|date=1873|publisher=Trübner & Co.|location=London|page=319|edition=Second}}</ref><ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Prem|title=Baba Phoola Singh Ji 'Akali'|date=1926|publisher=Lahore Book Shop|location=Ludhiana|isbn=81-7647-110-0|page=36|edition=4th}}</ref> ਉਹ ਉਸਦੇ ਨਿਮਰ ਵਿਲੱਖਣ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਚਰਿੱਤਰ ਵਾਲੇ ਵੱਕਾਰੀ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Jagjit|title=Temple of Spirituality or Golden Temple of Amritsar|date=1998|publisher=Mittal Publications|location=New Delhi|page=43}}</ref><ref>{{cite book|last1=Singh|first1=Kartar|title=Stories from Sikh History: Book-VII|date=1975|publisher=Hemkunt Press|location=New Delhi|page=102}}</ref> ਉਹ ''ਗੁਰਮਤਿ'' ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ''[[ਖ਼ਾਲਸਾ|ਪੰਥ]]'' ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ==ਘੋੜੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ== 10-12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਘੋੜੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਹੋ ਗਏ। ਤੇਗ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੜੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸ. ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨਿਹੰਗ ਸਜ ਗਏ। ਸ. ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਜਦ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਟਿਕਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਆ ਗਏ। ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਜਿਥੇ ਅੱਜਕਲ ਬੁਰਜ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ==ਅਕਾਲ ਦਾ ਮੁਖੀ== [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਜਦ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕਰਨ ਲਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਜੰਗ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦਾ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਪੈ ਗਿਆ। [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਕਾਲ ਨਾਂ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਬਣਾਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ==ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ== ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀਆਂ ਔਖੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। [[ਮੁਲਤਾਨ]] ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੇਲੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਿਲਾ ਫਤਿਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਲਾ ਸਰ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਜਦ ਹਰ ਹੀਲਾ ਬੇਅਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਆਪ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ। ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧਿਆ ਤੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਕਾਲੀ ਸੂਰਬੀਰ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ [[ਮੁਲਤਾਨ]] 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਕਿਲੇ ਦੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਪਾੜ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਪਾੜ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਚੋਂ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰਲੱਥ ਘੋੜਸਵਾਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਵਾਂਗ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਈ ਕਿ ਪਰਲੋ ਆ ਗਈ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਏ। ਨਵਾਬ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਕਿਲਾ ਫਤਹਿ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਕੋੜੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ== ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਤੇ [[ਨੁਸ਼ਹਿਰੇ]] ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਉਸਰੱਈਏ ਤੇ ਵੱਡੇ ਥੰਮ੍ਹ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਨਿਰਭੈ ਤੇ ਨਿਧੜਕ ਜਰਨੈਲ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਉਲਟ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]] ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕੋੜੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਕਹਿ ਦੇਣੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ==ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੀਂਦ == ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੀਂਦ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਨਾਭਾ ਪਾਸੋਂ ਅਕਾਲੀ ਜੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਜੀਂਦ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦੇਣ ਪਰ ਸਿਰੜ ਦੇ ਪੱਕੇ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਰਨ ਆਏ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦੇਣਾ ਨਾ ਮੰਨਿਆ। ਅੰਤ ਡੋਗਰੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਮਹਾਰਾਜੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਆਨੰਦਪੁਰ]] 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ। ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਫਿਲੌਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਦੀਵਾਨ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਭਿਜਵਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰੋਂ ਮੋੜ ਲਿਆਵੇ। ਜਦ ਦੀਵਾਨ ਮਾਖੋਵਾਲ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਧਰੋਂ ਨਵਾਬ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਤੇ ਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਹੇ 'ਤੇ ਇਸੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਚੜ੍ਹ ਆਈਆਂ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਅਕਾਲੀ ਹੋਰਾਂ ਪਾਸ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਵਾਪਿਸ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਮੋੜ ਲਿਆਏ। ==ਅਜ਼ੀਜ਼ ਖਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ== [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਦੇ ਹਾਕਮ [[ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਜ਼]] ਖਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੈਨਾ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਨੁਸ਼ਹਿਰੇ ਲੁੰਭੇ ਦਰਿਆ ਕੋਲ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ [[ਪਿਸ਼ਾਵਰ]] ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ। [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਲੈ ਕੇ ਅਟਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਨੁਸ਼ਹਿਰੇ]] ਵੱਲ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਕ ਪਿੱਛੋਂ ਤੋਪਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਹੁੰਚੀਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਤੋਪਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੇ ਪਾਉਣਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕੜਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, ''ਚੜ੍ਹਾਈ ਹੁਣੇ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।'' ==ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ== ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਵੀ ਜਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਾ ਮੰਨੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ 1500 ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਟੱਪ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਇਸ ਦਲੇਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ ਤੇ [[ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ]], [[ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ]] ਤੇ [[ਸ. ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ]] ਆਦਿ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਅਰਦਾਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਗਏ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਉਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ==ਸ਼ਹੀਦ == ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੋਏ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਹੱਥੋ-ਹੱਥੀ ਜੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਲਲਕਾਰਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਅਕਾਲੀ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਠਾਣ ਸੈਨਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਜਰਨੈਲ ਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਰਦਾਰ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ 7 ਗੋਲੀਆਂ ਖਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਫ਼ੌਜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਇਥੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੰਨੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੂਰਬੀਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਪੱਕ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਰਨੈਲ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਸਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇਹਲਾ ਸੀਹਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ 14 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਅਤੇ 10 ਤੋਂ 14 ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ== * [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਿਹੰਗ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1761]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1823]] j9xfryqj61g5g8ge9mro28dpljxj9en 0 14572 809965 805946 2025-06-07T10:06:35Z Taranpreet Goswami 51390 809965 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer<!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | honorific_prefix = | image = Amrita Pritam (1919 – 2005) , in 1948.jpg | caption = 1948 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਮ | birth_name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੋਰ | birth_date = {{birth date|1919|8|31|df=y}} | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|2005|10|31|1919|8|31|df=y}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ | nationality = ਭਾਰਤੀ | period = 1936–2005 | genre = ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਕ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ | subject = ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ, ਸੁਪਨਾ | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ|ਰੋਮਾਂਸ]]-[[ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]]'' (ਨਾਵਲ)<br />''[[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]]'' (ਕਵਿਤਾ)<br />''ਸੁਨੇਹੜੇ'' (ਕਵਿਤਾ) | spouse = ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ | partner = ਇਮਰੋਜ਼ | children = 2 | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1956)}}<br>[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] {{small|(1969)}}<br>[[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] {{small|(1982)}}<br>ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਨਮਾਨ {{small|(2000)}}<br>[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ]] {{small|(2004)}} | signature = | website = | influences = | influenced = | module = {{Infobox officeholder | embed = yes | office = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | constituency = ਨਾਮਜ਼ਦ | termstart = 12 ਮਈ 1986 | termend = 11 ਮਈ 1992 }} }} '''ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ''' (31 ਅਗਸਤ 1919 - 31 ਅਕਤੂਬਰ 2005)<ref>{{cite web | url=http://www.guardian.co.uk/news/2005/nov/04/guardianobituaries.india | title=Amrita Pritam: A poet passionate about the suffering of her Punjabi people | publisher=The Guardian | date=4 November 2005}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵਿੱਤਰੀ|ਕਵੀ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]], [[ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] ਅਤੇ [[ਵਾਰਤਕ|ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਹਿਮ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sahapedia.org/amrita-pritam-first-modern-punjabi-poet|title=Amrita Pritam, the First Modern Punjabi Poet|website=Sahapedia|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/amrita-pritam-100th-birth-anniversary-5-memorable-books-by-the-poet-novelist-2291743.html|title=Amrita Pritam 100th Birth Anniversary: 5 Memorable Books by the Poet, Novelist|website=News18|access-date=2020-09-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://lifestyle.livemint.com//news/big-story/i-wanted-to-write-at-all-costs-and-i-did-amrita-pritam-111634487569638.html|title=Amrita Pritam: 'I wanted to write at all costs, and I did'|date=2020-08-30|website=Mintlounge|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਜੀਵਨੀ, ਨਿਬੰਧ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।<ref>https://www.punjabi-kavita.com/AmritaPritam.php</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ 20 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 13 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਦੋ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>[https://archive.today/20120724154701/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C11%5C14%5Cstory_14-11-2005_pg7_43 Amrita Pritam: A great wordsmith in Punjab’s literary history] ''[[ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)]]'', 14 ਨਵੰਬਰ 2005.</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ 1966 ਤੋਂ ਨਾਗਮਣੀ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]], [[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ [[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ|ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]] ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/art-and-culture/100-years-of-amrita-pritam-the-legend-of-amrita-pritam-lives-on-through-her-poems-and-stories/story-cDQRKVC8dVQ5x2PZl0bahM.html|title=The legend of Amrita Pritam lives on through her poems and stories|date=2019-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2020-09-05}}</ref> ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950) ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫ਼ਿਲਮ [[ਪਿੰਜਰ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਿੰਜਰ]] (2003) ਵੀ ਬਣੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2005/20051105/saturday/main1.htm|title=The Tribune - Magazine section - Saturday Extra|website=www.tribuneindia.com|access-date=2020-09-05}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਈ। 1956 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ '[[ਸੁਨੇਹੜੇ]]' ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/amrita-pritam-in-the-eyes-of-prominent-punjabi-writers/story-WUDSiRpKjlyGEAszMKpZbM.html|title=Amrita Pritam in the eyes of prominent Punjabi writers|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ' ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ”, ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸੀ।<ref name=":0" /> 1969 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ|ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ|ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/remembering-amrita-pritam-on-the-poet-s-99th-birth-anniversary/story-XZtVDIwAuzXw2ymlP74KIO.html|title=Remembering Amrita Pritam on the poet’s 99th birth anniversary|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ==ਬਚਪਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜਨਮ [[31 ਅਗਸਤ]] [[1919]] ਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ]] ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ [[ਕਾਫ਼ੀਆ|ਕਾਫ਼ੀਏ]], [[ਰਦੀਫ਼]] ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪੁਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ [[1936]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵਾਤੜਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web |url=http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-06-16 |archive-date=2021-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195809/http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |dead-url=yes }}</ref> ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਪਨਾਮ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ 1960 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911790</ref> ==ਸਿੱਖਿਆ == ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ [[1932]] ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। [[1933]] ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। [[15 ਮਈ]] [[1973]] ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡੀ.ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ। ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ==ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਰਾਜ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆ ਗਈ। ==ਸ਼ੌਂਕ== [[ਸਾਹਿਤ]] ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ]], [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। == ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੀਵਨ == ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ' ਸੀ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911786</ref> [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਲਗਭਗ 100 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ [[ਅਨੁਵਾਦ]] ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ’ [[1935]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ [[ਵੀਅਤਨਾਮ]], [[ਰੂਸ]], [[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]], [[ਹੰਗਰੀ]], [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਬੁਲਗਾਰੀਆ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[1956]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਨੇਹੜੇ]], ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। [[1958]] ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ [[1974]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[1978]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। [[1982]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ]] ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। [[1960]] ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ 40 ਸਾਲ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|title=ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ - Tribune Punjabi|last=|first=|date=2018-09-01|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043546/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|archive-date=2022-11-09|dead-url=|language=en-US|url-status=dead}}</ref> ==ਮੌਤ== [[31 ਅਕਤੂਬਰ]] [[2005]] ਨੂੰ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਾਵਲ=== #ਜੈ ਸ੍ਰੀ (1946) #ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ (1949), (ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ, ਮਰਾਠੀ, ਕੋਂਕਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਸ਼ਿਆਈ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਆਹਲਣਾ (1952), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਸ਼ੂ (1958), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਕ ਸਵਾਲ (1959), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੁਲਾਵਾ (1960), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੰਦ ਦਰਵਾਜਾ (1961), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਸਿੰਧੀ, ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਤਾ (1963), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਕ ਸੀ ਅਨੀਤਾ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧਰਤੀ ਸਾਗਰ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ (1965), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ (1968), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਾਤਰ (1969) #ਏਕਤੇ ਏਰਿਅਲ (1969), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜਲਾਵਤਨ (1970), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਯਾਤਰੀ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜੇਬ ਕਤਰੇ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ (1972), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅਗ ਦੀ ਲਕੀਰ (1974), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੱਚੀ ਸੜਕ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ (1977), (ਹਿੰਦੀ, ਬੁਲਗਾਰਿਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ (1977), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਤੇਹਰਵਾਂ ਸੂਰਜ (1978), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਉਨਿੰਜਾ ਦਿਨ (1979), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਹਰਦੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) ===ਆਤਮਕਥਾ === * [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] (1976) * ਕਾਲਾ ਗੁਲਾਬ (1968) * Shadow of word's (2004) ===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== #ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ (1943) #ਕੁੰਜੀਆਂ (1944) #ਆਖਰੀ ਖਤ (1956) #ਗੋਜਰ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ (1960) #ਚਾਨਣ ਦਾ ਹਉਕਾ (1962) #ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ (1969) #ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ #ਲਾਤੀਯਾਂ ਦੀ ਛੋਕਰੀ #ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਮੀ ਸੜਕ #ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ #ਤੀਜੀ ਔਰਤ ===ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ === #ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ (1934) #ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ (1936) #ਜਿਉਂਦਾ ਜੀਵਨ (1938) #ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਫੁੱਲ (1941) #ਓ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਿਓ (1942) #ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ #ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ (1943) #ਸੰਝ ਦੀ ਲਾਲੀ (1943) #ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੌਗਾਤ (1944) #ਲੋਕ ਪੀੜ (1944) #ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ (1946) #ਲੰਮੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, 1949 #ਮੈਂ ਤਵਾਰੀਖ ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੀ (1950) #ਸਰਘੀ ਵੇਲਾ, (1951) #ਮੇਰੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ (1952) #ਸੁਨੇਹੜੇ (1955 - ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) #ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੇਤੀ (1957) #ਕਸਤੂਰੀ (1959) #ਨਾਗਮਣੀ (1964) #ਛੇ ਰੁੱਤਾਂ (1969) #ਮੈਂ ਜਮਾਂ ਤੂੰ (1977) #ਲਾਮੀਆਂ ਵਤਨ #ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ (ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) ===ਹੋਰ=== #ਬਲ ਬਲ ਦੀਵੜਿਆ #ਅਦਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਯੋਗੀ ===ਗਦ ਰਚਨਾਵਾਂ=== #ਕਿਰਮਿਚੀ ਲਕੀਰਾਂ #ਕਾਲ਼ਾ ਗੁਲਾਬ #ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ (1969) #ਇਕੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬ , ਸਫਰਨਾਮਾ (1973) #ਔਰਤ: ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (1975) #ਇਕ ਉਦਾਸ ਕਿਤਾਬ (1976) #ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਵਰੇ (1978) #ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ (1979) #ਕੱਚੇ ਅੱਖਰ (1979) #ਇਕ ਹੱਥ ਮਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਛੱਲਾ (1980) #ਮੁਹੱਬਤਨਾਮਾ (1980) #ਮੇਰੇ ਕਾਲ ਮੁਕਤ ਸਮਕਾਲੀ (1980) #ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ (1981) #ਕੜੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਸਫਰ (1982) #ਅੱਜ ਦੇ ਕਾਫਰ (1982) ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ === ਸਫਰਨਾਮਾ=== #[[ਬਾਰੀਆਂ ਝਰੋਖੇ]] (1961) ==ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ== #ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ “ਸੁਨੇਹੜੇ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। #1958 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। #1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। #ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ 1974 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। #1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #1988 ਵਿੱਚ ਬਲਗਾਰਿਆ ਵੈਰੋਵ ਇਨਾਮ (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ) #2005 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2012/07/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੀਆਂ-ਚੋਣ/ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]</ref> ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Amrita Pritam-New Delhi-Dec 1969-Pic Ravinder Ravi.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1969 ਵਿੱਚ File:Amrita Pritam.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ File:Amrita Pritam-New Delhi-1979-Pic Dev Inder.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1979 ਵਿੱਚ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{Commons category|Amrita Pritam}} * '''[http://www.gadyakosh.org/gk/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE Amrita Pritam at Gadya Kosh] (her prose work in Devanagari script)''' * [http://www.sawnet.org/books/authors.php?Pritam+Amrita Amrita Pritam and her Works at ''South Asian Women's Network'' (Sawnet)] * [https://web.archive.org/web/20080618100709/http://www.razarumi.com/2008/06/09/amrita-pritam-1919-2005/ Amrita Pritam 1919-2005-a tribute by Raza Rumi] * [http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html Poems by Amrita Pritam at ''Kavitayan'']( {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026173015/http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html |date=2009-10-26 }} 2009-10-25) ;ਵੀਡੀਓ ਕੜੀਆਂ * {{YouTube|gvgSY81gVMM|''Aj Waris Shah Nu'', Amrita Pritam's most important poem, recited by Gulzar}} * {{YouTube|um6QOvOPol4|Amrita Pritam's poem ''Main Tainu Pir Milangi'' recited by Gulzar}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1919]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2005]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] 1wt3lt13aj309vv8y2mf6a45u0p7s3r 809975 809965 2025-06-07T10:45:50Z Taranpreet Goswami 51390 809975 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer<!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | honorific_prefix = | image = Amrita Pritam (1919 – 2005) , in 1948.jpg | caption = 1948 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਮ | birth_name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੌਰ | birth_date = {{birth date|1919|8|31|df=y}} | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|2005|10|31|1919|8|31|df=y}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ | nationality = ਭਾਰਤੀ | period = 1936–2005 | genre = ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਕ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ | subject = ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ, ਸੁਪਨਾ | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ|ਰੋਮਾਂਸ]]-[[ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]]'' (ਨਾਵਲ)<br />''[[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]]'' (ਕਵਿਤਾ)<br />''ਸੁਨੇਹੜੇ'' (ਕਵਿਤਾ) | spouse = ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ | partner = ਇਮਰੋਜ਼ | children = 2 | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1956)}}<br>[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] {{small|(1969)}}<br>[[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] {{small|(1982)}}<br>ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਨਮਾਨ {{small|(2000)}}<br>[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ]] {{small|(2004)}} | signature = | website = | influences = | influenced = | module = {{Infobox officeholder | embed = yes | office = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | constituency = ਨਾਮਜ਼ਦ | termstart = 12 ਮਈ 1986 | termend = 11 ਮਈ 1992 }} }} '''ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ''' (31 ਅਗਸਤ 1919 - 31 ਅਕਤੂਬਰ 2005)<ref>{{cite web | url=http://www.guardian.co.uk/news/2005/nov/04/guardianobituaries.india | title=Amrita Pritam: A poet passionate about the suffering of her Punjabi people | publisher=The Guardian | date=4 November 2005}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵਿੱਤਰੀ|ਕਵੀ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]], [[ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] ਅਤੇ [[ਵਾਰਤਕ|ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਹਿਮ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sahapedia.org/amrita-pritam-first-modern-punjabi-poet|title=Amrita Pritam, the First Modern Punjabi Poet|website=Sahapedia|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/amrita-pritam-100th-birth-anniversary-5-memorable-books-by-the-poet-novelist-2291743.html|title=Amrita Pritam 100th Birth Anniversary: 5 Memorable Books by the Poet, Novelist|website=News18|access-date=2020-09-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://lifestyle.livemint.com//news/big-story/i-wanted-to-write-at-all-costs-and-i-did-amrita-pritam-111634487569638.html|title=Amrita Pritam: 'I wanted to write at all costs, and I did'|date=2020-08-30|website=Mintlounge|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਜੀਵਨੀ, ਨਿਬੰਧ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।<ref>https://www.punjabi-kavita.com/AmritaPritam.php</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ 20 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 13 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਦੋ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>[https://archive.today/20120724154701/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C11%5C14%5Cstory_14-11-2005_pg7_43 Amrita Pritam: A great wordsmith in Punjab’s literary history] ''[[ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)]]'', 14 ਨਵੰਬਰ 2005.</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ 1966 ਤੋਂ ਨਾਗਮਣੀ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]], [[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ [[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ|ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]] ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/art-and-culture/100-years-of-amrita-pritam-the-legend-of-amrita-pritam-lives-on-through-her-poems-and-stories/story-cDQRKVC8dVQ5x2PZl0bahM.html|title=The legend of Amrita Pritam lives on through her poems and stories|date=2019-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2020-09-05}}</ref> ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950) ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫ਼ਿਲਮ [[ਪਿੰਜਰ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਿੰਜਰ]] (2003) ਵੀ ਬਣੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2005/20051105/saturday/main1.htm|title=The Tribune - Magazine section - Saturday Extra|website=www.tribuneindia.com|access-date=2020-09-05}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਈ। 1956 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ '[[ਸੁਨੇਹੜੇ]]' ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/amrita-pritam-in-the-eyes-of-prominent-punjabi-writers/story-WUDSiRpKjlyGEAszMKpZbM.html|title=Amrita Pritam in the eyes of prominent Punjabi writers|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ' ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ”, ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸੀ।<ref name=":0" /> 1969 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ|ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ|ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/remembering-amrita-pritam-on-the-poet-s-99th-birth-anniversary/story-XZtVDIwAuzXw2ymlP74KIO.html|title=Remembering Amrita Pritam on the poet’s 99th birth anniversary|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ==ਬਚਪਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜਨਮ [[31 ਅਗਸਤ]] [[1919]] ਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ]] ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ [[ਕਾਫ਼ੀਆ|ਕਾਫ਼ੀਏ]], [[ਰਦੀਫ਼]] ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪੁਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ [[1936]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵਾਤੜਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web |url=http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-06-16 |archive-date=2021-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195809/http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |dead-url=yes }}</ref> ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਪਨਾਮ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ 1960 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911790</ref> ==ਸਿੱਖਿਆ == ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ [[1932]] ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। [[1933]] ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। [[15 ਮਈ]] [[1973]] ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡੀ.ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ। ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ==ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਰਾਜ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆ ਗਈ। ==ਸ਼ੌਂਕ== [[ਸਾਹਿਤ]] ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ]], [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। == ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੀਵਨ == ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ' ਸੀ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911786</ref> [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਲਗਭਗ 100 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ [[ਅਨੁਵਾਦ]] ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ’ [[1935]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ [[ਵੀਅਤਨਾਮ]], [[ਰੂਸ]], [[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]], [[ਹੰਗਰੀ]], [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਬੁਲਗਾਰੀਆ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[1956]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਨੇਹੜੇ]], ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। [[1958]] ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ [[1974]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[1978]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। [[1982]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ [[ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ]] ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। [[1960]] ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ 40 ਸਾਲ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|title=ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ - Tribune Punjabi|last=|first=|date=2018-09-01|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043546/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|archive-date=2022-11-09|dead-url=|language=en-US|url-status=dead}}</ref> ==ਮੌਤ== [[31 ਅਕਤੂਬਰ]] [[2005]] ਨੂੰ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਾਵਲ=== #ਜੈ ਸ੍ਰੀ (1946) #ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ (1949), (ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ, ਮਰਾਠੀ, ਕੋਂਕਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਸ਼ਿਆਈ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਆਹਲਣਾ (1952), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਸ਼ੂ (1958), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਕ ਸਵਾਲ (1959), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੁਲਾਵਾ (1960), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੰਦ ਦਰਵਾਜਾ (1961), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਸਿੰਧੀ, ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਤਾ (1963), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਕ ਸੀ ਅਨੀਤਾ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧਰਤੀ ਸਾਗਰ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ (1965), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ (1968), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਾਤਰ (1969) #ਏਕਤੇ ਏਰਿਅਲ (1969), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜਲਾਵਤਨ (1970), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਯਾਤਰੀ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜੇਬ ਕਤਰੇ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ (1972), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅਗ ਦੀ ਲਕੀਰ (1974), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੱਚੀ ਸੜਕ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ (1977), (ਹਿੰਦੀ, ਬੁਲਗਾਰਿਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ (1977), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਤੇਹਰਵਾਂ ਸੂਰਜ (1978), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਉਨਿੰਜਾ ਦਿਨ (1979), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਹਰਦੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) ===ਆਤਮਕਥਾ === * [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] (1976) * ਕਾਲਾ ਗੁਲਾਬ (1968) * Shadow of word's (2004) ===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== #ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ (1943) #ਕੁੰਜੀਆਂ (1944) #ਆਖਰੀ ਖਤ (1956) #ਗੋਜਰ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ (1960) #ਚਾਨਣ ਦਾ ਹਉਕਾ (1962) #ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ (1969) #ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ #ਲਾਤੀਯਾਂ ਦੀ ਛੋਕਰੀ #ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਮੀ ਸੜਕ #ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ #ਤੀਜੀ ਔਰਤ ===ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ === #ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ (1934) #ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ (1936) #ਜਿਉਂਦਾ ਜੀਵਨ (1938) #ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਫੁੱਲ (1941) #ਓ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਿਓ (1942) #ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ #ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ (1943) #ਸੰਝ ਦੀ ਲਾਲੀ (1943) #ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੌਗਾਤ (1944) #ਲੋਕ ਪੀੜ (1944) #ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ (1946) #ਲੰਮੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, 1949 #ਮੈਂ ਤਵਾਰੀਖ ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੀ (1950) #ਸਰਘੀ ਵੇਲਾ, (1951) #ਮੇਰੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ (1952) #ਸੁਨੇਹੜੇ (1955 - ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) #ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੇਤੀ (1957) #ਕਸਤੂਰੀ (1959) #ਨਾਗਮਣੀ (1964) #ਛੇ ਰੁੱਤਾਂ (1969) #ਮੈਂ ਜਮਾਂ ਤੂੰ (1977) #ਲਾਮੀਆਂ ਵਤਨ #ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ (ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) ===ਹੋਰ=== #ਬਲ ਬਲ ਦੀਵੜਿਆ #ਅਦਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਯੋਗੀ ===ਗਦ ਰਚਨਾਵਾਂ=== #ਕਿਰਮਿਚੀ ਲਕੀਰਾਂ #ਕਾਲ਼ਾ ਗੁਲਾਬ #ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ (1969) #ਇਕੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬ , ਸਫਰਨਾਮਾ (1973) #ਔਰਤ: ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (1975) #ਇਕ ਉਦਾਸ ਕਿਤਾਬ (1976) #ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਵਰੇ (1978) #ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ (1979) #ਕੱਚੇ ਅੱਖਰ (1979) #ਇਕ ਹੱਥ ਮਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਛੱਲਾ (1980) #ਮੁਹੱਬਤਨਾਮਾ (1980) #ਮੇਰੇ ਕਾਲ ਮੁਕਤ ਸਮਕਾਲੀ (1980) #ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ (1981) #ਕੜੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਸਫਰ (1982) #ਅੱਜ ਦੇ ਕਾਫਰ (1982) ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ === ਸਫਰਨਾਮਾ=== #[[ਬਾਰੀਆਂ ਝਰੋਖੇ]] (1961) ==ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ== #ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ “ਸੁਨੇਹੜੇ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। #1958 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। #1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। #ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ 1974 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। #1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ "ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ" ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #1988 ਵਿੱਚ ਬਲਗਾਰਿਆ ਵੈਰੋਵ ਇਨਾਮ (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ) #2005 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2012/07/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੀਆਂ-ਚੋਣ/ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]</ref> ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Amrita Pritam-New Delhi-Dec 1969-Pic Ravinder Ravi.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1969 ਵਿੱਚ File:Amrita Pritam.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ File:Amrita Pritam-New Delhi-1979-Pic Dev Inder.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1979 ਵਿੱਚ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{Commons category|Amrita Pritam}} * '''[http://www.gadyakosh.org/gk/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE Amrita Pritam at Gadya Kosh] (her prose work in Devanagari script)''' * [http://www.sawnet.org/books/authors.php?Pritam+Amrita Amrita Pritam and her Works at ''South Asian Women's Network'' (Sawnet)] * [https://web.archive.org/web/20080618100709/http://www.razarumi.com/2008/06/09/amrita-pritam-1919-2005/ Amrita Pritam 1919-2005-a tribute by Raza Rumi] * [http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html Poems by Amrita Pritam at ''Kavitayan'']( {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026173015/http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html |date=2009-10-26 }} 2009-10-25) ;ਵੀਡੀਓ ਕੜੀਆਂ * {{YouTube|gvgSY81gVMM|''Aj Waris Shah Nu'', Amrita Pritam's most important poem, recited by Gulzar}} * {{YouTube|um6QOvOPol4|Amrita Pritam's poem ''Main Tainu Pir Milangi'' recited by Gulzar}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1919]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2005]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] er5velj4qjifozrvl9qvdhq3bh9yx4b 809980 809975 2025-06-07T10:57:12Z Taranpreet Goswami 51390 809980 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer<!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | honorific_prefix = | image = Amrita Pritam (1919 – 2005) , in 1948.jpg | caption = 1948 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਮ | birth_name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੌਰ | birth_date = {{birth date|1919|8|31|df=y}} | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|2005|10|31|1919|8|31|df=y}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ | nationality = ਭਾਰਤੀ | period = 1936–2005 | genre = ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਕ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ | subject = ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ, ਸੁਪਨਾ | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ|ਰੋਮਾਂਸ]]-[[ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]]'' (ਨਾਵਲ)<br />''[[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]]'' (ਕਵਿਤਾ)<br />''ਸੁਨੇਹੜੇ'' (ਕਵਿਤਾ) | spouse = ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ | partner = ਇਮਰੋਜ਼ | children = 2 | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1956)}}<br>[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] {{small|(1969)}}<br>[[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] {{small|(1982)}}<br>ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਨਮਾਨ {{small|(2000)}}<br>[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ]] {{small|(2004)}} | signature = | website = | influences = | influenced = | module = {{Infobox officeholder | embed = yes | office = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | constituency = ਨਾਮਜ਼ਦ | termstart = 12 ਮਈ 1986 | termend = 11 ਮਈ 1992 }} }} '''ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ''' (31 ਅਗਸਤ 1919 - 31 ਅਕਤੂਬਰ 2005)<ref>{{cite web | url=http://www.guardian.co.uk/news/2005/nov/04/guardianobituaries.india | title=Amrita Pritam: A poet passionate about the suffering of her Punjabi people | publisher=The Guardian | date=4 November 2005}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵਿੱਤਰੀ|ਕਵੀ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]], [[ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] ਅਤੇ [[ਵਾਰਤਕ|ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਹਿਮ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sahapedia.org/amrita-pritam-first-modern-punjabi-poet|title=Amrita Pritam, the First Modern Punjabi Poet|website=Sahapedia|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/amrita-pritam-100th-birth-anniversary-5-memorable-books-by-the-poet-novelist-2291743.html|title=Amrita Pritam 100th Birth Anniversary: 5 Memorable Books by the Poet, Novelist|website=News18|access-date=2020-09-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://lifestyle.livemint.com//news/big-story/i-wanted-to-write-at-all-costs-and-i-did-amrita-pritam-111634487569638.html|title=Amrita Pritam: 'I wanted to write at all costs, and I did'|date=2020-08-30|website=Mintlounge|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਜੀਵਨੀ, ਨਿਬੰਧ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।<ref>https://www.punjabi-kavita.com/AmritaPritam.php</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ 20 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 13 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਦੋ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>[https://archive.today/20120724154701/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C11%5C14%5Cstory_14-11-2005_pg7_43 Amrita Pritam: A great wordsmith in Punjab’s literary history] ''[[ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)]]'', 14 ਨਵੰਬਰ 2005.</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ 1966 ਤੋਂ ਨਾਗਮਣੀ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]], [[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ [[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ|ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]] ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/art-and-culture/100-years-of-amrita-pritam-the-legend-of-amrita-pritam-lives-on-through-her-poems-and-stories/story-cDQRKVC8dVQ5x2PZl0bahM.html|title=The legend of Amrita Pritam lives on through her poems and stories|date=2019-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2020-09-05}}</ref> ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950) ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫ਼ਿਲਮ [[ਪਿੰਜਰ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਿੰਜਰ]] (2003) ਵੀ ਬਣੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2005/20051105/saturday/main1.htm|title=The Tribune - Magazine section - Saturday Extra|website=www.tribuneindia.com|access-date=2020-09-05}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਈ। 1956 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ '[[ਸੁਨੇਹੜੇ]]' ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/amrita-pritam-in-the-eyes-of-prominent-punjabi-writers/story-WUDSiRpKjlyGEAszMKpZbM.html|title=Amrita Pritam in the eyes of prominent Punjabi writers|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ' ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ”, ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸੀ।<ref name=":0" /> 1969 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ|ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ|ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/remembering-amrita-pritam-on-the-poet-s-99th-birth-anniversary/story-XZtVDIwAuzXw2ymlP74KIO.html|title=Remembering Amrita Pritam on the poet’s 99th birth anniversary|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ==ਬਚਪਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜਨਮ [[31 ਅਗਸਤ]] [[1919]] ਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ]] ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ [[ਕਾਫ਼ੀਆ|ਕਾਫ਼ੀਏ]], [[ਰਦੀਫ਼]] ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪੁਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ [[1936]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵਾਤੜਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web |url=http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-06-16 |archive-date=2021-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195809/http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |dead-url=yes }}</ref> ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਪਨਾਮ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ 1960 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911790</ref> ==ਸਿੱਖਿਆ == ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ [[1932]] ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। [[1933]] ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। [[15 ਮਈ]] [[1973]] ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡੀ.ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ। ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ==ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਰਾਜ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆ ਗਈ। ==ਸ਼ੌਂਕ== [[ਸਾਹਿਤ]] ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ]], [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। == ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੀਵਨ == ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ' ਸੀ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911786</ref> [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਲਗਭਗ 100 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ [[ਅਨੁਵਾਦ]] ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ’ [[1935]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ [[ਵੀਅਤਨਾਮ]], [[ਰੂਸ]], [[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]], [[ਹੰਗਰੀ]], [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਬੁਲਗਾਰੀਆ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[1956]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਨੇਹੜੇ]], ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। [[1958]] ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ [[1974]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[1978]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। [[1982]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ [[ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ]] ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। [[1960]] ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ 40 ਸਾਲ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|title=ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ - Tribune Punjabi|last=|first=|date=2018-09-01|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043546/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|archive-date=2022-11-09|dead-url=|language=en-US|url-status=dead}}</ref> ==ਮੌਤ== [[31 ਅਕਤੂਬਰ]] [[2005]] ਨੂੰ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਾਵਲ=== #ਜੈ ਸ੍ਰੀ (1946) #ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ (1949), (ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ, ਮਰਾਠੀ, ਕੋਂਕਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਸ਼ਿਆਈ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਆਹਲਣਾ (1952), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਸ਼ੂ (1958), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸਵਾਲ (1959), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੁਲਾਵਾ (1960), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ (1961), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਸਿੰਧੀ, ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਤਾ (1963), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸੀ ਅਨੀਤਾ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧਰਤੀ ਸਾਗਰ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ (1965), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ (1968), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਾਤਰ (1969) #ਏਕਤੇ ਏਰਿਅਲ (1969), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜਲਾਵਤਨ (1970), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਯਾਤਰੀ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜੇਬ ਕਤਰੇ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ (1972), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਗ ਦੀ ਲਕੀਰ (1974), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੱਚੀ ਸੜਕ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ (1977), (ਹਿੰਦੀ, ਬੁਲਗਾਰਿਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ (1977), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਤੇਹਰਵਾਂ ਸੂਰਜ (1978), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਉਨਿੰਜਾ ਦਿਨ (1979), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਹਰਦੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) ===ਆਤਮਕਥਾ === * [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] (1976) * ਕਾਲਾ ਗੁਲਾਬ (1968) * Shadow of word's (2004) ===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== #ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ (1943) #ਕੁੰਜੀਆਂ (1944) #ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਤ (1956) #ਗੋਜਰ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ (1960) #ਚਾਨਣ ਦਾ ਹਉਕਾ (1962) #ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ (1969) #ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ #ਲਾਤੀਯਾਂ ਦੀ ਛੋਕਰੀ #ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਮੀ ਸੜਕ #ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ #ਤੀਜੀ ਔਰਤ ===ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ === #ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ (1934) #ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ (1936) #ਜਿਉਂਦਾ ਜੀਵਨ (1938) #ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਫੁੱਲ (1941) #ਓ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਿਓ (1942) #ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ #ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ (1943) #ਸੰਝ ਦੀ ਲਾਲੀ (1943) #ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੌਗਾਤ (1944) #ਲੋਕ ਪੀੜ (1944) #ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ (1946) #ਲੰਮੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, 1949 #ਮੈਂ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੀ (1950) #ਸਰਘੀ ਵੇਲਾ, (1951) #ਮੇਰੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ (1952) #ਸੁਨੇਹੜੇ (1955 - ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) #ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੇਤੀ (1957) #ਕਸਤੂਰੀ (1959) #ਨਾਗਮਣੀ (1964) #ਛੇ ਰੁੱਤਾਂ (1969) #ਮੈਂ ਜਮਾਂ ਤੂੰ (1977) #ਲਾਮੀਆਂ ਵਤਨ #ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ (ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) ===ਹੋਰ=== #ਬਲ ਬਲ ਦੀਵੜਿਆ #ਅਦਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਯੋਗੀ ===ਗਦ ਰਚਨਾਵਾਂ=== #ਕਿਰਮਿਚੀ ਲਕੀਰਾਂ #ਕਾਲ਼ਾ ਗੁਲਾਬ #ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ (1969) #ਇਕੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬ , ਸਫਰਨਾਮਾ (1973) #ਔਰਤ: ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (1975) #ਇੱਕ ਉਦਾਸ ਕਿਤਾਬ (1976) #ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਵਰੇ (1978) #ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ (1979) #ਕੱਚੇ ਅੱਖਰ (1979) #ਇੱਕ ਹੱਥ ਮਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਛੱਲਾ (1980) #ਮੁਹੱਬਤਨਾਮਾ (1980) #ਮੇਰੇ ਕਾਲ ਮੁਕਤ ਸਮਕਾਲੀ (1980) #ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ (1981) #ਕੜੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਸਫ਼ਰ (1982) #ਅੱਜ ਦੇ ਕਾਫਰ (1982) ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ === ਸਫਰਨਾਮਾ=== #[[ਬਾਰੀਆਂ ਝਰੋਖੇ]] (1961) ==ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ== #ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ “ਸੁਨੇਹੜੇ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। #1958 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। #1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। #ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ 1974 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। #1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ "ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ" ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #1988 ਵਿੱਚ ਬਲਗਾਰਿਆ ਵੈਰੋਵ ਇਨਾਮ (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ) #2005 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2012/07/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੀਆਂ-ਚੋਣ/ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]</ref> ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Amrita Pritam-New Delhi-Dec 1969-Pic Ravinder Ravi.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1969 ਵਿੱਚ File:Amrita Pritam.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ File:Amrita Pritam-New Delhi-1979-Pic Dev Inder.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1979 ਵਿੱਚ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{Commons category|Amrita Pritam}} * '''[http://www.gadyakosh.org/gk/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE Amrita Pritam at Gadya Kosh] (her prose work in Devanagari script)''' * [http://www.sawnet.org/books/authors.php?Pritam+Amrita Amrita Pritam and her Works at ''South Asian Women's Network'' (Sawnet)] * [https://web.archive.org/web/20080618100709/http://www.razarumi.com/2008/06/09/amrita-pritam-1919-2005/ Amrita Pritam 1919-2005-a tribute by Raza Rumi] * [http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html Poems by Amrita Pritam at ''Kavitayan'']( {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026173015/http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html |date=2009-10-26 }} 2009-10-25) ;ਵੀਡੀਓ ਕੜੀਆਂ * {{YouTube|gvgSY81gVMM|''Aj Waris Shah Nu'', Amrita Pritam's most important poem, recited by Gulzar}} * {{YouTube|um6QOvOPol4|Amrita Pritam's poem ''Main Tainu Pir Milangi'' recited by Gulzar}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1919]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2005]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] 2ojt5gcbbw2lf9gky0h14pakes2e0fk 809999 809980 2025-06-07T11:11:32Z Taranpreet Goswami 51390 809999 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer<!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | honorific_prefix = | image = Amrita Pritam (1919 – 2005) , in 1948.jpg | caption = 1948 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਮ | birth_name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੌਰ | birth_date = {{birth date|1919|8|31|df=y}} | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|2005|10|31|1919|8|31|df=y}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ | nationality = ਭਾਰਤੀ | period = 1936–2005 | genre = ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਕ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ | subject = ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ, ਸੁਪਨਾ | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ|ਰੋਮਾਂਸ]]-[[ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]]'' (ਨਾਵਲ)<br />''[[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]]'' (ਕਵਿਤਾ)<br />''ਸੁਨੇਹੜੇ'' (ਕਵਿਤਾ) | spouse = ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ | partner = ਇਮਰੋਜ਼ | children = 2 | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1956)}}<br>[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] {{small|(1969)}}<br>[[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] {{small|(1982)}}<br>ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਨਮਾਨ {{small|(2000)}}<br>[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ]] {{small|(2004)}} | signature = | website = | influences = | influenced = | module = {{Infobox officeholder | embed = yes | office = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | constituency = ਨਾਮਜ਼ਦ | termstart = 12 ਮਈ 1986 | termend = 11 ਮਈ 1992 }} }} '''ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ''' (31 ਅਗਸਤ 1919 - 31 ਅਕਤੂਬਰ 2005)<ref>{{cite web | url=http://www.guardian.co.uk/news/2005/nov/04/guardianobituaries.india | title=Amrita Pritam: A poet passionate about the suffering of her Punjabi people | publisher=The Guardian | date=4 November 2005}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵਿੱਤਰੀ|ਕਵੀ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]], [[ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] ਅਤੇ [[ਵਾਰਤਕ|ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਹਿਮ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sahapedia.org/amrita-pritam-first-modern-punjabi-poet|title=Amrita Pritam, the First Modern Punjabi Poet|website=Sahapedia|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/amrita-pritam-100th-birth-anniversary-5-memorable-books-by-the-poet-novelist-2291743.html|title=Amrita Pritam 100th Birth Anniversary: 5 Memorable Books by the Poet, Novelist|website=News18|access-date=2020-09-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://lifestyle.livemint.com//news/big-story/i-wanted-to-write-at-all-costs-and-i-did-amrita-pritam-111634487569638.html|title=Amrita Pritam: 'I wanted to write at all costs, and I did'|date=2020-08-30|website=Mintlounge|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਜੀਵਨੀ, ਨਿਬੰਧ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।<ref>https://www.punjabi-kavita.com/AmritaPritam.php</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ 20 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 13 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਦੋ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>[https://archive.today/20120724154701/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C11%5C14%5Cstory_14-11-2005_pg7_43 Amrita Pritam: A great wordsmith in Punjab’s literary history] ''[[ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)]]'', 14 ਨਵੰਬਰ 2005.</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ 1966 ਤੋਂ ਨਾਗਮਣੀ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]], [[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ [[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ|ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]] ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/art-and-culture/100-years-of-amrita-pritam-the-legend-of-amrita-pritam-lives-on-through-her-poems-and-stories/story-cDQRKVC8dVQ5x2PZl0bahM.html|title=The legend of Amrita Pritam lives on through her poems and stories|date=2019-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2020-09-05}}</ref> ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950) ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫ਼ਿਲਮ [[ਪਿੰਜਰ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਿੰਜਰ]] (2003) ਵੀ ਬਣੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2005/20051105/saturday/main1.htm|title=The Tribune - Magazine section - Saturday Extra|website=www.tribuneindia.com|access-date=2020-09-05}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਈ। 1956 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ '[[ਸੁਨੇਹੜੇ]]' ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/amrita-pritam-in-the-eyes-of-prominent-punjabi-writers/story-WUDSiRpKjlyGEAszMKpZbM.html|title=Amrita Pritam in the eyes of prominent Punjabi writers|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ' ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ”, ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸੀ।<ref name=":0" /> 1969 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ|ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ|ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/remembering-amrita-pritam-on-the-poet-s-99th-birth-anniversary/story-XZtVDIwAuzXw2ymlP74KIO.html|title=Remembering Amrita Pritam on the poet’s 99th birth anniversary|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ==ਬਚਪਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜਨਮ [[31 ਅਗਸਤ]] [[1919]] ਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ]] ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ [[ਕਾਫ਼ੀਆ|ਕਾਫ਼ੀਏ]], [[ਰਦੀਫ਼]] ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪੁਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ [[1936]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵਾਤੜਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web |url=http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-06-16 |archive-date=2021-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195809/http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |dead-url=yes }}</ref> ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਪਨਾਮ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ 1960 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911790</ref> ==ਸਿੱਖਿਆ == ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ [[1932]] ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। [[1933]] ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। [[15 ਮਈ]] [[1973]] ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡੀ.ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ। ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ==ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਰਾਜ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆ ਗਈ। ==ਸ਼ੌਂਕ== [[ਸਾਹਿਤ]] ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ]], [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਂਕ ਸੀ। == ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੀਵਨ == ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ' ਸੀ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911786</ref> [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਲਗਭਗ 100 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ [[ਅਨੁਵਾਦ]] ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ’ [[1935]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ [[ਵੀਅਤਨਾਮ]], [[ਰੂਸ]], [[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]], [[ਹੰਗਰੀ]], [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਬੁਲਗਾਰੀਆ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[1956]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਨੇਹੜੇ]], ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। [[1958]] ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ [[1974]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[1978]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। [[1982]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ [[ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ]] ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। [[1960]] ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ 40 ਸਾਲ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|title=ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ - Tribune Punjabi|last=|first=|date=2018-09-01|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043546/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|archive-date=2022-11-09|dead-url=|language=en-US|url-status=dead}}</ref> ==ਮੌਤ== [[31 ਅਕਤੂਬਰ]] [[2005]] ਨੂੰ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਾਵਲ=== #ਜੈ ਸ੍ਰੀ (1946) #ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ (1949), (ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ, ਮਰਾਠੀ, ਕੋਂਕਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਸ਼ਿਆਈ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਆਹਲਣਾ (1952), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਸ਼ੂ (1958), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸਵਾਲ (1959), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੁਲਾਵਾ (1960), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ (1961), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਸਿੰਧੀ, ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਤਾ (1963), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸੀ ਅਨੀਤਾ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧਰਤੀ ਸਾਗਰ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ (1965), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ (1968), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਾਤਰ (1969) #ਏਕਤੇ ਏਰਿਅਲ (1969), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜਲਾਵਤਨ (1970), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਯਾਤਰੀ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜੇਬ ਕਤਰੇ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ (1972), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਗ ਦੀ ਲਕੀਰ (1974), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੱਚੀ ਸੜਕ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ (1977), (ਹਿੰਦੀ, ਬੁਲਗਾਰਿਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ (1977), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਤੇਹਰਵਾਂ ਸੂਰਜ (1978), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਉਨਿੰਜਾ ਦਿਨ (1979), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਹਰਦੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) ===ਆਤਮਕਥਾ === * [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] (1976) * ਕਾਲਾ ਗੁਲਾਬ (1968) * Shadow of word's (2004) ===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== #ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ (1943) #ਕੁੰਜੀਆਂ (1944) #ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਤ (1956) #ਗੋਜਰ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ (1960) #ਚਾਨਣ ਦਾ ਹਉਕਾ (1962) #ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ (1969) #ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ #ਲਾਤੀਯਾਂ ਦੀ ਛੋਕਰੀ #ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਮੀ ਸੜਕ #ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ #ਤੀਜੀ ਔਰਤ ===ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ === #ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ (1934) #ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ (1936) #ਜਿਉਂਦਾ ਜੀਵਨ (1938) #ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਫੁੱਲ (1941) #ਓ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਿਓ (1942) #ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ #ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ (1943) #ਸੰਝ ਦੀ ਲਾਲੀ (1943) #ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੌਗਾਤ (1944) #ਲੋਕ ਪੀੜ (1944) #ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ (1946) #ਲੰਮੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, 1949 #ਮੈਂ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੀ (1950) #ਸਰਘੀ ਵੇਲਾ, (1951) #ਮੇਰੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ (1952) #ਸੁਨੇਹੜੇ (1955 - ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) #ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੇਤੀ (1957) #ਕਸਤੂਰੀ (1959) #ਨਾਗਮਣੀ (1964) #ਛੇ ਰੁੱਤਾਂ (1969) #ਮੈਂ ਜਮਾਂ ਤੂੰ (1977) #ਲਾਮੀਆਂ ਵਤਨ #ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ (ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) ===ਹੋਰ=== #ਬਲ ਬਲ ਦੀਵੜਿਆ #ਅਦਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਯੋਗੀ ===ਗਦ ਰਚਨਾਵਾਂ=== #ਕਿਰਮਿਚੀ ਲਕੀਰਾਂ #ਕਾਲ਼ਾ ਗੁਲਾਬ #ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ (1969) #ਇਕੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬ , ਸਫਰਨਾਮਾ (1973) #ਔਰਤ: ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (1975) #ਇੱਕ ਉਦਾਸ ਕਿਤਾਬ (1976) #ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਵਰੇ (1978) #ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ (1979) #ਕੱਚੇ ਅੱਖਰ (1979) #ਇੱਕ ਹੱਥ ਮਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਛੱਲਾ (1980) #ਮੁਹੱਬਤਨਾਮਾ (1980) #ਮੇਰੇ ਕਾਲ ਮੁਕਤ ਸਮਕਾਲੀ (1980) #ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ (1981) #ਕੜੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਸਫ਼ਰ (1982) #ਅੱਜ ਦੇ ਕਾਫਰ (1982) ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ === ਸਫਰਨਾਮਾ=== #[[ਬਾਰੀਆਂ ਝਰੋਖੇ]] (1961) ==ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ== #ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ “ਸੁਨੇਹੜੇ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। #1958 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। #1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। #ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ 1974 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। #1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ "ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ" ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #1988 ਵਿੱਚ ਬਲਗਾਰਿਆ ਵੈਰੋਵ ਇਨਾਮ (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ) #2005 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2012/07/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੀਆਂ-ਚੋਣ/ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]</ref> ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Amrita Pritam-New Delhi-Dec 1969-Pic Ravinder Ravi.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1969 ਵਿੱਚ File:Amrita Pritam.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ File:Amrita Pritam-New Delhi-1979-Pic Dev Inder.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1979 ਵਿੱਚ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{Commons category|Amrita Pritam}} * '''[http://www.gadyakosh.org/gk/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE Amrita Pritam at Gadya Kosh] (her prose work in Devanagari script)''' * [http://www.sawnet.org/books/authors.php?Pritam+Amrita Amrita Pritam and her Works at ''South Asian Women's Network'' (Sawnet)] * [https://web.archive.org/web/20080618100709/http://www.razarumi.com/2008/06/09/amrita-pritam-1919-2005/ Amrita Pritam 1919-2005-a tribute by Raza Rumi] * [http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html Poems by Amrita Pritam at ''Kavitayan'']( {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026173015/http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html |date=2009-10-26 }} 2009-10-25) ;ਵੀਡੀਓ ਕੜੀਆਂ * {{YouTube|gvgSY81gVMM|''Aj Waris Shah Nu'', Amrita Pritam's most important poem, recited by Gulzar}} * {{YouTube|um6QOvOPol4|Amrita Pritam's poem ''Main Tainu Pir Milangi'' recited by Gulzar}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1919]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2005]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] dks7ojfm799ibon1j6ud1s3ujs046ij 810001 809999 2025-06-07T11:12:22Z Taranpreet Goswami 51390 810001 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer<!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ | honorific_prefix = | image = Amrita Pritam (1919 – 2005) , in 1948.jpg | caption = 1948 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਮ | birth_name = ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੌਰ | birth_date = {{birth date|1919|8|31|df=y}} | birth_place = [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] (ਹੁਣ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | death_date = {{death date and age|2005|10|31|1919|8|31|df=y}} | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]], [[ਭਾਰਤ]] | occupation = ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ | nationality = ਭਾਰਤੀ | period = 1936–2005 | genre = ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਕ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ | subject = ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ, ਸੁਪਨਾ | movement = [[ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ|ਰੋਮਾਂਸ]]-[[ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ]] | notableworks = ''[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]]'' (ਨਾਵਲ)<br />''[[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]]'' (ਕਵਿਤਾ)<br />''ਸੁਨੇਹੜੇ'' (ਕਵਿਤਾ) | spouse = ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ | partner = ਇਮਰੋਜ਼ | children = 2 | awards = [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] {{small|(1956)}}<br>[[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] {{small|(1969)}}<br>[[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] {{small|(1982)}}<br>ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਨਮਾਨ {{small|(2000)}}<br>[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ]] {{small|(2004)}} | signature = | website = | influences = | influenced = | module = {{Infobox officeholder | embed = yes | office = [[ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ]], [[ਰਾਜ ਸਭਾ]] | constituency = ਨਾਮਜ਼ਦ | termstart = 12 ਮਈ 1986 | termend = 11 ਮਈ 1992 }} }} '''ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ''' (31 ਅਗਸਤ 1919 - 31 ਅਕਤੂਬਰ 2005)<ref>{{cite web | url=http://www.guardian.co.uk/news/2005/nov/04/guardianobituaries.india | title=Amrita Pritam: A poet passionate about the suffering of her Punjabi people | publisher=The Guardian | date=4 November 2005}}</ref> ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]] [[ਲੇਖਕ]], [[ਕਵਿੱਤਰੀ|ਕਵੀ]], [[ਨਾਵਲਕਾਰ]], [[ਕਹਾਣੀਕਾਰ]] ਅਤੇ [[ਵਾਰਤਕ|ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਹਿਮ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sahapedia.org/amrita-pritam-first-modern-punjabi-poet|title=Amrita Pritam, the First Modern Punjabi Poet|website=Sahapedia|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/amrita-pritam-100th-birth-anniversary-5-memorable-books-by-the-poet-novelist-2291743.html|title=Amrita Pritam 100th Birth Anniversary: 5 Memorable Books by the Poet, Novelist|website=News18|access-date=2020-09-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://lifestyle.livemint.com//news/big-story/i-wanted-to-write-at-all-costs-and-i-did-amrita-pritam-111634487569638.html|title=Amrita Pritam: 'I wanted to write at all costs, and I did'|date=2020-08-30|website=Mintlounge|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ, ਜੀਵਨੀ, ਨਿਬੰਧ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।<ref>https://www.punjabi-kavita.com/AmritaPritam.php</ref> ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ 20 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 13 ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਦੋ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>[https://archive.today/20120724154701/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C11%5C14%5Cstory_14-11-2005_pg7_43 Amrita Pritam: A great wordsmith in Punjab’s literary history] ''[[ਡੇਲੀ ਟਾਈਮਸ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ)]]'', 14 ਨਵੰਬਰ 2005.</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ 1966 ਤੋਂ ਨਾਗਮਣੀ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।<ref>https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE%20%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE</ref> ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]], [[ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨਪੀਠ]] ਅਤੇ [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ [[ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਰੋਸ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ [[ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ|ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ]] ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/art-and-culture/100-years-of-amrita-pritam-the-legend-of-amrita-pritam-lives-on-through-her-poems-and-stories/story-cDQRKVC8dVQ5x2PZl0bahM.html|title=The legend of Amrita Pritam lives on through her poems and stories|date=2019-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2020-09-05}}</ref> ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ [[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950) ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ ਫ਼ਿਲਮ [[ਪਿੰਜਰ (ਫ਼ਿਲਮ)|ਪਿੰਜਰ]] (2003) ਵੀ ਬਣੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/2005/20051105/saturday/main1.htm|title=The Tribune - Magazine section - Saturday Extra|website=www.tribuneindia.com|access-date=2020-09-05}}</ref> 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਈ। 1956 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ '[[ਸੁਨੇਹੜੇ]]' ਲਈ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/amrita-pritam-in-the-eyes-of-prominent-punjabi-writers/story-WUDSiRpKjlyGEAszMKpZbM.html|title=Amrita Pritam in the eyes of prominent Punjabi writers|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> 1982 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ' ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ”, ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸੀ।<ref name=":0" /> 1969 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ|ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ|ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/books/remembering-amrita-pritam-on-the-poet-s-99th-birth-anniversary/story-XZtVDIwAuzXw2ymlP74KIO.html|title=Remembering Amrita Pritam on the poet’s 99th birth anniversary|date=2018-08-31|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-03-20}}</ref> ==ਬਚਪਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਜਨਮ [[31 ਅਗਸਤ]] [[1919]] ਨੂੰ [[ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ]] ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ [[ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ]] ([[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ [[ਕਾਫ਼ੀਆ|ਕਾਫ਼ੀਏ]], [[ਰਦੀਫ਼]] ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਿਤਾ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪੁਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ [[1936]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵਾਤੜਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web |url=http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2021-06-16 |archive-date=2021-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195809/http://panjabisanjh.com/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9C%E0%A9%80%E0%A8%B5%E0%A8%A8%E0%A8%B0/ |dead-url=yes }}</ref> ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਉਪਨਾਮ 'ਪ੍ਰੀਤਮ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ 1960 ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911790</ref> ==ਸਿੱਖਿਆ == ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ [[1932]] ਵਿੱਚ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ। [[1933]] ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। [[15 ਮਈ]] [[1973]] ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਡੀ.ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਮਿਲੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਬਚਪਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਉਥੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖੇ। ਇਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ==ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ== ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪੁੱਤਰ ਨਵਰਾਜ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ [[ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ [[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਦਿੱਲੀ]] ਆ ਗਈ। ==ਸ਼ੌਕ== [[ਸਾਹਿਤ]] ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ [[ਸੰਗੀਤ]], [[ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ੀ]] ਅਤੇ [[ਟੈਨਿਸ]] ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। == ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੀਵਨ == ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 'ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ' ਸੀ।<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70911786</ref> [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਉਸ ਨੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ ਲਗਭਗ 100 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ<ref>https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/books/features/10-facts-about-amrita-pritam-her-fans-would-want-to-know/photostory/70911761.cms?picid=70912059</ref> ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ [[ਅਨੁਵਾਦ]] ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ’ [[1935]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ [[ਵੀਅਤਨਾਮ]], [[ਰੂਸ]], [[ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ]], [[ਹੰਗਰੀ]], [[ਰੋਮਾਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਬੁਲਗਾਰੀਆ]] ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[1956]] ਵਿੱਚ [[ਸੁਨੇਹੜੇ]], ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। [[1958]] ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ [[1974]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। [[ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ]] ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ [[1978]] ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। [[1982]] ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ [[ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ]] ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਤੇ [[ਗਿਆਨਪੀਠ ਅਵਾਰਡ]] ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। [[1960]] ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈ ਗਈ, ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ 40 ਸਾਲ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|title=ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ - Tribune Punjabi|last=|first=|date=2018-09-01|work=Tribune Punjabi|access-date=2018-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20221109043546/https://www.punjabitribuneonline.com/news/archive/features/%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%AE%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%BF%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A8%AE-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%9D%E0%A8%A6-1430751|archive-date=2022-11-09|dead-url=|language=en-US|url-status=dead}}</ref> ==ਮੌਤ== [[31 ਅਕਤੂਬਰ]] [[2005]] ਨੂੰ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਾਵਲ=== #ਜੈ ਸ੍ਰੀ (1946) #ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ (1949), (ਹਿੰਦੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #[[ਪਿੰਜਰ (ਨਾਵਲ)|ਪਿੰਜਰ]] (1950), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਲਯਾਲਮ, ਮਰਾਠੀ, ਕੋਂਕਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਸ਼ਿਆਈ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਆਹਲਣਾ (1952), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਸ਼ੂ (1958), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸਵਾਲ (1959), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੁਲਾਵਾ (1960), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਾ (1961), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਸਿੰਧੀ, ਮਰਾਠੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਰੰਗ ਦਾ ਪੱਤਾ (1963), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇੱਕ ਸੀ ਅਨੀਤਾ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ (1964), (ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧਰਤੀ ਸਾਗਰ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ (1965), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ (1968), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਧੁੱਪ ਦੀ ਕਾਤਰ (1969) #ਏਕਤੇ ਏਰਿਅਲ (1969), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜਲਾਵਤਨ (1970), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਯਾਤਰੀ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਕੰਨੜ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਬਾਂਗਲਾ ਅਤੇ ਸਰਬੋਕਰੋਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਜੇਬ ਕਤਰੇ (1971), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਮਲਯਾਲਮ ਅਤੇ ਕੰਨੜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਪੱਕੀ ਹਵੇਲੀ (1972), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਅੱਗ ਦੀ ਲਕੀਰ (1974), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੱਚੀ ਸੜਕ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ (1975), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ (1977), (ਹਿੰਦੀ, ਬੁਲਗਾਰਿਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ (1977), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਤੇਹਰਵਾਂ ਸੂਰਜ (1978), (ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਉਨਿੰਜਾ ਦਿਨ (1979), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) #ਹਰਦੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ (1982), (ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ) ===ਆਤਮਕਥਾ === * [[ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ]] (1976) * ਕਾਲਾ ਗੁਲਾਬ (1968) * Shadow of word's (2004) ===ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== #ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ (1943) #ਕੁੰਜੀਆਂ (1944) #ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਤ (1956) #ਗੋਜਰ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ (1960) #ਚਾਨਣ ਦਾ ਹਉਕਾ (1962) #ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ (1969) #ਹੀਰੇ ਦੀ ਕਣੀ #ਲਾਤੀਯਾਂ ਦੀ ਛੋਕਰੀ #ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਮੀ ਸੜਕ #ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ #ਤੀਜੀ ਔਰਤ ===ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ === #ਠੰਢੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ (1934) #ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲਹਿਰਾਂ (1936) #ਜਿਉਂਦਾ ਜੀਵਨ (1938) #ਤ੍ਰੇਲ ਧੋਤੇ ਫੁੱਲ (1941) #ਓ ਗੀਤਾਂ ਵਾਲਿਓ (1942) #ਅੰਮੜੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ #ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ (1943) #ਸੰਝ ਦੀ ਲਾਲੀ (1943) #ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੌਗਾਤ (1944) #ਲੋਕ ਪੀੜ (1944) #ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ (1946) #ਲੰਮੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, 1949 #ਮੈਂ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਹਾਂ ਹਿੰਦ ਦੀ (1950) #ਸਰਘੀ ਵੇਲਾ, (1951) #ਮੇਰੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ (1952) #ਸੁਨੇਹੜੇ (1955 - ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) #ਅਸ਼ੋਕਾ ਚੇਤੀ (1957) #ਕਸਤੂਰੀ (1959) #ਨਾਗਮਣੀ (1964) #ਛੇ ਰੁੱਤਾਂ (1969) #ਮੈਂ ਜਮਾਂ ਤੂੰ (1977) #ਲਾਮੀਆਂ ਵਤਨ #ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ (ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ) ===ਹੋਰ=== #ਬਲ ਬਲ ਦੀਵੜਿਆ #ਅਦਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਯੋਗੀ ===ਗਦ ਰਚਨਾਵਾਂ=== #ਕਿਰਮਿਚੀ ਲਕੀਰਾਂ #ਕਾਲ਼ਾ ਗੁਲਾਬ #ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ (1969) #ਇਕੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬ , ਸਫਰਨਾਮਾ (1973) #ਔਰਤ: ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ (1975) #ਇੱਕ ਉਦਾਸ ਕਿਤਾਬ (1976) #ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਵਰੇ (1978) #ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ (1979) #ਕੱਚੇ ਅੱਖਰ (1979) #ਇੱਕ ਹੱਥ ਮਹਿੰਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਛੱਲਾ (1980) #ਮੁਹੱਬਤਨਾਮਾ (1980) #ਮੇਰੇ ਕਾਲ ਮੁਕਤ ਸਮਕਾਲੀ (1980) #ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ (1981) #ਕੜੀ ਧੁੱਪ ਦਾ ਸਫ਼ਰ (1982) #ਅੱਜ ਦੇ ਕਾਫਰ (1982) ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ === ਸਫਰਨਾਮਾ=== #[[ਬਾਰੀਆਂ ਝਰੋਖੇ]] (1961) ==ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ== #ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ 1956 ਵਿੱਚ “ਸੁਨੇਹੜੇ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। #1958 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ। #1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। #ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲੋਂ 1974 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। #1982 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ "ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੈਨਵਸ" ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਗਿਆਨ ਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। #1988 ਵਿੱਚ ਬਲਗਾਰਿਆ ਵੈਰੋਵ ਇਨਾਮ (ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ) #2005 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>[http://punjabitribuneonline.com/2012/07/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੀਆਂ-ਚੋਣ/ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]</ref> ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Amrita Pritam-New Delhi-Dec 1969-Pic Ravinder Ravi.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1969 ਵਿੱਚ File:Amrita Pritam.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ File:Amrita Pritam-New Delhi-1979-Pic Dev Inder.jpg|ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ 1979 ਵਿੱਚ </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== {{Commons category|Amrita Pritam}} * '''[http://www.gadyakosh.org/gk/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE Amrita Pritam at Gadya Kosh] (her prose work in Devanagari script)''' * [http://www.sawnet.org/books/authors.php?Pritam+Amrita Amrita Pritam and her Works at ''South Asian Women's Network'' (Sawnet)] * [https://web.archive.org/web/20080618100709/http://www.razarumi.com/2008/06/09/amrita-pritam-1919-2005/ Amrita Pritam 1919-2005-a tribute by Raza Rumi] * [http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html Poems by Amrita Pritam at ''Kavitayan'']( {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026173015/http://www.geocities.com/kavitayan/amritapritam.html |date=2009-10-26 }} 2009-10-25) ;ਵੀਡੀਓ ਕੜੀਆਂ * {{YouTube|gvgSY81gVMM|''Aj Waris Shah Nu'', Amrita Pritam's most important poem, recited by Gulzar}} * {{YouTube|um6QOvOPol4|Amrita Pritam's poem ''Main Tainu Pir Milangi'' recited by Gulzar}} {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} {{ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} {{ਗਿਆਨਪੀਠ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗਿਆਨਪੀਠ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1919]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2005]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2022 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖ]] 123ne4s7zz7pmq1fe0ik7voklbquj7x 0 18310 809969 589633 2025-06-07T10:28:24Z Taranpreet Goswami 51390 809969 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian Awards | awardname =ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ (ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ) | image = [[File:Padma Shri India IIIe Klasse.jpg|100px]] | type = ਅਸੈਨਿਕ | category = ਰਾਸ਼ਟਰੀ | instituted = 1954 | firstawarded = 1954 | lastawarded = 2016 | total = 2680 | awardedby = [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] | cashaward = | description = | previousnames = | obverse = | reverse = | ribbon =[[File:IND Padma Shri BAR.png|100px]] | firstawardees = | lastawardees = | precededby = [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] | followedby = ਕੋਈ ਨਹੀਂ }} '''ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ'''<ref>{{cite web|title=Padma Awards Directory (1954-2009)|publisher=Ministry of Home Affairs (India)|3=Ministry of Home Affairs|url=http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|access-date=2012-12-18|archive-date=2013-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20130510095705/http://www.mha.nic.in/pdfs/LST-PDAWD.pdf|dead-url=yes}}</ref> ('''ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ''' ਅਤੇ '''ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ''' ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) [[ਭਾਰਤ]] ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਚੌਥਾ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਇਨਾਮ ਹੈ। 2016 ਤੱਕ 2680 ਨਾਗਰਿਕ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। [[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]], [[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]], [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਇਹ ਇਨਾਮ ਹਰ ਸਾਲ [[ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ]] ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/Scheme-PadmaAwards-050514.pdf |title=Padma award's schema|publisher=Ministry of Home Affairs |date= |accessdate=2014-08-13}}</ref> ==ਹੋਰ ਦੇਖੋ== *[[ਭਾਰਤ ਰਤਨ]] *[[ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਨ]] *[[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ}} {{commons category}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇਨਾਮ]] eb15u2p1i9wp62nxufjrlsjyjey5hhn 0 28035 809941 809842 2025-06-07T07:11:13Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809941 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ | birth_date = 15 ਮਾਰਚ 1934 | image = Kanshiram.jpg | image size = 300 px | birth_place = [[ਖਆਸਪੁਰ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ,[[ਚਮਾਰ]] | death_date = 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006 | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]] | constituency = | office = | term = | father =ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ | mother = ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ | party = [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] | religion = [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ]],[[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] | spouse = ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ | children = | website = | date = | | year = }} '''ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ''' (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ'''<ref>{{cite news |title=Kanshi Ram should be given the Bharat Ratna: Mayawati |work=DNA |date=15 March 2016 |url=http://www.dnaindia.com/india/report-kanshi-ram-should-be-given-the-bharat-ratna-mayawati-2189533 |access-date=2016-04-24}}</ref>ਜਾਂ '''ਮਾਨਿਆਵਰ'''<ref>{{cite web | title=How 'manyavar' Kanshiram stood up for a colleague and changed Indian politics | website=ThePrint | date=2018-10-09 | url=https://theprint.in/politics/how-manyavar-kanshiram-stood-up-for-a-colleague-and-changed-indian-politics/131612/ | access-date=2020-09-17}}</ref>ਜਾਂ '''ਸਾਹਿਬ''',<ref>{{cite news |title=This bard wants Kanshi Ram loyalists to spread wings |first=Rajesh Kumar |last=Singh |work=Hindustan Times |date=30 July 2015 |url=http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |access-date=2016-10-16 |archive-date=2015-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906103922/http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |dead-url=yes }}</ref> ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖਵਾਸਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ [[ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ (ਭਾਰਤ ਦੀ 85% ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ, ਪਿਛੜੇ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਿਮ, ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਜਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਨੇ 1999 ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 14 ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। 1995 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਰੋਕਾਰ [[ਮਾਇਆਵਤੀ]] ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ। ==ਕੈਰੀਅਰ== ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਕੋਟੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ।<ref name="India 14">{{cite news |title=The man who saw tomorrow |work=The Indian Express |date=24 May 2014 |url=http://indianexpress.com/article/entertainment/entertainment-others/the-man-who-saw-tomorrow-2/ |access-date=2016-10-16}}</ref> ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1964 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਐਨੀਹਿਲੇਸ਼ਨ ਆਫ ਕਾਸਟ'' ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਸੀ ਜੋ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ==ਹੋਰ== * ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]] * [[ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] * [[ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ]] * [[ਛੱਤਰਪਤੀ ਸਾਹੁ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] * [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]] * [[ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ]] * ਸਮਰਾਟ [[ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰੀਆ]] ==ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ== ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਚਮਾਰ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਲਿਤ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2006]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸਦਾਨ]] ldxwowad4a057yl3yneobfc27i0u05z 809942 809941 2025-06-07T07:12:30Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809942 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ | birth_date = 15 ਮਾਰਚ 1934 | image = Kanshiram.jpg | image size = 300 px | birth_place = [[ਖੁਆਸਪੁਰ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ,[[ਚਮਾਰ]] | death_date = 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006 | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]] | constituency = | office = | term = | father =ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ | mother = ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ | party = [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] | religion = [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ]],[[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] | spouse = ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ | children = | website = | date = | | year = }} '''ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ''' (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ'''<ref>{{cite news |title=Kanshi Ram should be given the Bharat Ratna: Mayawati |work=DNA |date=15 March 2016 |url=http://www.dnaindia.com/india/report-kanshi-ram-should-be-given-the-bharat-ratna-mayawati-2189533 |access-date=2016-04-24}}</ref>ਜਾਂ '''ਮਾਨਿਆਵਰ'''<ref>{{cite web | title=How 'manyavar' Kanshiram stood up for a colleague and changed Indian politics | website=ThePrint | date=2018-10-09 | url=https://theprint.in/politics/how-manyavar-kanshiram-stood-up-for-a-colleague-and-changed-indian-politics/131612/ | access-date=2020-09-17}}</ref>ਜਾਂ '''ਸਾਹਿਬ''',<ref>{{cite news |title=This bard wants Kanshi Ram loyalists to spread wings |first=Rajesh Kumar |last=Singh |work=Hindustan Times |date=30 July 2015 |url=http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |access-date=2016-10-16 |archive-date=2015-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906103922/http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |dead-url=yes }}</ref> ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖਵਾਸਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ [[ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ (ਭਾਰਤ ਦੀ 85% ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ, ਪਿਛੜੇ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਿਮ, ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਜਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਨੇ 1999 ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 14 ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। 1995 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਰੋਕਾਰ [[ਮਾਇਆਵਤੀ]] ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ। ==ਕੈਰੀਅਰ== ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਕੋਟੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ।<ref name="India 14">{{cite news |title=The man who saw tomorrow |work=The Indian Express |date=24 May 2014 |url=http://indianexpress.com/article/entertainment/entertainment-others/the-man-who-saw-tomorrow-2/ |access-date=2016-10-16}}</ref> ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1964 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਐਨੀਹਿਲੇਸ਼ਨ ਆਫ ਕਾਸਟ'' ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਸੀ ਜੋ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ==ਹੋਰ== * ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]] * [[ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] * [[ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ]] * [[ਛੱਤਰਪਤੀ ਸਾਹੁ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] * [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]] * [[ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ]] * ਸਮਰਾਟ [[ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰੀਆ]] ==ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ== ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਚਮਾਰ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਲਿਤ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2006]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸਦਾਨ]] 968fm6lv2bhe13jafwaoisqarme127q 809945 809942 2025-06-07T07:21:30Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809945 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ | birth_date = 15 ਮਾਰਚ 1934 | image = Kanshiram.jpg | image size = 300 px | birth_place = [[ਖੁਆਸਪੁਰਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ,[[ਚਮਾਰ]] | death_date = 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006 | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]] | constituency = | office = | term = | father =ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ | mother = ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ | party = [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] | religion = [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ]],[[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] | spouse = ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ | children = | website = | date = | | year = }} '''ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ''' (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ'''<ref>{{cite news |title=Kanshi Ram should be given the Bharat Ratna: Mayawati |work=DNA |date=15 March 2016 |url=http://www.dnaindia.com/india/report-kanshi-ram-should-be-given-the-bharat-ratna-mayawati-2189533 |access-date=2016-04-24}}</ref>ਜਾਂ '''ਮਾਨਿਆਵਰ'''<ref>{{cite web | title=How 'manyavar' Kanshiram stood up for a colleague and changed Indian politics | website=ThePrint | date=2018-10-09 | url=https://theprint.in/politics/how-manyavar-kanshiram-stood-up-for-a-colleague-and-changed-indian-politics/131612/ | access-date=2020-09-17}}</ref>ਜਾਂ '''ਸਾਹਿਬ''',<ref>{{cite news |title=This bard wants Kanshi Ram loyalists to spread wings |first=Rajesh Kumar |last=Singh |work=Hindustan Times |date=30 July 2015 |url=http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |access-date=2016-10-16 |archive-date=2015-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906103922/http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |dead-url=yes }}</ref> ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖਵਾਸਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ [[ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ (ਭਾਰਤ ਦੀ 85% ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ, ਪਿਛੜੇ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਿਮ, ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਜਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਨੇ 1999 ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 14 ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। 1995 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਰੋਕਾਰ [[ਮਾਇਆਵਤੀ]] ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ। ==ਕੈਰੀਅਰ== ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਕੋਟੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ।<ref name="India 14">{{cite news |title=The man who saw tomorrow |work=The Indian Express |date=24 May 2014 |url=http://indianexpress.com/article/entertainment/entertainment-others/the-man-who-saw-tomorrow-2/ |access-date=2016-10-16}}</ref> ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1964 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਐਨੀਹਿਲੇਸ਼ਨ ਆਫ ਕਾਸਟ'' ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਸੀ ਜੋ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ==ਹੋਰ== * ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]] * [[ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] * [[ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ]] * [[ਛੱਤਰਪਤੀ ਸਾਹੁ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] * [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]] * [[ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ]] * ਸਮਰਾਟ [[ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰੀਆ]] ==ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ== ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਚਮਾਰ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਲਿਤ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2006]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸਦਾਨ]] m95ujmxascf4l44yqgdxz8r34izn26y 809960 809945 2025-06-07T09:50:28Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809960 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ | birth_date = 15 ਮਾਰਚ 1934 | image = Kanshiram.jpg | image size = 300 px | birth_place = [[ਖੁਆਸਪੁਰਾ]], [[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੋਪੜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ,[[ਚਮਾਰ]] | death_date = 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006 | death_place = [[ਦਿੱਲੀ]] | constituency = | office = | term = | father =ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ | mother = ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ | party = [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] | religion = [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ]],[[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] | spouse = ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ | children = | website = | date = | | year = }} '''ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ''' (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ '''ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ'''<ref>{{cite news |title=Kanshi Ram should be given the Bharat Ratna: Mayawati |work=DNA |date=15 March 2016 |url=http://www.dnaindia.com/india/report-kanshi-ram-should-be-given-the-bharat-ratna-mayawati-2189533 |access-date=2016-04-24}}</ref>ਜਾਂ '''ਮਾਨਿਆਵਰ'''<ref>{{cite web | title=How 'manyavar' Kanshiram stood up for a colleague and changed Indian politics | website=ThePrint | date=2018-10-09 | url=https://theprint.in/politics/how-manyavar-kanshiram-stood-up-for-a-colleague-and-changed-indian-politics/131612/ | access-date=2020-09-17}}</ref>ਜਾਂ '''ਸਾਹਿਬ''',<ref>{{cite news |title=This bard wants Kanshi Ram loyalists to spread wings |first=Rajesh Kumar |last=Singh |work=Hindustan Times |date=30 July 2015 |url=http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |access-date=2016-10-16 |archive-date=2015-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906103922/http://www.hindustantimes.com/lucknow/this-bard-wants-kanshi-ram-loyalists-to-spread-wings/article1-1374661.aspx |dead-url=yes }}</ref> ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ [[ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ [[ਖੁਆਸਪੁਰਾ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ [[ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ (ਭਾਰਤ ਦੀ 85% ਜਨਸੰਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲਿਤ, ਪਿਛੜੇ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਿਮ, ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਪਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੁਜਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਸਪਾ ਨੇ 1999 ਲੋਕਸਭਾ ਚੋਣ ਵਿੱਚ 14 ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। 1995 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਰੋਕਾਰ [[ਮਾਇਆਵਤੀ]] ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ। ==ਕੈਰੀਅਰ== ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਕੋਟੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸਫੋਟਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ।<ref name="India 14">{{cite news |title=The man who saw tomorrow |work=The Indian Express |date=24 May 2014 |url=http://indianexpress.com/article/entertainment/entertainment-others/the-man-who-saw-tomorrow-2/ |access-date=2016-10-16}}</ref> ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1964 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਐਨੀਹਿਲੇਸ਼ਨ ਆਫ ਕਾਸਟ'' ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਸੀ ਜੋ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ==ਹੋਰ== * ਸ਼੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]] * [[ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ]] * [[ਮਹਾਤਮਾ ਜਯੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ]] * [[ਛੱਤਰਪਤੀ ਸਾਹੁ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ]] * [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]] * [[ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ]] * ਸਮਰਾਟ [[ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੋਰੀਆ]] ==ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ== ਕਾਂਸ਼ੀਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਆਪ ਆਪਣੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਚਮਾਰ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦਲਿਤ ਆਗੂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1934]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2006]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸਦਾਨ]] o491p64vmr7on5abb6aik8vvqtukgoa 0 28343 810017 755840 2025-06-07T11:32:23Z Satdeep Gill 1613 810017 wikitext text/x-wiki '''ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ''', ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ [[ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ|ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ]] ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। ਇਹ 111 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 1902 ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। [[ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ]] ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ, ਦੀਵਾਨ ਇੱਕ ਗੈਰ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਵਸਤਾ ਹੈ। 19 ਅਗੱਸਤ, 1902 ਦੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਇਕੱਠ ਨੇ ਪੰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਂਟਰਲ ਜੱਥਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਸਬ-ਕਮੇਟੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ। 21 ਸਤੰਬਰ, 1902 ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ, 30 ਅਕਤੂਬਰ, 1902 ਦੇ ਦਿਨ, ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਇਸ ਨਾਲ 29 ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਸਬੰਧਤ ਹੋਈਆਂ। ਭਾਈ [[ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਬਾਗੜੀਆਂ]] ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, [[ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠਆ]] ਸਕੱਤਰ ਤੇ [[ਸੋਢੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ]] ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਸਕੱਤਰ ਬਣੇ।<ref>[http://www.chiefkhalsadiwan.com Chief Khalsa Diwan]</ref> ਅੱਜ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। *42 ਸਕੂਲ *ਯਤੀਮਖ਼ਾਨੇ *ਬੁਢਾਪਾ ਆਸ਼ਰਮ *ਖ਼ਾਲਸਾ ਐਡਵੋਕੇਟ - ਨਿਊਜਲੈਟਰ *ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਕਲੀਨਿਕ ਇਹ ਸੰਗਠਨ [[ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ]] ਵਲੋਂ ਸਰਗਰਮ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ==ਪ੍ਰਧਾਨ== *ਸਰਦਾਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ *ਸਰਦਾਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਸਾਬਕਾ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ), ਹੋਰ ਮੈਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ, ਬਿਨਾਂ ਚੋਣ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ 17 ਸਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ। *ਸਰਦਾਰ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੱਡਾ (ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨਾਲ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਜਬਰੀ ਆਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ) *ਧੰਨਰਾਜ ਸਿੰਘ (ਕਾਰਜਕਾਰੀ,27/12/2017 ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ) *[[ਇੰਦਰਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨਿੱਜਰ]] (ਵਰਤਮਾਨ) ==ਆਨਰੇਰੀ ਸਕੱਤਰ== *ਸਰਦਾਰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ *ਸਰਦਾਰ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਅਣਖੀ *ਸਰਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ (ਵਰਤਮਾਨ) *[[ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ]] ==ਮਕਾਮੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ== ਦੀਵਾਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਹਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹੈ। *[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] *[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] *[[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] *[[ਮੁੰਬਈ]] *[[ਕਾਨਪੁਰ]] *[[ਲੁਧਿਆਣਾ]] *[[ਤਰਨਤਾਰਨ|ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] f4izwaxtkcqlhsa1jgf25ke278pfhgz 0 28525 809957 575155 2025-06-07T09:39:23Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Personal life" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1292943627|Hariprasad Chaurasia]]" 809957 wikitext text/x-wiki {{Infobox musical artist | name = ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ | image = Hariprasad Chaurasia at Bhubaneswar, Odisha.jpg | caption =ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ [[ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ]], [[ਓਡੀਸ਼ਾ]] ਵਿਖੇ | image_size = <!-- Only for images narrower than 220 pixels --> | background = non_vocal_instrumentalist | birth_name = | alias = | birth_date = {{Birth date |1938|7|1|df=y}} | birth_place = [[ਅਲਾਹਾਬਾਦ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ | death_date = | instrument = [[ਬੰਸੁਰੀi]] | genre = [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ]] | occupation = [[ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ]], [[ਕੰਪੋਜਰ]] | years_active = 1957- | label = | associated_acts = [[Shivkumar Sharma]], [[Ravi Shankar]], [[Brij Bhushan Kabra]], [[Zakir Hussain (musician)|Zakir Hussain]], [[John McLaughlin]], [[Jan Garbarek]] | website = [http://hariprasadchaurasia.com/ hariprasadchaurasia.com] | notable_instruments = [[ਬੰਸੁਰੀ]] }} ਪੰਡਿਤ '''ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ''' (ਜਨਮ 1 ਜੁਲਾਈ 1938) ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ ਹਨ।<ref>{{cite news | url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-09-26/hyderabad/28086818_1_maestro-music-auditorium | work=The Times Of India | title=Hariprasad Chaurasia performs in Hyderabad | date=26 September 2009 | access-date=2013-12-19 | archive-date=2012-11-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20121104024738/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-09-26/hyderabad/28086818_1_maestro-music-auditorium | dead-url=yes }}</ref> ਪੰ. ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ ਨੂੰ ਕਲਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2000 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਨ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪਛਾਣ ਦਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਹੈ। ==ਜੀਵਨ ਜਾਣ ਪਛਾਣ== ਪੰਡਤ ਚੌਰਸੀਆ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਜੁਲਾਈ 1938 ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਿਧਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ। ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੌਰਸੀਆ ਦਾ ਬਚਪਨ ਗੰਗਾ ਕੰਢੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਵਜੋਂ ਹੋਈ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਰਜੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪੰਡਤ ਹਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅਖਾੜੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਉ ਕੁਸ਼ਤੀ ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਬੰਸਰੀ ਵਾਦਕ]] == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਚੌਰਸੀਆ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਨੁਰਾਧਾ ਰਾਏ ਨਾਲ।<ref name="lawsuit">{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/music/news/Pandit-Hariprasad-Chaurasias-first-wife-sons-left-out-of-biopic/articleshow/19538109.cms|title=Pandit Hariprasad Chaurasia's first wife, sons left out of biopic|date=14 April 2013|work=The Times of India|access-date=15 January 2016}}</ref><ref name="indiatoday">{{Cite journal|last=Kalidas|first=S|date=6 July 1998|title=Flamboyant Flautist|url=http://www.india-today.com/itoday/06071998/arts2.html|journal=India Today|archive-url=https://web.archive.org/web/20160116154405/http://www.india-today.com/itoday/06071998/arts2.html|archive-date=16 January 2016|access-date=23 November 2008}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/teaching-the-wind-to-sing-pandit-hariprasad-chaurasia-on-blowing-life-into-a-reed-4868654/|title=Teaching the wind to sing: Pandit Hariprasad Chaurasia on blowing life into a reed|date=1 October 2017|work=The Indian Express|access-date=17 December 2020|language=en}}</ref> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਕਮਲਾ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹਨ, ਵਿਨੈ ਅਤੇ ਅਜੈ। ਅਨੁਰਾਧਾ ਨਾਲ ਚੌਰਸੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਰਾਜੀਵ ਹੈ। ਚੌਰਸੀਆ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪੋਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੋਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=http://www.hindu.com/2010/03/22/stories/2010032258300200.htm|title=A step forward in promotion of classical music|date=22 March 2010|work=[[The Hindu]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20100331031622/http://www.hindu.com/2010/03/22/stories/2010032258300200.htm|archive-date=31 March 2010}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਰਾਕੇਸ਼ ਚੌਰਸੀਆ ਵੀ ਇੱਕ ਬਾਂਸੁਰੀ ਵਾਦਕ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2003/04/03/stories/2003040301250200.htm|title=Striking the right note|date=3 April 2003|work=[[The Hindu]]|access-date=19 November 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20030704011435/http://www.hindu.com/thehindu/mp/2003/04/03/stories/2003040301250200.htm|archive-date=4 July 2003}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.hindu.com/mp/2004/08/17/stories/2004081700670100.htm|title=Tuneful tips: Rakesh Chaurasia|date=17 August 2004|work=[[The Hindu]]|access-date=19 November 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20040829234630/http://www.hindu.com/mp/2004/08/17/stories/2004081700670100.htm|archive-date=29 August 2004}}</ref> 7qhfs0pxgiuthoocftg2vux88chwffs 0 28956 810039 803397 2025-06-07T11:47:02Z Aman Arora PTL 46281 810039 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ | image =Narinder Singh Kapoor.jpg | caption = | pseudonym = | birth_date = {{Birth date and age|1944|03|06|df=yes}} | birth_place =ਪਿੰਡ ਆਧੀ, [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | death_date = | death_place = | occupation = ਨਿਬੰਧ-ਲੇਖਕ | nationality =ਭਾਰਤੀ | period = | genre = | subject = | movement = | spouse =ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਚੋਪੜਾ | influences = [[ਗੁਰੁਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] | influenced = | signature = | website = https://www.narindersinghkapoor.com/ }} '''ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ''' (ਜਨਮ 6 ਮਾਰਚ 1944) ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ ਹੈ।<ref>http://www.tribuneindia.com/2004/20041119/punjab1.htm#8</ref> ਉਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਛੱਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ==ਜੀਵਨੀ== ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਦਾ ਜਨਮ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਚ) ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਧੀ ਵਿਖੇ 6 ਮਾਰਚ 1944 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੋ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਵੀਰਾਂ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਓੜਕ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਆ ਵੱਸੇ। ===ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਕੈਰੀਅਰ=== ਨਰਿੰਦਰ ਕਪੂਰ ਨੇ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਮੀਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਵੱਈਏ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਇਕਸਾਰ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਰੇਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਨਵੇਂ ਸਥਾਪਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਐੱਮ.ਏ. ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ 1966 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਸੰਗਰੂਰ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਰੂਰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਐੱਮ.ਏ. ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੀ। 1971 ਵਿੱਚ ਕਪੂਰ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 'ਚ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਿਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ: ਫਰੈਂਚ ਵਿੱਚ ਡਿਪਲੋਮਾ (1974), ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ (1975), ਐੱਲ.ਐੱਲ.ਬੀ. (1978) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ.(1978)। 1990 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਿਆ। 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਥੋਂ ਉਹ 2004 ਚ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ (ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ) ਅਤੇ ਡੀਨ (ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੈਲਫੇਅਰ) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਵਿਦਿਅਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸੋਰਸ ਪਰਸਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>http://www.narindersinghkapoor.com/brief-biography</ref> ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਿਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹਿ === # ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ # ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ # ਸ਼ੁਭ ਇੱਛਾਵਾਂ # ਮੇਲ-ਜੋਲ # ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ # ਤਰਕਵੇਦ # ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ # ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ # ਅੰਤਰ ਝਾਤ # ਸੁਖਨ ਸੁਨੇਹੇ # ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ # ਤਰਕਵੇਦ # ਰਾਹ-ਰਸਤੇ # ਦਰ-ਦਰਵਾਜੇ ===ਵਿਚਾਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== # ਮਾਲਾ ਮਣਕੇ # ਮਾਲਾ ਮਣਕੇ 2<ref>http://hook2book.com/index.php?rt=product/product&product_id=3941</ref> # ਕੱਲਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ # ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ (2023) === ਸਵੈ–ਜੀਵਨੀ === # ਧੁੱਪਾਂ–ਛਾਂਵਾਂ ==='''ਹੋਰ ਕੰਮ''' === # ਸੱਚੋ ਸੱਚ (ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ) # ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ) # ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ # ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ (ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ) ===ਅਨੁਵਾਦ=== # ਪਿਉ ਪੁੱਤਰ (ਤੁਰਗਨੇਵ) # ਗਾਥਾ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ (ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ) # ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ (ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ) # ਸਦੀਵੀ ਵਿਦ੍ਰੋਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ # ਮਾਰਟਿਨ ਕਿੰਗ ਲੂਥਰ ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== # [https://www.narindersinghkapoor.com https://www.narindersinghkapoor.com] {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1944]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] 45hoi9y021xwbl05lb0dgfrs3k90q03 810046 810039 2025-06-07T11:52:47Z Aman Arora PTL 46281 810046 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ | image =Narinder Singh Kapoor.jpg | caption = | pseudonym = | birth_date = {{Birth date and age|1944|03|06|df=yes}} | birth_place =ਪਿੰਡ ਆਧੀ, [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) | death_date = | death_place = | occupation = ਨਿਬੰਧ-ਲੇਖਕ | nationality =ਭਾਰਤੀ | period = | genre = | subject = | movement = | spouse =ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਚੋਪੜਾ | influences = [[ਗੁਰੁਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ]] | influenced = | signature = | website = https://www.narindersinghkapoor.com/ }} '''ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ''' (ਜਨਮ 6 ਮਾਰਚ 1944) ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ ਹੈ।<ref>http://www.tribuneindia.com/2004/20041119/punjab1.htm#8</ref> ਉਹ [[ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਛੱਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ==ਜੀਵਨੀ== ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਦਾ ਜਨਮ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਚ) ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਧੀ ਵਿਖੇ 6 ਮਾਰਚ 1944 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੋ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਵੀਰਾਂ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਦਿਤ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਓੜਕ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਆ ਵੱਸੇ। ===ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਕੈਰੀਅਰ=== ਨਰਿੰਦਰ ਕਪੂਰ ਨੇ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੋ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਮੀਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਵੱਈਏ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਲੱਗੀ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਇਕਸਾਰ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਰੇਕ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਉਸ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਨਵੀਂ ਸਥਾਪਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਐੱਮ.ਏ. ਕੀਤੀ। ਉਹ 1966 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਸੰਗਰੂਰ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਰੂਰ ਕਾਲਜ ਵਿਖੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕੀਤੀ। 1971 ਵਿੱਚ ਕਪੂਰ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1982 'ਚ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਿਆ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ: ਫਰੈਂਚ ਵਿੱਚ ਡਿਪਲੋਮਾ (1974), ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ (1975), ਐੱਲ.ਐੱਲ.ਬੀ. (1978) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ.(1978)। 1990 ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਿਆ। 1995 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਥੋਂ ਉਹ 2004 ਚ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ (ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ) ਅਤੇ ਡੀਨ (ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੈਲਫੇਅਰ) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਵਿਦਿਅਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸੋਰਸ ਪਰਸਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>http://www.narindersinghkapoor.com/brief-biography</ref> ==ਰਚਨਾਵਾਂ== ===ਨਿਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹਿ === # ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ # ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ # ਸ਼ੁਭ ਇੱਛਾਵਾਂ # ਮੇਲ-ਜੋਲ # ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ # ਤਰਕਵੇਦ # ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ # ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ # ਅੰਤਰ ਝਾਤ # ਸੁਖਨ ਸੁਨੇਹੇ # ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ # ਤਰਕਵੇਦ # ਰਾਹ-ਰਸਤੇ # ਦਰ-ਦਰਵਾਜੇ ===ਵਿਚਾਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ=== # ਮਾਲਾ ਮਣਕੇ # ਮਾਲਾ ਮਣਕੇ 2<ref>http://hook2book.com/index.php?rt=product/product&product_id=3941</ref> # ਕੱਲਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ # ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ (2023) === ਸਵੈ–ਜੀਵਨੀ === # ਧੁੱਪਾਂ–ਛਾਂਵਾਂ ==='''ਹੋਰ ਕੰਮ''' === # ਸੱਚੋ ਸੱਚ (ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ) # ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ) # ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ # ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ (ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾ) ===ਅਨੁਵਾਦ=== # ਪਿਉ ਪੁੱਤਰ (ਤੁਰਗਨੇਵ) # ਗਾਥਾ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ (ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ) # ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ (ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ) # ਸਦੀਵੀ ਵਿਦ੍ਰੋਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ # ਮਾਰਟਿਨ ਕਿੰਗ ਲੂਥਰ ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ== # [https://www.narindersinghkapoor.com https://www.narindersinghkapoor.com] {{ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1944]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] nendvemkfooys3y1k6aqgon1se04fi1 10 30174 810032 754232 2025-06-07T11:43:37Z Kuldeepburjbhalaike 18176 810032 wikitext text/x-wiki {{Infobox|child={{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = biography vcard | abovestyle = background:{{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}}; color:{{Greater color contrast ratio|{{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}}}}; | above = {{br separated entries | 1 = {{#if:{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix|{{{pre-nominals|}}}}}}}}}}}}|<div class="honorific-prefix" style="font-size: 77%; font-weight: normal;display:inline;">{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix|{{{pre-nominals|}}}}}}}}}}}}</div>}} | 2 = <div style="display:inline" class="fn">{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{PAGENAMEBASE}}}}</div> | 3 = {{#if:{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix|{{{post-nominals|}}}}}}}}}}}}|<div class="honorific-suffix" style="font-size: 77%; font-weight: normal;display:inline;">{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix|{{{post-nominals|}}}}}}}}}}}}</div>}} }} | subheaderstyle = font-size:125%; font-weight:bold; | subheader = {{#if:{{{native_name|{{{native name|}}}}}} |<div class="nickname" {{#if:{{{native_name_lang|{{{native name lang|}}}}}}|lang="{{{native_name_lang|{{{native name lang}}}}}}"}}>{{{native_name|{{{native name}}}}}}</div> }} | image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{image_size|}}}|sizedefault=frameless|upright={{{image_upright|1}}}|alt={{{alt|}}}|suppressplaceholder=yes}} | caption = {{{caption|}}} | headerstyle = background:{{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}}; color:{{Greater color contrast ratio|{{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}}}}; | data1 = {{{module0|}}} | data2 = {{Infobox officeholder/office|color={{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}} | office = {{{office1|}}} | term = {{{term1|}}} | termstart = {{{term_start1|}}} | termend = {{{term_end1|}}} | predecessor = {{{predecessor1|}}} | successor = {{{successor1|}}} }} {{Infobox officeholder/office|color={{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}} | office = {{{office2|}}} | term = {{{term2|}}} | termstart = {{{term_start2|}}} | termend = {{{term_end2|}}} | predecessor = {{{predecessor2|}}} | successor = {{{successor2|}}} }} {{Infobox officeholder/office|color={{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}} | office = {{{office3|}}} | term = {{{term3|}}} | termstart = {{{term_start3|}}} | termend = {{{term_end3|}}} | predecessor = {{{predecessor3|}}} | successor = {{{successor3|}}} }} {{Infobox officeholder/office|color={{if empty|{{{background|}}}|{{Infobox religious building/color|{{{religion|}}}}}}} | office = {{{office4|}}} | term = {{{term4|}}} | termstart = {{{term_start4|}}} | termend = {{{term_end4|}}} | predecessor = {{{predecessor4|}}} | successor = {{{successor4|}}} }} | label3 = ਸਿਰਲੇਖ | data3 = {{{title|}}} | label4 = ਅਧਿਕਾਰਤ ਨਾਮ | data4 = {{{official_name|}}} | header6 = {{#if:{{{birthname|}}}{{{birth_date|}}}{{{birth_place|}}}{{{religion|}}}{{{nationality|}}}{{{flourished|}}}{{{home_town|}}}{{{partner|}}}{{{spouse|}}}{{{children|}}}{{{parents|}}}{{{citizenship|}}}{{{era|}}}{{{region|}}}{{{denomination|}}}{{{school|}}}{{{lineage|}}}{{{sect|}}}{{{jurisprudence|}}}{{{creed|}}}{{{movement|}}}{{{party|}}}{{{main interests|}}}{{{notable ideas|}}}{{{notable works|}}}{{{education|}}}{{{teachers|}}}{{{Sufi_order|}}}{{{known_for|}}}{{{alias|}}}{{{dharma_name|}}}{{{monastic_name|}}}{{{pen_name|}}}{{{posthumous_name|}}}{{{profession|}}}{{{occupation|}}}{{{relations|}}} |ਨਿੱਜੀ}} | label7 = ਜਨਮ | data7 = {{br separated entries|1={{#if:{{{birth_name|{{{birthname|}}}}}}|<div style="display:inline" class="nickname">{{{birth_name|{{{birthname|}}}}}}</div>}}|2={{{birth_date|}}}|3={{{pronunciation|}}}|4={{#if:{{{birth_place|}}}|<div style="display:inline" class="birthplace">{{{birth_place|}}}</div>}}}} | label8 = ਮਰਗ | data8 = {{br separated entries|1={{{death_date|}}}|2={{#if:{{{death_place|}}}|<div style="display:inline" class="deathplace">{{{death_place|}}}</div>}}}} | label9 = ਮਰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ | data9 = {{{death_cause|}}} | label10 = {{#if:{{{cremation_place|}}}|ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ|ਦਫ਼ਨ}} | data10 = {{#if:{{{cremation_place|}}} |{{{cremation_place}}} |{{br separated entries |{{{resting_place|{{{resting place|}}}}}} |{{{resting_place_coordinates|{{{resting place coordinates|}}}}}} }} }} | class11 = category | label11 = ਧਰਮ | data11 = {{{religion|}}} | class12 = nickname | label12 = ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ | data12 = {{{nationality|}}} | label13 = Flourished | data13 = {{{flourished|}}} | label14 = ਘਰੇਲੂ ਸਥਾਨ | data14 = {{{home_town|}}} | label15 = {{#if:{{{partner|}}}|ਸਾਥੀ|ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ}} | data15 = {{#if:{{{partner|}}}|{{{partner}}}|{{{spouse|}}}}} | label16 = ਬੱਚੇ | data16 = {{{children|}}} | label17 = ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ | data17 = {{#if:{{{parents|}}} |{{{parents|}}} |{{#if:{{{father|}}}{{{mother|}}} |{{unbulleted list|1={{#if:{{{father}}}|{{{father|}}} (ਪਿਤਾ)}}|2={{#if:{{{mother|}}}|{{{mother|}}} (ਮਾਤਾ)}}}} }} }} | label18 = [[ਨਾਗਰਿਕਤਾ]] | data18 = {{{citizenship|}}} | label20 = {{#if:{{{era|}}}|ਯੁੱਗ|ਵੰਸ਼}} | data20 = {{#if:{{{era|}}}|{{{era|}}}|{{{dynasty|}}}}} | label21 = ਖੇਤਰ | data21 = {{{region|}}} | class22 = category | label22 = ਸੰਪਰਦਾ | data22 = {{{denomination|}}} | class23 = category | label23 = ਸਕੂਲ | data23 = {{{school|}}} | label24 = ਪੁਸ਼ਤ | data24 = {{{lineage|}}} | class25 = category | label25 = ਸੰਪਰਦਾ | data25 = {{br separated entries |{{{sect|}}} |{{{subsect|}}} }} | class26 = category | label26 = Jurisprudence | data26 = {{{Madh'hab|{{{Maddhab|{{{jurisprudence|}}}}}}}}} | class27 = category | label27 = ਅਕੀਦਾ | data27 = {{{school_tradition|{{{creed|}}}}}} | label28 = [[ਧਾਰਮਕ ਲਹਿਰ|ਲਹਿਰ]] | data28 = {{{movement|}}} | label29 = [[ਸਿਆਸੀ ਦਲ]] | data29 = {{{political_party|{{{political party|{{{party|}}}}}}}}} | label30 = ਮੁੱਖ ਦਿਲਚਸਪੀ(ਆਂ) | data30 = {{{main_interests|{{{main interests|}}}}}} | label31 = ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਿਚਾਰ | data31 = {{{ideas|{{{notable_ideas|{{{notable ideas|}}}}}}}}} | label32 = ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕੰਮ | data32 = {{{works|{{{notable_works|{{{notable works|}}}}}}}}} | label33 = {{#if:{{{education|}}}|ਸਿੱਖਿਆ|[[ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ|ਅਲਮਾ&nbsp;ਮਾਤਰ]]}} | data33 = {{if empty|{{{education|}}}|{{{alma_mater|}}}}} | label34 = ਗੁਰੂ | data34 = {{{teachers|}}} | label35 = [[Tariqa]] | data35 = {{{Sufi_order|}}} | label36 = ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ | data36 = {{{known_for|}}} | class37 = nickname | label37 = ਹੋਰ&nbsp;ਨਾਮ | data37 = {{{other_names|{{{other_name|{{{alias|}}}}}}}}} | class38 = nickname | label38 = ਧਰਮਾ ਨਾਮ | data38 = {{{dharma_names|{{{dharma_name|}}}}}} | class39 = nickname | label39 = Monastic&nbsp;name | data39 = {{{monastic_name|}}} | class40 = nickname | label40 = ਕਲਮੀ&nbsp;ਨਾਮ | data40 = {{{pen_name|}}} | class41 = nickname | label41 = ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਨਾਮ | data41 = {{{posthumous_name|}}} | label42 = ਪੇਸ਼ਾ | data42 = {{{profession|}}} | label43 = ਕਿੱਤਾ | data43 = {{{occupation|}}} | label44 = {{#if:{{{relations|}}}|Relations|Relatives}} | data44 = {{if empty|{{{relations|}}}|{{{relatives|}}}}} | data45 = {{{misc|}}} | label46 = ਦਸਤਖ਼ਤ | data46 = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{signature|}}}|size={{{signature_size|}}}|sizedefault=150px|alt={{{signature alt|{{{signature_alt|}}}}}}}} | header47 = {{#if:{{{nickname|}}}{{{allegiance|}}}{{{branch|}}}{{{serviceyears|}}}{{{rank|}}}{{{unit|}}}{{{commands|}}}{{{battles|}}}{{{mawards|}}}{{{military_blank1|}}}|Military service}} | label48 = ਉਪਨਾਮ | data48 = {{{nickname|}}} | label49 = ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ | data49 = {{{allegiance|}}} | label50 = ਸੇਵਾ/ਸ਼ਾਖਾ | data50 = {{{branch|}}} | label51 = ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਾਲ | data51 = {{{serviceyears|}}} | label52 = ਰੈਂਕ | data52 = {{{rank|{{{Rank|}}}}}} | label53 = ਯੂਨਿਟ | data53 = {{{unit|}}} | label54 = ਕਮਾਂਡ | data54 = {{{commands|}}} | label55 = ਲੜਾਈਆਂ | data55 = {{{battles|}}} | label56 = {{#if:{{{awards|}}}|ਮਿਲਟਰੀ ਇਨਾਮ|ਇਨਾਮ}} | data56 = {{{mawards|}}} | label57 = {{{military_blank1}}} | data57 = {{{military_data1|}}} | label58 = {{{military_blank2}}} | data58 = {{{military_data2|}}} | label59 = {{{military_blank3}}} | data59 = {{{military_data3|}}} | label60 = {{{military_blank4}}} | data60 = {{{military_data4|}}} | label61 = {{{military_blank5}}} | data61 = {{{military_data5|}}} | data62 = {{{module1|}}} | data63 = {{{module2|}}} | data64 = {{{module3|}}} | data65 = {{{module4|}}} | data66 = {{{module5|}}} | header67 = {{#if:{{{temple|}}}{{{order|}}}{{{institute|}}}{{{church|{{{churches|}}}}}}{{{founder|}}}{{{philosophy|}}}|ਸੰਸਥਾ}} | label68 = ਮੰਦਰ | data68 = {{{temple|}}} | label69 = Order | data69 = {{{order|}}} | label70 = Institute | data70 = {{{institute|}}} | label71 = ਚਰਚ | data71 = {{{church|{{{churches|}}}}}} | label72 = ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ | data72 = {{{founder|}}} | label73 = ਦਰਸ਼ਨ | data73 = {{{philosophy|}}} | header74 = {{#if:{{{teacher|}}}{{{guru|}}}{{{location|}}}{{{period|{{{Period|}}}}}}{{{consecration|}}}{{{predecessor|{{{Predecessor|}}}}}}{{{successor|{{{Successor|}}}}}}{{{reincarnation_of|{{{reincarnation of|}}}}}}{{{reason|{{{Reason|}}}}}}{{{disciple_of|}}} {{{disciples|}}}{{{students|}}}{{{influences|}}}{{{influenced|}}}{{{awards|}}}{{{initiated|}}}{{{initiation|}}}{{{initiation_name|}}}{{{initiation_date|}}}{{{initiation_place|}}}{{{initiator|}}}{{{initiation_name2|}}}{{{initiation_date2|}}}{{{initiation_place2|}}}{{{initiator2|}}}{{{literary_works|}}}{{{ordination|}}}{{{profession|}}}{{{previous_post|{{{previous post|}}}}}}{{{present_post|{{{present post|}}}}}}{{{post|}}}{{{website|}}}|{{#switch:{{{religion|}}}|[[Hinduism]]|[[ਹਿੰਦੂ]]|[[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]]|[[Jainism]]|[[ਜੈਨ]]|[[ਜੈਨ ਧਰਮ]]|[[Sikhism]]|[[ਸਿੱਖ]]|[[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]=ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ|[[Judaism]]=Jewish leader|[[Islam]]|[[ਇਸਲਾਮ]]=ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਡਰ|#default=Senior posting}} }} | label75 = {{#if:{{{guru|}}}|ਗੁਰੂ|ਅਧਿਆਪਕ}} | data75 = {{#if:{{{guru|}}}|{{{guru}}}|{{{teacher|}}}}} | class76 = label | label76 = Based&nbsp;in | data76 = {{{location|}}} | label77 = Period in&nbsp;office | data77 = {{{period|{{{Period|}}}}}} | label78 = Consecration | data78 = {{{consecration|}}} | label79 = ਪੂਰਵਗਾਮੀ | data79 = {{{predecessor|{{{Predecessor|}}}}}} | label80 = ਵਾਰਸ | data80 = {{{successor|{{{Successor|}}}}}} | label81 = [[ਪੁਨਰ ਜਨਮ]] | data81 = {{{reincarnation_of|{{{reincarnation of|}}}}}} | label82 = Reason for&nbsp;exit | data82 = {{{reason|{{{Reason|}}}}}} | label83 = ਗੁਰੂ | data83 = {{{disciple_of|}}} | data84 = {{#if:{{{disciples|}}} | {{Collapsible list | expand = {{{expand_disciples|}}} | title = ਚੇਲੇ | frame_style = border:none; padding:0; | list_style = text-align:center; | 1 = {{{disciples}}} }} }} | data85 = {{#if:{{{students|}}} | {{Collapsible list | expand = {{{expand_students|}}} | title = ਵਿਦਿਆਰਥੀ | frame_style = border:none; padding:0; | list_style = text-align:center; | 1 = {{{students}}} }} }} | data86 = {{#if:{{{influences|}}} | {{Collapsible list | expand = {{{expand_influences|}}} | title = ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ | frame_style = border:none; padding:0; | list_style = text-align:center; | 1 = {{{influences}}} }} }} | data87 = {{#if:{{{influenced|}}} | {{Collapsible list | expand = {{{expand_influenced|}}} | title = ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ | frame_style = border:none; padding:0; | list_style = text-align:center; | 1 = {{{influenced}}} }} }} | label88 = ਇਨਾਮ | data88 = {{{awards|}}} | label89 = {{#if:{{{initiated_label|}}}|{{{initiated_label|}}}|Initiated}} | data89 = {{{initiated|}}} | label90 = Initiation{{#if:{{{initiation_rank|}}}|&nbsp;as {{{initiation_rank|}}}}} | data90 = {{br separated entries|{{{initiation|}}}|{{{initiation_name|}}}|{{{initiation_date|}}}|{{{initiation_place|}}}|{{#if:{{{initiator|}}}|by {{{initiator|}}}}}}} | label91 = Initiation{{#if:{{{initiation_rank2|}}}|&nbsp;as {{{initiation_rank2|}}}}} | data91 = {{br separated entries|{{{initiation_name2|}}}|{{{initiation_date2|}}}|{{{initiation_place2|}}}|{{#if:{{{initiator2|}}}|by {{{initiator2|}}}}}}} | label92 = {{#if:{{{literary_works|}}}|ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ}} | data92 = {{#if:{{{literary_works|}}}|{{{literary_works}}}}} | label93 = Ordination | data93 = {{{ordination|}}} | label94 = Profession | data94 = {{{profession|}}} | label95 = Previous&nbsp;post | data95 = {{{previous_post|{{{previous post|}}}}}} | label96 = Present post | data96 = {{{present_post|{{{present post|}}}}}} | label97 = Post | data97 = {{{post|}}} | label98 = ਵੈੱਬਸਾਈਟ | data98 = {{{website|}}} | label99 = {{#if:{{{honors|}}}|Honors|Honours}} | data99 = {{if empty|{{{honors|}}}|{{{honours|}}}}} | label100 = {{{free_label|}}} | data100 = {{#if:{{{free_label|}}}|{{{free_text|}}}}} | data101 = {{{module|}}} | belowstyle = text-align:left; border-top:1px #aaa solid; | below = {{{footnotes|}}} }}{{#if:{{{dharma_names|}}}{{{dharma_name|}}}{{{dharma name|}}}{{{monastic_name|}}}{{{monastic name|}}}{{{posthumous_name|}}}{{{posthumous name|}}}{{{pen_name|}}}{{{pen name|}}}|[[Category:Pages using religious biography with multiple nickname parameters]]}}<includeonly>{{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes||{{Wikidata image|1={{{image|}}}|2={{{nocat_wdimage|}}}}}}}</includeonly>{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox religious biography with unsupported parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox religious biography]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| alias | Allegiance | alma_mater | alt | awards | Awards | background | Battles/wars | birth_date | birth_name | birth_place | caption | child | children | church | churches | citizenship | Commands | consecration | creed | cremation_place | death_cause | death_date | death_place | denomination | dharma name | dharma_name | dharma_names | disciples | disciple_of | dynasty | education | embed | era | father | flourished | footnotes | founder | free_label | free_text | guru | home_town | honorific prefix | honorific suffix | honorific_prefix | honorific_suffix | honorific-prefix | honorific-suffix | honors | honours | image | image_size | image_upright | influenced | influences | initiated | initiated_label | initiation | initiation_date | initiation_date2 | initiation_name | initiation_name2 | initiation_place | initiation_place2 | initiation_rank | initiation_rank2 | initiator | initiator2 | institute | jurisprudence | known_for | lineage | literary_works | location | Maddhab | Madh'hab | main_interests | mawards | module | module0 | module1 | module2 | module3 | module4 | module5 | monastic name | monastic_name | mother | movement | name | nationality | native name | native name lang | native_name | native_name_lang | Nickname(s) | nocat_wdimage | notability | notable_ideas | notable_works | occupation | office1 | office2 | office3 | office4 | official_name | order | ordination | other name | other_name | other_names | parents | partner | party | pen name | pen_name | period | Period | philosophy | post | post-nominals | posthumous name | posthumous_name | pre-nominals | predecessor | Predecessor | predecessor1 | predecessor2 | predecessor3 | predecessor4 | present post | present_post | previous post | previous_post | profession | Rank | rank | reason | Reason | region | reincarnation of | reincarnation_of | relations | relatives | religion | resting place | resting place coordinates | resting_place | resting_place_coordinates | school | school_tradition | sect | signature | signature_alt | spouse | students | subsect | Successor | successor | successor1 | successor2 | successor3 | successor4 | Service/branch | Sufi_order | Tariqa | teacher | teachers | temple | term_end1 | term_end2 | term_end3 | term_end4 | term_start1 | term_start2 | term_start3 | term_start4 | term1 | term2 | term3 | term4 | title | Title | Unit | website | works | Years of service}}{{#if:{{{religion|}}}||{{main other|[[Category:Pages using infobox religious biography without religion parameter]]}} }}{{compare|local={{{image|}}}}}<noinclude> {{Documentation}}</noinclude> 99js8af0z017xrhxzb6j4smae9b5pyy 0 40484 810004 808774 2025-06-07T11:15:20Z Ashwinder sangrur 55128 810004 wikitext text/x-wiki {{Infobox event | title = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਿਰਤਾਂਤ | image = Komogata Maru LAC a034014 1914.jpg | image_upright = | image_alt = | caption = ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀ | native_name = | native_name_lang = | date = ਮਈ 23, 1914 | venue = | location = [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ | outcome = ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | reported deaths = ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 26{{efn|Para 30 of Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry states that 20 Sikhs, 2 Europeans, 2 Punjab Police Officers and 2 locals died in the riots <ref>{{cite book |title=Report of the ''Komagata Maru'' Committee of Inquiry and Some Further Documents |date=2007 |publisher=Unistar Books and Punjab Centre for Migration Studies |isbn=9788189899349 |page=74 |url=https://books.google.com/books?id=xzeAISr-PPgC&pg=PA74 |access-date=12 April 2022}}</ref> 75 by witnesses present{{Citation needed|date=December 2021|reason=not in article}}}} }} '''''ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ'' ਕਾਂਡ''' ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀ ਭਾਫ ਸਟੀਮਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ [[ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]] ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਨੇਡਾ]] ਆਵਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਬਜ ਬਜ]], [[ਕਲਕੱਤਾ]] ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ, ਭਾਰਤੀ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਮੂਹ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 22 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।<ref>{{Cite web |date=2021-04-05 |title=Komagata Maru {{!}} The Canadian Encyclopedia |url=https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2021-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210405043204/https://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/komagata-maru |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਤੋਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ 1914 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਹਾਂਗਕਾਂਗ]] ਤੋਂ [[ਸ਼ੰਘਾਈ]], [[ਚੀਨ]] ਅਤੇ [[ਯੋਕੋਹਾਮਾ]], [[ਜਪਾਨ|ਜਾਪਾਨ]] ਤੋਂ [[ਵੈਨਕੂਵਰ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ]], ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 24 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਕੀ 352 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਧਰਤੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh challenge to Canada's colour bar. Vancouver: University of British Columbia Press. 1989. pp. 81, 83.}}</ref> ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] ਵਿੱਚ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। == ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕੰਟਰੋਲ == ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 8 ਜਨਵਰੀ, 1908 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਆਰਡਰ ਇਨ ਕਾਉਂਸਿਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=8 January 1908 |title=Immigrants debarred from landing in Canada who do not come from country of citizenship in through tickets by continuous journey - Min. Int. [Minister of the Interior], 1908/01/03 |url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/politics-government/orders-council/Pages/item.aspx?IdNumber=142346 |access-date= |website=Library and Archives Canada}}</ref> ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੀ ਦੂਰੀ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰੁਕਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਏ ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। 1913 ਵਿੱਚ 400,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਆਏ, ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਅੰਕੜਾ ਜਿਸਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਨਸਲੀ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ 1907 ਦੇ ਪੂਰਬੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=June 29, 2016 |title=150 years of immigration in Canada |url=https://www150.statcan.gc.ca/n1/pub/11-630-x/11-630-x2016006-eng.htm |access-date= |website=Statistics Canada |quote="Record numbers of immigrants were admitted in the early 1900s when Canada was promoting the settlement of Western Canada. The highest number ever recorded was in 1913, when more than 400,000 immigrants arrived in the country."}}</ref> == ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵਿਚਾਰ == [[File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Baba_Gurdit_Singh.jpg|right|thumb|260x260px|ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ]] [[ਸਰਹਾਲੀ ਕਲਾਂ|ਸਰਹਾਲੀ]] ਤੋਂ [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ|ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ]],<ref>{{Cite web |date=2019-03-27 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ ’ਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋ ਇਤਿਹਾਸ |url=https://www.rozanaspokesman.in/opinion/special-article/270319/komagatamaru-baba-gurdit-singh-ji.html |access-date=2023-07-15 |website=Rozana Spokesman}}</ref> ਇੱਕ [[ਸਿੰਗਾਪੁਰ]] ਦਾ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਜਾਣ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੂ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪਰਵਾਸ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ, ਨਿਰੰਤਰ ਯਾਤਰਾ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਜਨਵਰੀ 1914 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ]] ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1913 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਸੀਫਿਕ ਕੋਸਟ ਦੀ ਖਾਲਸਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। === ਯਾਤਰੀ === [[Image:Sikhs aboard Komagata Maru.jpg|thumb|240x240px|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀ]] ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 340 ਸਿੱਖ, 24 ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ 12 ਹਿੰਦੂ, ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2018-08-20 |title=Bhagat Singh Thind - Komagata Maru |url=http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820022452/http://www.bhagatsinghthind.com/Komagata_maru.php |url-status=dead }}</ref> ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=Johnston, Hugh J. M. The Voyage of the Komagata Maru: the Sikh Challenge to Canada's Colour Bar. Delhi: Oxford University Press. 1979.}}</ref> ==ਘਟਨਾ== === ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ === ਜਹਾਜ਼ 4 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ 165 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 8 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸ਼ੰਘਾਈ ਵਿਖੇ ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਹਾਜ਼ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਹ 3 ਮਈ ਨੂੰ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯੋਕੋਹਾਮਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਨੇੜੇ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਨੇ ਜਹਾਜ ਦੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਡਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਤਿੰਨ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ। [[File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_and_Rainbow.jpg|right|thumb|250x250px|ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ (ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ) HMCS ਰੇਨਬੋ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ]] === ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ === ਜਦੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਪੀਆਰ ਪੀਅਰ ਏ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 200 ਮੀਟਰ (220 ਗਜ਼) ਦੂਰ ਬਰਾਰਡ ਇਨਲੇਟ ਵਿੱਚ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਡੌਕ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਫਰੇਡ ਸਾਈਕਲੋਨ ਟੇਲਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰੌਬਰਟ ਬੋਰਡਨ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੇ ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ, ਰਿਚਰਡ ਮੈਕਬ੍ਰਾਈਡ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਐਮਪੀ ਐਚਐਚ ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰੇ। ਸਟੀਵਨਜ਼ ਨੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੈਲਕਮ ਆਰ.ਜੇ. ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਰੀਡ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਰੀਡ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਯੇਲ-ਕੈਰੀਬੂ ਲਈ ਫੈਡਰਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ, ਮਾਰਟਿਨ ਬੁਰੇਲ, ਐਮਪੀ ਦੇ ਦਖਲ ਤੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਸੇ ਕੁਝ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਰਹੀਮ (ਗੁਜਰਾਤੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ), ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ (ਪੰਜਾਬੀ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ) ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।<ref>{{Cite book|url=http://komagatamarujourney.ca/node/561|title=Canadian Sikhs (Part One) and Komagata Maru Massacre|last=Singh|first=Kesar|year=1989|location=Surrey, British Columbia|pages=14|access-date=}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੁਲਾਈ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਇਹ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਡੋਮੀਨੀਅਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇਹਨਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੇ ਮਤਾ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਜਾਂ ਗ਼ਦਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਲੰਡਨ ਅਤੇ [[ਓਟਾਵਾ]] ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਨ। ਸ਼ੋਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਚਾਰਟਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸ਼ਤ ਵਜੋਂ 22,000 ਡਾਲਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੇ. ਐਡਵਰਡ ਬਰਡ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਚਲਾਇਆ। 6 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਕੋਰਟ ਆਫ ਅਪੀਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਬੈਂਚ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਆਰਡਰ-ਇਨ-ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬਸਤੀਕਰਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀ ਕਪਤਾਨ ਤੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ''ਹਾਰਬਰ ਟਗ ਸੀ ਲਾਇਨ'' ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੱਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite book|title=Brown, Emily C. (1975). Har Dayal: Hindu Revolutionary and Humanist. Tucson: University of Arizona Press. p. 195}}</ref> 19 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਦ ਸਨ ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ: "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਰ੍ਹਾਏ ... ਇਹ ਕੋਲੇ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਰਗਾ ਸੀ"<ref>{{Cite book|url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|title=House of Commons Debates: Official Report (Hansard)- Wednesday, April 2, 2008|publisher=Government of Canada|year=2008|edition=70|volume=142|location=Ottawa|pages=4395|quote="On July 19, the angry passengers fought back with the only weapons they had. They were not armed. The quote from The Sun in Vancouver read: 'Howling masses of Hindus showered policemen with lumps of coal and bricks...it was like standing underneath a coal chute.' "|access-date=|issue=70|archive-date=ਅਪ੍ਰੈਲ 15, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF|url-status=dead}}</ref> == ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ == [[File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_"Komagata_Maru".jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Inspector_Reid,_H.H._Stevens_and_Capt._Walter_J._Hose_on_board_the_%22Komagata_Maru%22.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 'ਤੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰੀਡ, ਐਚ.ਐਚ. ਸਟੀਵਨਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਲਟਰ ਹੋਜ਼]] ਸਰਕਾਰ ਨੇ 11ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ "ਆਇਰਿਸ਼ ਫਿਊਸਿਲੀਅਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ", 72ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ "ਸੀਫੋਰਥ ਹਾਈਲੈਂਡਰਜ਼ ਆਫ਼ ਕੈਨੇਡਾ" ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ "ਦਿ ਡਿਊਕ ਆਫ਼ ਕਨਾਟਸ" ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਮਾਂਡਰ ਹੋਜ਼ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਇੱਕ ਰਾਇਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨੇਵੀ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਐਚਐਮਸੀਐਸ ਰੇਨਬੋ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=House of Commons Debates |url=https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |access-date=2023-07-15 |archive-date=2022-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220415195155/https://www.ourcommons.ca/Content/House/392/Debates/070/HAN070-E.PDF |url-status=dead }}</ref> ਸਿਰਫ ਵੀਹ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਬੇਦਖਲੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਯਾਤਰੀਆਂ ਕੋਲ ਲੋੜੀਂਦੇ ਫੰਡ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਰਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 23 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਵਾਦ ਦੌਰਾਨ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਡਬਲਯੂ ਸੀ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀ ਅਗਸਤ 1914 ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। 21 ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦ ਹਾਪਕਿਨਸਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬੇਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਪੁੱਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 11 ਜਨਵਰੀ 1915 ਦੇ ਦਿਨ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।<ref>{{Cite book|title=Popplewell, Richard J. (1995). "North America, 1905-14". Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire, 1904-1924. Frank Cass. p. 160}}</ref> == ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ == ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ 27 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗੰਨਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਵੈ-ਕਬੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ, ਸਗੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੇ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਉੱਤਰੀ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਹਾਜ਼ ਬਜ ਬਜ 'ਤੇ ਡੱਕਿਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਵੀਹ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਗੂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ। ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ 19 ਯਾਤਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਬਚ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਬਜ ਬਜ ਦੰਗੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿੰਗਲੀਡਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1922 ਤੱਕ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਵਜੋਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਹੋਈ।<ref>{{Cite book|title=Chang, Kornel (2012). Pacific Connections. University of California Press. p. 147}}</ref> == ਮਹੱਤਵ == ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਜਨੂੰਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਗਠਨ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ, ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1914 ਵਿੱਚ [[ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆ|ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ]] ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ, [[ਬਰਕਤੁੱਲਾ ਮੌਲਾਨਾ|ਬਰਕਤੁੱਲਾ]], [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ|ਤਾਰਕ ਨਾਥ ਦਾਸ]], ਅਤੇ [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼|ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ]] ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਲਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ। ਪਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ==ਵਿਰਾਸਤ== === ਭਾਰਤ === [[File:Komagata_Maru_5.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Komagata_Maru_5.jpg|thumb|ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਬਜ ਬਜ]] 1952 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਜ ਬਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਉੱਠਦੀ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Ship of defiance |url=http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |access-date=2023-07-15 |archive-date=2015-02-28 |archive-url=https://archive.today/20150228074306/http://www.telegraphindia.com/1100926/jsp/calcutta/story_12979265.jsp |url-status=bot: unknown }}</ref> ਕੋਲਕਾਤਾ ਪੋਰਟ ਟਰੱਸਟ, ਕੇਂਦਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਟਰੱਸਟ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਯਾਦਗਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਤਿਕੋਣੀ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿੱਚ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲਾਗਤ 24 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ਹੋਵੇਗੀ। 2014 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ 5 ਅਤੇ 100 ਰੁਪਏ ਦੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਕੇ, ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/|title=India commemorating 100 years of Komagata Maru|date=2014-09-29|work=The Hindu|access-date=2023-07-15}}</ref> === ਕੈਨੇਡਾ === 23 ਜੁਲਾਈ, 1989 ਨੂੰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਜਾਣ ਦੀ 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। 75ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਲਈ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ''ਵੀ ਪੋਰਟਲ ਪਾਰਕ'', 1099 ਵੈਸਟ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ਸਟ੍ਰੀਟ, ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। 1994 ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 80ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ 23 ਜੁਲਾਈ 2012 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਧ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਕੋਲ ਹਾਰਬਰ ਵਿੱਚ ਵੈਨਕੂਵਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਵੈਸਟ ਬਿਲਡਿੰਗ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ 1 ਮਈ 2014 ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2014-05-08 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਵਲੋਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ |url=https://www.dailypunjabtimes.com/main/archives/6554 |access-date=2023-07-15 |website=Daily Punjab Times}}</ref> ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਜੂਨ 2012 ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਰੌਸ ਸਟਰੀਟ ਟੈਂਪਲ ਵਿਖੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਤੂਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਤੂਰ ਬਾਬਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਨੇਤਪੁਰਾ ਦਾ ਪੋਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Raj Singh Toor · South Asian Canadian Heritage |url=https://www.southasiancanadianheritage.ca/hari-sharma/hari-sharma-1900-1910/raj-singh-toor/ |access-date=2023-07-15 |website=South Asian Canadian Heritage}}</ref> ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਸਿਟੀ ਕੌਂਸਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰੀ ਵਿੱਚ 75A ਐਵੇਨਿਊ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ 31 ਜੁਲਾਈ, 2019 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਵੇਅ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |date=2023-02-05 |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫ਼ੈਸਲਾ, ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਵੇਅ |url=https://jagbani.punjabkesari.in/international/news/part-of-road-in-canada-to-be-named-komagata-maru-way-1404211 |access-date=2023-07-15 |website=jagbani}}</ref> ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, 17 ਸਤੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਦੇ ਆਰ.ਏ. ਨਿਕਲਸਨ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ "ਰੀਮੇਮਿੰਗ ਦਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ " ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 23 ਦਸੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ, ਡੈਲਟਾ ਸਿਟੀ ਕਾਉਂਸਿਲ ਨੂੰ ਤੂਰ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਉੱਤਰੀ ਡੈਲਟਾ ਸੋਸ਼ਲ ਹਾਰਟ ਪਲਾਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟੋਰੀ ਬੋਰਡ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2020-10-06 |title=New Storyboard Honours Victims of Komagata Maru {{!}} City of Surrey |url=https://www.surrey.ca/news-events/news/new-storyboard-honours-victims-of-komagata-maru |access-date=2023-07-15 |website=www.surrey.ca }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਨਾਲ ਹੀ, ਤੂਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਬਿੰਗ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, 23 ਮਈ, 2020 ਨੂੰ ਸਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਨਿਊ ਵੈਸਟਮਿੰਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ 23 ਮਈ, 2021 ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵੈਨਕੂਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ। ਬਰਨਬੀ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੋਰਟ ਕੋਕਿਟਲਮ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-23 |title=Proclamations |url=https://descendantskomagatamaru.ca/proclamations/ |access-date=2023-07-15 |website=Descendants of the Komagata Maru Society}}</ref><ref>{{Cite web |title=23 ਮਈ ਨੂੰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ |url=http://www.mediapunjab.biz/news?news_id=118331 |website=mediapunjab}}</ref> == ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ == ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2006 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਗ੍ਰਾਂਟ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਫੰਡ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਡਰਲ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ 23 ਜੂਨ, 2006 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੀਫਨ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈੱਡ ਟੈਕਸ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਸੀ। 6 ਅਗਸਤ, 2006 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹਾਰਪਰ ਨੇ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰੋ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਪਲ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਵੇ"। ਅਪ੍ਰੈਲ, 2008 ਨੂੰ, ਬਰੈਂਪਟਨ-ਸਪਰਿੰਗਡੇਲ ਦੀ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ [[ਰੂਬੀ ਢੱਲ|ਰੂਬੀ ਢੱਲਾ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੋਸ਼ਨ 469 (M-469) ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, "ਇਹ, ਸਦਨ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ- ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ 1914 ਦੀ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।"<ref>{{Cite web |date=2020-01-15 |title=Journals No. 70 - April 2, 2008 (39-2) - House of Commons of Canada |url=https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |access-date=2023-07-15 |website=web.archive.org |archive-date=2020-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200115222657/https://www.ourcommons.ca/DocumentViewer/en/39-2/house/sitting-70/journals |url-status=bot: unknown }}</ref> 23 ਮਈ, 2008 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ "ਇਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ 23 ਮਈ, 1914 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਬੰਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੇ 376 ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੁਆਰਾ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਦਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਲਾਭ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" 3 ਅਗਸਤ, 2008 ਨੂੰ, ਹਾਰਪਰ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਘਟਨਾ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਸਰੀ, ਬੀ.ਸੀ. ਵਿੱਚ 13ਵੇਂ ਸਲਾਨਾ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਲਈ ਹਾਊਸ ਆਫ ਕਾਮਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਮੈਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।"<ref>{{Cite web |title=PM apologizes for 1914 Komagata Maru incident |url=http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |access-date=2023-07-15 |archive-date=2008-08-06 |archive-url=https://archive.today/20080806093424/http://cnews.canoe.ca/CNEWS/Politics/2008/08/03/6345366-cp.html |url-status=dead }}</ref> ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਮੁਆਫ਼ੀ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਰਾਜ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜੇਸਨ ਕੈਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਲਈ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ"<ref>{{Cite web |date=2008-08-03 |title=Sikhs unhappy with PM's Komagata Maru apology |url=https://www.ctvnews.ca/sikhs-unhappy-with-pm-s-komagata-maru-apology-1.313218 |access-date=2023-07-15 |website=CTVNews }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਰੈਜੀਮੈਂਟ (ਡਿਊਕ ਆਫ ਕਨਾਟਸ ਓਨ), ਜੋ ਕਿ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਦੀ ਕਮਾਨ ਇੱਕ ਸਿੱਖ, [[ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ|ਹਰਜੀਤ ਸੱਜਣ]] ਨੇ 2011 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web |title=ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਜਣ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਡੂੰਗਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ – Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee |url=https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |access-date=2023-07-15 |website=sgpc.net |archive-date=2023-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230715122002/https://sgpc.net/%E0%A8%95%E0%A9%88%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%B0%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%B8-%E0%A8%B9%E0%A8%B0/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/bc-regiment-that-once-forced-out-the-komagata-maru-is-now-commanded-by-a-sikh/article18832286/|title=B.C. regiment that once forced out the Komagata Maru is now commanded by a Sikh|date=2014-05-24|work=The Globe and Mail|access-date=2023-07-15}}</ref> 18 ਮਈ, 2016 ਨੂੰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ]] ਨੇ ਹਾਊਸ ਆਫ਼ ਕਾਮਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ।<ref>{{Cite web |date=2021-05-22 |title=ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੁਖਾਂਤ – ਜਸਟਿਨ ਟਰੂਡੋ ਨੇ ਮੰਗੀ ਸੀ ਮਾਫੀ ! |url=https://globalpunjabtv.com/the-komagata-maru-tragedy-justin-trudeau-apology/ |access-date=2023-07-15 |website=Global Punjab Tv}}</ref><ref>{{Cite web |title=Justin Trudeau apologizes in House for 1914 Komagata Maru incident |url=https://www.cbc.ca/news/politics/komagata-maru-live-apology-1.3587827}}</ref> ==ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ== ਜ਼ਿਲਾ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="98%" |- ! width=2% |# ! width=14% |ਨਾਮ ! width=14% |ਪਿੰਡ |- |1 |ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ |[[ਰੋਡੇ]] |- |2 |ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ |[[ਰੋਡੇ]] |- |3 |ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ |[[ਰੋਡੇ]] |- |4 |ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ(ਦੂਜਾ) |[[ਰੋਡੇ]] |- |5 |ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |6 |ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |7 |ਰਾਮ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |8 |ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |9 |ਬੁੱਢਾ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |10 |ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |11 |ਬੰਸੀ ਲਾਲ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |12 |ਰਾਮ ਜੀ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |18 |ਕਰਤਾ ਰਾਮ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |14 |ਰਾਮ ਰਤਨ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |15 |ਥੰਮਣ ਸਿੰਘ |[[ਤੁੰਗਵਾਲੀ]] |- |16 |ਦਲਬਾਰਾ ਸਿੰਘ |[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] |- |17 |ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ |[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] |- |18 |ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ |[[ਮੱਲ੍ਹਣ]] |- |19 |ਬੂੜ ਸਿੰਘ |[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] |- |20 |ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ |[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] |- |21 |ਰੂੜ ਸਿੰਘ |[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] |- |22 |ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ |[[ਲੰਡੇਆਨਾ]] |- |23 |ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ |[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] |- |24 |ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ |[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] |- |25 |ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ |[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] |- |26 |ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ |[[ਢੁੱਡੀਕੇ]] |- |27 |ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ |[[ਅਬੋ]] |- |28 |ਰਾਮ ਸਿੰਘ |[[ਅਬੋ]] |- |29 |ਰਾਇਜ਼ਾਦਾ ਸਿੰਘ |[[ਅਬੋ]] |- |30 |ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ |[[ਅਬੋ]] |- |31 |ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ |[[ਵਾੜਾ]] |- |32 |ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ |[[ਵਾੜਾ]] |- |33 |ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ |[[ਵਾੜਾ]] |- |34 |ਭਗਤ ਸਿੰਘ |[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] |- |35 |ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ |[[ਰਾਜੋਆਨਾ]] |- |36 |ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ |[[ਸੇਖਾ]] |- |37 |ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ |[[ਸੇਖਾ]] |- |38 |ਮੱਲਾ ਸਿੰਘ |[[ਸੇਖਾ]] |- |39 |ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ (ਦੂਜਾ) |[[ਸੇਖਾ]] |- |40 |ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ |[[ਘੋਲੀਆ]] |- |41 |ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਿੰਘ |[[ਘੋਲੀਆ]] |- |42 |ਸੱਦਾ ਸਿੰਘ |[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] |- |43 |ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ |[[ਚੂਹੜਚੱਕ]] |- |44 |ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ |[[ਆਲਮਵਾਲਾ]] |- |45 |ਭਾਈ ਵੀਰਾ ਸਿੰਘ |ਗੁਰੂਸਰ ( ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ) |- |} ==ਨੋਟਸ== {{notelist}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== {{Commons category|Komagata Maru incident|ਕਾਮਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ}} * [https://web.archive.org/web/20130811214922/http://www.centralsikhmuseum.com/gallery/hi/km/ Gallery on ''Komagata Maru'' incident] * {{usurped|1=[https://web.archive.org/web/20130920195615/http://www.sikhpioneers.org/koma.html Pioneer East Asian Immigration to the Pacific Coast: ''Komagata Maru'']}} * [https://www.imdb.com/title/tt0490857/ ''Continuous Journey'', a feature-length documentary by Ali Kazimi] * [https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 Photos: When these Indian immigrants got to Canada, police kept them on their boat for two months] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220517004714/https://timeline.com/komagata-maru-indian-canada-38d327071c56 |date=2022-05-17 }} * [https://books.google.com/books?id=Okk452lbaDsC ''Lions of the Sea'', a novel by Jessi Thind] * [http://www.cbc.ca/asianheritage/film/ CBC Radio One's ''As It Happens'' aired an interview with ''Continuous Journey'' filmmaker Ali Kazimi on May 13, 2008] * [https://archive.today/20130119150425/http://www.canada.com/vancouversun/news/westcoastnews/story.html?id=bc5cdad1-2922-45e9-a828-d5e68baf500a "Tejpal Singh Sandhu was at Monday's meeting representing his great-grandfather Gurdit Singh Indian, who chartered the ship to travel from India to Canada."] * [http://komagatamarujourney.ca/ ''Komagata Maru: Continuing the Journey'' website by Simon Fraser University Library. A resource-rich website about the ''Komagata Maru'' story] * [http://thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru ''The Canadian Encyclopedia'': ''"Komagata Maru"''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131124080332/http://www.thecanadianencyclopedia.com/articles/komagata-maru |date=November 24, 2013 }} * [https://www.theglobeandmail.com/news/british-columbia/komagata-maru-100-years-later/article18830049/ Globe and Mail: Behind the Komagata Maru’s fight to open Canada’s border] * http://talonbooks.com/books/dream-arteries * [https://descendantskomagatamaru.ca/ Descendants of the ''Komagata Maru'' Society Website, a site dedicated to educating people about the ''Komagata Maru'' Incident ] * [https://scroll.in/reel/938657/films-about-komagata-maru-remind-us-of-the-brave-and-risky-journeys-of-refugees-the-world-over Films about ''Komagata Maru''] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] mpn83gzuqipwi4dbm0k78srpdi7k0dk 0 40597 809897 809878 2025-06-06T18:10:32Z Kuldeepburjbhalaike 18176 [[Special:Contributions/2409:4060:2D44:FBB7:0:0:D98B:5112|2409:4060:2D44:FBB7:0:0:D98B:5112]] ([[User talk:2409:4060:2D44:FBB7:0:0:D98B:5112|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) ਦੀਆਂ ਸੋਧਾਂ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਕੇ [[User:Punjab lovers|Punjab lovers]] ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਆਖ਼ਰੀ ਰੀਵਿਜ਼ਨ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ 710197 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | image = Abraham Lincoln O-77 matte collodion print.jpg | caption = ਐਲੇਕਸੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਵੱਲੋ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਪੋਟਰੇਟ, 1863 | order = 16ਵਾਂ | office = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ | vicepresident = {{plainlist| * {{longitem|ਹੈਨੀਬਾਲ ਹੈਮਲਿਨ<br />(1861–1865)}} * {{longitem|ਐਂਡਰਿਊ ਜੌਨਸਨ<br />(Mar–Apr. 1865)}} }} | term_start = 4 ਮਾਰਚ 1861 | term_end = 15 ਅਪਰੈਲ 1865 | predecessor = [[ਜੇਮਸ ਬੁਕਾਨਾਨ]] | successor = [[ਐਂਡਰਿਊ ਜੌਹਨਸਨ]] | birth_date = {{birth date|1809|2|12}} | birth_place = [[ਕਿੰਟਕੀ|ਕੈਂਟਕੀ]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ]] | death_date = {{death date and age|1865|4|15|1809|2|12}} | death_place = [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਡੀ.ਸੀ.]], ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ | party = {{plainlist| * ਰਿਪਬਲਿਕਨ (1856 ਤੋਂ ਬਾਅਦ) * ਵ੍ਹਿਗ (1856 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) }} | otherparty = ਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਅਨ (1864–1865) | height = 6 ft 4 in<ref name="LincolnHeight">{{cite book|last=Carpenter|first=Francis B.|title=Six Months in the White House: The Story of a Picture|url=https://archive.org/details/sixmonthsatwhit02carpgoog|year=1866|publisher=Hurd and Houghton.|page=[https://archive.org/details/sixmonthsatwhit02carpgoog/page/n225 217]}}</ref> | spouse = {{marriage|ਮੇਰੀ ਟੌਡ|November 4, 1842}} | children = {{hlist|ਰਾਬਰਟ ਟੌਡ ਲਿੰਕਨ|ਐਡਵਰਡ ਬੇਕਰ ਲਿੰਕਨ|ਵਿਲੀਅਮ ਵੈਲਸ ਲਿੰਕਨ|ਵਿੱਲੀ ਲਿੰਕਨ|ਟੈਡ ਲਿੰਕਨ}} | occupation = {{hlist|ਸਿਆਸਤਦਾਨ|ਵਕੀਲ}} | signature = Abraham Lincoln 1862 signature.svg | branch = ਇਲੀਨੋਇਸ ਮਿਲਿਸ਼ੀਆ | serviceyears = 3 ਮਹੀਨੇ (21 ਅਪਰੈਲ 1832 - 10 ਜੁਲਾਈ 1832) | rank = {{Plainlist}} * ਕੈਪਟਨ (21 ਅਪਰੈਲ 1832 - 27 ਮਈ 1832) * ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ (28 ਮਈ 1832 - 10 ਜੁਲਾਈ 1832) | battles = ਬਲੈਕ ਹਾਕ ਵਾਰ<br/>ਸਟੀਲਮੈਨ ਦੀ ਲੜਾਈ<br/>ਕੈਲੋਗਜ਼ ਗਰੋਵ ਦੀ ਲੜਾਈ }} '''ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ''' (12 ਫ਼ਰਵਰੀ 1809–15 ਅਪਰੈਲ 1865) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਵਕੀਲ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾ 1861 ਤੋ 1865 ਤੱਕ [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ 16ਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] ਵਜੋ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿਵਲ ਜੰਗ - ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਨੀ ਜੰਗ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨੈਤਿਕ, ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।.<ref>{{cite book|author=William A. Pencak|title=Encyclopedia of the Veteran in America|url=http://books.google.com/books?id=yyvmcMsNnB4C&pg=PA222|year=2009|publisher=ABC-CLIO|page=222|isbn=978-0-313-08759-2}}</ref><ref>{{cite book|author1=Paul Finkelman|author2=Stephen E. Gottlieb|title=Toward a Usable Past: Liberty Under State Constitutions|url=http://books.google.com/books?id=xJuXT1sVhFcC&pg=PA388|year=2009|publisher=U of Georgia Press|page=388|isbn=978-0-8203-3496-7}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਜਾਰਜ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ]] ਅਤੇ [[ਫ਼ਰੈਂਕਲਿਨ ਡੀ ਰੂਜ਼ਵੈਲਟ]] ਵਾਂਗ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਮਹਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਿੰਕਨ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਫਰਵਰੀ, 1809 ਨੂੰ ਕੈਨਟੱਕੀ ਦੀ ਹਾਰਡਿਨ ਕਾਉਂਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ 1819 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਇੰਡੀਆਨਾ ਆ ਵਸਿਆ। ਲਿੰਕਨ ਦੀ ਸਕੂਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਬਹੁਤ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲੀ। 1830 ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੇ ਦਰਿਆਈ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਡਾਕੀਏ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਖੁਦ ਸਿੱਖਿਆ ਸਿਖਾਇਆ ਇਲੀਨੌਇਸ ਦਾ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਵਿਧਾਇਕ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਵਕਾਰਰੱਖਦਾ ਸੀ। 10 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਮਰ ਗਈ ਮੇਰੀ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਕੈਨਟੱਕੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇੰਡੀਆਨਾ ਚਲਾ ਆਇਆ ਨੌਕਰੀ ਅਤੇ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਰੇਲ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾੜ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋੜਨ ਅਤੇ ਨਿਊ ਸਲੇਮ, ਇਲੀਨੋਇਸ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸਟੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਬਲੈਕ ਹਾਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਕਪਤਾਨ ਸੀ, ਇਲੀਨੋਇਸ ਲੈਜਿਸਲੇਚਰ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਰੀ ਟੌਡ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਬੇਟੇ ਸਨ ਪਰ ਇੱਕ ਹੀ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਔਖਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸਫਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ 52 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣ ਗਏ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਸਫਲ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਈਡਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ==ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ== {{Quote box|width=246px|bgcolor=#ACE1AF|align=left|quote="ਮੇਰੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਾਥੀ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਓ, ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਨਾ ਖਾਵੋ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਾਂਗਾ।"|salign=right |source=— ਉਦਘਾਟਨੀ ਭਾਸ਼ਣ}} ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਦਾ ਹੋਇਆ 1860 ਵਿੱਚ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਚੋਣ ਮਾਰਚ 1861 ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਬਾਅਦ ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਮੀਦ ਦੇ ਉਲਟ ਲਿੰਕਨ ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸਿਆਣਾ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਲਿੰਕਨ ਵਿੱਗ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਲਈ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ। 1834 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇਲੀਨੋਇਸ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕ ਵਜੋਂ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਵਿੱਗ ਨਾਇਕਾਂ ਹੈਨਰੀ ਕਲੇਅ ਅਤੇ ਡੈਨੀਅਲ ਵੈਬਸਟਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਵੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਮਾਰਚ, 1861 ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਗਿਆ। 1858 ਵਿੱਚ ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਸਟੀਫਨ ਏ. ਦੋਗਲਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੈਨੇਟਰ ਦੀ ਚੋਣ ਲੜੀ। ਉਹ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਿਆ ਪਰ ਦੋਗਲਸ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ 1860 ਵਿੱਚ ਰੀਪਬਲਿਕਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਘ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਇਕਮੁੱਠ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਨਵਰੀ 1863 ਨੂੰ 'ਮੁਕਤੀ ਐਲਾਨਨਾਮਾ' ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੈਨਫੋਡਰੇਸੀ ਦੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੇਣ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਿਆਣ ਘੋਸ਼ਣਾ 1863 ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬਾਗੀ ਗੁਲਾਮ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਇਹ ਭੁੱਲਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ-ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਕਸੂਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ। ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਜਿੱਤਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲਿੰਕਨ 1864 ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਹੁਤ ਲਚਕੀਲਾ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫੌਰਨ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ==ਕਤਲ== ਅਪ੍ਰੈਲ, 1865 ਵਿੱਚ ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਏਕਤਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1865 ਗੁੱਡ ਫਰਾਈਡੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਫੋਰਡ ਥਿਏਟਰ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਐਕਟਰ ਜੌਹਨ ਵਾਈਕਸ ਨੇ ਲਿੰਕਨ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1865]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1809]] sd85zzlsssnk2k94fa54rera5qg6kde 0 40827 809923 753945 2025-06-07T01:20:02Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809923 wikitext text/x-wiki {{ਬੇ-ਹਵਾਲਾ}}{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਖੇਡ | name = '''ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ''' | image = | caption = | years = ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀਂ | genre = ਦੌੜਨਾ ਅਤੇ ਚੁਸਤੀ ਰੱਖਣੀ | players = 5-15 | setup_time = ਕੋਈ ਨਹੀਂ | playing_time = ਖਾਸ ਨਹੀਂ | random_chance = | skills = '''ਦੌੜਨਾ, ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ, ਚੁਸਤ ਰਹਿਣਾ ਆਦਿ।''' }} <ref>{{Cite web |last=admin |date=2014-01-15 |title=ਬਾਂਦਰ ਕੀਲਾ |url=https://rangpunjabi.org/%e0%a8%ac%e0%a8%be%e0%a8%82%e0%a8%a6%e0%a8%b0-%e0%a8%95%e0%a9%80%e0%a8%b2%e0%a8%be/ |access-date=2024-05-06 |website=ਰੰਗ ਪੰਜਾਬੀ |language=en-US |archive-date=2024-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240506140459/https://rangpunjabi.org/%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0-%E0%A8%95%E0%A9%80%E0%A8%B2%E0%A8%BE/ |url-status=dead }}</ref>'''ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ''' [[ਖੇਡ]] ਟੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਟੋਲੀ ਵਿੱਚ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਵਾਸਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉਪਰ ਬੰਨੇ ਪਰਨਿਆਂ ਦੇ ਕੋਟਲੇ ਵੱਟ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਕੇ ਪੱਗ ਦਾ ਜਾਂ ਲੰਬੇ ਪਰਨੇ ਜਾਂ ਰੱਸੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਉਸ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਵਾਰੀ ਜਾਂ ਦਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਵੱਟੇ ਹੋਏ ਕੋਟਲੇ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਖੇਡਣ<ref>{{Cite web |last=admin |title=ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ |url=https://punjabtimesusa.com/?p=2044 |access-date=2024-05-06 |language=en-US}}</ref> ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਡ ਦਾ ਗਰਾਊਂਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਫੁੱਟ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਦਾ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਵਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੱਕਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦਾ ਕਿੱਲਾ ਠੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਿੱਲੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਰੱਸੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੱਸੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਇੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਵਾਰੀ (ਦਾਈ) ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਰੀ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟੈਸਟ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ, ਚੱਪਲਾਂ ਆਦਿ ਲਾਹ ਕੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜੁੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਬੱਚੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਸਮੇਂ ਵਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਬਾਹਰਲੇ ਬੱਚੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਬਾਰਾ ਦਾਈ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਾਈ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਭੱਜਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਬੱਚੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਖੇਡ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਡ ਜਿੱਥੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦਿਮਾਗੀ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%82%E0%A8%A6%E0%A8%B0%20%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A8%BE |access-date=2024-05-06 |website=punjabipedia.org}}</ref> {{ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰਿਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੇਂਡੂ ਖੇਡਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਖੇਡਾਂ]] 12mlcw1wlovvootar3ulctjwv1dpjwj 0 41312 809948 711653 2025-06-07T08:03:40Z Harry sidhuz 38365 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗਲਤੀ ............................................. 809948 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਪਦਮਾ ਸਚਦੇਵ | image =Padma Sachdev bharat-s-tiwari-photography-IMG 0781 May 12, 2018.jpg | image_size = | alt = | caption = | birth_name = | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1940|4|17}} | birth_place =ਪੁਰਮੰਡਲ ([[ਜੰਮੂ]]), [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਭਾਰਤ]] | death_date = <!-- {{Death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} --> | death_place = | occupation =ਕਵਿੱਤਰੀ, ਲੇਖਿਕਾ | language = [[ਡੋਗਰੀ]], [[ਹਿੰਦੀ]] | nationality = ਭਾਰਤੀ | ethnicity = | citizenship = ਭਾਰਤੀ | education = | alma_mater = | period = | genre = | subject = | movement = | notableworks = [[ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਮੇਰੇ ਗੀਤ]] | spouse = ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (1966-ਵਰਤਮਾਨ) | partner = | children = | relatives = | influences = | influenced = | awards =[[ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ]], ਸੋਵੀਅਤ ਦੇਸ਼ ਨਹਿਰੂ ਅਵਾਰਡ, ਹਿੰਦੀ ਅਕੈਡਮੀ ਅਵਾਰਡ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਅਕੈਡਮੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਵਾਰਡ, ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਅਵਾਰਡ, ਜੋਸ਼ੂਆ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਕਬੀਰ ਸਨਮਾਨ, ਅਨੁਵਾਦ ਐਵਾਰਡ, [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]]. | signature = | signature_alt = | website = <!-- www.example.com --> | portaldisp = }} '''ਪਦਮਾ ਸਚਦੇਵ''' (ਜਨਮ: 17 ਅਪਰੈਲ 1940) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਵਿੱਤਰੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਡੋਗਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵਿੱਤਰੀ ਹੈ।<ref name="Sahitya">{{cite book |title=Modern Indian Literature, an Anthology: Plays and prose|author=K. M. George |coauthors=Sahitya Akademi |publisher=Sahitya Akademi |year=1992|isbn=8172013248 |page=522 |url=http://books.google.co.in/books?id=m1R2Pa3f7r0C&pg=PA522&dq=Padma+Sachdev&hl=en&sa=X&ei=65ksUaXLIs2HrAeiqYD4DQ&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=Padma%20Sachdev&f=false |ref=Ge }}</ref> ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ''ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਮੇਰੇ ਗੀਤ'' ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।<ref name="mathur">{{cite web |title=Sahitya Akademi Award |url=http://sahitya-akademi.gov.in/sahitya-akademi/searchAwards.jsp |publisher=Official website |accessdate=17,4, 2014}}</ref> ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਲ 2001 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ]] ਅਤੇ ਸਾਲ 2007-08 ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 'ਕਬੀਰ ਸਨਮਾਨ' ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ==ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਪਦਮ ਸਚਦੇਵ ਦਾ ਜਨਮ [[ਪੁਰਮੰਡਲ]], ਜੰਮੂ, ਵਿੱਚ 1940 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਦਵਾਨ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੈ ਦੇਵ ਬਦੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਦੌਰਾਨ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਦਮ ਸਚਦੇਵ ਨੇ 1966 ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਡੋਗਰੀ ਕਵੀ ਵੇਦਪਾਲ ਦੀਪ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤਕ ਜੋੜੀ “[[ਸਿੰਘ ਬੰਧੂ]]” ਦੇ [[ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਗਾਇਕ) | ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ]] ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।<ref name=hindu04>{{cite news |title=Song of the Singhs |url=http://www.hindu.com/mp/2004/05/06/stories/2004050600290300.htm |publisher=The Hindu |date=6 May 2004 |access-date=26 Feb 2013 |archive-date=5 ਜੁਲਾਈ 2004 |archive-url=https://web.archive.org/web/20040705145621/http://www.hindu.com/mp/2004/05/06/stories/2004050600290300.htm |dead-url=yes }}</ref> ਉਹ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। == ਕਰੀਅਰ == ਸਚਦੇਵਾ ਨੇ 1961 ਤੋਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਜੰਮੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੋਸ਼ਣਾਕਰਤਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿੰਘ ਬੰਧੂ ਸੰਗੀਤਕ ਜੋੜੀ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਡਿਊਟੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ।<ref name=hindu04/> ਅਗਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ, ਮੁੰਬਈ ਨਾਲ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।<ref name=mathur/> ਉਸ ਨੇ ਵੇਦ ਰਾਹੀ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ "ਪ੍ਰੇਮ ਪਰਬਤ" ਦੀ 1973 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਗੀਤ 'ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਸਾ ਘਰ ਬਾਰ' ਦੇ ਬੋਲ ਲਿਖੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਜੈਦੇਵ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ 1978 ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ "ਆਂਖੀ ਦੇਖੀ" ਦੇ ਦੋ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਲਿਖੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਜੇਪੀ ਕੌਸ਼ਿਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦੋਗਾਣਾ "ਸੋਨਾ ਰੇ, ਤੁਝੇ ਕੈਸੇ ਮਿਲੂ" ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ ਅਤੇ ਸੁਲੱਖਣ ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਗਾਇਆ ਸੀ। ਯੋਗੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ 1979 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਸਹਿਸ'' ਦੇ ਗੀਤ ਵੀ ਲਿਖੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਅਮੀਨ ਸੰਗੀਤ ਨੇ ਦਿੱਤਾ।[[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]] == ਕੰਮ == * ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਮੇਰੇ ਗੀਤ (1969) * ਤਵੀ ਤੇ ਚਨਾਹਨ (ਦਰਿਆ ਤਵੀ ਅਤੇ ਚੇਨਾਬ, 1976), * ਨਹੇਰੀਆਂ ਗਾਲੀਆਂ (ਡਾਰਕ ਲੈਂਸ, 1982), * ਪੋਟਾ ਪੋਟਾ ਨਿੰਬਲ (ਫਿੰਗਰਟੀਫੁੱਲ ਕਲਾਉਡਲੈੱਸ ਸਕਾਈ, 1987), * ਉੱਤਰ ਵਹਿਨੀ (1992) * ਟੈਂਥੀਅਨ (1997)<ref name="mathur" /> * ਅਮਰਾਇ (ਹਿੰਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊਜ਼) * ਦੀਵਾਨਖਾਨਾ (ਇੰਟਰਵਿਊ) * ਚਿਤ ਚੇਤੇ (ਯਾਦਾਂ) == ਇਨਾਮ == * ''[http://www.dailyexcelsior.com/padma-sachdev-conferred-with-dinu-bhai-pant-life-time-award/ Dinu Bhai Pant Life Time Achievement Award]'',2017 by D.B. Pant Memorial Trust, Jammu,J&K * ''[[Krutitava Smagra Samman]]'', 2015 by Bharatiya Bhasha Parishad, West Bengal * ''[[Saraswati Samman]]'' , 2015 for her autobiography "Chitt-Chete" in [[Dogri language]] * ''[[Padma Shri]]'' Award. 2001 * ''[[Sahitya Akademi Award]]'' 1971 * ''Kabir Samman'' for poetry. 2007-08 == ਪੁਸਤਕ-ਸੂਚੀ == * ''Naushin''. Kitabghar, 1995. * ''Main Kahti Hun Ankhin Dekhi'' (Travelogue). Bharatiya Gyanpith, 1995. * *''Bhatko nahin Dhananjay''. Bharatiya Gyanpith, 1999. {{ISBN|8126301309}}. * ''[https://books.google.com/books?id=PFC6CpB_SaAC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Padma+Sachdev%22&hl=en&sa=X&ei=ip8sUckFw4asB7DZgJAN&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false Amrai]''. Rajkamal Prakashan, 2000. {{ISBN|8171787649}}. * ''Jammu Jo Kabhi Sahara Tha'' (Novel). Bharatiya Jnanapith, 2003. {{ISBN|8126308869}}. *''Phira kyā huā?'', with Jnaneśvara, and Partha Senagupta. National Book Trust, 2007. {{ISBN|8123750420}}. '''Translations''' * ''[https://books.google.com/books?id=iHgHka7KMawC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Padma+Sachdev%22&hl=en&sa=X&ei=ip8sUckFw4asB7DZgJAN&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false Where Has My Gulla Gone (Anthology)]''. Prabhat Prakashan, 2009. {{ISBN|8188322415}}. * ''A Drop in the Ocean: An Autobiography''. tr. by Uma Vasudev, Jyotsna Singh. National Book Trust, India, 2011. {{ISBN|8123761775}}. ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ== * [http://www.indiatogether.org/manushi/issue123/shivanath.htm ਆਧੁਨਿਕ ਡੋਗਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮਾਂ: ਪਦਮਾ ਸਚਦੇਵ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਡੋਗਰੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1940]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਨਾਵਲਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ 2021 ਵਿੱਚ ਸੋਧੇ ਗਏ ਲੇਖ]] 13mrrwlwtkyok9ebj734rsmn43jeqqm 0 42112 809964 752889 2025-06-07T10:06:31Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Singing career" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1284269859|Bade Ghulam Ali Khan]]" 809964 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਬੜੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ]] == ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੈਰੀਅਰ == [[ਤਸਵੀਰ:Bade_Ghulam_Ali_Khan_2003_stamp_of_India.jpg|thumb|2003 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪਿਤਾ ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਖਾਨ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਸੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਟਿਆਲਾ-ਕਸੂਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। * [[ਧਰੁਪਦ]] ਦੇ ਬਹਿਰਾਮ ਖਾਨੀ ਤੱਤ * [[ਜੈਪੁਰ]] ਦੇ ਗਾਇਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ * [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਬਹਿਲਾਵਾ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਗ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਸਨ, ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਨ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਾਉਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕ ਲੰਬੇ ਅਲਾਪਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ [[ਰਾਗ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਃ * ਅੜਾਨਾ * ਭੂਪਾਲੀ * ਹਮੀਰ * ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਅਤੇ * ਜੌਨਪੁਰੀ। ਸਬਰਂਗ ਦੇ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਹੇਠ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ [[ਬੰਦਿਸ਼|ਰਚਨਾਵਾਂ]] ਬਣਾਈਆਂ। ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਮੁਨੱਵਰ ਅਲੀ ਖਾਨ]], ਜਿਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਦੇ ਉਲਟ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੁੰਦਲੀ ਸੀ। 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਸੂਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1957 ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ]] ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਮੁੰਬਈ]] ਦੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਹਿੱਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਮੁੰਬਈ|ਬੰਬਈ]], [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਰਹੇ।<ref name="telegraph">{{Cite news|url=https://www.telegraphindia.com/opinion/indian-classical-music-may-be-the-best-antidote-to-chauvinism/cid/1778691|title=Melody within (Bade Ghulam Ali Khan)|last=Ramachandra Guha|date=5 June 2020|work=The Telegraph Online (newspaper)|access-date=19 October 2020}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀਃ<ref>{{Cite web |title=How Partition impacted musical legacies in India and Pakistan |url=https://www.tribuneindia.com/news/features/how-partition-impacted-musical-legacies-in-india-and-pakistan-417337/amp |access-date=2025-03-10 |website=The Tribune |language=en}}</ref> "ਜੇਕਰ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਕਦੇ ਵੀ ਵੰਡਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।" ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਨਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕੇ ਆਸਿਫ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1960 ਦੀ ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਲਈ ਸੋਹਨੀ ਅਤੇ ਰਾਗੇਸ਼ਰੀ ਰਾਗਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦੋ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ [[ਨੌਸ਼ਾਦ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਲਈ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 25,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਟਾਰ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ 500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਗੀਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਨ। ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਜੋਗਨ ਬਨ ਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਆਓ ਰਾਜ ਦੁਲਾਰਾ ਪਲੇਬੈਕ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਗੀਤ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2 April 2018 |title=बड़े गुलाम अली खान: जिन्होंने गाने के लिए रफी और लता से 50 गुना फीस ली |url=https://hindi.firstpost.com/special/bade-gulam-ali-khan-birthday-special-patiyala-gharana-thumri-bade-ghulam-ali-khan-songs-am-100793.html |website=Firstpost Hindi}}</ref> ਉਸਤਾਦ ਬਡ਼ੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੀਤ - * ਯਾਦ ਪਿਆ ਕੀ ਆਏ * ਆਏ ਨਾ ਬਾਲਮ * ਨੈਨਾ ਮੋਰੇ ਤਰਾਸ ਗਏ * ਸੇਯਾਂ ਬੋਲੋ * ਪ੍ਰੇਮ ਅਗਨ ਜੀਅਰਾ 81jqr8ny99y2p93mg7odw9ye0kv5wop 809967 809964 2025-06-07T10:13:45Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Singing career" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1284269859|Bade Ghulam Ali Khan]]" 809967 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਬੜੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ]] == ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੈਰੀਅਰ == [[ਤਸਵੀਰ:Bade_Ghulam_Ali_Khan_2003_stamp_of_India.jpg|thumb|2003 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪਿਤਾ ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਖਾਨ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਸੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਟਿਆਲਾ-ਕਸੂਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। * [[ਧਰੁਪਦ]] ਦੇ ਬਹਿਰਾਮ ਖਾਨੀ ਤੱਤ * [[ਜੈਪੁਰ]] ਦੇ ਗਾਇਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ * [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਬਹਿਲਾਵਾ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਗ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਸਨ, ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਨ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਾਉਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕ ਲੰਬੇ ਅਲਾਪਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ [[ਰਾਗ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਃ * ਅੜਾਨਾ * ਭੂਪਾਲੀ * ਹਮੀਰ * ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਅਤੇ * ਜੌਨਪੁਰੀ। ਸਬਰਂਗ ਦੇ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਹੇਠ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ [[ਬੰਦਿਸ਼|ਰਚਨਾਵਾਂ]] ਬਣਾਈਆਂ। ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਮੁਨੱਵਰ ਅਲੀ ਖਾਨ]], ਜਿਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਦੇ ਉਲਟ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੁੰਦਲੀ ਸੀ। 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਸੂਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1957 ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ]] ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਮੁੰਬਈ]] ਦੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਹਿੱਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਮੁੰਬਈ|ਬੰਬਈ]], [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਰਹੇ।<ref name="telegraph">{{Cite news|url=https://www.telegraphindia.com/opinion/indian-classical-music-may-be-the-best-antidote-to-chauvinism/cid/1778691|title=Melody within (Bade Ghulam Ali Khan)|last=Ramachandra Guha|date=5 June 2020|work=The Telegraph Online (newspaper)|access-date=19 October 2020}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀਃ<ref>{{Cite web |title=How Partition impacted musical legacies in India and Pakistan |url=https://www.tribuneindia.com/news/features/how-partition-impacted-musical-legacies-in-india-and-pakistan-417337/amp |access-date=2025-03-10 |website=The Tribune |language=en}}</ref> "ਜੇਕਰ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਕਦੇ ਵੀ ਵੰਡਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।" ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਨਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕੇ ਆਸਿਫ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1960 ਦੀ ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਲਈ ਸੋਹਨੀ ਅਤੇ ਰਾਗੇਸ਼ਰੀ ਰਾਗਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦੋ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ [[ਨੌਸ਼ਾਦ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਲਈ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 25,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਟਾਰ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ 500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਗੀਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਨ। ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਜੋਗਨ ਬਨ ਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਆਓ ਰਾਜ ਦੁਲਾਰਾ ਪਲੇਬੈਕ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਗੀਤ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2 April 2018 |title=बड़े गुलाम अली खान: जिन्होंने गाने के लिए रफी और लता से 50 गुना फीस ली |url=https://hindi.firstpost.com/special/bade-gulam-ali-khan-birthday-special-patiyala-gharana-thumri-bade-ghulam-ali-khan-songs-am-100793.html |website=Firstpost Hindi}}</ref> ਉਸਤਾਦ ਬਡ਼ੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੀਤ - * ਯਾਦ ਪਿਆ ਕੀ ਆਏ * ਆਏ ਨਾ ਬਾਲਮ * ਨੈਨਾ ਮੋਰੇ ਤਰਾਸ ਗਏ * ਸੇਯਾਂ ਬੋਲੋ * ਪ੍ਰੇਮ ਅਗਨ ਜੀਅਰਾ == ਗਾਉਣ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ == [[ਤਸਵੀਰ:Bade_Ghulam_Ali_Khan_2003_stamp_of_India.jpg|thumb|2003 ਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪਿਤਾ ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਖਾਨ ਅਤੇ ਚਾਚੇ ਕਾਲੇ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਬੜੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਟਿਆਲਾ-ਕਸੂਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਰਲਾ ਦਿੱਤਾ। * [[ਧਰੁਪਦ]] ਦੇ ਬਹਿਰਾਮ ਖਾਨੀ ਤੱਤ * [[ਜੈਪੁਰ]] ਦੇ ਗਾਇਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ * [[ਗਵਾਲੀਅਰ]] ਦੇ ਬਹਿਲਾਵਾ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) । ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਗ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਸਨ, ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸਨ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਦਰਸ਼ਕ ਲੰਬੇ ਅਲਾਪਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਹਲਕੇ-ਫੁਲਕੇ [[ਰਾਗ|ਰਾਗਾਂ]] ਵਿੱਚ ਉੱਤਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਃ * ਅੜਾਨਾ * ਭੂਪਾਲੀ * ਹਮੀਰ * ਜੈਜੈਵੰਤੀ ਅਤੇ * ਜੌਨਪੁਰੀ। ਸਬਰਂਗ ਦੇ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਹੇਠ, ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ [[ਬੰਦਿਸ਼|ਰਚਨਾਵਾਂ]] ਬਣਾਈਆਂ। ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ [[ਮੁਨੱਵਰ ਅਲੀ ਖਾਨ]], ਜਿਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਦੇ ਉਲਟ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੁੰਦਲੀ ਸੀ। 1947 ਵਿੱਚ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਡ਼ੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਸੂਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1957 ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ। ਬੰਬਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ]] ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਮੁੰਬਈ]] ਦੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਹਿੱਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਮੁੰਬਈ|ਬੰਬਈ]], [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]] ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]] ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ।<ref name="telegraph">{{Cite news|url=https://www.telegraphindia.com/opinion/indian-classical-music-may-be-the-best-antidote-to-chauvinism/cid/1778691|title=Melody within (Bade Ghulam Ali Khan)|last=Ramachandra Guha|date=5 June 2020|work=The Telegraph Online (newspaper)|access-date=19 October 2020}}</ref> ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀਃ<ref>{{Cite web |title=How Partition impacted musical legacies in India and Pakistan |url=https://www.tribuneindia.com/news/features/how-partition-impacted-musical-legacies-in-india-and-pakistan-417337/amp |access-date=2025-03-10 |website=The Tribune |language=en}}</ref> "ਜੇਕਰ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਕਦੇ ਵੀ ਵੰਡਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।" ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਨਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕੇ ਆਸਿਫ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1960 ਦੀ ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਲਈ ਸੋਹਨੀ ਅਤੇ ਰਾਗੇਸ਼ਰੀ ਰਾਗਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦੋ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਗੀਤ [[ਨੌਸ਼ਾਦ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਲਈ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 25,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ [[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਅਤੇ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਟਾਰ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ 500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਗੀਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਨ। ਫਿਲਮ [[ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ (1960 ਫ਼ਿਲਮ)|ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ]] ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਜੋਗਨ ਬਨ ਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਆਓ ਰਾਜ ਦੁਲਾਰਾ ਪਲੇਬੈਕ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਗੀਤ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2 April 2018 |title=बड़े गुलाम अली खान: जिन्होंने गाने के लिए रफी और लता से 50 गुना फीस ली |url=https://hindi.firstpost.com/special/bade-gulam-ali-khan-birthday-special-patiyala-gharana-thumri-bade-ghulam-ali-khan-songs-am-100793.html |website=Firstpost Hindi}}</ref> ਉਸਤਾਦ ਬਡ਼ੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੀਤ - * ਯਾਦ ਪਿਆ ਕੀ ਆਏ * ਆਏ ਨਾ ਬਾਲਮ * ਨੈਨਾ ਮੋਰੇ ਤਰਸ ਗਏ * ਸੇਯਾਂ ਬੋਲੋ * ਪ੍ਰੇਮ ਅਗਨ ਜੀਅਰਾ hf10myfzluqg221coias9whd2tqu16k 0 46662 809885 779342 2025-06-06T14:33:22Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809885 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਨਾਰੀਕੇ | native_name = | native_name_lang = | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ | latd = 30.516999 | latm = | lats = | latNS = N | longd = 75.972056 | longm = | longs = | longEW = E | coordinates_display = | subdivision_type =ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 =ਰਾਜ | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name2 = [[ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ|ਸੰਗਰੂਰ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = | founder = | named_for = | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 185 | population_total = | population_as_of = 2001 | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type =[[ਪੋਸਟਲ ਇੰਡੈਕਸ ਨੰਬਰ|ਪਿੰਨ]] | postal_code = | registration_plate = | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]] | website = | footnotes = }} '''ਨਾਰੀਕੇ''' ਭਾਰਤੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਲਾਕ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਤੋਂ ਖੰਨਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਆਸਮਾਨੋਂ (ਸੇਟੇਲਾਇਟ ਰਾਹੀਂ) ਦੇਖਿਆਂ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਚੌਰਸ (ਚੌਕੋਰ) ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 2200 ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਹੁਤੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੋਤ 'ਬੜਿੰਗ' ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 'ਬਾਬੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ' ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹੀਦ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਅਸਲ ਸਥਾਨ ਪਿੰਡ ਕੁੱਪ ਰੋਹੀੜਾ ਇਥੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੰਘ ਲੜਦੇ-ਲੜਦੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਿੱਕਲ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਉੱਪਰ ਇਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣੀ ਝਿੜੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ 1990ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਿਆਈ ਪ੍ਰਾਪਤ "ਦਮਦਮੀ ਬੀੜ" ਜਿਸਨੂੰ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਇਸੇ ਝਿੜੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਰਹੀ ਹੋਵੇ (1910 ਦੇ ਲਗਭਗ ਤੱਕ)। ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਦਲ ਜਿੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਝਿੜੀ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸੋ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਉਤਾਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੁਕਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੰਘਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹਰ ਦਸਵੀਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਕੋਨੇ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 'ਪਿਪਲੀ ਸਾਹਿਬ' ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 'ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ' ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਜੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਤੱਕ ਸਕੂਲ, ਪੰਚਾਇਤ ਘਰ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼ਿਵਾਲਾ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦ ਵੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਸ਼ੋਕ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਗੁਆਰਾ ਨਾਲ਼ ਲੱਗਵਾਂ ਹੀ ਹੈ) ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਮੌਲਵੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢ (ਤਕਰੀਬਨ 1803 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1819 ਈਸਵੀ ਤੱਕ) ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਨਾਰੀਕੇ ਦੇ 'ਮਿੱਸਰ ਨੌਧ ਰਾਇ' ਜੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਕਾਫੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਬਾਲਗ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਰਾਜਕਾਜ ਚਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਕ੍ਰਿਤ 'ਮਹਾਨਕੋਸ਼' ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਇੰਦਰਾਜ ਹੈ: "ਨੌਧਾ - ਰਿਆਸਤ ਪਟਿਆਲ਼ੇ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਮਿੱਸਰ ਨੌਧਾ ਜੋ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਆਸ ਕੌਰ ਦੀ ਅਮਲਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦਾ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।" ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਸਰ ਨੌਧ ਰਾਇ ਨਾਰੀਕੇ ਦੀ ਮੌਤ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ 1819 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। (ਹਵਾਲਾ - ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਰੀਕੇ) ਮਾਰਚ, 2016 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਯ ਮਹਿਲਾ ਬੈਂਕhttp://www.bmb.co.in/press-release/bharatiyamahila-bank-opens-its-narike-branch-punjab{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ਨੇ ਪਿੰਡ ਨਾਰੀਕੇ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਬਰਾਂਚ ਖੋਲ੍ਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਪਿੰਡ ਲਈ ਮਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਮੇਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ: - 1. ਭੂਆ ਸਤੀ ਦਾ ਮੇਲਾ 2. ਬਾਬਾ ਧੀਰ ਸਿੱਧ ਦਾ ਮੇਲਾ (ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ 'ਬੜਿੰਗ ਗੋਤ' ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) 3. ਬਾਬਾ ਕੰਮੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮੇਲਾ (ਪਿੰਡ ਸਲਾਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਖ਼ਾਨਗਾਹ) ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਸਨੀਕ: 1. ਸ. ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੀਕੇ (ਸਾਬਕਾ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਪੰਜਾਬ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ) 2. ਸ. ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ (ਸਵ.) (ਡੀ. ਜੀ. ਐਮ. ਫੂਡ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ) 3. ਡਾਕਟਰ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ 4. ਡਾਕਟਰ ਚਮਨਜੋਤ ਸਿੰਘ (MS, MBBS), ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਰਜਨ, ਡਾਕਟਰ ਬਲਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ (MD ਰੇਡੀਓਲਾਜੀ) 5. ਡਾਕਟਰ ਗੁੰਜਨਜੋਤ ਕੌਰ, ਮੁਖੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਧਿਐਨ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ <ref>{{cite web|title=ਬਲਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|url=http://pbplanning.gov.in/districts.htm|publisher=ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਪਲਾਨਿੰਗ ਬੋਰਡ}}</ref> ਇਥੋਂ ਨੇੜਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਅਧਾਰ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] 232bty8e5k3ovxpqtn3t03u6jf9lr3y 0 51760 809970 673375 2025-06-07T10:31:31Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809970 wikitext text/x-wiki [[Image:Hestemøj.jpg|thumb|ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਰੂੜੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਫੋਗ ਅਤੇ ਤੂੜੀ-ਕੱਖ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਮਿਸਾਲੀ [[ਤਬੇਲਾ|ਤਬੇਲੇ]] ਵਿੱਚ]] '''ਰੂੜੀ''' ਜਾਂ '''ਰੇਹ''' ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ '''ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ''' ਇੱਕ [[ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ]] ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੀਹਨੂੰ [[ਖੇਤੀਬਾੜੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ]] ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂੜੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀਕਰ ਜੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ [[ਬੈਕਟੀਰੀਆ]] ਕਾਬੂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਮਿੱਟੀ ਉਪਜਾਊ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਲੜੀ ਮੁਤਾਬਕ ਵੱਡੇ ਜੰਤੂ [[ਉੱਲੀ]] ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਰੂੜੀ ਗੋਹੇ ਵਰਗੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗਲ਼ਨ-ਸੜਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੱਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ==ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ== ਰੂੜੀ ਗਲਣ ਉੱਤੇ [[ਤਾਅ]] ਛੱਡਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਵੱਡੀ ਢੇਰੀ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕਦਮ ਭਖ ਉੱਠਣ ਦਾ ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite web |url=http://abclocal.go.com/kabc/story?section=news/local&id=4914451 |title=Spontaneous Combustion of Manure Starts 200-Acre Blaze 1/08/07 &#124; |work=abc7.com |accessdate=2010-08-07 |archive-date=2011-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110629040427/http://abclocal.go.com/kabc/story?section=news/local&id=4914451 |url-status=dead }}</ref> ਜੇਅ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਦਬੋ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸੀ ਮਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਖ਼ਤਰਾ ਕੀੜਿਆਂ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਫੋਗ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਰਾਕ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਰਸਦਾਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਨਾਮੁਆਫ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ==ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹੋ== * {{cite journal | author=Winterhalder, B., R. Larsen, and R. B. Thomas. | year=1974 | title=Dung as an essential resource in a highland Peruvian community | journal=Human Ecology | volume=2 | pages=89–104 | doi=10.1007/BF01558115 | issue=2}} ==ਬਾਹਰਲੇ ਜੋੜ== {{ਕਾਮਨਜ਼ ਸ਼੍ਰੇਣੀ|ਰੂੜੀ}} * [http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs13765-013-3184-8 ਡੰਗਰਾਂ ਦੀ ਰੂੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਖ਼ਤਰੇ] * [http://www.turfandstuff.com/page.php?xPage=how_to_improve_your_soil.html ਬਾਗ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂੜੀ ਵਰਤਣ ਵਾਸਤੇ ਸਲਾਹ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100427055856/http://www.turfandstuff.com/page.php?xPage=how_to_improve_your_soil.html |date=2010-04-27 }} * [http://manureexpo.org ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕੀ ਰੂੜੀ ਐਕਸਪੋ] * [http://www.manuremanagement.cornell.edu/ ਕਾਰਨੈੱਲ ਰੂੜੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ] * [http://purl.fdlp.gov/GPO/gpo38641 County-Level Estimates of Nitrogen and Phosphorus from Animal Manure for the Conterminous United States, 2002] [[United States Geological Survey]] * [http://www.nal.usda.gov/wqic/manure.shtml Manure Management, Water Quality Information Center, U.S. Department of Agriculture] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091025082218/http://www.nal.usda.gov/wqic/manure.shtml |date=2009-10-25 }} * [http://www.extension.org/animal+manure+management Livestock and Poultry Environmental Learning Center] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101227124550/http://www.extension.org/animal+manure+management |date=2010-12-27 }}, an [http://www.extension.org eXtension] community of practice about animal manure management * [http://www.extension.org/pages/Antibiotics_and_Hormones_in_Animal_Manure_Webcast Antibiotics and Hormones in Animal Manure (Webcast)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100403100643/http://www.extension.org/pages/Antibiotics_and_Hormones_in_Animal_Manure_Webcast |date=2010-04-03 }}: A two part webcast series about the science available on potential risks and best management practices related to antibiotics and hormones from animal manure [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ]] 36v1al7flk0om2jok7spp2rdyc9k3k0 0 61575 810007 734994 2025-06-07T11:22:22Z Tamanpreet Kaur 26648 810007 wikitext text/x-wiki [[File:ਨਹਿਰ ਪੁਲ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]]'''ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ''' ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਸਿੰਧ ਨਦੀ]] ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਮੁਢਲਾ ਸਰਵੇਖਣ 1867 ਈ. ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ਅਤੇ 1882 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref name="ref82jexay">{{Citation | title=Bhakra-Nangal Project: socio-economic and environmental impacts | author=R. Rangachari | year=2006 | publisher=Oxford University Press, 2006 | isbn=978-0-19-567534-4 | url=https://books.google.com/books?id=LHbbAAAAMAAJ | quote=''... Sirhind Canal The Ropar headworks feeding the Sirhind canal system are among the oldest developments in the Indus basin, particularly based on the flows of the Sutlej. The project was undertaken in 1873 ... irrigation commenced in 1882 ...''}}</ref>ਇਹ ਨਹਿਰ ਰੂਪਨਗਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੋਪੜ ਹੈਡ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।<ref name="ref82jexay"/> ਪਹਿਲਾਂ ਫੀਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ ਹਿਸਾਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ‘ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ’ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਮੁਲਕੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹਿਰ ਗੈਰ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਲਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ==ਨਹਿਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ== ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੋਰਾਹਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ|ਦੋਰਾਹਾ]] ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਰਾਹਾ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਗੁਰਥੜੀ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: [[ਅਬੋਹਰ]] ਬ੍ਰਾਂਚ, [[ਬਠਿੰਡਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਲਈ ਅੱਡ ਅੱਡ ਬਰਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।<ref name="ref21yipif">{{Citation | title=The Britannica Quizmaster | publisher=Popular Prakashan | isbn=978-81-7154-881-1 | url=https://books.google.com/books?id=jQzwNU0-s-cC | quote=''... From Ropar the canal runs west- southwest to Doraha where it splits into three branches: Abohar, Bathinda, and Patiala ... irrigating a large part of western Malwa ...''}}</ref> [[File:ਨਹਿਰ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਹਿਰਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ]] bin0bta3ay2yjiz40ahf8g55ecyjcdo 810013 810007 2025-06-07T11:28:45Z Tamanpreet Kaur 26648 810013 wikitext text/x-wiki [[File:ਨਹਿਰ ਪੁਲ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]]'''ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ''' ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ]] ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਸਰਵੇਖਣ 1867 ਈ. ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ਅਤੇ 1882 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਹਿਰ [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈਡ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।<ref name="ref82jexay">{{Citation |author=R. Rangachari |title=Bhakra-Nangal Project: socio-economic and environmental impacts |url=https://books.google.com/books?id=LHbbAAAAMAAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press, 2006 |isbn=978-0-19-567534-4 |quote=''... Sirhind Canal The Ropar headworks feeding the Sirhind canal system are among the oldest developments in the Indus basin, particularly based on the flows of the Sutlej. The project was undertaken in 1873 ... irrigation commenced in 1882 ...''}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ ਹਿਸਾਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ‘ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ’ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਮੁਲਕੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹਿਰ ਗੈਰ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਲਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ==ਨਹਿਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ== ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੋਰਾਹਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ|ਦੋਰਾਹਾ]] ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਰਾਹਾ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਗੁਰਥੜੀ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: [[ਅਬੋਹਰ]] ਬ੍ਰਾਂਚ, [[ਬਠਿੰਡਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਲਈ ਅੱਡ ਅੱਡ ਬਰਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।<ref name="ref21yipif">{{Citation | title=The Britannica Quizmaster | publisher=Popular Prakashan | isbn=978-81-7154-881-1 | url=https://books.google.com/books?id=jQzwNU0-s-cC | quote=''... From Ropar the canal runs west- southwest to Doraha where it splits into three branches: Abohar, Bathinda, and Patiala ... irrigating a large part of western Malwa ...''}}</ref> [[File:ਨਹਿਰ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਹਿਰਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ]] 2hntiajdah8t42st1hpd4wqy3ok8242 810014 810013 2025-06-07T11:31:20Z Tamanpreet Kaur 26648 810014 wikitext text/x-wiki [[File:ਨਹਿਰ ਪੁਲ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]]'''ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ''' ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ]] ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਸਰਵੇਖਣ 1867 ਈ. ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ਅਤੇ 1882 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਹਿਰ [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈਡ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।<ref name="ref82jexay">{{Citation |author=R. Rangachari |title=Bhakra-Nangal Project: socio-economic and environmental impacts |url=https://books.google.com/books?id=LHbbAAAAMAAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press, 2006 |isbn=978-0-19-567534-4 |quote=''... Sirhind Canal The Ropar headworks feeding the Sirhind canal system are among the oldest developments in the Indus basin, particularly based on the flows of the Sutlej. The project was undertaken in 1873 ... irrigation commenced in 1882 ...''}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ ਹਿਸਾਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ‘ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ’ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਮੁਲਕੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹਿਰ ਗੈਰ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਲਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ==ਨਹਿਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ== ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੋਰਾਹਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ|ਦੋਰਾਹਾ]] ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਰਾਹਾ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਗੁਰਥੜੀ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: [[ਅਬੋਹਰ]] ਬ੍ਰਾਂਚ, [[ਬਠਿੰਡਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਲਈ ਅੱਡ ਅੱਡ ਬਰਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।<ref name="ref21yipif">{{Citation | title=The Britannica Quizmaster | publisher=Popular Prakashan | isbn=978-81-7154-881-1 | url=https://books.google.com/books?id=jQzwNU0-s-cC | quote=''... From Ropar the canal runs west- southwest to Doraha where it splits into three branches: Abohar, Bathinda, and Patiala ... irrigating a large part of western Malwa ...''}}</ref> [[File:ਨਹਿਰ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]] [[File:Budki superpassage.png|thumb|Photograph of the Budki superpassage over the Sirhind Canal in Punjab, 1905]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਹਿਰਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ]] 46jvx9elurxsmy66i75kkq26pq2jcxm 810016 810014 2025-06-07T11:31:51Z Tamanpreet Kaur 26648 810016 wikitext text/x-wiki [[File:ਨਹਿਰ ਪੁਲ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]]'''ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ''' ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ]] ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਸਰਵੇਖਣ 1867 ਈ. ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ਅਤੇ 1882 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਹਿਰ [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈਡ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।<ref name="ref82jexay">{{Citation |author=R. Rangachari |title=Bhakra-Nangal Project: socio-economic and environmental impacts |url=https://books.google.com/books?id=LHbbAAAAMAAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press, 2006 |isbn=978-0-19-567534-4 |quote=''... Sirhind Canal The Ropar headworks feeding the Sirhind canal system are among the oldest developments in the Indus basin, particularly based on the flows of the Sutlej. The project was undertaken in 1873 ... irrigation commenced in 1882 ...''}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ ਹਿਸਾਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਉਸਨੇ ‘ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ’ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਮੁਲਕੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹਿਰ ਗੈਰ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਲਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> [[File:Map of older canals of Punjab Province, British India, published in 'The Panjab, North-West Frontier Province and Kashmir' (1916).jpg|thumb|Map of canals, including the Sirhind Canal, of Punjab Province, British India, published in 'The Panjab, North-West Frontier Province and Kashmir' (1916)]] ==ਨਹਿਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ== ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ [[ਦੋਰਾਹਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ|ਦੋਰਾਹਾ]] ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਰਾਹਾ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਗੁਰਥੜੀ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: [[ਅਬੋਹਰ]] ਬ੍ਰਾਂਚ, [[ਬਠਿੰਡਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਲਈ ਅੱਡ ਅੱਡ ਬਰਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।<ref name="ref21yipif">{{Citation | title=The Britannica Quizmaster | publisher=Popular Prakashan | isbn=978-81-7154-881-1 | url=https://books.google.com/books?id=jQzwNU0-s-cC | quote=''... From Ropar the canal runs west- southwest to Doraha where it splits into three branches: Abohar, Bathinda, and Patiala ... irrigating a large part of western Malwa ...''}}</ref> [[File:ਨਹਿਰ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]] [[File:Budki superpassage.png|thumb|Photograph of the Budki superpassage over the Sirhind Canal in Punjab, 1905]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਹਿਰਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ]] g9lzxfa7b4pj5uqfy79bwjo46zmkzpc 810030 810016 2025-06-07T11:42:58Z Tamanpreet Kaur 26648 810030 wikitext text/x-wiki [[File:ਨਹਿਰ ਪੁਲ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]]'''ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ''' ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ]] ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ]] ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਸਰਵੇਖਣ 1867 ਈ. ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> ਅਤੇ 1882 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਹਿਰ [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈਡ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।<ref name="ref82jexay">{{Citation |author=R. Rangachari |title=Bhakra-Nangal Project: socio-economic and environmental impacts |url=https://books.google.com/books?id=LHbbAAAAMAAJ |year=2006 |publisher=Oxford University Press, 2006 |isbn=978-0-19-567534-4 |quote=''... Sirhind Canal The Ropar headworks feeding the Sirhind canal system are among the oldest developments in the Indus basin, particularly based on the flows of the Sutlej. The project was undertaken in 1873 ... irrigation commenced in 1882 ...''}}</ref> ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਅੱਗੇ [[ਹਿਸਾਰ]] ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸਨੇ ਹੀ ‘ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ’ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੁਲਕੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹਿਰ ਗ਼ੈਰ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾਭਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਜੀਂਦ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਅਤੇ ਕਲਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6%20%E0%A8%A8%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A8%B0 |access-date=2024-03-02 |website=punjabipedia.org}}</ref> [[File:Map of older canals of Punjab Province, British India, published in 'The Panjab, North-West Frontier Province and Kashmir' (1916).jpg|thumb]] ==ਨਹਿਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲ== ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੋਰਾਹਾ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਰਾਹਾ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਗੁਰਥੜੀ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹਿਰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: [[ਅਬੋਹਰ]] ਬ੍ਰਾਂਚ, [[ਬਠਿੰਡਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ ਅਤੇ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਬ੍ਰਾਂਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣ ਲਈ ਅੱਡ ਅੱਡ ਬਰਾਂਚਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕਾ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ।<ref name="ref21yipif">{{Citation | title=The Britannica Quizmaster | publisher=Popular Prakashan | isbn=978-81-7154-881-1 | url=https://books.google.com/books?id=jQzwNU0-s-cC | quote=''... From Ropar the canal runs west- southwest to Doraha where it splits into three branches: Abohar, Bathinda, and Patiala ... irrigating a large part of western Malwa ...''}}</ref> [[File:ਨਹਿਰ.jpg|thumb|ਸਰਹਿੰਦ ਨਹਿਰ]] [[File:Budki superpassage.png|thumb]] ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਹਿਰਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ]] qigdsznlrny1fgag9r7vjowgzza9g9m 0 65207 809934 702525 2025-06-07T05:53:28Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809934 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer <!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] --> | name = ਸਾਰਾ ਮਾਰਗਰੇਟ ਫੂਲਰ | image = FullerDaguerreotype.jpg | caption = ਮਾਰਗਰੇਟ ਫੂਲਰ ([[ਜਾਨ ਪਲੁਮਬੇ]] ਦੁਆਰਾ, [[1846]]) | pseudonym = | birth_date = {{birth date|1810|5|23}} | birth_place = [[ਕੈਮਬ੍ਰਿਜਪੋਰਟ, ਮੈਸਾਚੂਸਟਸ]], ਯੂ.ਐਸ | death_date = {{death date and age|1850|7|19|1810|5|23}} | death_place = [[ਫਾਇਅਰ ਆਇਲੈੰਡ, ਨਿਊਯਾਰਕ]], ਯੂ.ਐਸ. | occupation = ਅਧਿਆਪਿਕਾ <br>ਪੱਤਰਕਾਰ <br>ਆਲੋਚਕ | period = | genre = | subject = | movement = [[ਟ੍ਰਾਂਸਕੇਂਡੇੰਟਾਲਿਜ਼ਮ]] | influences = | influenced = | signature = Appletons' Fuller Timothy Sarah Margaret signature.jpg }} '''ਸਾਰਾ ਮਾਰਗਰੇਟ ਫੂਲਰ ਓਸੋਲੀ''' ([[23 ਮਈ]] [[1810]]- [[19 ਜੁਲਾਈ]] [[1850]]) ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਾਰਗਰੇਟ ਫੂਲਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਆਲੋਚਕ ਅਤੇ [[ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ|ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ]] ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੀ ਵਕੀਲ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਮਰੀਕੀ "ਟ੍ਰਾਂਸਸਕੇਂਡੇੰਟਾਲਿਜ਼ਮ" ਨਾਮੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਇਹ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਅਮਰੀਕੀ ਔਰਤ ਸਮੀਖਿਅਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਔਰਤਾਂ ਬਾਰ ਕਿਤਾਬ ਲਿੱਖੀ। ਫੂਲਰ ਦੀ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ "19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਔਰਤ" ("Woman in the Nineteenth Century") ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਨਾਰੀਵਾਦ]] ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੈਂਬਰਿਜ, ਮੈਸੇਚਿਉਸੇਟਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਮਾਰਗਰੇਟ ਫੁਲਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਟਿਮੋਥੀ ਫੁਲਰ, ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਕਿ 1835 ਵਿੱਚ ਹੈਜ਼ੇ ਕਾਰਨ ਮਰ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite book|title=The Essential Margaret Fuller|url=https://archive.org/details/essentialmargare0000full_f0x6|last=Fuller|first=Margaret|publisher=Courier Dover Publications|year=2019|page=[https://archive.org/details/essentialmargare0000full_f0x6/page/2 2]}}</ref> ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਰਸਮੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1839 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਲੜੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ: ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਕਲਾਸਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਹ 1840 ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸੈਂਡੈਂਟਲਿਸਟ ਜਰਨਲ ਦ ਡਾਇਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਪਾਦਕ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, 1844 ਵਿੱਚ ਹੋਰੇਸ ਗ੍ਰੀਲੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਿਊ-ਯਾਰਕ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਸਟਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਸਾਲ ਉਸ ਦਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਰੀਅਰ ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite journal|last=Simmons|first=Nancy Craig|date=1994|title=Margaret Fuller's Boston Conversations: The 1839-1840 Series|journal=Studies in the American Renaissance|pages=195–226|jstor=30227655}}</ref><ref>{{Cite book|title=Margaret Fuller: An American Romantic Life|last=Capper|first=Charles|publisher=Oxford University Press|year=2010|page=x}}</ref> ਆਪਣੇ 30 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ, ਫੁਲਰ ਨੇ ਨਿਊ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਾਰਵਰਡ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ, ਵੂਮੈਨ ਇਨ ਦ ਨਾਇਨਟੀਨਥ ਸੈਂਚੁਰੀ, 1845 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਲਈ ਇਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਯੂਰਪ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੂਸੇਪ ਮੈਜ਼ੀਨੀ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕਰ ​​ਲਿਆ। ਉਸਦਾ ਜਿਓਵਨੀ ਓਸੋਲੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਜੀਅ 1850 ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਫਾਇਰ ਆਈਲੈਂਡ, ਨਿਊਯਾਰਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਡੁੱਬਣ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਫੁਲਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕਦੇ ਵੀ ਬਰਾਮਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਫੁਲਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਵਕੀਲ ਸੀ। ਫੁਲਰ, ਸੈਮੂਅਲ ਟੇਲਰ ਕੋਲਰਿਜ ਦੇ ਨਾਲ, ਔਰਤ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ "ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਮਾਨਸਿਕ ਗੰਧ" ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।<ref>{{Cite book|title=Margaret Fuller: An American Romantic Life|last=Capper|first=Charles|publisher=Oxford University Press|year=2010|page=xii}}</ref> ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਲਈ ਕਈ ਹੋਰ ਵਕੀਲ, ਸੂਜ਼ਨ ਬੀ. ਐਂਥਨੀ ਸਮੇਤ, ਫੁਲਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੀ ਸਾਬਕਾ ਦੋਸਤ ਹੈਰੀਏਟ ਮਾਰਟਿਨੋ ਸਮੇਤ, ਸਮਰਥਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫੁੱਲਰ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ ਸੀ। ਫੁਲਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਫਿੱਕੀ ਪੈ ਗਈ; ਸੰਪਾਦਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ==ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ== *Summer on the Lakes ([[1844]])<ref name=Slater82/> *Woman in the Nineteenth Century ([[1845]])<ref>Slater, 96</ref> *Papers on Literature and Art ([[1846]])<ref>Von Mehren, 226</ref> ==ਹਵਾਲੇ== {{Reflist|}} == ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ == *[[Gamaliel Bradford (biographer)|Bradford, Gamaliel]], "Margaret Fuller Ossoli," in [https://www.google.com/books/edition/Portraits_of_American_Women/0MywAAAAIAAJ ''Portraits of American Women'', Boston and New York: Houghton Mifflin Company, 1919, pp. 131-163] *[[Capper, Charles]], ''Margaret Fuller: An American Romantic Life: The Private Years'', New York: Oxford University Press, 1992. *Capper, Charles, ''Margaret Fuller: An American Romantic Life: The Public Years'', New York: Oxford University Press, 2007. *[[Thomas Wentworth Higginson|Higginson, Thomas Wentworth]], "Margaret Fuller Ossoli," in ''Eminent Women of the Age; Being Narratives of the Lives and Deeds of the Most Prominent Women of the Present Generation'', Hartford, CT: S.M. Betts & Company, 1868, pp. 173-201. *Higginson, Thomas Wentworth, ''Margaret Fuller Ossoli'', Boston, Massachusetts: Houghton Mifflin Company, 1884. *Steele, Jeffrey, ''The Essential Margaret Fuller'', New Jersey, Rutgers University Press, 1992. {{ISBN|0-8135-1778-8}} *{{cite journal |author=[[Judith Thurman|Thurman, Judith]] |date=April 1, 2013 |title=The Desires of Margaret Fuller |journal=[[The New Yorker]] |volume=89 |issue=7 |pages=75–81 |url=http://www.newyorker.com/magazine/2013/04/01/an-unfinished-woman |access-date=January 10, 2022}} *Urbanski, Marie Mitchell Olesen, ''Margaret Fuller's Woman in the Nineteenth Century; A literary study of form and content, of sources and influence'', Greenwood Press, 1980. {{ISBN|0-313-21475-1}} *Urbanski, Marie Mitchell Olesen, ed., ''Margaret Fuller Visionary of the New Age'', Northern Lights Press, Orono, Maine, 1994 {{ISBN|1-880811-14-6}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == {{wikiquote}} {{wikisource author}} {{commons}} '''Biographical information''' * [https://www.gutenberg.org/ebooks/32511 ''Margaret Fuller (Marchesa Ossoli)'' by Julia Ward Howe in multiple formats at Gutenberg.org] * [http://www.vcu.edu/engweb/transcendentalism/authors/fuller/ Brief biography and links at American Transcendentalism Web] * [https://web.archive.org/web/20070515180334/http://www25.uua.org/uuhs/duub/articles/margaretfuller.html Brief biography at Unitarian Universalist Historical Society] * [https://www.pbs.org/wnet/ihas/poet/fuller.html Brief biography at PBS] * [http://www.americanheritage.com/content/humanity-said-edgar-allan-poe-divided-men-women-and-margaret-fuller "Humanity, said Edgar Allan Poe, is divided into Men, Women, and Margaret Fuller" in ''American Heritage'' magazine, Vol. 23, Issue 5 (August 1972)] by [[Joseph Jay Deiss]] * [http://www.americanheritage.com/content/%E2%80%9Ci-find-no-intellect-comparable-my-own%E2%80%9D "I find no intellect comparable to my own" in ''American Heritage'' magazine, Vol. 8, Issue 2 (February 1957)] by [[Perry Miller]] * [http://www.nybooks.com/articles/22670 Transcendental Woman] essay on Fuller by [[Christopher Benfey]] from ''[[The New York Review of Books]]'' * [https://web.archive.org/web/20170427075757/http://gerald-massey.org.uk/massey/dpr_fop_2.htm "Review of the Memoirs of Margaret Fuller Ossoli", in ''Friend Of The People'', February 21, 1852] '''Works''' * {{Gutenberg author |id=Fuller,+Margaret | name=Margaret Fuller}} * {{Internet Archive author |sname=Margaret Fuller}} * {{Librivox author |id=3036}} * [https://archive.org/details/womaninnineteent1845full ''Woman in the Nineteenth Century'' (1845)] * [http://essays.quotidiana.org/fuller/ Essays by Margaret Fuller at Quotidiana.org] * [https://www.gutenberg.org/ebooks/11526 ''Summer On The Lakes, in 1843'' (1844)] * [https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9F03E3DF1739E433A25754C2A9609C946297D6CF Review of ''Love-Letters of Margaret Fuller''] June 27, 1903, ''The New York Times''. '''Other''' * [http://www.margaretfullerhouse.org/ Margaret Fuller Neighborhood House] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220826224535/https://margaretfullerhouse.org/ |date=2022-08-26 }}, nonprofit that works to strengthen and empower families through social and educational programs * [http://www.margaretfuller.org Margaret Fuller Bicentennial 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171201211416/http://www.margaretfuller.org/ |date=2017-12-01 }} * [http://id.lib.harvard.edu/aleph/009502771/catalog Margaret Fuller Family Papers] at [[Houghton Library]], Harvard University * [[hdl:10079/fa/beinecke.fuller|Margaret Fuller Papers]]. Yale Collection of American Literature, Beinecke Rare Book and Manuscript Library. {{featured article}} {{National Women's Hall of Fame}} {{Authority control}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਆਗੂ]] lxlon3tz9acctgxuo05c7l9y9juheb5 0 66368 810033 736958 2025-06-07T11:44:22Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸਰਹਿੰਦ-ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ]] ਨੂੰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 713997 wikitext text/x-wiki [[File:Fatehgarh Sahib Gurdwara, Punjab, India.jpg|thumb|245px|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਫਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] {{Infobox settlement | name = ਸਰਹਿੰਦ | native_name = | native_name_lang = pa | other_name = | nickname = | settlement_type = ਸ਼ਹਿਰ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = | pushpin_map = India Punjab | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ | latd = 30 | latm = 22 | lats = | latNS = N | longd = 76 | longm = 14 | longs = | longEW = E | coordinates_display = inline,title | subdivision_type =ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|India}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name2 = [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = | population_total = 60852 | population_as_of = 2013 | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type1 =ਭਾਸ਼ਾ | demographics1_title1 = ਸਰਕਾਰੀ | demographics1_info1 = [[ਪੰਜਾਬੀ]] | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = <!-- PIN --> | postal_code = | registration_plate = | website = | footnotes = [http://punjabgovt.nic.in/tourism/FatehgarhSahib.htm] }} '''ਸਰਹਿੰਦ''' ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜੋ [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਨਗਰ [[ਪਟਿਆਲਾ]] ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 23 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ [[ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ]] ਨੇ ਵਸਾਇਆ। ਇਸ ਨਗਰ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਤਬਾਹ ਕਿਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1011 ਵਿੱਚ [[ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ]] ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ [[ਥਾਨੇਸਰ]] ਤੱਕ ਸਾਰਾ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸੰਨ 1710 ਵਿੱਚ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿਤੀ। ਤੀਜੀ ਵਾਰ 1763 ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ [[ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ]] ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਲੁਟਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਵਾਏ। ਇਸ ਨਗਰ ਦੇ ਜਨਸੰਖਿਆ 60852 ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾ 54% ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ 46% ਹਨ।<ref name=imp>[http://dsal.uchicago.edu/reference/gazetteer/pager.html?objectid=DS405.1.I34_V23_026.gif Sirhind Town''(Sahrind)''] [[The Imperial Gazetteer of India]], ''v. 23, p. 20''.</ref> [[File:RDBFort1.jpg|thumb|210px|ਸਰਹਿੰਦ ਨੇੜੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ]] ==ਇਤਿਹਾਸ== ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ [[ਲਾਹੌਰ]] ਅਤੇ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿਚਕਾਰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਰਹੇ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿੱਚ 360 ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮਕਬਰੇ, ਸਰਾਵਾਂ ਤੇ ਖੂਹ ਸਨ। [[ਅਕਬਰ]] ਦੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਕਵੀ [[ਨਾਸਿਰ ਅਲੀ ਸਰਹਿੰਦੀ]] ਵੱਲੋਂ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਮੁਤਾਬਕ [[ਹੰਸਲਾ ਨਦੀ]] ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ’ਤੇ ਇਹ ਨਗਰ ਤਿੰਨ ਕੋਹ ਤੱਕ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਇਸ ਨਗਰ ਦੇ ਚਾਰ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਚਾਰ ਛੋਟੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਨ। ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਿਆ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਸੁਰੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਗ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{cite web | url=http://punjabitribuneonline.com/2012/01/%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%B9%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A6-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%97%E0%A9%8B%E0%A8%A6-%E2%80%99%E0%A8%9A-%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%85%E0%A9%9E%E0%A9%9A/ | title=ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਸੁੱਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹਾਕਮ | publisher=ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਉਨ | date=8 ਜਨਵਰੀ 2012 | accessdate=4 ਮਾਰਚ 2016}}</ref> [[ਚੀਨ]] ਦਾ ਬਣਿਆ ਸਮਾਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਚੌਂਕ ਅਤੇ ਵੀਹ ਮੁਹੱਲੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਉਹ ਸਰਹਿੰਦ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਹੰਸਲਾ ਨਦੀ ਹੁਣ ਸਰਹਿੰਦ ਚੋਅ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਥੇਹ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਗ਼ ’ਚ ਕੁਝ ਖੰਡਰਨੁਮਾ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਬਾਗ਼ ਤੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਕੋਈ ਵਜੂਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਸਰਹਿੰਦ ਹੁਣ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਨਗਰ ਹੈ। [[File:Aam khas bagh.jpg|thumb|right| [[ਆਮ ਖਾਸ ਬਾਗ]] ਵਿਖੇ ''ਦੌਲਤ ਖ਼ਾਨਾ-ਏ-ਖ਼ਾਸ'', ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਅਕਬਰ]] ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ, ਸੁਲਤਾਨ ਹਾਫਿਜ਼ ਰਖਨਾ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।]] ===ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ=== [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਗਰੂਰ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਸੰਨ 1710 ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਨੇ ਇਸ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। 12 ਮਈ ਨੂੰ [[ਚੱਪੜ ਚਿੜੀ]] ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਮਗਰੋਂ 14 ਮਈ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਹੁਕਮਰਾਨ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ [[ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ]] ਨੇ 14 ਜਨਵਰੀ 1764 ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ [[ਮਨਹੇੜਾ]] ਵਿੱਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜੈਨ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਹਿੰਦ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਫ਼ਿਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਰ ਵਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਲਿਜਾ ਕੇ [[ਸਤਲੁਜ]] ਅਤੇ [[ਯਮੁਨਾ ਦਰਿਆ|ਯਮੁਨਾ]] ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਆਪਣਾ ਪਰਮ ਧਰਮ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖਦਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰਹਿੰਦ ਨੇੜੇ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ==ਗੈਲਰੀ== <gallery> File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 18.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 02.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 13.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 04.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 27.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 25.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 11.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 14.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 15.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 10.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 21.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 08.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 26.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 22.jpg| File:Sirhind-Fatehgarh Sahib WikiExpedition 07.jpg| </gallery> ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਫਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] afndvunlykutj18d6wcmfewgx7j6r3o 0 88303 809968 809229 2025-06-07T10:25:20Z Nitesh Gill 8973 809968 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Gurdwara Dera Sahib and Samadhi of Ranjit Singh.jpg | alt = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | title = ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 5ਵੇਂ ਗੁਰੂ | caption = ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]] | birth_name = | birth_date = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 | birth_place = [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]], [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1606|5|30|1563|4|15|df=y}}<ref name=Britannica>{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34850/Arjan |title=Arjan, Sikh Guru |date= |website= |publisher=Encyclopædia Britannica |accessdate=5 May 2015}}</ref> | death_place = [[ਲਹੌਰ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | resting_place = [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਅੰਦਰੂਨ ਲਾਹੌਰ]] | other_names = ''ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ'' | known_for = {{Plainlist|* [[ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ * [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ]] ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮੀ * [[ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਭਾਰਤ)|ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ]] ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ * [[ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਲਿਖਤ}} | predecessor = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] | successor = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] | spouse = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ | children = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ|ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ]] | father = ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ | mother = ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ''' (15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 – 30 ਮਈ 1606) [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ '''ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ''' ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਨ। ==ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ]] ਜੀ ਦੇ ਘਰ 19 ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ 1620 (15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1563) ਨੂੰ [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਗੁਰੂ ਸਨ।<ref>{{cite book|last=Mcleod|first=Hew|title=Sikhism|url=https://archive.org/details/sikhism00mcle|year=1997|publisher=Penguin vBooks|location=London |isbn=0-14-025260-6|page=[https://archive.org/details/sikhism00mcle/page/28 28]}}</ref> ਬਚਪਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ 11 ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]] ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਬੇਣੀ ਕੋਲੋਂ, ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ]] ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ]] ਨੇ ਸਿਖਾਈ। ਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਦਾ ਸੱਚਖੰਡ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ, 1574 ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1574 ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਂਦੇਵ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆ ਗਏ; ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੇਵਾ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਦੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਨੇ ਸੰਨ 1577 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਤੁੰਗ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ 700 [[ਅਕਬਰੀ]] ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਵਿੱੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਕ ਰਾਮਦਾਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੁੱੱਖਭੰਜਨੀ ਬੇਰੀ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਵਾਈ ਆਰੰਭੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਪਿਆ। === ਵਿਆਹ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਤੇ ਗੁਰਿਆਈ === ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ 23 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1636 ਨੂੰ ਮੌ ਪਿੰਡ (ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲੈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਲਈ ਹੱਥੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ,ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਤ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 21 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1652 (19 ਜੂਨ 1595) ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਯੋਧਾ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ, ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ। === ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ === ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰੰਭੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਲ੍ਹੋ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਹਿਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 1583 ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭੀ ਸੰਨ 1586 ਈਃ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ, 1588 (ਮਾਘੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ (ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਮੁਅਈਨ-ਉਲ-ਅਸਲਾਮ) ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਖਵਾਉਣ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਹੁੰਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਅਚਰਜ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੱਕ ਕੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੱਚਖੰਡ ਹੈ? 1590 ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1590 ਈ. ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧਣ ਉਪਰੰਤ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅਸੂਲ ਹਨ, ਆਪ ਤਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂਰਦੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਰ ਦੀਨ ਅਤੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਜੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਹੜੀ ਘਰ ਬਣਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਦਾ ਕੋਹੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕੀਤਾ। 1593 ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਕੋਲ (ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ) ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਇਆ। 1594 ਈਃ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ, ਇਥੇ ਹੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੋ-ਹਰਟੇ, ਚਾਰ-ਹਰਟੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਛੇ-ਹਰਟਾ ਖੂਹ (ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਲਗਵਾਇਆ। ====[[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਤੇ ਸਮਰਾਟ [[ਅਕਬਰ]] ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ==== ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸੰਨ 1597 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਨਿਥਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਡੱਬੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਲੰਗਰ ਲਗਵਾਏ, ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ। *1598 ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ।ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੌਂ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਗੀਰ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਗੀਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੌਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਕੂਚ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਰਨ ਲਗਾਨ ਮਾਫ ਕਰਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ।ਸੰਨ 1599 ਈ. ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਆਪ ਜੀ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਰਾਵੀ ਵਾਲੇ) ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਰਠ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ। === ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ === ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਰਚਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਸਰ (ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚੁਣੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1601 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਗਸਤ 1604 ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬੀੜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ , 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਿਲਦ ਸਾਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ। === ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ === ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਲਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਜਦੋਂ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਖੀਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅੰਤ 16 ਮਈ, 1606 ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਵਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ- ਉਮਦਤ ਤਵਾਰੀਕ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਲਮ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦਿਲ ਪਾਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ। ==ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ, ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ, ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ, ਭੱਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਲ 2218 ਸ਼ਬਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ (1) ਸੁਖਮਨੀ (2) ਬਾਰਹਮਾਂਹ (3) ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ (4) ਫੁਨਹੇ (5) ਮਾਰੂ ਡਖਣੇ (6) ਵਾਰਾਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਛੇ ਹੈ।<ref>ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ. ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1988, ਪੰਨਾ-46</ref> ===ਸੁਖਮਨੀ=== ਸੁਖਮਨੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 24 ਅਸ਼ਟਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਆਸ਼ਟਪਦੀ ਵਿੱਚ 8 ਪਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਪਦੀ ਵਿੱਚ 10 ਤੁਕਾਂ ਹਨ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 35 ਵੱਡੇ ਪੰਨਿਆ ਤੇ ਦਰਜ ‘ਸੁਖਮਨੀ` ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ `ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀਆਂ 1977 ਤੁਕਾਂ ਹਨ।<ref> ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ 136-137</ref> ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕ-ਚੋਪਈ-ਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਸ਼ ਸ਼ਲੋਕ ਦੋਹਿਰਾ-ਸੋਰਠਾ ਤੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤੁਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਠਵੀਂ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਸ਼ਲੋਕ ਤਿੰਨ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਅਤੇ ਨੌਵੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਚੁੳ-ਤੁਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੋਲ ਚੋਪਈ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਰਕੇ ਨਿਖਰੀਆ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਾਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਲ ਮੋੜਿਆ ਹੈ।<ref> ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ) ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-108</ref> ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਗਤ ਜਲੰਦੇ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਬਾਣੀ ਸੁਖਮਨੀ ਰਚ ਕੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਹਾਓ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ:- ਸੁਖਮਨੀ ਸੁਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭੁ ਨਾਮ॥ ਭਗਤ ਜਨਾ ਕੈ ਮਨਿ ਬਿਸ੍ਰਾ॥ ਰਹਾੳ॥ ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਜਪ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।<ref> ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-85</ref> ===ਬਾਰਹਮਾਹ=== ਬਾਰਹਮਾਹ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ,ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਹਮਾਹ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੇਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਾੜ, ਅੱਸੂ ਜਾਂ ਕੱਤਕ ਤੋਂ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਰਹਮਾਹ ਚੇਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।<ref>ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਮੁਲਾਂਕਣ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-161</ref> ਰਾਗ ਮਾਝ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਬਾਰਹਮਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਗੁੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੀ ਬਾਰਹਮਾਹ ਦਰਜ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਰਚਿਤ ਬਾਰਹਮਾਹ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ<ref> ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ 87-88</ref>:- ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸਤਤਿ ਕਰੇ ਜਹਾਨ ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂਂ ਨਾਲ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹ "ਪਰਮੇਸਰ ਤੇ ਭੁਲਿਆ ਵਿਆਪਨਿ ਸਭੇ ਰੋਗ" ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 1998, ਪੰਨਾ-25</ref> ===ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ=== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹ ਬਾਣੀ ‘ਦੇਵ ਨਾਗਰੀ` ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਣਮਾਲ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ` ਦੇ ‘ਗਉੜੀ` ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ 55 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪਉੜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 9 ਪੰਕਤੀਆਂ ਹਨ।<ref> ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ-141</ref> ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪੂਰਵਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਤਿਸੰਗਤਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਣ ਧੂੜ ਬਨਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਦੀ ਹੈ<ref> ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-110</ref>:- ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ ਦੀਨ ਦਇਆਲਾ। ਤੋਰੇ ਸੰਤਨ ਕੀ ਮਨ ਹੋਇ ਰਵਾਲਾ। ===ਵਾਰਾਂ=== ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 22 ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਝਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 6 ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹਨਾਂ 6 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਗਾ ਅਧੀਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਗ ਗਉੜੀ, ਰਾਗ ਗੁਜਰੀ, ਰਾਗ ਜੈਤਸਰੀ, ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ, ਰਾਗ ਮਾਰੂ, ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ।<ref>ਡਾ. ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਜੀਵਣ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ 5-6</ref> ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸ਼ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ। ਉਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਨ।<ref>ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ-88</ref> ==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ: 1.ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਨ ਵਿਚ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਦੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੰਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚੰਦੂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਨਿਰਦਈ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ। ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2.ਜਹਾਂਗੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ--ਜਹਾਗੀਰ ਬੜਾ ਕੱਟੜ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਕੱਟੜਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣੀ। ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਹਿਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਤੁਜਕ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] 8cvuzo8y9ax1nwvdxcsw1yyvg1tx5lm 809971 809968 2025-06-07T10:34:41Z Nitesh Gill 8973 Nitesh Gill ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ]] ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809968 wikitext text/x-wiki {{Infobox religious biography | religion = [[ਸਿੱਖੀ]] | name = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | image = Gurdwara Dera Sahib and Samadhi of Ranjit Singh.jpg | alt = ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ | title = ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ 5ਵੇਂ ਗੁਰੂ | caption = ਗੁਰ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]] | birth_name = | birth_date = 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 | birth_place = [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]], [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਭਾਰਤ]]) | death_date = {{Death date and age|1606|5|30|1563|4|15|df=y}}<ref name=Britannica>{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/34850/Arjan |title=Arjan, Sikh Guru |date= |website= |publisher=Encyclopædia Britannica |accessdate=5 May 2015}}</ref> | death_place = [[ਲਹੌਰ]], [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] (ਹੁਣ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]]) | resting_place = [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਰਾ ਸਾਹਿਬ]], [[ਅੰਦਰੂਨ ਲਾਹੌਰ]] | other_names = ''ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ'' | known_for = {{Plainlist|* [[ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਉਸਾਰੀ * [[ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ]] ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮੀ * [[ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਭਾਰਤ)|ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ]] ਦੇ ਬਾਨੀ * [[ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ]] ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਲਮਬੰਦੀ * [[ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ]] ਦੀ ਲਿਖਤ}} | predecessor = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] | successor = [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ]] | spouse = ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ | children = [[ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ|ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ]] | father = ਸ੍ਰੀ [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਸਾਹਿਬ ਜੀ | mother = ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ }} {{ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ}} '''ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ''' (15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1563 – 30 ਮਈ 1606) [[ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖਾਂ]] ਦੇ '''ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ''' ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਨ। ==ਜੀਵਨ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦਾ ਜਨਮ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]] ਅਤੇ [[ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ]] ਜੀ ਦੇ ਘਰ 19 ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ 1620 (15 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1563) ਨੂੰ [[ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਗੁਰੂ ਸਨ।<ref>{{cite book|last=Mcleod|first=Hew|title=Sikhism|url=https://archive.org/details/sikhism00mcle|year=1997|publisher=Penguin vBooks|location=London |isbn=0-14-025260-6|page=[https://archive.org/details/sikhism00mcle/page/28 28]}}</ref> ਬਚਪਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ 11 ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਨਾ [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]] ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੰਡਿਤ ਬੇਣੀ ਕੋਲੋਂ, ਗਣਿਤ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ]] ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਮਾ [[ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ]] ਨੇ ਸਿਖਾਈ। ਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਦਾ ਸੱਚਖੰਡ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1 ਸਤੰਬਰ, 1574 ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ, ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1574 ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਸ੍ਰੀ ਮਹਾਂਦੇਵ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆ ਗਏ; ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੇਵਾ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਤੋਖਸਰ ਦੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਟਾਹਲੀ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਨੇ ਸੰਨ 1577 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਤੁੰਗ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ 700 [[ਅਕਬਰੀ]] ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਵਿੱੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਕ ਰਾਮਦਾਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੁੱੱਖਭੰਜਨੀ ਬੇਰੀ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਖੁਦਵਾਈ ਆਰੰਭੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਰੋਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਮ [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] ਪਿਆ। === ਵਿਆਹ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ ਤੇ ਗੁਰਿਆਈ === ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ 23 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1636 ਨੂੰ ਮੌ ਪਿੰਡ (ਤਹਿਸੀਲ ਫਿਲੌਰ) ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲੈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਲਈ ਹੱਥੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ,ਬੀੜ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਤ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਵਰਦਾਨ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 21 ਹਾੜ ਸੰਮਤ 1652 (19 ਜੂਨ 1595) ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਯੋਧਾ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਧਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ, ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਨਿਮਰਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਤਿਲਕ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਦਸਤਾਰਬੰਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ। === ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ === ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰੰਭੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਲ੍ਹੋ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ। ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਹਿਤ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ 1583 ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭੀ ਸੰਨ 1586 ਈਃ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ, 1588 (ਮਾਘੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ (ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਮੁਅਈਨ-ਉਲ-ਅਸਲਾਮ) ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਖਵਾਉਣ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੂਰਤ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਹੁੰਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਅਚਰਜ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੱਕ ਕੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸੱਚਖੰਡ ਹੈ? 1590 ਤਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਹੀ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1590 ਈ. ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧਣ ਉਪਰੰਤ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅਸੂਲ ਹਨ, ਆਪ ਤਰਨਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂਰਦੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਰ ਦੀਨ ਅਤੇ ਸਖੀ ਸਰਵਰਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਜੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿੱਤ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਹੜੀ ਘਰ ਬਣਵਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਦਾ ਕੋਹੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਕੀਤਾ। 1593 ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਕੋਲ (ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ) ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਇਆ। 1594 ਈਃ ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ, ਇਥੇ ਹੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੋ-ਹਰਟੇ, ਚਾਰ-ਹਰਟੇ ਖੂਹ ਲਗਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਛੇ-ਹਰਟਾ ਖੂਹ (ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਲਗਵਾਇਆ। ====[[ਲਾਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਕਾਲ ਤੇ ਸਮਰਾਟ [[ਅਕਬਰ]] ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ==== ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸੰਨ 1597 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਨਿਥਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਡੱਬੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਲੰਗਰ ਲਗਵਾਏ, ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ। *1598 ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ।ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੌਂ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਗੀਰ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਗੀਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੌਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਕੂਚ ਕਰਣ ਕਰਕੇ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਕਾਰਨ ਲਗਾਨ ਮਾਫ ਕਰਣ ਲਈ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ।ਸੰਨ 1599 ਈ. ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਿਤ ਆਪ ਜੀ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਰਾਵੀ ਵਾਲੇ) ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਰਠ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੇ। === ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ === ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਰਚਣ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ, ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਸਰ (ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚੁਣੀ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1601 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਗਸਤ 1604 ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬੀੜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 34 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ , 11 ਭੱਟਾਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਜਿਲਦ ਸਾਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਥਮ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ। === ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ === ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਦੁੱਤੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਲਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਬੂਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਜਦੋਂ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਜ਼ਬਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਅਖੀਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਦਈ ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਅੰਤ 16 ਮਈ, 1606 ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਵਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ- ਉਮਦਤ ਤਵਾਰੀਕ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਲਮ ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦਿਲ ਪਾਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ। ==ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ, ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ, ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ, ਭੱਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਲ 2218 ਸ਼ਬਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ (1) ਸੁਖਮਨੀ (2) ਬਾਰਹਮਾਂਹ (3) ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ (4) ਫੁਨਹੇ (5) ਮਾਰੂ ਡਖਣੇ (6) ਵਾਰਾਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਛੇ ਹੈ।<ref>ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿਕਾਲ ਤੋਂ 1700 ਈ. ਤੱਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1988, ਪੰਨਾ-46</ref> ===ਸੁਖਮਨੀ=== ਸੁਖਮਨੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 24 ਅਸ਼ਟਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਆਸ਼ਟਪਦੀ ਵਿੱਚ 8 ਪਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਪਦੀ ਵਿੱਚ 10 ਤੁਕਾਂ ਹਨ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ 35 ਵੱਡੇ ਪੰਨਿਆ ਤੇ ਦਰਜ ‘ਸੁਖਮਨੀ` ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚਲੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ `ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀਆਂ 1977 ਤੁਕਾਂ ਹਨ।<ref> ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ 136-137</ref> ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕ-ਚੋਪਈ-ਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਸ਼ ਸ਼ਲੋਕ ਦੋਹਿਰਾ-ਸੋਰਠਾ ਤੋਲ ਦੇ ਦੋ ਤੁਕੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਠਵੀਂ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਾਲ ਦਰਜ ਸ਼ਲੋਕ ਤਿੰਨ ਤੁਕਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਅਤੇ ਨੌਵੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਚੁੳ-ਤੁਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੋਲ ਚੋਪਈ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਰਕੇ ਨਿਖਰੀਆ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ, ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਲੜੀਵਾਰ ਵੇਰਵਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦਾ ਮਨ ਸੰਸਾਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਲ ਮੋੜਿਆ ਹੈ।<ref> ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ) ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-108</ref> ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਗਤ ਜਲੰਦੇ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਲਈ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਹਾਨ ਬਾਣੀ ਸੁਖਮਨੀ ਰਚ ਕੇ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੁੱਖ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਚਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਰਹਾਓ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ:- ਸੁਖਮਨੀ ਸੁਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭੁ ਨਾਮ॥ ਭਗਤ ਜਨਾ ਕੈ ਮਨਿ ਬਿਸ੍ਰਾ॥ ਰਹਾੳ॥ ਸੁਖਮਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਜਪ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।<ref> ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜੀਵਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-85</ref> ===ਬਾਰਹਮਾਹ=== ਬਾਰਹਮਾਹ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ,ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਹਮਾਹ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਾਫੀ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੇਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਾੜ, ਅੱਸੂ ਜਾਂ ਕੱਤਕ ਤੋਂ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਰਹਮਾਹ ਚੇਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।<ref>ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਮੁਲਾਂਕਣ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ-161</ref> ਰਾਗ ਮਾਝ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਬਾਰਹਮਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਗੁੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੀ ਬਾਰਹਮਾਹ ਦਰਜ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਰਚਿਤ ਬਾਰਹਮਾਹ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ<ref> ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ 87-88</ref>:- ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ਚਲਦਿਆਂ ਉਸਤਤਿ ਕਰੇ ਜਹਾਨ ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂਂ ਨਾਲ਼ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹ "ਪਰਮੇਸਰ ਤੇ ਭੁਲਿਆ ਵਿਆਪਨਿ ਸਭੇ ਰੋਗ" ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>ਰਜਵੰਤ ਕੌਰ ਮਠਾੜੂ, ਬਾਰਹਮਾਹ ਮਾਝ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਲਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 1998, ਪੰਨਾ-25</ref> ===ਬਾਵਨ ਅੱਖਰੀ=== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹ ਬਾਣੀ ‘ਦੇਵ ਨਾਗਰੀ` ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਣਮਾਲ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ` ਦੇ ‘ਗਉੜੀ` ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ 55 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਪਉੜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਅੰਕਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ 9 ਪੰਕਤੀਆਂ ਹਨ।<ref> ਡਾ. ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਾਣੀ, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, 2007, ਪੰਨਾ-141</ref> ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਪੂਰਵਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਸਤਿਸੰਗਤਿ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਚਰਣ ਧੂੜ ਬਨਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਭਰਦੀ ਹੈ<ref> ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤਮੂਲਕ ਇਤਿਹਾਸ, ਭਾਗ ਦੂਜਾ (ਪੂਰਵ ਮੱਧਕਾਲ), ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, 1998, ਪੰਨਾ-110</ref>:- ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ ਦੀਨ ਦਇਆਲਾ। ਤੋਰੇ ਸੰਤਨ ਕੀ ਮਨ ਹੋਇ ਰਵਾਲਾ। ===ਵਾਰਾਂ=== ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 22 ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਝਾਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 6 ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤੇ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇਹਨਾਂ 6 ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਗਾ ਅਧੀਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਗ ਗਉੜੀ, ਰਾਗ ਗੁਜਰੀ, ਰਾਗ ਜੈਤਸਰੀ, ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ, ਰਾਗ ਮਾਰੂ, ਅਤੇ ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ।<ref>ਡਾ. ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ, ਜੀਵਣ, ਦਰਸ਼ਨ, ਬਾਣੀ, ਰੂਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 2008, ਪੰਨਾ 5-6</ref> ਇਹਨਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸ਼ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ। ਉਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹਨ।<ref>ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਵੀਨ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੱਧਕਾਲ, ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ, 2007, ਪੰਨਾ-88</ref> ==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ== ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ: 1.ਪਹਿਲੇ ਕਾਰਨ ਵਿਚ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਦੂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੰਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚੰਦੂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਨਿਰਦਈ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ। ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2.ਜਹਾਂਗੀਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ--ਜਹਾਗੀਰ ਬੜਾ ਕੱਟੜ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਕੱਟੜਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣੀ। ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਹਿਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਤੁਜਕ-ਏ-ਜਹਾਂਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} {{ਸਿੱਖੀ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]] 8cvuzo8y9ax1nwvdxcsw1yyvg1tx5lm 0 90780 809920 474267 2025-06-06T23:44:03Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809920 wikitext text/x-wiki {{Infobox person |name=ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਮਾਸਾਕੁਆ <!-- include middle initial, if not specified in birth_name --> |image=|alt=<!-- descriptive text for use by the blind and visually impaired's speech synthesis (text-to-speech) software --> |birth_name= ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਬੀਂਦੂ ਸਾਂਦੀਮਾਨੀ ਮਾਸਾਕੁਆ |birth_date=1904 <!-- {{Birth date and age|YYYY|MM|DD}} for living people. Supply only the year unless the exact date is already widely published, as per WP:DOB. For people that have died, use {{Birth date|YYYY|MM|DD}}. --> |birth_place=ਸਿ |death_date=1978 <!-- {{Death date and age|YYYY|MM|DD|YYYY|MM|DD}} (death date then birth date) --> |death_place=ਮੋਨਰੋਵੀਆ |nationality=ਲਾਈਬੇਰੀਆ |other_names=ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਮਾਸਾਕੁਆ-ਫਾਨਬੁਲੇ |alma mater=[[ਹੈਮਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]<br>[[ਲੇਨ ਕਾਲਜ]]<br>[[ਫਿਸਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]]<br>[[ਬੌਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] |occupation=ਸਿੱਖਿਅਕ |years active=1946–1972 |years_active=1946–1972 |notable_works=''ਦ ਆਟੋਬਾਇਓਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਆਫ਼ ਐਨ ਆਫ਼ਰੀਕਨ ਪ੍ਰਿੰਸੈੱਸ'' }} '''ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਮਾਸਾਕੁਆ-ਫਾਨਬੁਲੇ''' (ਉਚਾਰਨ: {{IPAc-en|pron|ˈ|f|æ|t|ə|m|ə|,|ˈ|f|ɑː|t|iː|ˌ|m|ɑː}} {{IPAc-en|ˈ|m|æ|s|æ|k|hw|ɑː}}) (1904-1978) [[ਲਾਈਬੇਰੀਆ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਢੀ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੀ। [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ]] ਵਿੱਚ  ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ 1946 ਵਿੱਚ ਲਾਇਬੇਰੀਆ ਵਾਪਸ ਆਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ==ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ== ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦਾ ਜਨਮ 1904 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਸੀਏਰਾ ਲਿਓਨ ਦੇ ਪੂਜੇਹੁਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਗੇਂਦੇਮਾ ਵਿਖੇ ਮੋਮੋਲੂ ਮਾਸਾਕੁਆ ਅਤੇ ਮਾਸਾ ਬਾਲਾ ਸੋਂਜੋ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਇਸਦਾ ਪਿਤਾ 1922 ਵਿੱਚ ਹੈਮਬਰਗ, [[ਜਰਮਨੀ]] ਵਿੱਚ ਲਾਈਬੇਰੀਆ ਦਾ ਕਾਊਂਸਲ ਜਨਰਲ ਬਣਿਆ।{{sfn|Smyke|1990|p=48}} ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} ===ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕਾਂ=== *{{cite journal|ref=harv|last1=Smyke|first1=Raymond J.|title=Fatima Massaquoi Fahnbulleh (1912–1978) Pioneer Woman Educator|url=http://scholarworks.iu.edu/journals/index.php/lsj/article/download/4124/3751.pdf|journal=Liberian Studies Journal|volume=15|issue=1|publisher=Western Michigan University|location=Kalamazoo, Michigan|accessdate=8 February 2016|date=1990|pages=48–73|archive-date=10 ਮਾਰਚ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160310145537/https://scholarworks.iu.edu/journals/index.php/lsj/article/download/4124/3751.pdf|url-status=dead}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1904]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1978]] jcuhn4tjvs2da42k6a8l8gwfb0tq0hz 0 98654 809881 733038 2025-06-06T12:52:12Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809881 wikitext text/x-wiki '''ਨਦੀਨ ਬੋਮਰ '''(ਜਨਮ 1968, [[ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ|ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ, ਨਿਊ ਯਾਰਕ]]) ਇੱਕ ਅਮਰੀਕੀ-ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਕੰਟੈਂਪ੍ਰੇਰੀ ਡਾਂਸ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫਰ, ਅਧਿਆਪਕ, ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਦੀਨ ਬੋਮਰ ਡਾਂਸ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹੈ। == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ  == ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਨਦੀਨ ਬੌਮਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਚਪਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਿਸ਼ੀਨ ਲੀਜ਼ਿਅਨ, ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਡਾਂਸ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਬੋਮਰ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਜੇ ਬੱਚੀ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੁਕੀਨ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਬੋਮਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ 11 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਜੂਨੀਅਰ ਹਾਈ ਅਤੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਾਲ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫਰ/ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕੰਮ ਲਈ ਮੇਅਰ ਤੋਂ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਮਿਲਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਨ੍ਰਿਤ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੋਮਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਐਨ.ਵਾਈ.ਸੀ. ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਉਥੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬੈਲੇ ਥੀਏਟਰ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਐਲਵਿਨ ਏਲੀ ਅਮੈਰੀਕਨ ਡਾਂਸ ਥੀਏਟਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਡਾਂਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਬਾਲਗ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਬੋਮਰ ਨੇ ਨ੍ਰਿਤ ਸਿਖਾਉਣ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਡਾਂਸ ਸਟੂਡੀਓ ਦੀ ਲੜੀ 'ਚ ਪਹਿਲਾ ਸਟੂਡੀਓ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਆਪਣੇ ਸਥਾਪਤ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਬੋਮਰ ਨੇ ਉਸ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪੋਥੀਗਤਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਅਤੇ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫਿਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://issuu.com/mvmagazine/docs/m_v_issue_13/94|title=Muses & Visionaries magazine No13|work=issuu|access-date=2017-08-22|language=en}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ==ਕੈਰੀਅਰ== ਬੋਮਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਅਕ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ, ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਡਾਂਸ ਸਟੂਡੀਓ, ਕੇਟਜ਼ੇਵ ਹਾਗੋਫ 1990 ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।<ref>{{cite web|title=Ketzev Hagoof About Us|url=http://ketzevhagoof.co.il/Web/?PageType=0&n=1&ItemID=292863|access-date=2020-02-25|archive-date=2017-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20171105202408/http://ketzevhagoof.co.il/Web/?PageType=0&n=1&ItemID=292863|dead-url=yes}}</ref> ਕੇਟਜ਼ੇਵ ਹਾਗੋਫ ਅਜੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨੱਚਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਤੇ ਕਲਾਸਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ। 1994 ਵਿੱਚ, ਬੋਮਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਬੋਮਰ ਡਾਂਸ ਅਕੈਡਮੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਡਾਂਸ ਦਾ ਇਹ ਸਕੂਲ ਡਾਂਸ 'ਚ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਕੈਰੀਅਰ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੋਮਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਦੀਨ ਬੋਮਰ ਡਾਂਸ ਅਕੈਡਮੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਫਲੈਗਸ਼ਿਪ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਡਾਂਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। 1997 ਵਿੱਚ, ਬੋਮਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਂਸ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਧੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ==ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ== ਬੋਮ੍ਰ ਆਪਨੇ ਪਤੀ ਜ਼ੀਵ ਯੇਮਿਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬਬੇਟਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਬੇਟੀ ਗਯਾ ਬੋਮਰ-ਯੇਮਿਨੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਡਾਂਸਰ, ਯੂਥ ਅਮੈਰਿਕੀ ਗ੍ਰਾਂਡ ਪ੍ਰਿਕਸ ਜੇਤੂ, ਹੈ ਅਤੇ ਬੇੱਸ ਕਰਗਮੈਨ ਦੇ ਅਵਾਰਡ ਜੇਤੂ 'ਫਰਸਟ ਪੋਜੀਸ਼ਨ' ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਫੀਚਰ ਆਰਟਿਸਟ ਹੈ।<ref>{{Citation|title=First Position (2011)|url=https://www.imdb.com/title/tt2008513/|accessdate=2017-08-23}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.nadinebommerdance.com/ Nadine Bommer ਨਾਚ ਕੰਪਨੀ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਸਥਾਪਕ ਔਰਤਾਂ]] 6ur9lj2vak0d3y2hhkey9s29qf5tns4 0 106035 809933 779936 2025-06-07T05:47:52Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809933 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|name=ਮਾਨਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ|image=File:Manasi Pradhan.jpg|birth_date={{Birth date and age|df=y|1962|10|04}}|birth_place=[[ਬਨਾਪੁਰ]], [[ਖੋਰਧਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਉੜੀਸਾ]]|nationality=[[ਭਾਰਤ|ਭਾਰਤੀ]]|education=[[ਉੜੀਸਾ ਸਾਹਿਤ]] ਵਿੱਚ ਐਮ. ਏ., ਐਲਐਲ.ਬੀ.|alma mater=[[ਉਤਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]], ਜੀ.ਐਮ. ਲਾਅ ਕਾਲਜ, [[ਪੂਰੀ]]|occupation=ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਕਾਰਕੁੰਨ, ਲੇਖਿਕਾ ਅਤੇ [[ਕਵੀ]]|organization=[[ਨਿਰਭਯਾ ਵਾਹਿਨੀ]], [[ਓਵਾਈਐਸਐਸ ਵੁਮੈਨ]], [[ਨਿਰਭਯਾ ਸਮਾਰੋਹ]]|notable works=ਉਰਮੀ-ਓ-ਉੱਚਵਾਸ, ਅਕਾਸ਼ਾ ਦੀਪਾ, ਸਵਾਗਤਤਿਕਾ|movement=[[ਆਂਰ ਫਾਰ ਵੁਮੈਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੰਪੈਨ]]|awards=ਇਸਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ- 2013, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਵੁਮੈਨ ਅਵਾਰਡ - 2011}} '''ਮਾਨਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ''' (ਜਨਮ 4 ਅਕਤੂਬਰ 1962) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ|ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰ]] ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ [[ਲੇਖਕ]] ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਹ ਮਹਿਲਾਵਾਂ ਲਈ ਕੌਮੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਬਾਨੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=104539|title=President Confers Stree Shakti Puruskar on International Women’s Day|date=8 March 2014|publisher=Press Information Bureau, Government of India|access-date=12 March 2014}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/manasi-among-worlds-top-20-feminist-authors.html|title=Manasi among World’s top feminists|date=24 November 2016|publisher=The Pioneer|access-date=12 February 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.one.org/us/2017/02/09/these-womens-rights-activists-inspire-us-to-fight-for-equality/|title=These women’s rights activists inspire us to fight for equality|publisher=One.org, Washington, DC.|access-date=3 June 2017|archive-date=9 ਜੁਲਾਈ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180709011354/https://www.one.org/us/2017/02/09/these-womens-rights-activists-inspire-us-to-fight-for-equality/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.orissapost.com/epaper/080314/p2.htm|title=Manasi Pradhan wins Rani Laxmibai Puraskar|access-date=13 July 2017|archive-date=4 ਮਾਰਚ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304031553/http://www.orissapost.com/epaper/080314/p2.htm|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://mattersindia.com/delhi-gangrape-victim-continues-to-embolden-indian-women/|title=Delhi gangrape victim continues to embolden Indian women - Matters India<!-- Bot generated title -->|archive-url=https://web.archive.org/web/20140313153101/http://mattersindia.com/delhi-gangrape-victim-continues-to-embolden-indian-women/|archive-date=13 March 2014|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/at-chilika-meet-rural-women-vow-to-fight-against-violence.html|title=At Chilika meet, rural women vow to fight against violence|date=2013-04-26|work=Daily Pioneer|access-date=2013-06-15|publisher=Dailypioneer.com}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://vietnamnews.vn/opinion/op-ed/394636/world-needs-empowered-women-more-than-ever.html|title=World needs empowered women more than ever|last=Vu Thu Ha|date=29 September 2017|work=Vietnem News|access-date=2018-03-14}}</ref> 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਸਟ੍ਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਰੀ ਪ੍ਰੇਮਾ ਪਿਰੀਕ ਦੇ ਨਾਲ, ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਆਫ਼ ਚੈਰੀਟੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਮੁਖੀ, ਉਸਨੇ 2011 ਵਿੱਚ 'ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਵੁਮੈਨ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਜਿੱਤਿਆ।<ref name="Statesman">{{Cite web|url=http://www.thestatesman.com/odisha/courage-rewarded-43178.html|title=Rani Laxmibai Stree Shakti Puraskar for Manasi Pradhan|date=7 March 2014|publisher=Statesman|access-date=12 March 2014|archive-date=21 ਸਤੰਬਰ 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921201735/https://www.thestatesman.com/odisha/courage-rewarded-43178.html|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://unwomen-asiapacific.org/mediaclippings/myFiles/Countries/India/2012/03-March/UN-Women-and-NCW-report2.pdf |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2018-04-29 |archive-date=2017-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170202004533/http://unwomen-asiapacific.org/mediaclippings/myFiles/Countries/India/2012/03-March/UN-Women-and-NCW-report2.pdf |dead-url=yes }}</ref><ref>{{Cite web|url=https://issuu.com/sulabhindia/docs/05-12_mar-2017_english|title=Women Reformers: Breaching Bastions|date=5 March 2017|publisher=Sulabh International|access-date=3 June 2017|archive-date=17 ਦਸੰਬਰ 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191217043405/https://issuu.com/sulabhindia/docs/05-12_mar-2017_english|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.pressreader.com/india/hindustan-times-gurgaon/20180308/282565903651023|title=Giving Wings to Fly|date=8 March 2018|work=Hindustan Times|access-date=2018-03-15|publisher=Hindustan Times Newspaper Ltd.}}</ref> ਉਹ ਨਿਰਭਯਾ ਵਾਹਿਨੀ, ਨਿਰਭਯਾ ਸਮਾਰੋਹ ਅਤੇ ਓਵਾਈਐਸਐਸ ਵੁਮੈਨ ਦੀ ਬਾਨੀ ਹੈ।<ref>{{cite press release|url=http://presidentofindia.nic.in/pdfs/pr080314.pdf|title=Stree Shakti Puraskar|accessdate=13 March 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/change-in-both--men-womens-mindsets-needed.html|title=Change in both men, women’s mindsets needed’|date=21 April 2014|work=Daily Pioneer|access-date=13 March 2014}}</ref> ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਸੈਂਟਰਲ ਬੋਰਡ ਆਫ ਫਿਲਮ ਸਰਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ (ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ) ਦੇ ਪੈਨਲ 'ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ<ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.bollywoodtrade.com/trade-news/i-b-ministry-appoints-manasi-pradhan-as-censor-board-advisory-member/index.htm|title=I & B Ministry appoints Manasi Pradhan as Censor Board advisory member - Trade News|date=2010-08-20|publisher=BollywoodTrade.com|access-date=2013-06-15|archive-date=2014-03-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20140313152512/http://www.bollywoodtrade.com/trade-news/i-b-ministry-appoints-manasi-pradhan-as-censor-board-advisory-member/index.htm|dead-url=yes}}</ref> ਅਤੇ [[ਕੌਮੀ ਮਹਿਲਾ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਪੜਤਾਲ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.ndtv.com/india-news/womens-panel-to-probe-odisha-teachers-murder-540800|title=Women’s Panel to probe teacher’s murder|date=12 November 2013|access-date=2018-03-14|publisher=NDTV}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhubaneswar/Chilika-circuit-not-safe-for-women-says-NCW/articleshow/29764446.cms|title=Chilika circuit not safe for women, says NCW|date=2 February 2014|access-date=2018-03-14|publisher=Times of India}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thestatesman.com/world/serious-loopholes-in-women-security-28906.html/|title=Serious loopholes in Women Security|date=8 December 2013|access-date=2018-03-14|archive-date=2022-02-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20220214234549/https://www.thestatesman.com/world/serious-loopholes-in-women-security-28906.html/|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.outlookindia.com/items.aspx?artid=775785|title=NCW for Judicial Probe into Woman Constable Assault|date=20 September 2012|work=Outlook India|access-date=2013-06-15|publisher=news.outlookindia.com|archive-date=2012-11-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20121108172301/http://news.outlookindia.com/items.aspx?artid=775785|dead-url=yes}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ == ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਬਨਾਪੁਰ, ਖੋਰਧਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇ ਬਲਾਕ, [[ਉੜੀਸਾ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਹੇਮਲਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਗੋਦਾਬ੍ਰਿਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://bharatduniya.com/2017/12/women-achiever-series-manasi-pradhan-worked-for-women-empowerment/|title=महिला हिंसा के खिलाफ आवाज़ उठाती मानसी प्रधान|publisher=Lok Bharat Media Network|access-date=3 Jan 2018|archive-date=4 ਜਨਵਰੀ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180104192440/http://bharatduniya.com/2017/12/women-achiever-series-manasi-pradhan-worked-for-women-empowerment/|dead-url=yes}}</ref> ਬਨਾਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ [[ਮਨਾਹੀ]] ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦਬਾਅ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://fsfoundationindia.org/share-your-story-of-happiness/happiness-stories/happiness-story-manasi-pradhan/|title=Story of Manasi Pradhan|publisher=First Stone Foundation|access-date=3 June 2017|archive-date=18 ਅਗਸਤ 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170818135457/http://fsfoundationindia.org/share-your-story-of-happiness/happiness-stories/happiness-story-manasi-pradhan/|url-status=dead}}</ref> ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਦਲਦਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 15 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਚੱਲਕੇ ਜਾਂਦੀ, ਉਹ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.janmanchtv.com/2017/06/06/manasi-pradhan-a-social-reformer-whose-discussion-is-not-only-in-india-but-also-in-the-world/|title=Manasi Pradhan – The Social Reformer|publisher=JanManch TV|access-date=12 July 2017|archive-date=16 ਜੂਨ 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170616195828/http://www.janmanchtv.com/2017/06/06/manasi-pradhan-a-social-reformer-whose-discussion-is-not-only-in-india-but-also-in-the-world/|dead-url=yes}}</ref> [[ਤਸਵੀਰ:Manasi_Pradhan_Stree_Shakti_Puraskar.JPG|right|thumb|[[ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ|ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] [[ਪ੍ਰਣਬ ਮੁਖਰਜੀ|Pranab ਮੁਖਰਜੀ]] ਧਾਰ 2013 [[ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ|ਰਾਣੀ Lakshmibai]] Stree ਸ਼ਕਤੀ Puraskar 'ਤੇ Manasi Pradhan' ਤੇ [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ|Rashtrapati Bhawan]] ਵਿੱਚ [[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ|ਦਿੱਲੀ]] 'ਤੇ 8 ਮਾਰਚ 2014.<ref>{{Cite web|url=http://www.thehindu.com/news/national/laws-alone-cant-come-to-womens-rescue-pranab/article5764977.ece|title=laws alone cant come to women's rescue|date=8 March 2013|publisher=[[The Hindu]]|access-date=15 March 2014}}</ref>]] == ਕੈਰੀਅਰ == ਉਸਨੇ ਵਿੱਤ ਵਿਭਾਗ, ਉੜੀਸਾ ਦੀ ਗੌਰਮਿੰਟ, ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਂਧਰਾ ਬੈਂਕ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨ ਕਾਰਨ ਦੋਨੋਂ ਕੰਮ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ।ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਵਿੱਚ, 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ [[ਛਪਾਈ|ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ]] ਬਿਜ਼ਨਸ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲਾ ਛਾਪਿਆ। ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਬਿਜ਼ਨਸ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਫਲ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਫਲ ਮਹਿਲਾ ਉੱਦਮੀਆਂ ਦੇ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.womensdaycelebration.com/blog/5-most-inspiring-women-social-workers-around-the-world/|title=5 Most Inspiring Women Social Workers around the World|publisher=Women’s Day|access-date=22 June 2017|archive-date=16 ਫ਼ਰਵਰੀ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180216144010/http://www.womensdaycelebration.com/blog/5-most-inspiring-women-social-workers-around-the-world/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dewaninstitutes.com/wp-content/uploads/2017/07/Women-Entrepreneur-contribution-to-Indian-Economy.pdf|title=Women Entrepreneur contribution to Indian Economy|publisher=DVS International Journal of Multi-Disciplinary Research, ISSN No.2454-7522, Issue: 08 Vol:02, No.4 April–June 2017|access-date=15 March 2018|archive-date=22 ਮਾਰਚ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180322204725/https://www.dewaninstitutes.com/wp-content/uploads/2017/07/Women-Entrepreneur-contribution-to-Indian-Economy.pdf|dead-url=yes}}</ref> == ਸਰਗਰਮੀ == 1987 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ 'ਓ.ਵਾਈ.ਐਸ.ਐਸ. ਵੁਮੈਨ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੁੱਢਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਓ.ਵਾਈ.ਐਸ.ਐਸ. ਔਰਤਾਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿੱਤਾ ਮੁਖੀ ਸਿਖਲਾਈ ਕੈਂਪਾਂ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਕੈਂਪਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵਤ ਲੀਡਰ ਵਜੋਂ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।<ref>{{cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/ncw-chief-inaugurates--womens-rights-stall-at-puri.html |title=Women's Rights Stall at Puri |newspaper=The Pioneer |date=4 July 2014 |access-date=7 March 2015}}</ref> ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੰਗਠਨ ਅਨੇਕਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਆਨਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।<ref>{{cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/roadmap-drawn-for-rural-women-empowerment.html |title=Roadmap drawn for rural women empowerment |date=26 June 2013 |access-date=7 March 2015}}</ref> == ਮਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਸਨਮਾਨ == ਨਵੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ਭਰ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਆਨਰ ਫਾਰ ਵਿਮੈਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਔਰਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।<ref>{{cite web|url=http://www.dailypioneer.com/print.php?printFOR=storydetail&story_url_key=three-strategies-to-curb-violence-against-women&section_url_key=state-editions|title=Three strategies to cut violence against women|publisher=The Pioneer | date= 13 April 2015 | access-date= 28 June 2015}}</ref><ref>{{cite web | url= https://thehinduimages.com/details-page.php?id=151551141#tabs1-html | title= Manasi Pradhan | work= The Hindu | access-date= 12 February 2018 | archive-date= 9 ਜਨਵਰੀ 2020 | archive-url= https://web.archive.org/web/20200109174406/https://thehinduimages.com/details-page.php?id=151551141#tabs1-html | dead-url= yes }}</ref> ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਰਣਨੀਤੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਹਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਟਾਲ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸਹਿਤ, ਆਡੀਓ-ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਡਿਸਪਲੇਅ, ਸਟ੍ਰੀਟ ਪਲੇਅ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref>{{cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhubaneswar/at-chilika-meet-rural-women-vow-to-fight-against-violence.html |title=Rural women vow to fight against violence|newspaper=The Pioneer |date=26 April 2013 |access-date=2015-03-14}}</ref> ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਹ ਲੋਕ ਰਾਇ ਜੁਟਾ ਕੇ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸੰਸਥਾਗਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਾਤਮਕ ਉਪਾਵਾਂ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾ ਕੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।<ref name="newindianexpress.com">{{cite web|url=http://www.newindianexpress.com/states/odisha/Three-pronged-Strategy-to-Curb-Crime-Against-Women/2015/04/12/article2760160.ece|title=Three-pronged Strategy to Curb Crime Against Women|publisher=The Indian Express|access-date=2021-07-19|archive-date=2016-08-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20160816133942/http://www.newindianexpress.com/states/odisha/Three-pronged-Strategy-to-Curb-Crime-Against-Women/2015/04/12/article2760160.ece|url-status=dead}}</ref> 2013 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ, ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ ਅਤੇ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀਵਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰਤ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਚਾਰਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਲਈ ਇੱਕ ਚਾਰ-ਪੁਆਇੰਟ ਚਾਰਟਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਇਸ ਨੇ [[ਨਿਰਭਿਆ ਵਾਹਨੀ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 10,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਲੰਟੀਅਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਜੁਟਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ-ਪੁਆਇੰਟ ਚਾਰਟਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ।<ref>{{cite news|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/bhopal/nirbhaya-vahini-to-fight-violence-against-women-in-odisha.html |title=Nirbhaya Vahini to fight violence against women |newspaper= The Pioneer |date=21 December 2013 |access-date=2015-03-14}}</ref> == ਚਾਰ-ਪੁਆਇੰਟ ਦਾ ਚਾਰਟਰ == 2014 ਵਿੱਚ, ਮਾਨਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਚਾਰ-ਪੁਆਇੰਟ ਚਾਰਟਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਚਾਰਟਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਸੋਧਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। * ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ 'ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਪੂਰਾ ਕਰੋ * ਵਿਦਿਅਕ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ forਰਤਾਂ ਲਈ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਸਿਖਲਾਈ * ਹਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ * ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਇਸਤਗਾਸਾ ਸ਼ਾਖਾ।<ref>{{cite news|url=http://www.theopenpage.co.in/Few%20Examples%20of%20the%20most%20courageous%20act%20done%20to%20bring%20the%20change%20in%20India.aspx |title=The Most Courageous Act done to bring Change in India |newspaper=The Open Page |date=5 March 2018 |access-date=2018-03-22}}</ref> == ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ == ਮਾਨਸੀ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ [[ਲੇਖਕ]] ਅਤੇ [[ਕਵੀ]] ਹੈ। ਉਸਦੀ ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ ਉਰਮੀ''-ਓ-ਉੱਚਵਸ'' ({{ISBN|81-87833-00-9}}81-87833-00-9) ਅੱਠ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=http://www.indiantelevision.com/aac/y2k10/aac512.php|title=Manasi Pradhan is advisory panel member of Censor Board|date=20 August 2010|publisher=IndianTelevision.com}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://idishoom.com/manasi-pradhan-odishas-daughter|title=Manasi Pradhan: Odisha's daughter|date=15 September 2016|access-date=29 ਅਪ੍ਰੈਲ 2018|archive-date=1 ਅਗਸਤ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180801130525/http://idishoom.com/manasi-pradhan-odishas-daughter/|dead-url=yes}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{reflist|30em}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * http://www.thestatesman.com/odisha/courage-rewarded-43178.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190921201735/https://www.thestatesman.com/odisha/courage-rewarded-43178.html |date=2019-09-21 }} * http://presidentofindia.nic.in/pdfs/pr080314.pdf * http://www.orissapost.com/epaper/080314/p2.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304031553/http://www.orissapost.com/epaper/080314/p2.htm |date=2016-03-04 }} == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * ਮਹਿਲਾ ਕੌਮੀ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਸਨਮਾਨ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1962]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਕਾਰਜ ਕਰਤਾ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀ ਕਾਰਕੁਨ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਕਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] gtddqunvchnr05gwg06dj5isr195cpt 0 107373 809937 540389 2025-06-07T06:13:58Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809937 wikitext text/x-wiki {{Infobox philosopher | region = [[ਪੱਛਮੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ]] | era = [[20 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ]] | name = ਮਿਗੇਲ ਦੇ ਉਨਾਮੁਨੋ | image = Miguel de Unamuno Meurisse 1925.jpg | image_size = 200px | caption = ਮਿਗੇਲ ਦੇ ਉਨਾਮੁਨੋ 1925 ਵਿੱਚ | birth_name = ਮਿਗੇਲ ਦੇ ਉਨਾਮੁਨੋ ਯ ਜੁਗੋ | birth_date = 29 ਸਤੰਬਰ 1864 | birth_place = [[ਬਿਲਬਾਓ]], [[ਬਿਸਕੇ]], ਸਪੇਨ | death_date = 31 ਦਸੰਬਰ 1936 (ਉਮਰ 72) | death_place = [[ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ]], [[ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ | ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਂਤ]], ਸਪੇਨ | nationality = ਸਪੇਨੀ | alma_mater = [[ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਕੰਪਲੂਟੈਂਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] | school_tradition = [[ਅਫਲਾਤੂਨਵਾਦ]] <br> [[ਸਕੌਲਸਟੀਵਾਦ]] <br> [[ਪਾਜ਼ੀਟਿਵਇਜ਼ਮ]] <br> [[ਹੋਂਦਵਾਦ]] | main_interests = [[ਧਰਮ ਦਾ ਫ਼ਲਾਸਫ਼ਾ]], [[ਰਾਜਨੀਤੀ]] | influences = [[ਮਾਰਕਸ ਔਰੇਲੀਅਸ]], [[ਹਿਪੋ ਦਾ ਆਗਸਤੀਨ|ਸੇਂਟ ਆਗਸਤੀਨ]], [[ਬਲੇਸ ਪਾਸਕਾਲ|ਪਾਸਕਾਲ]], [[ਯਾਂ-ਜੈਕ ਰੂਸੋ|ਰੂਸੋ]], [[ਸੌਰੇਨ ਕਿਅਰਕੇਗਾਡ|ਕਿਅਰਕੇਗਾਾਰਡ]]<ref>Mary Ann Alessandri, [https://etda.libraries.psu.edu/paper/10751/4861 Mary Ann Alessandri "Flesh and Bone: Unamuno's "Quixotism" as an Incarnation of Kierkegaard's "Religiousness A"]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Dissertation, The Pennsylvania State University (2010), p. iii.</ref> | influenced = | notable_ideas = }} '''ਮਿਗੇਲ ਦੇ ਉਨਾਮੁਨੋ ਯ ਜੁਗੋ''' (29 ਸਤੰਬਰ 1864 – 31 ਦਸੰਬਰ 1936) ਇੱਕ ਸਪੇਨੀ ਬਾਸਕੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, [[ਕਵਿਤਾ|ਕਵੀ]], [[ਰੰਗ-ਮੰਚ|ਨਾਟਕਕਾਰ]], [[ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ|ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ]], [[ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨੀ|ਯੂਨਾਨੀ]] ਅਤੇ ਕਲਾਸਿਕੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਲੈਮੈਨਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਰੈਕਟਰ ਸੀ।   ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਲੇਖ ਸੀ, ''ਜੀਵਨ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਭਾਵਨਾ '' (1912),<ref>{{cite web|url=https://www.gutenberg.org/files/14636/14636-h/14636-h.htm|title=The Project Gutenberg eBook of TRAGIC SENSE OF LIFE, by MIGUEL DE UNAMUNO.|work=gutenberg.org|accessdate=27 August 2015}}</ref> ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਵਲ ਸੀ ''ਏਬਲ ਸਾਂਚੇਜ਼: ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਜਨੂੰਨ'' (1917),<ref>{{cite web|url=http://www.gutenberg.org/ebooks/44512|title=Abel Sánchez by Miguel de Unamuno|work=Project Gutenberg|accessdate=27 August 2015}}</ref> [[ਕਾਬੀਲ ਅਤੇ ਹਾਬੀਲ]] ਦੀ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।  == ਜੀਵਨੀ == [[ਤਸਵੀਰ:Plaza_Mayor_de_Salamanca_Ayuntamiento_Café_Novelty.JPG|thumb|ਉਨਾਮੁਨੋ ਅਕਸਰ ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ ਦੇ ਪਲਾਜ਼ਾ ਮੇਅਰ ਵਿੱਚ, 1905 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਕੈਫੇ ਨੌਵਲਟੀ ਦੀ ਟੈਰੇਸ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।]] ਮਿਗੂਏਲ ਦ ਉਨਾਮੁਨੋ ਦਾ ਜਨਮ ਬਿਲਬਾਓ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਪੇਨ ਦੇ ਬਾਸਕੇ ਕਾਊਂਟੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬਾਸਕੇ, ਫ਼ੇਲਿਕਸ ਦੇ ਉਨਾਮੁਨੋ ਅਤੇ ਸਲੋਮੇ ਜੁਗੋ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਇੱਕ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਾਸਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਬਸਿਨੋ ਅਰਾਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੰਸਟੀਟੂਟੋ ਡੀ ਬਿਲਬਾਓ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਪੋਜੀਸ਼ਨ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਅਖੀਰ ਬਾਸਕ ਵਿਦਵਾਨ ਰੈਸੂਰੈਸੇਸੀਓਨ ਮਾਰੀਆ ਦੇ ਅਜ਼ੁਕੇ ਨੇ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤ ਲਿਆ।  ਉਨਾਮੁਨੋ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ: ਨਿਬੰਧ, ਨਾਵਲ, ਕਵਿਤਾ, ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ, ਅਤੇ, ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚਲੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਬਹਿਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਨਾਮੁਨੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ '98 ਦੀ ਜਨਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੈਨਿਸ਼ [[ਚਿੰਤਕ|ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ]] ਅਤੇ [[ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ|ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰਾਂ]] ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮੂਹ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਰਟੀਨੇਜ ਰੁਇਜ਼ (ਅਜ਼ੋਰਿਨ) ਨੇ ਸਾਜਿਆ ਸੀ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ੋਰਿਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਐਂਟੋਨੀ ਮਾਰਾਡੋ, ਪੀਓ ਬਰੋਜਾ, ਰਾਮਨ ਡੈੱਲ ਵਾਲੂ-ਇੰਕਲਨ, ਰਾਮੀਰੋ ਦੇ ਮੇਜ਼ੂ, ਅਤੇ ਐਂਜਲ ਗੈਨਵੈੱਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।   ਉਨਾਮੁਨੋ ਇੱਕ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ; ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਸਪੇਨ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਿਆਸੀਕਰਨ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਹ ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਿਆ।  1901 ਵਿੱਚ ਉਨਾਮੁਨੋ ਨੇ ਬਾਸਕ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਨਾਜਿਉਣਯੋਗਤਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦਿੱਤੀ। ਅਜ਼ੂਰਮੇਂਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਨਾਮੁਨੋ ਦੇ ਸਪੇਨ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨਾਮੁਨੋ ਬਾਸਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭੁਗਤਿਆ। <ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Joxe_Azurmendi Azurmendi, Joxe]: ''Espainiaren arimaz'', 2006. pp. 101-46. Azurmendi adds that Unamuno analyzed and rejected the Basque problem from a 19th century point of view</ref> ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਨਾਮੁਨੋ ਨੇ ਸਪੇਨ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸਨੇ ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰੈਕਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ: 1900 ਤੋਂ 1924 ਅਤੇ 1930 ਤੋਂ 1936, ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ। 1924 ਵਿੱਚ ਡਿਕਟੇਟਰ ਜਨਰਲ ਮਿਗੁਏਲ ਪ੍ਰਾਈਮੋ ਦੇ ਰਿਵੇਰਾ ਨੇ ਦੂਜੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੇਆਰਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ 1930 ਤੱਕ ਉਹ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਨਰੀ ਆਈਲੈਂਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਫਿਊਰਟੇਨਵੇਂਤੁਰਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ; ਉਥੇ ਵਾਲਾ ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=http://www.absolutlanzarote.com/casa-museo-miguel-de-unamuno-en-fuerteventura/|title=Casa museo Miguel de Unamuno en Fuerteventura|website=Absolut Lanzarote|access-date=17 September 2014}}</ref> ਸੈਲਾਮੈਂਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹੈ। ਫਿਊਰਟੇਨੇਟੁਰਾ ਤੋਂ ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਡੀ ਫੁਊਰੇਵੈਂਟੁਰਾ ਅ ਪੇਰਿਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨਾਮੁਨੋ ਨੇ ਫਰਾਂਸ ਬਾਸਕ ਕਾਊਂਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰਹੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈਂਡੇਯ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਸਪੇਨ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੇੜੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨਾਮੁਨੋ 1930 ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਪ੍ਰਾਈਮੋ ਦੇ ਰਿਵੇਰਾ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਪੇਨ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੈਕਟਰਸ਼ਿਪ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ। ਸਲਾਮੈਂਕਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਾਪਸ ਆਇਆ, ਉਨਾਮੁਨੋ ਨੇ "ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ ..." ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ (ਫਿਲੇ ਲੁਈਸ ਡੀ ਲੀਓਨ ਨੇ 1576 ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਨਕੁਆਇਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਤਿਆ ਸੀ), ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਪ੍ਰਾਈਮੋ ਦੇ ਰਿਵੇਰਾ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਪੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਗਣਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪੰਧ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਛੋਟੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਪਾਰਟੀ ਅਗਰਿਪਸੀਓਨ ਐਲ ਸਰਵਿਸਿਉ ਡੀ ਲਾ ਰੈਪੂਬਲਿਕਾ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਮੱਧਮਾਰਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਵਿਰੋਧੀ ਸਮੂਹਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ।  == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|30em}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1864]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1936]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ]] 167o52czqjidpomi9x12dilftkwvom8 0 108067 809917 603039 2025-06-06T20:24:31Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809917 wikitext text/x-wiki '''ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਆਫ ਰੀਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ''' ('''ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ'''), ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧ-ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ. ਪੰਜ ਮੈਂਬਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ [[ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ, ਡੀ.ਸੀ.]], [[ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਸਟੇਟ]] ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ 1944 ਵਿੱਚ [[ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਦੁਆਰਾ ਬਰਬਾਦ ਹੋਏ ਯੂਰੋਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ. ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਿਆਇਤੀ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਬਾਂਹ, ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕੋ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਸਟਾਫ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।<ref name="Ottenhoff 2011">{{Cite report|title=World Bank|publisher=Center for Global Development|date=2011|author=Ottenhoff, Jenny|url=http://cgdev.org/content/publications/detail/1425482|accessdate=2012-06-05|archivedate=2011-10-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111011172414/http://cgdev.org/content/publications/detail/1425482|deadurl=yes}}</ref><ref name="World Bank History 2012">{{Cite web|url=http://go.worldbank.org/65Y36GNQB0|title=History|last=World Bank|publisher=World Bank Group|access-date=2012-07-17|archive-date=2016-05-19|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20160519235055/http://www.worldbank.org/en/about/history|dead-url=yes}}</ref><ref name="IBRD Background 2012">{{Cite web|url=http://go.worldbank.org/D6IEM83I10|title=Background|last=International Bank for Reconstruction and Development|publisher=World Bank Group|access-date=2012-07-17}}</ref> [[ਯੂਰਪ]] ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਬੈਂਕ ਦੇ ਫ਼ਤਵਾ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਆਈ ਬੀ ਆਰ ਡੀ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਸਿੱਖਿਆ, ਘਰੇਲੂ ਨੀਤੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ, ਊਰਜਾ ਨਿਵੇਸ਼, ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ, ਅਤੇ ਸੁਧਰੀ ਸਫਾਈ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਲਈ ਸੰਪੱਤੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ-ਗਰੇਡ ਜਾਂ ਰਿਆਇਤੀ ਵਿੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ. ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਲਕੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਸਟਾਫ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੇ ਆਮ ਵਪਾਰਕ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੈਂਕ ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸ਼ੇਅਰਹੋਲਡਰ ਹਨ ਜੋ ਅਦਾਇਗੀਯੋਗ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਤੇ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਸਦੱਸ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਈਬੀਆਰਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਬਾਂਡ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੂੰਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ 'ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 2011 ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੇ 26 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਬਾਂਡ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੋਂ $ 29 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ। ਬੈਂਕ ਲਚਕਦਾਰ ਕਰਜ਼ੇ, ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ, ਜੋਖਮ ਗਾਰੰਟੀ, ਵਿੱਤੀ ਡਾਰਿਵਿਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਕਰਾਸਟਰੌਫਿਕ ਜੋਖਿਮ ਫਾਈਨੈਂਸਿੰਗ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। 2011 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ 13.2 ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ $ 26.7 ਬਿਲੀਅਨ ਦੀ ਕਰਜ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। == ਇਤਿਹਾਸ == ਬਰਾਂਟਨ ਵੁੱਡਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਡੈਫਰਟੀਜ਼ ਦੁਆਰਾ 1944 ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੈਂਕ ਆਫ ਰੀਕੰਸਟ੍ਰਕਸ਼ਨ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ (ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ.) ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੌਨੇਟਰੀ ਫੰਡ (ਆਈ ਐੱਮ ਐੱਫ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 1946 ਵਿੱਚ ਕੰਮਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।<ref name="UN Monetary & Financial Conference 1949">{{Cite conference|title=Proceedings and Documents of the United Nations Monetary and Financial Conference|conference=United Nations Monetary and Financial Conference, Bretton Woods, New Hampshire, July 1–22, 1944|publisher=U.S. Department of State|location=Washington, D.C.|year=1948|url=https://fraser.stlouisfed.org/title/430|accessdate=2012-07-17}}</ref> ਆਈਬੀਆਰਡੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਗੀ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਤ ਦੇ ਮੂਲ ਮੁਢਲੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਰਸ਼ਲ ਪਲੈਨ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਟੀਚੇ ਸਨ। ਬੈਂਕ ਨੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਲੈਣ ਲਈ 1947 ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਨੂੰ $ 250 ਮਿਲੀਅਨ (2012 ਡਾਲਰ ਵਿੱਚ $ 2.6 ਬਿਲੀਅਨ)<ref name="BLS 2012">{{Cite web|url=http://www.bls.gov/data/inflation_calculator.htm|title=CPI Inflation Calculator|publisher=U.S. Bureau of Labor Statistics|access-date=2012-06-20}}</ref> ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ, ਫਰਾਂਸ, ਕੋਪੇਨਹੇਗਨ, ਡੈਨਮਾਰਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਫੀਲਡ ਦਫਤਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। 1940 ਅਤੇ 1950 ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਬੈਂਕਾਂ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ, ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨੇ ਫਰਾਂਸ, ਬੈਲਜੀਅਮ ਅਤੇ ਲਕਸਮਬਰਗ ਦੇ ਸਟੀਲ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਯੂਰਪ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੈਂਕ ਦੇ ਫ਼ਤਵਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref name="World Bank Timeline 2012">{{Cite web|url=https://www.worldbank.org/wb/about/timeline.htm?iframe=true&width=1020&height=620|title=Interactive Timeline|author=World Bank|publisher=World Bank Group|accessdate=2012-07-21|archive-date=2012-05-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20120529140519/http://www.worldbank.org/wb/about/timeline.htm?iframe=true&width=1020&height=620|url-status=dead}}</ref> == ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ == ਆਈਬੀਆਰਡੀ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੇ ਗਵਰਨਰਜ਼ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਲਾਨਾ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਅਕਸਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਖਜ਼ਾਨਾ ਸਕੱਤਰ)। ਬੋਰਡ ਆਫ ਗਵਰਨਰਜ਼ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਸਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਡਾਇਰੈਕਟਰਾਂ ਦੇ ਬੋਰਡਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਡਾਇਰੈਕਟਰਾਂ ਦੇ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ 25 ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੇ ਸਾਰੇ 189 ਸਦੱਸ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਈ ਬੀ ਆਰ ਡੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕੰਮਕਾਜ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name="IBRD Leadership 2012">{{Cite web|url=http://go.worldbank.org/HWEWI4KIO0|title=Leadership|author=International Bank for Reconstruction and Development|publisher=World Bank Group|accessdate=2012-07-17|archive-date=2019-06-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190625194325/http://www.worldbank.org/en/about/leadership|dead-url=yes}}</ref> ਜੁਲਾਈ 2012 ਤੋਂ, ਜਿਮ ਯੋਂਗ ਕਿਮ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name="Samarasekera 2012">{{Cite journal|author=Samarasekera, Udani|year=2012|title=Jim Kim takes the helm at the World Bank|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673612610320|journal=The Lancet|volume=380|issue=9836|pages=15–17|doi=10.1016/S0140-6736(12)61032-0|accessdate=2012-08-02}}</ref> ਬੈਂਕ ਅਤੇ IDA ਲਗਪਗ 10,000 ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਟਾਫ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।<ref name="BIC World Bank Structure 2012">{{Cite web|url=http://www.bicusa.org/en/Institution.Structure.5.aspx|title=World Bank (IBRD & IDA) Structure|publisher=Bank Information Center|accessdate=2012-07-01|archive-date=2012-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20120208011649/http://www.bicusa.org/en/Institution.Structure.5.aspx|dead-url=yes}}</ref> == ਫੰਡਿੰਗ == ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂਬਰ IBRD ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬੈਂਕ ਬਾਂਡ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੂੰਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ 'ਤੇ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫੰਡ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੈਂਕ ਨੇ 26 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਬਾਂਡਾਂ ਤੋਂ 2011 ਵਿੱਚ $ 29 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ। ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ. ਨੇ 1959 ਤੋਂ ਇੱਕ ਟ੍ਰੈਪਲ-ਏ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਰੇਟਿੰਗ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਰੇਟ ਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਉਧਾਰ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੈਂਚਮਾਰਕ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਬੈਂਚਮਾਰਕ ਬੌਂਡ, ਗ਼ੈਰ-ਹਾਰਡ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਬੰਧਿਤ ਬਾਂਡ, ਕਸਟਮ-ਕੈਲੋਤ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਨੋਟਸ, ਯੂ ਐਸ ਡਾਲਰ ਅਤੇ ਯੂਰੋਡੋਲਡਰਸ ਵਿੱਚ ਨੋਟਸ ਨੋਟਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name="IBRD World Bank Debt Products 2012">{{Cite web|url=http://treasury.worldbank.org/cmd/htm/worldbank_bonds.html|title=World Bank Debt Products|last=International Bank for Reconstruction and Development|publisher=World Bank Group|access-date=2012-07-17}}</ref> 2011 ਵਿੱਚ, ਆਈਬੀਆਰਡੀ ਨੇ ਮੱਧ-ਆਮਦਨੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਰਜ਼ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਆਮ ਪੂੰਜੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ $ 86 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ (ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 5.1 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ) ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।<ref name="Moss et al. 2011">{{Cite report|title=The ABCs of the General Capital Increase|publisher=Center for Global Development|date=2011|author=Moss, Todd|author2=Staats, Sarah Jane|author3=Barmeier, Julia|url=http://cgdev.org/content/publications/detail/1425485|accessdate=2012-06-05|archivedate=2011-10-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111011173214/http://cgdev.org/content/publications/detail/1425485|deadurl=yes}}</ref> ਆਈ.ਬੀ.ਆਰ.ਡੀ. ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2012 ਵਿੱਚ 2017 ਅਤੇ 2022 ਤਕ ਮੁਲਾਂਕਣ ਲਈ [[ਕੰਗਾਰੂ]] ਬਾਂਡ (ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ) ਵੇਚਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਵਿੱਚ ਸਨ।<ref name="McDonald 2012">{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2012-02-27/world-bank-s-ibrd-unit-is-seeking-to-sell-its-first-kangaroo-bonds-in-year.html|title=World Bank's IBRD Unit Is Seeking To Sell Its First Kangaroo Bonds In Year|last=McDonald, Sarah|date=2012-02-26|access-date=2012-07-17|publisher=Bloomberg}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬੈਂਕਿੰਗ ਸੰਸਥਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ]] iqfmhcogmw33xa1ihiki594fmj1kawx 0 117562 809979 809797 2025-06-07T10:56:12Z Sonia Atwal 49604 809979 wikitext text/x-wiki '''ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ''', [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਅਮੀਰ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2022-01-16 |title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਤਿਓਹਾਰ {{!}} Festivals of Punjab - Punjabi Story |url=https://punjabistory.com/punjabi-essay-on-punjabi-mele-te-tyohar-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B2%E0%A9%87-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%A4%E0%A8%BF%E0%A8%93/ |access-date=2025-04-02 |language=en-GB}}</ref> == ਮੇਲੇ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ == * ਡਾ.ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਅਨੁਸਾਰ “ '''ਮੇਲਾ''' ਕਿਸੇ ਤਿਓਹਾਰ, ਰੀਤ ਜਾਂ ਕਥਾ ਦਾ ਤੋੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਅਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। * ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਹ ਉਹ ਅਖਾੜੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਹੱਡ ਭੰਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲਕੇ ਖਿੜਵੇਂ ਰੌਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੱਚਦੀ ਗਾਉੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਸ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।" * ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, “ਮੇਲੇ, ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਧਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਚੇਸ਼ਟਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਵਾਹਮਈ ਇਕਸੁਰਤਾ ਹਨ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਖੁੱਲ ਕੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ, ਲੋਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਿਖਰਦੀ ਤੇ ਚਰਿਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-174 </ref> == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ == === ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ: === ਇਹ ਮੇਲਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਛਪਾਰ ਵਿਚ, ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਚੌਧਵੀਂ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਗੁੱਗੇ ਦੇ ਭਗਤ ਮਾੜੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਬੈਠ ਕੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤ ਵਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਣ ਨਾਲ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸੱਪ ਲਾਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਕਈ ਰੋਗੀ ਛਪਾਰ ਆਕੇ, ਮਾੜੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮਾਂ ਉੱਪਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੱਪ ਲੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਕੋਲ ਲਿਟਾ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਓਹ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176 </ref> ==== ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ==== ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲੋਕ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਬੋਲੀ ਹੈ: ਆਰੀ ਆਰੀ ਆਰੀ, ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ,uuhh ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ...<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-177 </ref> ਇਹ ਮੇਲਾ ਸਰਬ ਸਾਂਝਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾ ਛੋਟੀਆਂ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਆਦਿ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁੱਗਾ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ।<ref>ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ,ਲੋਕਧਾਰਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ,ਪੰਨਾ-138 </ref> ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਗੁੱਗਾ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਗੁੱਗਲ ਸੀ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾ ਜੈਮਲ ਦੇ ਘਰ ਰਾਣੀ ਬਾਂਛਲ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦੇ ਵਰ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਦਸਵੀਂ ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਬਾਂਛਲ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉੱਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਰਾਜੇ ਨੇ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਗੁੱਗੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਉੱਪਰੰਤ ਗੁੱਗੇ ਨੇ ਮੁੜ ਰਾਜ ਮਹੱਲ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਸਿਲੀਅਰ ਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਯੁਵਤੀ ਨਾਲ ਤੈਅ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਅਰਜਨ ਅਤੇ ਸੁਰਜਨ ਜੋ ਸਿਲੀਅਰ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹੁਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਗੁੱਗੇ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗ ਤੁੜਵਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁੱਗਾ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਾਗ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਾਗ ਨੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀ ਸਿਲੀਅਰ ਨੂੰ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗ ਪਛਾਣ ਕੇ ਡੰਗ ਨਾ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਡੰਗ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਉਹ ਸਭ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਿਲੀਅਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਈਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਵੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਓਧਰ ਗੁੱਗਾ ਸਿਲੀਅਰ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਡੰਗੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗੇਤਰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਿਲੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਗੁੱਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਗੁੱਗੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ, ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਭੈਣ ਦੀ ਸੁੱਖਾਂ ਲੱਦੀ ਸੰਤਾਨ ਮਾਰਨ ’ਤੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾਂਛਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਦਮਾ ਲੱਗਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਵੈਣ ਅਤੇ ਕੀਰਨੇ ਪੁੱਤ ਗੁੱਗੇ ਕੋਲੋਂ ਸਹਾਰੇ ਨਾ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰਕ ਜਾਣ ਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਲਈ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਗੁੱਗਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਹਾਜੀਰਤਨ ਤੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਆਇਆ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਅੱਗੇ ਫਰਿਆਦ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਕਬੂਲ ਹੋਈ, ਧਰਤੀ ਨੇ ਵਿਹਲ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਸਮੇਤ ਗੁੱਗਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਮੇਲੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਐਨਾ ਕਮਾਲ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੀਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ: ਪੱਲੇ ਮੇਰੇ ਛੱਲੀਆਂ, ਮੈਂ ਗੁੱਗਾ ਮਨਾਵਣ ਚੱਲੀ ਆਂ। ਨੀਂ ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਗੁੱਗਾ ਜੀ! ਰੋਹੀ ਵਾਲਿਆ ਗੁੱਗਿਆ ਵੇ, ਭਰਿਆ ਕਟੋਰਾ ਦੁੱਧ ਦਾ, ਮੇਰਾ ਗੁੱਗਾ ਮਾੜੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦਦਾ, ਨੀਂ ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਗੁੱਗੇ ਤੋਂ... ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ, ਗੱਲ ਕੀ ਹਰ ਉਮਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ, ਕਈ ਥਾਈਂ ਤਾਂ ਬੁੱਢੜੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਗਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਲੋਕ ਚਾਦਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕੁੜਤੇ ਪਾ ਕੇ, ਤੁਰਲੇ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਇਆ ਲੱਗੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਾੜੇ ਅਨਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਪੀਣੀਆਂ, ਬੱਕਰੇ ਬੁਲਾਉਣੇ, ਲੜਾਈਆਂ ਮੁੱਲ ਲੈਣੀਆਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੀ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ: ਆਰੀ ਆਰੀ ਆਰੀ, ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ। ਕੱਠ ਮੁਸ਼ਟੰਡਿਆਂ ਦਾ, ਉੱਥੇ ਬੋਤਲਾਂ ਮੰਗਾ ’ਲੀਆਂ ਚਾਲੀ, ਤਿੰਨ ਸੇਰ ਸੋਨਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਭਾਨ ਚੁੱਕ ਲੀ ਹੱਟੀ ਦੀ ਸਾਰੀ, ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰੱਕੜਾਂ ਦਾ, ਜੀਹਤੇ ਚੱਲਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਾਲੀ, ਠਾਣੇਦਾਰ ਤਿੰਨ ਚੜ੍ਹਗੇ, ਨਾਲੇ ਪੁਲੀਸ ਚੜ੍ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ, ਈਸੂ ਧੂਰੀ ਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਡਾਂਗ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਭਾਰੀ, ਮੰਗੂ ਖੇੜੀ ਦਾ, ਪੁੱਠੇ ਹੱਥ ਦੀ ਗੰਡਾਸੀ ਉਹਨੇ ਮਾਰੀ, ਠਾਣੇਦਾਰ ਇਉਂ ਡਿੱਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਹੱਲ ’ਚੋਂ ਡਿੱਗੇ ਪੰਜਾਲੀ, ਕਾਹਨੂੰ ਛੇੜੀ ਸੀ ਨਾਗਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ… ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ। === 2. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜੋੜ ਮੇਲਾ === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਜ਼ੋੜ ਮੇਲਾ ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜ਼ੋਰਾਵਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਜਾਨਾ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੇ ਉਹ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣਗੇ, ਪਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਦਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਕੰਧ ਢਹਿ ਗਈ। 26 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜ਼ੋਰ ਮੇਲਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪਾਲਕ ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਜੋਤੀ ਸਵਰੂਪ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੱਕ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === 3. ਹਰਬੱਲਭ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ === ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ, ਹਰਬੱਲਭ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ 135 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ. ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਗੁਰੂ ਸਵਾਮੀ ਤਲਜਾ ਗਿਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਾਬਾ ਹਰਬੱਲਭ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚੋ ਨਾਮਵਰ ਗਾਇਕ ਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਹ ਮੇਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਮੇਲਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਤਾਲਾਬ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਿਉਹਾਰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੌਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਾਇਕ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। === 4. ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ === ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ ਚੇਤਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਜਰਗ ਵਿਚ ਸੀਤਲਾ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਖਣਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ 'ਬਹਿੜੀਏ' ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-175</ref> ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ ਇੱਕ ਟੋਭੇ ਦੁਆਲੇ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਟੋਭੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ, ਇਕ ਮਟੀਲਾ ਜਿਹਾ ਖੜਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਟੀਲੇ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭੇਟਾ ਚਾੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ, ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਬਹਿੜੀਏ ਅਥਵੇ ਬੇਹੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤੋਂ, ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ‘ਬਹਿੜੀਏ ਦਾ ਮੇਲਾ ‘ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੇਲੇ ਦੀ ਪੂਰਬ ਸੰਧਿਆ ਨੂੰ, ਮਾਈ ਦੀ ਭੇਟਾ ਲਈ ਗੁਲਗੁਲੇ ਪਕਾ ਕੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਤਲਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਵਾਹਨ, ਖੋਤੇ ਨੂੰ, ਗੁਲਗੁਲੇ ਖਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਵੰਡੇ ਤੇ ਕੁਝ ਆਪ ਖਾਧੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176</ref> ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਖੋਤਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀਤਲਾ ਮਾਈ ਦਾ ਵਾਹਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੂਜਦੇ ਅਤੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਤੇ ਛੋਲੇ ਆਦਿ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਘੁਮਿਆਰ ਆਪੋ - ਆਪਣੇ ਖੋਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਸਜਾ - ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਖੋਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਘੋਗਿਆਂ, ਕੋਡੀਆਂ ਤੇ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ ਵੰਨ-ਸਵੰਨੀਆਂ ਝੁੱਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: 1. ਜੇਹਾ ਦੇਖਿਆ ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ, ਜੇਹੀ ਤੇਰੀ ਗੁੱਤ ਦੇਖ ਲੀ। 2. ਚੱਲ ਚੱਲੀਏ ਜਰਗ ਦੇ ਮੇਲੇ, ਮੁੰਡਾ ਤੇਰਾ ਮੈੰ ਚੱਕ ਲੂੰ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176 </ref> ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਪਿੰਡ ਜਰਗ ਘੁੱਗ ਵਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਸ ਦਾਨੀ ਰਾਜਾ ਜਗਦੇਵ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਪਗ 6 ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਮੇਲਾ ਚੇਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ’ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਵਿਆਹੀਆਂ ਧੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਪੇਕੇ ਘਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਕਵਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਆਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਓ ਭਗਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਾਰ ਮੰਦਰ ਹਨ, ਜੋ ਸ਼ੀਤਲਾ ਮਸਾਣੀ ਜਾਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਾ, ਬਸੰਤੀ ਜਾਂ ਨਿੱਕੀ ਮਾਤਾ, ਮਾਤਾ ਮਦਾਨਦ-ਮਾਤਾ ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ੱਕਰਗੰਜ ਦੇ ਹਨ। ==== ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ==== ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿੱਠੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਪਕਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਬੇਹਾ ਅੰਨ੍ਹ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਲਗੁਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਚੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਛਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਲੋਕ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪੁੱਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੋਮਵਾਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਆਸਣ ਲਾ ਕੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਚੌਂਕੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਗਰਾਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਤਾ ਦਾ ਜਸ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਬੈਂਡ ਵਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਢੋਲਾਂ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭੰਗੜਾ ਵੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਮੇਲੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਦੇ ਮਾਤਾ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ‘ਸੁੱਖਣਾ’ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ‘ਥਾਨ’ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਤੋਂ ਮੰਦਰਾਂ ’ਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਭਗਤ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ‘ਜਰਗ ਵਾਲੀ ਮਾਈ, ਦੁਖੀ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਚਰਨੀਂ ਲਾਈ’ ਦੀ ਦੁਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ, ਜਾਦੂਗਰ ਦੇ ਤਮਾਸ਼ੇ, ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਭਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ’ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਜਰਗ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਮੇਲਾ ਵਿਛੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। === 5. ਮੁਕਤਸਰ ਮਾਘੀ ਮੇਲਾ === ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਖਾਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮਾਘ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਅਥਵਾ ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। 13 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਾਘ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਖਿਦਰਾਣਾ ਦੇ ਤਬੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਿਓਹਾਰ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਨ ਸ਼ੇਰੇਨ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਤਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਵੇਸ ਭੂਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 1.ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ ਨਣਦ ਦਿਆ ਵੀਰਾ ਮੇਲੇ ਮੁਕਸਰ ਦੇ....... 2.ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਿੰਡ ਸੁਣੀਂਦਾ ਪਿੰਡ ਸੁਣੀਦਾ ਮੱਲੀਆਂ, ਮੱਲੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਬਲਦ ਸੁਣੀਦੇ ਗਲ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਮੇਲੇ ਮੁਕਸਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਚੱਲੀਆਂ... ==== ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਵ ==== ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਨੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਿਅੰਕਰ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਝੇ ਦੇ ਉਹ ਚਾਲੀ ਸਿੱਖ ਜਿਹੜੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਬੰਦੀ ਦੀ ਘੇਰਾ ਬੰਦੀ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਵਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਸੋਭਿਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਥੇ ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦਾ ਮੇਲਾ ਭਰਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਧੂਮ ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। === 6. ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ === ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਦਿਲ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਲੋਕ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹਨ। === 7. ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ === ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਮਾਂ ਉਹ ਤਿੰਨੋਂ ਗਾ ਰਹੇ ਸਨ – ‘ਦਿਲੋਂ ਨਿੱਕਲੇਗੀ ਨਹੀਂ ਮਰਕੇ ਵੀ ਵਤਨ ਦੀ ਉਲਫ਼ਤ’ ‘ਮੇਰੀ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ਬੂ-ਏ-ਵਤਨ ਆਏਗੀ………….’ === 8. ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦਾ ਮੇਲਾ === ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਮੇਲਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । । ਇਹ ਸੁੱਕਲਾ ਪਾਕ ਦੇ 14 ਵੇਂ ਦਿਨ, ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦਾ ਮੇਲਾ ਮਨਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਤ ਬਣ ਗਏ । ਲੋਕ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿਓੁਹਾਰ == === 1. ਲੋਹੜੀ === ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇਹ ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਤਿਓੁਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਓੁਹਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ- ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਗਿੱਧਾ – ਭੰਗੜਾ ਅਤੇ ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਉਹ ਮੂੰਗਫਲੀ, ਰਿਓੜੀਆਂ, ਗੁੜ, ਦਾਣੇ ਪਾ ਕੇ ਲੋਹੜੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਹੜੀ ਵੰਡਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕੀ ਧੂਣੀ ਵਾਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿਲ ਅਤੇ ਰਿਓੜੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਿਨ ਸਰੋਂ ਦਾ ਸਾਗ ਤੇ ਖੀਰ ਜਰੂਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗੁਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === 2. ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ === ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਲਾਨਾ ਬਸੰਤ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਮੋਰਾਨ ਬਸੰਤ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ । ਦਰਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਸੀ ਜੋ ਦਸ ਦਿਨ ਤਕ ਚਲਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਦੇ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਵਿਖਉਣੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਕੀ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਤੰਗ ਅੰਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਡਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਕਵਾਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। === 3. ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ === ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਓੁਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1699 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਏ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੂਮ- ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਬੰਧ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਕਣਕ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਵਾਢੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। === 4. ਤੀਆਂ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ === ਤੀਜ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਮ ਹੈ ਤੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੂਮ-ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੀਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀਆ ਧੀਆਂ ਤੇ ਭੈਣਾਂ ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਗਿੱਧਾ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੀਆ ਹਨ। ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਔਰਤਾਂ ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਮਨਾਓਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। === 5. ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ === ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਭਾ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰ ਠਾਕੁਰ ਸ਼੍ਰੀ ਸਤਿਆ ਨਰਾਇਣ ਜੀ ਵਿਖੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਗਨਨਾਥ, ਬਾਲਭੱਦਰ ਅਤੇ ਸੁਭਦਰਾ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇਵੀ ਚੌਂਕ ਤੱਕ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨਾਭਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚੱਕਰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰੀ ਜਗਨਨਾਥ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਹੂਦਾ ਯਾਤਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਹੋਰ ਤਿਉਹਾਰ == ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਿਓੁਹਾਰ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: * [[ਹੋਲੀ]] – ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ, * [[ਰੱਖੜੀ]] – ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ, * [[ਦਿਵਾਲੀ|ਦੀਵਾਲੀ]] -ਹਨੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਹ, * [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] – ਬੁਰਾਈ ਤੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ। == ਹਵਾਲੇ == oe3ve632bhwjwpng8qsl4nafwrmdez6 810044 809979 2025-06-07T11:51:24Z Sonia Atwal 49604 /* ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀ */ 810044 wikitext text/x-wiki '''ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ''', [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਅਮੀਰ [[ਸੱਭਿਆਚਾਰ]] ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2022-01-16 |title=ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਤਿਓਹਾਰ {{!}} Festivals of Punjab - Punjabi Story |url=https://punjabistory.com/punjabi-essay-on-punjabi-mele-te-tyohar-%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE%E0%A8%AC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AE%E0%A9%87%E0%A8%B2%E0%A9%87-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%A4%E0%A8%BF%E0%A8%93/ |access-date=2025-04-02 |language=en-GB}}</ref> == ਮੇਲੇ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ == * ਡਾ.ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਅਨੁਸਾਰ “ '''ਮੇਲਾ''' ਕਿਸੇ ਤਿਓਹਾਰ, ਰੀਤ ਜਾਂ ਕਥਾ ਦਾ ਤੋੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਅਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। * ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇਹ ਉਹ ਅਖਾੜੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਕਠੋਰ ਅਤੇ ਹੱਡ ਭੰਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲਕੇ ਖਿੜਵੇਂ ਰੌਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੱਚਦੀ ਗਾਉੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਸ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।" * ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਅਨੁਸਾਰ, “ਮੇਲੇ, ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਧਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਚੇਸ਼ਟਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਵਾਹਮਈ ਇਕਸੁਰਤਾ ਹਨ। ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਖੁੱਲ ਕੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ, ਲੋਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਿਖਰਦੀ ਤੇ ਚਰਿਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-174 </ref> == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ == === ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ: === ਇਹ ਮੇਲਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਛਪਾਰ ਵਿਚ, ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਚੌਧਵੀਂ ਦੀ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਗੁੱਗੇ ਦੇ ਭਗਤ ਮਾੜੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਬੈਠ ਕੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤ ਵਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਣ ਨਾਲ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸੱਪ ਲਾਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਕਈ ਰੋਗੀ ਛਪਾਰ ਆਕੇ, ਮਾੜੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮਾਂ ਉੱਪਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੱਪ ਲੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਕੋਲ ਲਿਟਾ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਓਹ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176 </ref> ==== ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ==== ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲੋਕ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਬੋਲੀ ਹੈ: ਆਰੀ ਆਰੀ ਆਰੀ, ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ,ਉਹੋ ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ...<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-177 </ref> ਇਹ ਮੇਲਾ ਸਰਬ ਸਾਂਝਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾ ਛੋਟੀਆਂ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਆਦਿ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁੱਗਾ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਲੇਖਕ ਹੈ।<ref>ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ,ਲੋਕਧਾਰਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ,ਪੰਨਾ-138 </ref> ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਗੁੱਗਾ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਗੁੱਗਲ ਸੀ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾ ਜੈਮਲ ਦੇ ਘਰ ਰਾਣੀ ਬਾਂਛਲ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦੇ ਵਰ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਦਸਵੀਂ ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਜੈਮਲ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਬਾਂਛਲ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉੱਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਰਾਜੇ ਨੇ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਗੁੱਗੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਉੱਪਰੰਤ ਗੁੱਗੇ ਨੇ ਮੁੜ ਰਾਜ ਮਹੱਲ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਸਿਲੀਅਰ ਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਯੁਵਤੀ ਨਾਲ ਤੈਅ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਅਰਜਨ ਅਤੇ ਸੁਰਜਨ ਜੋ ਸਿਲੀਅਰ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹੁਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਗੁੱਗੇ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗ ਤੁੜਵਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਗੁੱਗਾ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਾਗ ਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਕ ਨਾਗ ਨੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀ ਸਿਲੀਅਰ ਨੂੰ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗ ਪਛਾਣ ਕੇ ਡੰਗ ਨਾ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਡੰਗ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਉਹ ਸਭ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਿਲੀਅਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋਈਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਵੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਓਧਰ ਗੁੱਗਾ ਸਿਲੀਅਰ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਡੰਗੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮੰਗੇਤਰ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਿਲੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਗੁੱਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਗੁੱਗੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ, ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਭੈਣ ਦੀ ਸੁੱਖਾਂ ਲੱਦੀ ਸੰਤਾਨ ਮਾਰਨ ’ਤੇ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾਂਛਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਦਮਾ ਲੱਗਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਵੈਣ ਅਤੇ ਕੀਰਨੇ ਪੁੱਤ ਗੁੱਗੇ ਕੋਲੋਂ ਸਹਾਰੇ ਨਾ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰਕ ਜਾਣ ਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਲਈ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਗੁੱਗਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਮਕਸਦ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਹਾਜੀਰਤਨ ਤੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਆਇਆ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਅੱਗੇ ਫਰਿਆਦ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਫਰਿਆਦ ਕਬੂਲ ਹੋਈ, ਧਰਤੀ ਨੇ ਵਿਹਲ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਸਮੇਤ ਗੁੱਗਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਮੇਲੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਐਨਾ ਕਮਾਲ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੀਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ: ਪੱਲੇ ਮੇਰੇ ਛੱਲੀਆਂ, ਮੈਂ ਗੁੱਗਾ ਮਨਾਵਣ ਚੱਲੀ ਆਂ। ਨੀਂ ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਗੁੱਗਾ ਜੀ! ਰੋਹੀ ਵਾਲਿਆ ਗੁੱਗਿਆ ਵੇ, ਭਰਿਆ ਕਟੋਰਾ ਦੁੱਧ ਦਾ, ਮੇਰਾ ਗੁੱਗਾ ਮਾੜੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦਦਾ, ਨੀਂ ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਗੁੱਗੇ ਤੋਂ... ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ, ਗੱਲ ਕੀ ਹਰ ਉਮਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ, ਕਈ ਥਾਈਂ ਤਾਂ ਬੁੱਢੜੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ੁਗਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਲੋਕ ਚਾਦਰੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕੁੜਤੇ ਪਾ ਕੇ, ਤੁਰਲੇ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਇਆ ਲੱਗੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਾੜੇ ਅਨਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਪੀਣੀਆਂ, ਬੱਕਰੇ ਬੁਲਾਉਣੇ, ਲੜਾਈਆਂ ਮੁੱਲ ਲੈਣੀਆਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੀ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ: ਆਰੀ ਆਰੀ ਆਰੀ, ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ। ਕੱਠ ਮੁਸ਼ਟੰਡਿਆਂ ਦਾ, ਉੱਥੇ ਬੋਤਲਾਂ ਮੰਗਾ ’ਲੀਆਂ ਚਾਲੀ, ਤਿੰਨ ਸੇਰ ਸੋਨਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਭਾਨ ਚੁੱਕ ਲੀ ਹੱਟੀ ਦੀ ਸਾਰੀ, ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰੱਕੜਾਂ ਦਾ, ਜੀਹਤੇ ਚੱਲਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਾਲੀ, ਠਾਣੇਦਾਰ ਤਿੰਨ ਚੜ੍ਹਗੇ, ਨਾਲੇ ਪੁਲੀਸ ਚੜ੍ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ, ਈਸੂ ਧੂਰੀ ਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਡਾਂਗ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਭਾਰੀ, ਮੰਗੂ ਖੇੜੀ ਦਾ, ਪੁੱਠੇ ਹੱਥ ਦੀ ਗੰਡਾਸੀ ਉਹਨੇ ਮਾਰੀ, ਠਾਣੇਦਾਰ ਇਉਂ ਡਿੱਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਹੱਲ ’ਚੋਂ ਡਿੱਗੇ ਪੰਜਾਲੀ, ਕਾਹਨੂੰ ਛੇੜੀ ਸੀ ਨਾਗਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ… ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਛਪਾਰ ਲੱਗਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਲੱਗਦਾ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਾਰੀ। === 2. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜੋੜ ਮੇਲਾ === ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ, ਸ਼ਹੀਦੀ ਜੋੜ ਮੇਲਾ ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਜ਼ੋਰਾਵਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਜਾਨਾ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੇ ਉਹ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣਗੇ, ਪਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਦਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਿਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਕੰਧ ਢਹਿ ਗਈ। 26 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼੍ਰੀ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜੋੜ ਮੇਲਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਪਾਲਕ ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਜੋਤੀ ਸਵਰੂਪ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੱਕ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === 3. ਹਰਬੱਲਭ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ === ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ, ਹਰਬੱਲਭ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ 135 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਗੁਰੂ ਸਵਾਮੀ ਤਲਜਾ ਗਿਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਓਹਨਾ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਾਬਾ ਹਰਬੱਲਭ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚੋ ਨਾਮਵਰ ਗਾਇਕ ਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਇਹ ਮੇਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਮੇਲਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਤਾਲਾਬ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਿਉਹਾਰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੌਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਾਇਕ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। === 4. ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ === ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ ਚੇਤਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਜਰਗ ਵਿਚ ਸੀਤਲਾ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਖਣਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ 'ਬਹਿੜੀਏ' ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-175</ref> ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ ਇੱਕ ਟੋਭੇ ਦੁਆਲੇ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਟੋਭੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ, ਇਕ ਮਟੀਲਾ ਜਿਹਾ ਖੜਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਟੀਲੇ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭੇਟਾ ਚਾੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ, ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਬਹਿੜੀਏ ਅਥਵਾ ਬੇਹੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤੋਂ, ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ‘ਬਹਿੜੀਏ ਦਾ ਮੇਲਾ ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੇਲੇ ਦੀ ਪੂਰਬ ਸੰਧਿਆ ਨੂੰ, ਮਾਈ ਦੀ ਭੇਟਾ ਲਈ ਗੁਲਗੁਲੇ ਪਕਾ ਕੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਤਲਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਵਾਹਨ, ਖੋਤੇ ਨੂੰ, ਗੁਲਗੁਲੇ ਖਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਵੰਡੇ ਤੇ ਕੁਝ ਆਪ ਖਾਂਧੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176</ref> ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਖੋਤਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀਤਲਾ ਮਾਈ ਦਾ ਵਾਹਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੂਜਦੇ ਅਤੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਤੇ ਛੋਲੇ ਆਦਿ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਘੁਮਿਆਰ ਆਪੋ - ਆਪਣੇ ਖੋਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਸਜਾ - ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਖੋਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਘੋਗਿਆਂ, ਕੋਡੀਆਂ ਤੇ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ ਵੰਨ-ਸਵੰਨੀਆਂ ਝੁੱਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: 1. ਜੇਹਾ ਦੇਖਿਆ ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ, ਜੇਹੀ ਤੇਰੀ ਗੁੱਤ ਦੇਖ ਲੀ। 2. ਚੱਲ ਚੱਲੀਏ ਜਰਗ ਦੇ ਮੇਲੇ, ਮੁੰਡਾ ਤੇਰਾ ਮੈੰ ਚੱਕ ਲੂੰ।<ref> ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ , ਲੋਕਧਾਰਾ ,ਪੰਨਾ-176 </ref> ==== ਇਤਿਹਾਸ ==== ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਪਿੰਡ ਜਰਗ ਘੁੱਗ ਵਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਸ ਦਾਨੀ ਰਾਜਾ ਜਗਦੇਵ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਪਗ 6 ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਮੇਲਾ ਚੇਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ’ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਵਿਆਹੀਆਂ ਧੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਪੇਕੇ ਘਰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਕਵਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਆਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਓ ਭਗਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਾਰ ਮੰਦਰ ਹਨ, ਜੋ ਸੀਤਲਾ ਮਸਾਣੀ ਜਾਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਾ, ਬਸੰਤੀ ਜਾਂ ਨਿੱਕੀ ਮਾਤਾ, ਮਾਤਾ ਮਦਾਨਦ-ਮਾਤਾ ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ੱਕਰਗੰਜ ਦੇ ਹਨ। ==== ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ==== ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿੱਠੇ ਗੁਲਗੁਲੇ ਪਕਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਬੇਹਾ ਅੰਨ੍ਹ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਲਗੁਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਚੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਛਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਲੋਕ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪੁੱਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੋਮਵਾਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਆਸਣ ਲਾ ਕੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਚੌਂਕੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਗਰਾਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਤਾ ਦਾ ਜਸ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਬੈਂਡ ਵਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਢੋਲਾਂ ਦੀ ਤਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭੰਗੜਾ ਵੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਮੇਲੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਦੇ ਮਾਤਾ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ‘ਸੁੱਖਣਾ’ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ‘ਥਾਨ’ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਤੋਂ ਮੰਦਰਾਂ ’ਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਭਗਤ ਆਪਣੀਆਂ ਭੇਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ‘ਜਰਗ ਵਾਲੀ ਮਾਈ, ਦੁਖੀ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਚਰਨੀਂ ਲਾਈ’ ਦੀ ਦੁਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ, ਜਾਦੂਗਰ ਦੇ ਤਮਾਸ਼ੇ, ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਭਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ’ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਜਰਗ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਮੇਲਾ ਵਿਛੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। === 5. ਮੁਕਤਸਰ ਮਾਘੀ ਮੇਲਾ === ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ 'ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ' ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਖਾਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮਾਘ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਅਥਵਾ ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। 13 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਾਘ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਖਿਦਰਾਣਾ ਦੇ ਤਬੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਿਓਹਾਰ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਨ ਸ਼ੇਰੇਨ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਟਿੱਬੀ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਚਾਲੀ ਮੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੀ ਸੁੰਦਰ ਵੇਸ ਭੂਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: 1.ਲੈ ਚੱਲ ਵੇ ਨਣਦ ਦਿਆ ਵੀਰਾ ਮੇਲੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ....... 2.ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਿੰਡ ਸੁਣੀਂਦਾ ਪਿੰਡ ਸੁਣੀਂਦਾ ਮੱਲੀਆਂ, ਮੱਲੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਬਲਦ ਸੁਣੀਦੇ ਗਲ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਟੱਲੀਆਂ ਮੇਲੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਚੱਲੀਆਂ... ==== ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮਹੱਤਵ ==== ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਮਾਘੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਨੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਵਿੱਚ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਿਅੰਕਰ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਝੇ ਦੇ ਉਹ ਚਾਲੀ ਸਿੱਖ ਜਿਹੜੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਬੰਦੀ ਦੀ ਘੇਰਾ ਬੰਦੀ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਵਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਸੋਭਿਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਥੇ ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦਾ ਮੇਲਾ ਭਰਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਧੂਮ ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। === 6. ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ === ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਦਿਲ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਲੋਕ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === 7. ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ === ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਾਂਸੀ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਤਿੰਨੋਂ ਗਾ ਰਹੇ ਸਨ – ‘ਦਿਲੋਂ ਨਿੱਕਲੇਗੀ ਨਹੀਂ ਮਰਕੇ ਵੀ ਵਤਨ ਦੀ ਉਲਫ਼ਤ’ ‘ਮੇਰੀ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ਬੂ-ਏ-ਵਤਨ ਆਏਗੀ………….’ === 8. ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦਾ ਮੇਲਾ === ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਮੇਲਾ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਹ ਸੁੱਕਲਾ ਪਾਕ ਦੇ 14 ਵੇਂ ਦਿਨ, ਭਾਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦਾ ਮੇਲਾ ਮਨਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਤ ਬਣ ਗਏ । ਲੋਕ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸੌਡਲ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । == ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿਓੁਹਾਰ == === 1. ਲੋਹੜੀ === ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇਹ ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਤਿਓੁਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਓੁਹਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ- ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਗਿੱਧਾ – ਭੰਗੜਾ ਅਤੇ ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਘਰ ਘਰ ਲੋਹੜੀ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਉਹ ਮੂੰਗਫਲੀ, ਰਿਓੜੀਆਂ, ਗੁੜ, ਦਾਣੇ ਪਾ ਕੇ ਲੋਹੜੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਵੀ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਲੋਹੜੀ ਵੰਡਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕੀ ਧੂਣੀ ਵਾਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿਲ ਅਤੇ ਰਿਓੜੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਿਨ ਸਰੋਂ ਦਾ ਸਾਗ ਤੇ ਖੀਰ ਜਰੂਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗੁਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। === 2. ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ === ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਲਾਨਾ ਬਸੰਤ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਮੋਰਾਨ ਬਸੰਤ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ । ਦਰਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਸੀ ਜੋ ਦਸ ਦਿਨ ਤਕ ਚਲਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਪੀਲਾ ਰੰਗ ਦੇ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਵਿਖਉਣੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਕੀ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਤੰਗ ਅੰਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਡਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਕਵਾਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। === 3. ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ === ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਓੁਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1699 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਏ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੂਮ- ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਬੰਧ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਕਣਕ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਵਾਢੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। === 4. ਤੀਆਂ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ === ਤੀਜ ਤਿਓੁਹਾਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਮ ਹੈ ਤੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੂਮ-ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੀਨਾ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੀਆ ਧੀਆਂ ਤੇ ਭੈਣਾਂ ਇਸ ਤਿਓੁਹਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਗਿੱਧਾ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੀਆ ਹਨ। ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਔਰਤਾਂ ਇਹ ਤਿਓੁਹਾਰ ਮਨਾਓਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। === 5. ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ === ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਭਾ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰ ਠਾਕੁਰ ਸ਼੍ਰੀ ਸਤਿਆ ਨਰਾਇਣ ਜੀ ਵਿਖੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਜਗਨਨਾਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਗਨਨਾਥ, ਬਾਲਭੱਦਰ ਅਤੇ ਸੁਭਦਰਾ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇਵੀ ਚੌਂਕ ਤੱਕ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਨਾਭਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚੱਕਰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰੀ ਜਗਨਨਾਥ ਰੱਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਹੂਦਾ ਯਾਤਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਹੋਰ ਤਿਉਹਾਰ == ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਿਓੁਹਾਰ ਬੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: * [[ਹੋਲੀ]] – ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਓੁਹਾਰ, * [[ਰੱਖੜੀ]] – ਭੈਣ-ਭਰਾ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ, * [[ਦਿਵਾਲੀ|ਦੀਵਾਲੀ]] -ਹਨੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਹ, * [[ਦੁਸਹਿਰਾ]] – ਬੁਰਾਈ ਤੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ। == ਹਵਾਲੇ == 75ax7b5tjnzin59msdybozvjvhbug0n 0 122236 809884 805517 2025-06-06T14:11:09Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809884 wikitext text/x-wiki {{Infobox person|name=ਨਾਦੀਆ ਮੁਰਾਦ|image=Nadia Murad in Washington - 2018 (42733243785) (cropped).jpg|alt=ਨਾਦੀਆ ਮੁਰਾਦ 2018 ਵਿੱਚ |caption=ਨਾਦੀਆ ਮੁਰਾਦ 2018 ਵਿੱਚ|birth_name=ਨਾਦੀਆ ਮੁਰਾਦ ਬਾਸੀ ਤਹ|birth_date={{birth year and age|1993}}|birth_place[[ਇਰਾਕ|ਇਰਾਕ ਦੇ]] ਸਿੰਜਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕੋਕੋ ਪਿੰਡ |death_date=|death_place=|nationality=[[ਈਰਾਕ|ਇਰਾਕੀ]] |notable_works=''[[ਆਖਰੀ ਲੜਕੀ: ਮੇਰੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਅਤੇ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਵਿਰੁੱਧ ਮੇਰੀ ਲੜਾਈ]] '' <br /> [[ਨਾਦੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲ]]|awards={{Plainlist| * [[ਸਖਾਰੋਵ ਇਨਾਮ]] (2016) * [[2018 ਦਾ ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] (2018) }}}} '''ਨਾਦੀਆ''' '''ਮੁਰਾਦ ਬਾਸੀ ਤਹ''' ({{Lang-ar|نادية مراد باسي طه}} ; ਜਨਮ 1993)<ref>{{Cite web|url=https://ekurd.net/yazidi-nadia-murad-married-2018-08-20|title=Iraqi Yazidi human rights activist Nadia Murad gets married|last=By Editorial Staff|date=20 August 2018|website=Kurd Net - Ekurd.net Daily News|access-date=2019-11-11|archive-date=2019-01-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20190103133235/https://ekurd.net/yazidi-nadia-murad-married-2018-08-20|url-status=dead}}</ref> ਇੱਕ [[ਇਰਾਕ|ਇਰਾਕੀ]] [[ਯਜ਼ੀਦੀ|ਯਾਜ਼ੀਦੀ]]<ref>{{Cite book|url=https://books.google.de/books?id=3ONzDQAAQBAJ&pg=PT27&dq=many+yazidis+consider+yazidis+both+an+ethnic+religious+identity&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwj5yLPKqpbfAhUJZVAKHcVIAj0Q6AEIKDAA#v=onepage&q=many%20yazidis%20consider%20yazidis%20both%20an%20ethnic%20religious%20identity&f=false|title=The Last Girl: My Story of Captivity and My Fight Against the Islamic State|last=Murad|first=Nadia|last2=Krajeski|first2=Jenna|date=7 November 2017|publisher=Little, Brown Book Group|isbn=9780349009766|language=en}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/live/2018/oct/05/nobel-peace-prize-2018-live-updates|title=Nobel peace prize 2018 won by Denis Mukwege and Nadia Murad – as it happened|last=Siddique|first=Haroon|date=5 October 2018|work=The Guardian|last2=Maclean|first2=Ruth}}</ref> ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ ਜੋ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਕਸਬੇ ਕੋਚੋ ਤੋਂ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ [[ਇਰਾਕ ਅਤੇ ਅਲ ਸ਼ਾਮ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਰਾਜ|ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ]] ਨੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।<ref name="Newsweek-Testimony-2016">{{Cite news|url=http://www.newsweek.com/nadia-murad-isis-sex-slavery-yazidi-438421|title=ISIS sex slavery survivor on a mission to save Yazidi women and girls|last=Westcott|first=Lucy|date=19 March 2016|work=[[Newsweek]]|access-date=22 September 2016}}</ref> ਮੁਰਾਦ, "ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ, ਸਮੂਹਕ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ, ਅਤੇ [[ਮਨੁੱਖੀ ਤਸਕਰੀ]] ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਰੀਂ ਖੜਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ" ਨਾਦੀਆ-ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹੈ।<ref name="FM">{{Cite web|url=https://www.forbes.com/profile/nadia-murad/|title=Nadia Murad|website=Forbes|access-date=5 October 2018}}</ref> 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਡੈਨੀਸ ਮੁਕਵੇਜ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ "[[ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਲਿੰਗਕ ਹਿੰਸਾ|ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਿਨਸੀ ਹਿੰਸਾ]] ਦੀ [[ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਲਿੰਗਕ ਹਿੰਸਾ|ਵਰਤੋਂ]] ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ" ਲਈ [[ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ|ਨੋਬਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://old.nobelprize.org/pea-press.pdf?_ga=2.201315175.873660876.1538722964-1765660518.1538398809|title=Announcement|website=The [[Nobel Peace Prize]]|access-date=2019-11-11|archive-date=2018-10-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20181005154231/https://old.nobelprize.org/pea-press.pdf?_ga=2.201315175.873660876.1538722964-1765660518.1538398809|dead-url=yes}}</ref> ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਇਰਾਕੀ ਅਤੇ ਯਜੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-45759669|title=Nobel Peace Prize winner Nadia Murad|date=5 October 2018|work=BBC News}}</ref> == ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਆਈਐਸਆਈਐਸ ਦੁਆਰਾ ਫੜੇ ਜਾਣਾ == ਮੁਰਾਦ ਦਾ ਜਨਮ [[ਇਰਾਕ|ਇਰਾਕ ਦੇ]] ਸਿੰਜਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕੋਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ [[ਇਰਾਕ|ਸੀ]]।<ref>{{Cite web|url=https://www.thenational.ae/world/mena/who-is-the-nobel-peace-prize-2018-winner-nadia-murad-1.777517|title=Who is the Nobel Peace Prize 2018 winner Nadia Murad?}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ, [[ਯਜ਼ੀਦੀ]] ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ।<ref name="UNTV-Testimony-2015">{{Cite news|url=http://webtv.un.org/meetings-events/watch/nadia-murad-basee-taha-isil-victim-on-trafficking-of-persons-in-situations-of-conflict-security-council-7585th-meeting/4665835954001|title=Nadia Murad Basee Taha (ISIL victim) on Trafficking of persons in situations of conflict – Security Council, 7585th meeting|last=Murad Basee Taha|first=Nadia|date=16 December 2015|work=[[United Nations Television]] (UNTV)|access-date=21 September 2016|format=Video|archive-date=26 ਦਸੰਬਰ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226090928/http://webtv.un.org/meetings-events/watch/nadia-murad-basee-taha-isil-victim-on-trafficking-of-persons-in-situations-of-conflict-security-council-7585th-meeting/4665835954001|url-status=dead}}</ref> 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ, ਮੁਰਾਦ ਉੱਤਰੀ [[ਇਰਾਕ|ਇਰਾਕ ਦੇ]] ਸਿੰਜਰ ਦੇ ਕੋਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਦੇ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਯਜੀਦੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 600 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਦੀਆ ਦੇ ਛੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਤਰੇਏ ਭਰਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ - ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਸਾਲ, ਮੁਰਾਦ 6,700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਜੀਦੀ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਨੇ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 15 ਅਗਸਤ 2014 ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="time">{{Cite news|url=http://time.com/4152127/isis-yezidi-woman-slavery-united-nations/|title=A Yezidi Woman Who Escaped ISIS Slavery Tells Her Story|last=Alter|first=Charlotte|date=20 December 2015|work=Time|access-date=18 December 2016}}</ref> ਉਸਨੂੰ [[ਮੋਸਲ|ਮੋਸੂਲ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ੁਲਾਮ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਸਿਗਰੇਟ ਨਾਲ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਅਗਵਾਕਾਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਘਰ ਦਾ ਤਾਲਾ ਖੁਲ੍ਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਮੁਰਾਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲਿਆ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਟੇਟ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਉਸਨੇ ਉੱਤਰੀ ਇਰਾਕ ਦੇ ਦੁਹੋਕ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਬਣਾਇਆ।<ref>{{Cite web|url=http://time.com/longform/nadia-murad-isis-refugee-omar-jabar/|title=He Helped Iraq’s Most Famous Refugee Escape ISIS. Now He’s the One Who Needs Help|last=Collard|first=Rebecca|date=13 July 2018|website=[[Time (magazine)|Time]]|language=en|access-date=11 November 2018}}</ref> ਉਹ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ<ref name="lalibre">{{Cite news|url=http://www.lalibre.be/actu/international/la-sixieme-nuit-j-ai-ete-violee-par-tous-les-gardes-salman-a-dit-elle-est-a-vous-maintenant-54e9fd2a35701001a1dfe527|title=La sixième nuit j'ai été violée par tous les gardes, Salman a dit: elle est à vous maintenant|last=Lamfalussy|first=Christophe|date=22 February 2015}}</ref> ਜਾਂ ਨਵੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ ਆਈਐਸਆਈਐਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ। ਫਰਵਰੀ 2015 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਗਵਾਹੀ ਬੈਲਜੀਅਮ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ''ਲਾ ਲਿਬ੍ਰੇ ਬੈਲਜੀਕ ਦੇ'' ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਰਵਾਂਗਾ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਕੰਟੇਨਰ ਤੋਂ ਬਣਾਈ ਪਨਾਹਗਾਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।<ref name="lalibre"/> 2015 ਵਿਚ, ਉਹ ਜਰਮਨ ਦੇ [[ਬਾਡਨ-ਵਰਟਮਬਰਕ|ਬਾਡੇਨ-ਵਰਟਮਬਰਗ]] ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਲਾਭ ਲੈਣ ਲਈ 1,000 ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦਾ ਨਵਾਂ ਘਰ ਬਣ ਗਿਆ।<ref name="Time-Escaped-2015">{{Cite news|url=http://time.com/4152127/isis-yezidi-woman-slavery-united-nations/|title=Yezidi Girl Who Escaped Isis Sex Slavery: Please Help Us|last=Alter|first=Charlotte|date=20 December 2015|work=[[Time (magazine)|Time]]|access-date=19 September 2016}}</ref><ref name="Vice-Broadly-2016">{{Cite news|url=https://broadly.vice.com/en_us/article/every-part-of-me-changed-in-their-hands-former-isis-sex-slave-nadia-murad-speaks-out|title='Every Part of Me Changed in Their Hands': A Former ISIS Sex Slave Speaks Out|last=Whyte|first=Lara|date=18 February 2016|work=Broadly|access-date=19 September 2016|archive-date=4 ਅਗਸਤ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160804120000/https://broadly.vice.com/en_us/article/every-part-of-me-changed-in-their-hands-former-isis-sex-slave-nadia-murad-speaks-out|url-status=dead}}</ref> ==ਕਰੀਅਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ== 16 ਦਸੰਬਰ 2015 ਨੂੰ ਮੁਰਾਦ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ [[ਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਜਦੋਂਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਬਾਰੇ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਕਦੇਂ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਦੂਤ ਵਜੋਂਂ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਮੁਰਾਦ ਮਨੁੱਖੀ ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਆਲਮੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਵਕਾਲਤ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਵੇਗਾ। ਮੁਰਾਦ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਤਸਕਰੀ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸਤੰਬਰ, 2016 ਵਿੱਚ ਅਟਾਰਨੀ ਅਮਲ ਕਲੋਨੀ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਦਫਤਰ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਫੈਂਸਲੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈ ਸੀ। ਜੂਨ 2016 ਵਿੱਚ ਆਈਐਸਆਈਐਲ ਦੇ ਕ ਕਲੋਨੀ ਨੇ ਆਈਐਸਆਈਐਲ ਦੁਆਰਾ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ, ਬਲਾਤਕਾਰ, ਅਤੇ ਤਸਕਰੀ ਨੂੰ “ਇੱਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਬੁਰਾਈ ਦੀ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ” ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਲਾਈਨ ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਲ਼ਾਮ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਸਬੁੱਕ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੈਮਾਂਡਰਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਰਾਦ ਦੀ ਕਲਾਇੰਟ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਮੁਰਾਦ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਗੰਭੀਰ।ਸਤੰਬਰ, 2016 ਵਿਚ, ਮੁਰਾਦ ਨੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਟੀਨਾ ਬ੍ਰਾਊਨ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਨਾਦੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਤਸਕਰੀ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਮਾਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਰਾਜਦੂਤ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵੈਟੀਕਨ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ "ਯਜੀਦੀਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਆਈਐਸਆਈਐਸ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਵੈਟੀਕਨ ਸਮਰਥਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਖਿੱਤੇ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ। ==ਹਵਾਲੇ== {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨੋਬਲ ਜੇਤੂ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1993]] 7zspnqgs98po7srhs90dre0ec1lwvjf 0 130920 809921 616594 2025-06-06T23:50:38Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809921 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricketer|name=ਫ਼ਾਹਿਮਾ ਖ਼ਾਤੂਨ|matches2=37|bat avg1=5.44|100s/50s1=0/0|top score1=10[[ਨੋਟ ਆਉਟ|*]]|deliveries1=313|wickets1=6|bowl avg1=37.83|fivefor1=0|tenfor1=0|best bowling1=2/13|catches/stumpings1=5/–|column2=ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|runs2=204|matches1=11|bat avg2=12.75|100s/50s2=0/0|top score2=26[[ਨੋਟ ਆਉਟ|*]]|deliveries2=534|wickets2=22|bowl avg2=24.72|fivefor2=0|tenfor2=0|best bowling2=4/8|catches/stumpings2=10/–|date=2 ਮਾਰਚ 2020|runs1=49|column1=ਮਹਿਲਾ ਇਕ ਰੋਜ਼ਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|female=true|odidebutdate=8 ਅਪ੍ਰੈਲ|image=Fahima Khatun (1) (cropped).jpg|country=ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼|fullname=|birth_date={{birth date and age|1992|11|2|df=yes}}|birth_place=|death_date=|death_place=|batting=ਸੱਜੇ-ਹੱਥ|bowling=ਲੇੱਗਬ੍ਰੇਕ|role=|international=ਸਹੀ|odidebutyear=2013|columns=2|odidebutagainst=ਭਾਰਤ|odicap=17|lastodidate=4 ਨਵੰਬਰ|lastodiyear=2019|lastodiagainst=ਪਾਕਿਸਤਾਨ|T20Idebutdate=5 ਅਪ੍ਰੈਲ|T20Idebutyear=2013|T20Idebutagainst=ਭਾਰਤ|T20Icap=19|lastT20Idate=2 ਮਾਰਚ|lastT20Iyear=2020|lastT20Iagainst=ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ|source=http://www.espncricinfo.com/bangladesh/content/player/627048.html Cricinfo}}'''ਫ਼ਾਹਿਮਾ ਖ਼ਾਤੂਨ''' (ਜਨਮ 2 ਨਵੰਬਰ 1992) ਇੱਕ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਲਈ ਖੇਡ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। <ref name="Cricinfo">{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/bangladesh/content/player/627048.html|title=Fahima Khatun|website=ESPN Cricinfo|access-date=6 April 2014}}</ref> ਮਈ 2018 ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਖੇ ਇੱਕ 50 ਓਵਰ ਦੇ ਟੂਰ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਦਸ ਓਵਰਾਂ ਅੰਦਰ ਪੰਜ ਦੌੜਾਂ ਨਾਲ ਅੱਠ ਵਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਸਨ। <ref>{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144434.html|title=Warm-up, Bangladesh Women tour of South Africa at Potchefstroom, May 2 2018|website=ESPN Cricinfo|access-date=2 May 2018}}</ref> ਉਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕ੍ਰਿਕਟਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਿਲਾ ਟੀ -20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੈਚ ਵਿਚ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਲਈ ਸੀ। <ref>{{Cite web|url=https://www.womenscriczone.com/hat-trick-heroes-first-to-take-a-t20i-hat-trick-from-each-team/|title=Hat-trick heroes: First to take a T20I hat-trick from each team|website=Women's CricZone|access-date=11 June 2020|archive-date=28 ਜਨਵਰੀ 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230128170812/https://www.womenscriczone.com/hat-trick-heroes-first-to-take-a-t20i-hat-trick-from-each-team/|url-status=dead}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਜੂਨ 2018 ਵਿਚ ਉਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਿਲਾ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਖਿਤਾਬ ਅਤੇ 2018 ਮਹਿਲਾ ਟੀ -20 ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।<ref name="BanSquad">{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/695001|title=Bangladesh name 15-player squad for Women's Asia Cup|website=International Cricket Council|access-date=31 May 2018}}</ref> <ref name="BCB">{{Cite web|url=http://www.tigercricket.com.bd/2018/06/10/bangladesh-women-clinch-historic-asia-cup-trophy/|title=Bangladesh Women clinch historic Asia Cup Trophy|website=Bangladesh Cricket Board|access-date=11 June 2018|archive-date=12 ਜੂਨ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612140646/http://www.tigercricket.com.bd/2018/06/10/bangladesh-women-clinch-historic-asia-cup-trophy/|dead-url=yes}}</ref> <ref name="ICC">{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/712190|title=Bangladesh stun India in cliff-hanger to win title|website=International Cricket Council|access-date=11 June 2018}}</ref> ਉਸ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਉਸ ਨੂੰ 2018 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਟੀ -20 ਕੁਆਲੀਫਾਇਰ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="WT20Squads">{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/761671|title=ICC announces umpire and referee appointments for ICC Women's World Twenty20 Qualifier 2018|website=International Cricket Council|access-date=27 June 2018}}</ref> 10 ਜੁਲਾਈ 2018 ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਡਬਲਯੂ.ਟੀ. 20 ਆਈ. ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਲਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/783724|title=UAE collapse dramatically as Bangladesh march into WT20Q semis|website=International Cricket Council|access-date=10 July 2018}}</ref> ਅਕਤੂਬਰ 2018 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਵੈਸਟਇੰਡੀਜ਼ ਵਿਚ 2018 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਟੀ -20 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ [[ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼]] ਦੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.tigercricket.com.bd/2018/10/09/media-release-icc-womens-world-t20-west-indies-2018-bangladesh-squad-announced/|title=Media Release: ICC WOMEN’S WORLD T20 WEST INDIES 2018: Bangladesh Squad Announced|website=Bangladesh Cricket Board|access-date=9 October 2018|archive-date=9 ਅਕਤੂਬਰ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181009211520/http://www.tigercricket.com.bd/2018/10/09/media-release-icc-womens-world-t20-west-indies-2018-bangladesh-squad-announced/|dead-url=yes}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/876996|title=Bangladesh announce Women’s World T20 squad|website=International Cricket Council|access-date=9 October 2018}}</ref> ਅਗਸਤ 2019 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਕਾਟਲੈਂਡ]] ਵਿੱਚ 2019 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਟੀ -20 ਕੁਆਲੀਫਾਇਰ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1307978|title=Bangladesh name 14-member squad for ICC T20 World Cup Qualifier 2019|website=International Cricket Council|access-date=11 August 2019}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਡਾਂ 2019|2019 ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]] ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/111069/nazmul-hossain-to-lead-bangladesh-in-south-asian-games|title=Nazmul Hossain to lead Bangladesh in South Asian Games|website=CricBuzz|access-date=30 November 2019}}</ref> ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦੌੜਾਂ ਨਾਲ ਹਰਾ ਕੇ ਸੋਨ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web|url=https://www.thedailystar.net/sports/bangladesh-cricket/news/bangladesh-womens-cricket-team-take-gold-sa-games-1837444|title=Bangladesh women's cricket team clinch gold in SA games|website=The Daily Star|access-date=8 December 2019}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2020 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਸਟਰੇਲੀਆ]] ਵਿਚ 2020 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਟੀ -20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://cricbuzz.com/cricket-news/112045/rumana-ahmed-included-in-bangladesh-t20-world-cup-squad|title=Rumana Ahmed included in Bangladesh T20 WC squad|website=Cricbuzz|access-date=29 January 2020}}</ref> == ਸਿੱਖਿਆ == ਉਹ ਕੁਸ਼ਤੀਆ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮਿਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿਖੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ। <ref>{{Cite web|url=http://www.thefinancialexpress.com.bd/sports/fahima-first-bangladeshi-to-claim-hat-trick-in-t20-1532360674|title=Fahima first Bangladeshi to claim hat-trick in T20|last=Express|first=The Financial|website=The Financial Express|access-date=25 October 2018}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1992]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] m5axwrg5364lw2h71mmh95nh3uon2p2 0 134479 809919 562172 2025-06-06T20:53:29Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809919 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricketer|name=Purnima Choudhary|100s/50s1=0/0|lastodiyear=1997|lastodiagainst=Australia|odishirt=|columns=1|column1=[[Women's One Day International cricket|WODI]]|matches1=5|runs1=20|bat avg1=20.00|top score1=11[[not out|*]]|odicap=53|deliveries1=150|wickets1=6|bowl avg1=10.66|fivefor1=5|tenfor1=0|best bowling1=5/21|catches/stumpings1=0/–|date=8 May|year=2020|lastodidate=24 December|odidebutagainst=West Indies|female=true|bowling=Right-arm medium fast|image=|country=India|fullname=Purnima Choudhary|nickname=Purni|birth_date={{Birth date and age|1971|10|15|df=yes}}|birth_place=[[Calcutta]], [[India]]|heightft=|heightinch=|batting=Right-hand bat|role=|odidebutyear=1997|international=true|testdebutdate=|testdebutyear=|testdebutagainst=|testcap=|lasttestdate=|lasttestyear=|lasttestagainst=|odidebutdate=13 December|source=https://cricketarchive.com/Archive/Players/10/10519/10519.html CricketArchive}}'''ਪੂਰਨੀਮਾ ਚੌਧਰੀ''' (ਜਨਮ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1971 [[ਕੋਲਕਾਤਾ|ਕਲਕੱਤਾ]], [[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ) ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਵਨਡੇਅ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ]] ਕ੍ਰਿਕਟਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ [[ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਭਾਰਤ]] ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਦਰਮਿਆਨੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://cricketarchive.com/Archive/Players/10/10519/10519.html|title=P Choudhary|publisher=CricketArchive|access-date=2009-11-02}}</ref> ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਪੰਜ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਇਕ ਰੋਜ਼ਾ ਮੈਚ]] ਖੇਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੀਹ ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇ ਵਿਕਟਾਂ ਲਈਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਵਿਕਟ-ਹੌਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।<ref name="Cricinfo profile">{{Cite web|url=http://www.cricinfo.com/ci/content/player/54279.html|title=P Choudhary|publisher=[[Cricinfo]]|access-date=2009-11-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.womenscriczone.com/on-the-ball-bowlers-who-picked-up-fifer-on-odi-and-t20i-debut/|title=On the ball – Bowlers who picked up fifer on ODI and T20I debut|website=Women's CricZone|access-date=22 May 2020|archive-date=23 ਸਤੰਬਰ 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923122503/https://www.womenscriczone.com/on-the-ball-bowlers-who-picked-up-fifer-on-odi-and-t20i-debut|url-status=dead}}</ref> == ਹਵਾਲੇ ==   [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1971]] p2kvnawqsdbftozi2bwbu7qkekvdxwa 0 134485 809927 562183 2025-06-07T03:56:47Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809927 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricketer | name = Bharti Fulmali | female = true | image = | country = India | international = true | fullname = Bharati Shrikrushna Fulmali | birth_date = {{birth date and age|1994|11|10|df=yes}} | birth_place = [[Amravati]], India | death_date = | death_place = | batting = Right-handed | bowling = Right-arm medium fast | role = | oneodi = | odidebutdate = | odidebutyear = | odidebutagainst = | odicap = | lastodidate = | lastodiyear = | lastodiagainst = | T20Idebutdate = 7 March | T20Idebutyear = 2019 | T20Idebutagainst = England | T20Icap = 63 | lastT20Idate = 9 March | lastT20Iyear = 2019 | lastT20Iagainst = England | columns = 1 | column1= [[Women's Twenty20 cricket|WT20I]] | matches1 = 2 | runs1 = 23 | bat avg1 = 11.50 | 100s/50s1 = 0/0 | top score1 = 18 | deliveries1= – | wickets1= – | bowl avg1 = – | fivefor1= – | tenfor1= – | best bowling1 = – | catches/stumpings1 = –/– | date = 9 March 2019 | source = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/961179.html Cricinfo }} '''ਭਾਰਤੀ ਫੁਲਮਾਲੀ''' (ਜਨਮ 10 ਨਵੰਬਰ 1994) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]] ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਦਰਭ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਲਈ ਖੇਡਦੀ ਹੈ।<ref name="Bio">{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/961179.html|title=Bharti Fulmali|website=ESPN Cricinfo|access-date=3 March 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://femalecricket.com/female-cricket-blogs/1555-interview-with-bharti-fulmali-promising-talent-from-vidarbha-cricket-association.html|title=Interview with Bharti Fulmali - Promising talent from Vidarbha Cricket Association|website=Female Cricket|access-date=3 March 2019}}</ref> ਉਹ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸੀਨੀਅਰ ਡੈਬਿਉ ਕੀਤਾ। <ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/bharti-vidarbhas-lady-gayle-gets-a-chance-to-prove-her-mettle/articleshow/68031523.cms|title=Bharti, Vidarbha's Lady Gayle, gets a chance to prove her mettle|website=Times of India|access-date=3 March 2019}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2019 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ 2018–19 ਦੀ ਸੀਨੀਅਰ ਮਹਿਲਾ ਚੈਲੇਂਜਰ ਟਰਾਫੀ ਲਈ ਇੰਡੀਆ ਬਲਿਊ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/105746/shikha-pandey-punam-raut-and-mona-meshram-to-lead-in-womens-challenger-trophy-2018-19|title=Pandey, Raut and Meshram to lead in Challenger Trophy|date=21 December 2018|work=Cricbuzz|access-date=1 January 2019}}</ref> ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਟੀ -20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਡਬਲਯੂ ਟੀ 20 ਆਈ) ਟੀਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1176023.html|title=Mandhana new T20I captain, Veda Krishnamurthy returns|website=ESPN Cricinfo|access-date=25 February 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.womenscriczone.com/komal-zanzad-and-bharti-fulmali-excited-to-deliver-on-the-international-stage/|title=Komal Zanzad and Bharti Fulmali excited to deliver on the International stage|website=Women's CricZone|access-date=3 March 2019|archive-date=6 ਮਾਰਚ 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190306043730/https://www.womenscriczone.com/komal-zanzad-and-bharti-fulmali-excited-to-deliver-on-the-international-stage/|url-status=dead}}</ref> ਉਹ ਕੋਮਲ ਜ਼ਨਜਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਵਿਦਰਭ ਟੀਮ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://thehitavada.com/Encyc/2019/2/26/Komal,-Bharati-in-Indian-women-s-cricket-team.aspx|title=Komal, Bharati in Indian women’s cricket team|website=The Hitavada|archive-url=https://web.archive.org/web/20190306044322/http://thehitavada.com/Encyc/2019/2/26/Komal,-Bharati-in-Indian-women-s-cricket-team.aspx|archive-date=6 March 2019|access-date=3 March 2019}}</ref> ਉਸਨੇ 7 ਮਾਰਚ 2019 ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਭਾਰਤ ਲਈ ਡਬਲਯੂ ਟੀ-20 ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172164.html|title=2nd T20I, England Women tour of India at Guwahati, Mar 7 2019|website=ESPN Cricinfo|access-date=7 March 2019}}</ref>  == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{cricinfo|id=961179}} == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1994]] 48o92nbqxzyiiv18lc3b5nlzajawr36 0 136089 809974 809270 2025-06-07T10:45:17Z Prabhjot Kaur Gill 12630 809974 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer <!--For more information, see [[:Template:Infobox Writer/doc]].--> | name = ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ | birth_name = | nationality = ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ | birth_date = {{birth date|1960|03|26|df=y}} | birth_place = ਚੂਨੀਆ, [[ਕਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਸੂਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] | death_date = {{death date and age|2025|05|22|1960|03|26|df=y}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ | occupation = ਸ਼ਾਇਰ | language = ਪੰਜਾਬੀ }} '''ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ''' ([[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Tajammul Kaleem'''; 1960 - 2025<ref>{{Cite web |last=Kaur |first=Inderjit |date=2025-05-24 |title=ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ’ਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ |url=https://www.punjabitribuneonline.com/news/ludhiana/expressing-grief-over-the-demise-of-punjabi-poet-tajamul-kaleem/ |access-date=2025-05-24 |website=Punjabi Tribune |language=pa}}</ref><ref>{{Cite web |date=2025-05-23 |title=Tajamul Kaleem Death News: ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ 'ਚ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਤਜੱਮੁਲ ਕਲੀਮ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ |url=https://www.rozanaspokesman.in/literature/230525/pakistani-punjabi-poet-tajamul-kaleem-death-news-in-punjabi.html |access-date=2025-05-24 |website=Rozana Spokesman}}</ref>) [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] [[ਪੰਜਾਬ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਤਹਿਸੀਲ ਚੂਨੀਆ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਕਸੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਸੂਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।<ref>{{Cite web|url=https://www.sbs.com.au/language/english/audio/meet-famous-pakistani-punjabi-poet-tajammul-kaleem|title=Meet famous Pakistani Punjabi poet Tajammul Kaleem|website=SBS Your Language|language=en|access-date=2021-07-10}}</ref> ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਚੋਣਵੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿੱਪੀਆਂਤਰਨ ਹੋਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋ' ਹਿੰਦੂਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਚਰਚਿਤ ਹੋਈ। == ਕਿਤਾਬਾਂ == * ''ਬਰਫ਼ਾਂ ਹੇਠ ਤੰਦੂਰ (1996)'' * ''ਵੇਹੜੇ ਦਾ ਰੁੱਖ (2010)'' * ''ਹਾਣ ਦੀ ਸੂਲੀ (2012)'' * ''ਚੀਕਦਾ ਮੰਜ਼ਰ (2017)'' * ''ਯਾਰ ਕਲੀਮਾ'' == ਕਾਵਿ-ਨਮੂਨਾ == <poem>ਮਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ? ਕਮਾਲ ਕਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸੋਚਦੇ ਓ? ਕਿਸੇ ਤੇ ਮਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ। ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਪਾਵੋ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਲੋਟੇ, ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਸਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ। ਇਹ ਮੈਂ ਖਿਡਾਰੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹਾਂ? ਕਿ ਆਪ ਹਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ। ਕਲੀਮ ਕੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹੌਲ਼ੇ ਓ ਨਾ, ਤਦੇ ਈ ਤਰਦੇ ਓ ਬਾਦਸ਼ਾਓ।</poem> <poem>ਅੱਖ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵੇਖੇ। ਉੱਤੋਂ ਹੰਢਦੇ ਜਿੰਦੜੀ ਨਾਲ ਵੇਖੇ। ਤੂੰ ਕੀੜੇ ਦੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹੈਂ, ਅਸੀਂ ਭੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕਦੇ ਬਾਲ ਵੇਖੇ। ਮੈਂ ਨੱਚਿਆ ਜਗ ਦੇ ਸੁੱਖ ਪਾਰੋਂ, ਸੱਦ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਧਮਾਲ ਵੇਖੇ। ਇਕ ਇਕ ਦਿਨ ਸੀ ਹਿਜਰ ਦਾ ਸਾਲ ਵਰਗਾ, ਅਸੀਂ ਦਿਨ ਨਈਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲ ਵੇਖੇ।</poem> <poem>ਜੀਵਨ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਟੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ ਸਾਹ ਦੇ ਦਾਣੇ ਚੱਬੋ ਫੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ ਬਾਲ ਖਿਡੌਣੇ ਵੇਂਹਦਾ ਏ ਤੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਆਪੇ ਟੁਰ ਜਾਵੇਗਾ ਧੱਕੇ ਨਾ ਮਾਰੋ...</poem> == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [https://www.punjabi-kavita.com/Tajammul-Kaleem.php Punjabi-Kavita.com - Tajammul-Kaleem] 1a11eefglsfwi7ctcfq7rh72stvcb6q 0 138347 809956 725153 2025-06-07T09:37:55Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809956 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricketer | name = Radha Yadav | female = yes | image =2021–22_WBBL_MR_v_SS_21-10-30_Yadav_(02).jpg | caption = Radha Yadhav bowling in a T20I match againt Sri Lanka | country = India | fullname = Radha Prakash Yadav | nickname = | birth_date = {{birth date and age|2000|4|21|df=yes}} | birth_place = [[Mumbai]], [[Maharashtra]], India | heightft = | heightinch = | batting = Right-hand | bowling = Slow left-arm orthodox | international = true | onetest = | testdebutdate = | testdebutyear = | testdebutagainst = | testcap = | lasttestdate = | lasttestyear = | lasttestagainst = | oneodi = true | odidebutdate = 14 March | odidebutyear = 2021 | odidebutagainst = South Africa | odicap = 129 | lastodidate = | lastodiyear = | lastodiagainst = | T20Idebutdate = 13 February | T20Idebutyear = 2018 | T20Idebutagainst = South Africa | T20Icap = 58 | lastT20Idate = 14 July | lastT20Iyear = 2021 | lastT20Iagainst = England | columns = 2 | column1 = [[Women's One Day International|WODI]] | matches1 = 1 | runs1 = – | bat avg1 = – | 100s/50s1 = – | top score1 = – | deliveries1 = 58 | wickets1 = 68 | bowl avg1 = – | fivefor1 = 0 | tenfor1 = 0 | best bowling1 = – | catches/stumpings1 = 0/- | column2 = [[Women's Twenty20 cricket|WT20I]] | matches2 = 40 | runs2 = 48 | bat avg2 = 5.33 | 100s/50s2 = 0/0 | top score2 = 14 | deliveries2 = 867 | wickets2 = 52 | bowl avg2 = 18.03 | fivefor2 = - | tenfor2 = - | best bowling2 = 4/23 | catches/stumpings2 = 8/- | club1 = [[Baroda women's cricket team|Baroda Women]] | year1 = 2015–present | club2 = [[Mumbai women's cricket team|Mumbai Women]] | year2 = 2015 | club3 = [[IPL Supernovas|Supernovas]] | year3 = 2019–present | club4 = [[Sydney Sixers (WBBL)|Sydney Sixers]] | year4 = {{nowrap|2021/22–present}} | date = 14 July 2021 | source = http://www.espncricinfo.com/india/content/player/960737.html Cricinfo }} '''ਰਾਧਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਯਾਦਵ''' (ਜਨਮ 21 ਅਪ੍ਰੈਲ 2000) ਇੱਕ [[ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ|ਭਾਰਤੀ]] ਕ੍ਰਿਕਟਰ ਹੈ।<ref>[https://cricketarchive.com/Archive/Players/1776/1776757/1776757.html Player's Profile]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.thecricketmonthly.com/story/1236482/20-women-cricketers-for-the-2020s|title=20 women cricketers for the 2020s|website=The Cricket Monthly|access-date=24 November 2020}}</ref> ਉਹ [[ਮੁੰਬਈ]], [[ਬੜੌਦਾ]] ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਜ਼ੋਨ ਲਈ ਖੇਡਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.womenscriczone.com/india-test-newbies-where-were-they-in-november-2014|title=India's potential Test debutantes: Where were they in November 2014?|website=Women's CricZone|access-date=10 June 2021}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਉਸਨੇ 4 [[ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ]], 13 [[ਏ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਲਿਸਟ ਏ]] ਅਤੇ 16 ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਮੈਚ ਖੇਡੇ ਹਨ।<ref>[https://cricketarchive.com/Archive/Players/1776/1776757/statistics_lists.html Statistics]</ref> ਉਸਨੇ 10 ਜਨਵਰੀ 2015 ਨੂੰ [[ਕੇਰਲ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਮੁੱਖ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ ਸੀ।<ref>[https://cricketarchive.com/Archive/Scorecards/769/769255.html Mumbai vs Kerala]</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ == ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਕਾਂਦੀਵਲੀ ([[ਪੱਛਮ|ਪੱਛਮੀ]]), [[ਮੁੰਬਈ]] ਵਿੱਚ ਚੌਥੇ ਮਹੀਨੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.mid-day.com/articles/radha-yadav-mumbai-vegetable-vendors-daughter-becomes-india-cricketer/19239199|title=Radha Yadav, Mumbai Vegetable Vendor's Daughter Becomes India Cricketer|date=25 March 2018|website=Mid Day}}</ref> ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸਟਾਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, 225 ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਲੱਮ ਰੀਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਏਰੀਆ (ਐਸ.ਆਰ.ਏ.) ਸਕੀਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮੁੜ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref name=":0" /> ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਓਮਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਯਾਦਵ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਜੌਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web|url=http://hindi.news18.com/news/uttar-pradesh/jaunpur-jaunpur-daughters-radha-yadav-and-shikha-pandey-selected-in-team-india-for-icc-women-t20-world-cup-upat-2769898.html|title=ICC महिला T20 वर्ल्ड कप में अपना जलवा बिखेरेंगी जौनपुर की दो बेटियां राधा यादव और शिखा पांडे|date=|website=News18 Hindi|language=hi|access-date=2021-06-28}}</ref> ਉਸਨੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਕੋਚ, ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਨਾਇਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ 2013 ਵਿੱਚ ਆਨੰਦੀਬਾਈ ਦਾਮੋਦਰ ਕਾਲੇ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਤੋਂ ਆਵਰ ਲੇਡੀ ਆਫ਼ ਰੈਮੇਡੀ (ਕਾਂਦਵਾਲੀ) ਸਿਫਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web|url=https://www.mid-day.com/articles/radha-yadav-mumbai-vegetable-vendors-daughter-becomes-india-cricketer/19239199|title=RADHA YADAV}}</ref> ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਕੁੰਜ ਸਕੂਲ ਗਈ।<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/vadodara/radha-followed-her-first-coach-to-vadodara/articleshow/62626471.cms|title=Radha Yadav followed her first coach to Vadodara}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਉਸਨੇ 13 ਫਰਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।<ref name="WT20I">{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123206.html|title=1st T20I, India Women tour of South Africa at Potchefstroom, Feb 13 2018|website=ESPN Cricinfo|access-date=13 February 2018}}</ref> ਅਕਤੂਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਵੈਸਟਇੰਡੀਜ਼ ਵਿੱਚ 2018 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਟੀ-20 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17669/indian-womens-team-for-icc-womens-world-twenty20-announced|title=Indian Women’s Team for ICC Women’s World Twenty20 announced|website=Board of Control for Cricket in India|access-date=28 September 2018|archive-date=28 ਸਤੰਬਰ 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180928121529/http://www.bcci.tv/news/2018/press-releases/17669/indian-womens-team-for-icc-womens-world-twenty20-announced|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/863769|title=India Women bank on youth for WT20 campaign|website=International Cricket Council|access-date=28 September 2018}}</ref> ਉਹ ਪੰਜ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਆਊਟ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://stats.espncricinfo.com/ci/engine/records/averages/batting_bowling_by_team.html?id=12461;team=1863;type=tournament|title=ICC Women's World T20, 2018/19 - India Women: Batting and bowling averages|website=ESPN Cricinfo|access-date=23 November 2018}}</ref> ਜਨਵਰੀ 2020 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ 2020 ਆਈ.ਸੀ.ਸੀ. ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/28468147/kaur-mandhana-verma-part-full-strength-india-squad-t20-world-cup|title=Kaur, Mandhana, Verma part of full strength India squad for T20 World Cup|website=ESPN Cricinfo|access-date=12 January 2020}}</ref> 9 ਨਵੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ, [https://www.espncricinfo.com/team/_/id/1146787/trailblazers ਟ੍ਰੇਲਬਲੇਜ਼ਰਸ] ਬਨਾਮ [https://www.espncricinfo.com/team/_/id/1146788/supernovas ਸੁਪਰਨੋਵਾਸ] ਵਿਚਕਾਰ, [https://www.espncricinfo.com/series/19201/game/1235589/trailblazers-vs-supernovas-final-womens-t20-challenge-2020-21 ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਚੈਲੇਂਜ 2020 ਦੇ ਫਾਈਨਲ ਮੈਚ] ਦੌਰਾਨ, ਉਹ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਮਹਿਲਾ ਟੀ-20 ਚੈਲੇਂਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟੀ-20 ਖਿਡਾਰਨ ਬਣ ਗਈ। ਫ਼ਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਡਬਲਿਊ.ਓ.ਡੀ.ਆਈ.) ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.bcci.tv/articles/2021/news/150912/india-women-s-squad-for-odi-and-t20i-series-against-south-africa-announced|title=India Women's squad for ODI and T20I series against South Africa announced|website=Board of Control for Cricket in India|access-date=27 February 2021}}</ref> ਉਸਨੇ 14 ਮਾਰਚ 2021 ਨੂੰ, ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼, ਭਾਰਤ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਹਿਲਾ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਡਬਲਿਊ.ਓ.ਡੀ.ਆਈ.) ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253270.html|title=4th ODI, Lucknow, Mar 14 2021, South Africa Women tour of India|website=ESPN Cricinfo|access-date=14 March 2021}}</ref> ਮਈ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ-ਵਾਰ ਮੈਚ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੈਸਟ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.bcci.tv/articles/2021/news/154389/india-s-senior-women-squad-for-the-only-test-match-odi-t20i-series-against-england-announced|title=India's Senior Women squad for the only Test match, ODI & T20I series against England announced|website=Board of Control for Cricket in India|access-date=14 May 2021}}</ref> ਉਹ 2021 ਮਹਿਲਾ ਬਿਗ ਬੈਸ਼ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸਿਡਨੀ ਸਿਕਸਰਸ ਲਈ ਖੇਡਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.insidesport.in/wbbl-2021-22-shafali-verma-radha-yadav-sign-sydney-sixers-for-upcoming-womens-big-bash-league/|title=WBBL 2021-22: Shafali Verma, Radha Yadav sign Sydney Sixers for upcoming Women's Big Bash League|last=PTI|date=2021-09-27|website=InsideSport|language=en-gb|access-date=2021-10-26|archive-date=2023-02-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20230206090742/https://www.insidesport.in/wbbl-2021-22-shafali-verma-radha-yadav-sign-sydney-sixers-for-upcoming-womens-big-bash-league/|url-status=dead}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 2000]] d3cn6qou3mpcary0ypru3gefpgk0dj4 0 147267 809946 743004 2025-06-07T07:36:35Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809946 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Acer_pseudoplatanus_002.jpg|thumb| ਸਿਕੈਮੋਰ ਮੈਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ( ''ਏਸਰ ਸੂਡੋਪਲਾਟੇਨਸ'' )]] '''ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ''' ਮੈਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ [[ਪੱਤਾ]] ਹੈ। ਇਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ।<ref name="canher2">{{Cite web|url=https://www.canada.ca/en/canadian-heritage/services/unofficial-symbols-canada.html|title=Unofficial symbols of Canada|publisher=[[Department of Canadian Heritage]]|access-date=2019-01-01}}</ref> == ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ == 1700 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ, [[ਸੇਂਟ ਲਾਰੰਸ ਦਰਿਆ|ਸੇਂਟ ਲਾਰੈਂਸ ਨਦੀ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ੍ਰੈਂਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://www.fraser.cc/FlagsCan/Nation/NatSym.html#r10|title=National Symbols|website=www.fraser.cc}}</ref> ਫ੍ਰੈਂਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲੀ ਜਦੋਂ 1834 ਵਿੱਚ ਸੋਸਾਇਟੀ ਸੇਂਟ-ਜੀਨ-ਬੈਪਟਿਸਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ,<ref>{{Cite web |url=http://www.pch.gc.ca/progs/cpsc-ccsp/sc-cs/o3_e.cfm |title=Ceremonial and Canadian Symbols Promotion page for Maple Leaf |access-date=2022-12-19 |archive-date=2010-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101124233358/http://www.pch.gc.ca/progs/cpsc-ccsp/sc-cs/o3_e.cfm |url-status=dead }}</ref> ਮੇਪਲ ਲੀਫ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ, ਜੈਕ ਵਿਗਰ, [[ਮਾਂਟਰੀਆਲ|ਮਾਂਟਰੀਅਲ]] ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੇਅਰ, ਨੇ ਮੈਪਲ ਨੂੰ "ਸਾਡੇ ਜੰਗਲ ਦਾ ਰਾਜਾ; ... ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ" ਦੱਸਿਆ। [[ਤਸਵੀਰ:Royal_standard_of_Canada_(1962–2022).svg|right|thumb| ਮਹਾਰਾਣੀ ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ II ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਝੰਡਾ, ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਤਿੰਨ ਮੈਪਲ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ]] [[ਤਸਵੀਰ:Flag_of_Canada_(Pantone).svg|right|thumb| [[ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਝੰਡਾ]], ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟਾਈਲਾਈਜ਼ਡ ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ]] ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਫੜਿਆ ਗਿਆ: 1868 ਵਿੱਚ, ਇਸਨੂੰ ਓਨਟਾਰੀਓ ਦੇ ਕੋਟ ਆਫ਼ ਆਰਮਜ਼ ਅਤੇ ਕਿਊਬਿਕ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕੋਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1921 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕੋਟ ਆਫ਼ ਆਰਮਜ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ ਓਨਟਾਰੀਓ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਰੇ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਨੇ ਕਿਊਬਿਕ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>[http://www.onzone.ca/english/ontario/symbols/shield.asp Shield of Arms] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091207232357/http://www.onzone.ca/english/ontario/symbols/shield.asp|date=2009-12-07}}</ref> 1867 ਵਿੱਚ, ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਮੁਇਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ " ਦ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਫਾਰਐਵਰ " ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣਅਧਿਕਾਰਤ ਗੀਤ ਬਣ ਗਿਆ।<ref>{{Cite web|url=https://torontosun.com/2013/10/07/should-we-drop-o-canada-and-revert-to-maple-leaf-forever|title=Should we drop O Canada and revert to Maple Leaf Forever?|last=Mike Strobel|website=Toronto Sun|language=en-CA|access-date=2020-10-13}}</ref> 1876 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1901 ਤੱਕ, ਪੱਤਾ ਸਾਰੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿੱਕਿਆਂ 'ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ 1901 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਕਿਆਂ 'ਤੇ ਰਿਹਾ।<ref>{{Cite web|url=https://ottawacitizen.com/news/national/a-short-history-of-the-maple-leaf-flag|title=A short history of the Maple Leaf flag|last=Robert Sibley|website=Ottawa Citizen|language=en-CA|access-date=2020-10-13}}</ref> [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ]], ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਐਕਸਪੀਡੀਸ਼ਨਰੀ ਫੋਰਸ ਦੇ ਬੈਜ ਅਕਸਰ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਡਿਜ਼ਾਈਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।<ref>{{Cite web|url=https://www.warmuseum.ca/s3/supplyline/assets/teacherresources/CWM_SupplyLine_GeneralListCapBadge_EN_FINAL_20140922.pdf|title=General List Cap Badge|publisher=War Museum|access-date=2020-10-13}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 1800 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਬੋਅਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਹੈਲਮੇਟ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=https://www.warmuseum.ca/cwm/exhibitions/boer/canadianuniforms_e.html|title=WarMuseum.ca - South African War - The Canadian Uniform|website=www.warmuseum.ca|publisher=War Museum|language=en|access-date=2020-10-13}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 1957 ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਦਾ ਰੰਗ ਹਰੇ ਤੋਂ ਲਾਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.canada.ca/en/canadian-heritage/services/flag-canada-history.html|title=The history of the National Flag of Canada|date=2017-08-28|website=aem|access-date=2020-10-13}}</ref> - ਕੁਝ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਕੁਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮੌਸਮੀ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਪਲ ਲੀਫ [[ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਝੰਡਾ|ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਝੰਡੇ]] ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ ( ਜਾਰਜ ਐੱਫ.<nowiki><span typeof="mw:Entity" id="mwRA">&</nowiki>nbsp;<nowiki></span></nowiki>ਜੀ. ਸਟੈਨਲੀ ਅਤੇ 1965 ਵਿੱਚ {{Abbr|MP|member of parliament}} ਜੌਹਨ ਮੈਥੇਸਨ ਦੁਆਰਾ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੈਪਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਉੱਚ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲੇ ਗਿਆਰਾਂ-ਪੁਆਇੰਟਡ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name=":0"/> ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵਰਤੋਂ ਅਕਸਰ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਆਇੰਟਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਸਟੈਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਆਮ ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੈਪਲ ਟ੍ਰੀ ਦੀਆਂ ਦਸ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ - ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹਰ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=http://www.mapleleavesforever.com/default.asp|title=Maple Leaves Forever<!-- Bot generated title -->|archive-url=https://web.archive.org/web/20091125220137/http://www.mapleleavesforever.com/default.asp|archive-date=Nov 25, 2009}}</ref> ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਝੰਡੇ 'ਤੇ ਅਤੇ ਫੈਡਰਲ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਪਛਾਣਕਰਤਾ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੈਨੇਡੀਅਨ-ਅਧਾਰਤ ਕੰਪਨੀਆਂ (ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ [[ਸਹਾਇਕ ਕੰਪਨੀ|ਸਹਾਇਕ]] ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਸਮੇਤ) ਅਤੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸਪੋਰਟਸ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਲੋਗੋ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ [[ਏਅਰ ਕੈਨੇਡਾ]],<ref>{{Cite web|url=https://www.aircanada.com/ch/en/aco/home/legal/trademarks.html|title=Trademarks|website=www.aircanada.com|publisher=Air Canada|language=en-CH|access-date=2020-10-13}}</ref> ਜਨਰਲ ਮੋਟਰਜ਼ ਕੈਨੇਡਾ, ਟੋਰਾਂਟੋ ਮੈਪਲ ਲੀਫਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਨੀਪੈਗ ਜੇਟਸ NHL ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ, ਟੋਰਾਂਟੋ ਬਲੂ ਜੇਜ਼ ਐਮਐਲਬੀ ਫਰੈਂਚਾਇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਟੋਰਾਂਟੋ ਐਫਸੀ ਸੌਕਰ ਕਲੱਬ। ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੇਨਾਂ (ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ McDonald's Canada, Wendy's Canada) ਕਿਊਬਿਕ ਦੇ <nowiki><i id="mwWw">ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਐਕਟ</i></nowiki> (ਕਿਉਂਕਿ ਫ੍ਰੈਂਚ ਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਵਿਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ) ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਕਸਾਰ ਬ੍ਰਾਂਡਿੰਗ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਲੋਗੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੱਤੀ ਵਾਲੇ ਅਪੋਸਟ੍ਰੋਫੀ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦ ਲੇਬਲਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, " ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਉਤਪਾਦ " ਦੇ ਬਰਾਬਰ, ਜਿਸ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਿੱਧੀ ਲਾਗਤ ਦਾ 98% ਖਰਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।<ref name="GnirssMade">{{Cite book|title=Made in Canada, Eh?|last=Gnirss|first=Gary|date=September 2007|work=Food in Vancouver|publisher=Glacier Media|volume=67|location=Vancouver, British Columbia|page=24|issn=1188-9187|id={{ProQuest|224329565}}|issue=7}}<templatestyles src="Module:Citation/CS1/styles.css" /></ref> 1979 ਤੋਂ, ਰਾਇਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਟਕਸਾਲ ਨੇ [[ਸੋਨਾ]], [[ਚਾਂਦੀ]], [[ਪਲੈਟੀਨਮ]], ਅਤੇ [[ਪੈਲੇਡੀਅਮ]] ਬੁਲਿਅਨ [[ਸਿੱਕਾ (ਪੈਸਾ)|ਸਿੱਕੇ]] ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜੋ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੈਪਲ ਲੀਫਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ [[ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ|ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ]] ਮੈਪਲ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod1630042&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|title=Gold Maple Leaf Bullion Coins {{!}} The Royal Canadian Mint|website=www.mint.ca|access-date=2020-10-13|archive-date=2020-11-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20201106151059/https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod1630042&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod1630032&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|title=Silver Maple Leaf Bullion Coin {{!}} The Royal Canadian Mint|website=www.mint.ca|access-date=2020-10-13}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod1660006&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|title=Platinum Maple Leaf Bullion Coin {{!}} The Royal Canadian Mint|website=www.mint.ca|access-date=2020-10-13|archive-date=2020-11-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20201106055424/https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod1660006&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|dead-url=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod2500601&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|title=Palladium Maple Leaf Coin {{!}} The Royal Canadian Mint|website=www.mint.ca|access-date=2020-10-13|archive-date=2020-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20201014002814/https://www.mint.ca/store/content/bullionProductDetails.jsp?itemId=prod2500601&cat=Products&nId=7400002&parentnId=1300002&nodeGroup=About+the+Mint|dead-url=yes}}</ref> ਟ੍ਰਾਂਸ ਕੈਨੇਡਾ ਹਾਈਵੇ ਇੱਕ ਹਰੇ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। == ਹੋਰ ਵਰਤੋਂ == [[ਤਸਵੀਰ:Chehalis_Washington_The_Maple_Leaf_City.jpg|thumb| ਮੇਪਲ ਪੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਚੇਹਾਲਿਸ ਨਦੀ, ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰੇਲਮਾਰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]] ਇਤਾਲਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕੈਂਪੋਬਾਸੋ ਨੂੰ "ਕੈਨੇਡਾ ਸਿਟੀ" ਜਾਂ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ "ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਸਿਟੀ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਜਰਮਨਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/163697491|title=Hell & high water : Canada and the Italian campaign|last=Goddard, Lance.|date=2007|publisher=Dundurn Group|isbn=978-1-55002-728-0|location=Toronto|page=75|oclc=163697491}}</ref> ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਪਲ ਹਨ ਜੋ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ. ਅਮਰੀਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਰਥੇਜ, ਮਿਸੂਰੀ, ਨੂੰ "ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਸਿਟੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://www.legendsofamerica.com/mo-carthage/|title=Carthage, Missouri – America’s Maple Leaf City|last=|first=|date=|website=Legends of America|publisher=|location=|language=|access-date=December 27, 2020|quote=}}</ref> ਚਹਿਲਿਸ ਸ਼ਹਿਰ, ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਨੂੰ "ਮੈਪਲ-ਲੀਫ ਸਿਟੀ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref>{{Cite web|url=http://access.bl.uk/item/pdf/lsidyv37008fd3|title=The Evergreen State Souvenir by J.O. Hestwood, Chicago: W.B. Conkey Co., 1893, p.38|access-date=2020-10-13|archive-date=2018-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20180203170716/http://access.bl.uk/item/pdf/lsidyv37008fd3|url-status=dead}}</ref> ਗੋਸ਼ੇਨ, ਇੰਡੀਆਨਾ ਵਿੱਚ ਗੋਸ਼ੇਨ ਕਾਲਜ ਦਾ ਮਾਸਕੋਟ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਸ਼ੇਨ ਕਾਲਜ ਸਪੋਰਟਸ ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਮੈਪਲ ਲੀਫ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=https://goleafs.net/|title=Goshen College - Official Athletics Website|website=Goshen College}}</ref> ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ]] ਸੂਬੇ [[ਅਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ|ਆਜ਼ਾਦ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇੱਕ ਚਿਨਾਰ ਪੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਚਿਨਾਰ'' ਓਰੀਐਂਟਲ ਪਲੇਨ ( ''ਪਲਾਟਨਸ ਓਰੀਐਂਟਲਿਸ'' ) ਲਈ ਫ਼ਾਰਸੀ/ਤੁਰਕੀ/ਉਰਦੂ ਨਾਮ ਹੈ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚੌੜਾ ਪੱਤਾ ਵਾਲਾ ਦਰਖਤ। [[ਇਸਤੋਨੀਆ|ਐਸਟੋਨੀਆ]] ਅਤੇ [[ਲਿਥੁਆਨੀਆ]] ਵਿੱਚ, ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਡ੍ਰਾਈਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਮੈਪਲ ਪੱਤੇ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਿਸਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ P-ਪਲੇਟ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web|url=http://www.riigiteataja.ee/ert/act.jsp?id=13305765|title=Liikluseeskiri|date=25 April 2010|website=Elektrooniline Riigi Teataja|publisher=Government of Estonia|location=Estonia|language=et|access-date=9 July 2010}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.regitra.lt/uploads/documents/2013_Eng_KET.pdf|title=Road traffic rules|archive-url=https://web.archive.org/web/20130903045651/http://www.regitra.lt/uploads/documents/2013_Eng_KET.pdf|archive-date=2013-09-03}}</ref> ਮੈਪਲ ਪੱਤਾ [[ਫ਼ਿਨਲੈਂਡ|ਫਿਨਲੈਂਡ]] ਦੇ ਸੰਮਤੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕੋਟ 'ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। == ਹਵਾਲੇ == {{ਹਵਾਲੇ}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੱਤੇ]] tjeau6uo5ecyc8y0pkr7s5nx1cmmgid 10 147482 809903 626955 2025-06-06T18:18:11Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlm]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 626955 wikitext text/x-wiki {{#invoke:tlm|format_link}}<noinclude>{{documentation}} 8qq6m09tqaatrvkehuyaklpzsl5st10 10 147483 809905 626956 2025-06-06T18:18:12Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlm/doc]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 626956 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{Lua|Module:Tlm}} '''tlm''' stands for '''t'''emplate '''l'''ink with '''m'''agic. This template is an all-purpose double-brace linking template. The magic is implemented by [[Module:Tlm]]. == Usage == {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]<var>name of template</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]<var>namespace</var>:<var>pagename</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]#invoke:<var>module name</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]#<var>parser function</var>:...[|...]}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:]<var>VARIABLE NAME</var>}} {{tlm|tlm}} may be used for linking to templates, quasi-templates (pages transcluded from namespaces other than {{ns:10}}), modules (using the <code>#invoke</code> syntax), documentation of parser functions and variables (so-called "[[Help:Magic words|magic words]]"). <code>subst:</code> and other modifier prefixes and other are detected automatically and linked appropriately. If this template is passed non-numeric named parameters, they will be displayed: {{tlm|tlm|unreferenced|date={{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}}}} renders as {{tlm|unreferenced|date={{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}}}}. No particular order of parameters is guaranteed, and it will not work for numeric parameters, even explicitly named ones: {{tlm|tlm|X0|<nowiki>2=2</nowiki>}} displays {{tlm|X0|2=2}}. ==See also== *{{tlx|tlmn}} *{{tlx|mwl}} <includeonly>{{Sandbox other|| <!--Categories below this line, please; interwikis at Wikidata--> [[Category:Internal template-link templates]] }}</includeonly> 12st8cmrs05xkbo0i796x7xdgw1o2v2 828 147484 809898 809646 2025-06-06T18:15:56Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਮੌਡਿਊਲ:Tlm]] ਨੂੰ [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809646 Scribunto text/plain local export = {} local variables_nullary = { ["CURRENTYEAR"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTMONTH"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTMONTH1"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; -- undocumented ["CURRENTMONTH2"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; -- undocumented ["CURRENTMONTHNAME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTMONTHNAMEGEN"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTMONTHABBREV"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTDAY"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTDAY2"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTDOW"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTDAYNAME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTTIME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTHOUR"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTWEEK"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["CURRENTTIMESTAMP"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALYEAR"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALMONTH"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALMONTH1"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; -- undocumented ["LOCALMONTH2"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; -- undocumented ["LOCALMONTHNAME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALMONTHNAMEGEN"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALMONTHABBREV"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALDAY"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALDAY2"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALDOW"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALDAYNAME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALTIME"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALHOUR"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALWEEK"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["LOCALTIMESTAMP"] = "mw:Help:Magic words#Date and time"; ["SITENAME"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["SERVER"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["SERVERNAME"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["DIRMARK"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["DIRECTIONMARK"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["ARTICLEPATH"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; -- undocumented ["SCRIPTPATH"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["STYLEPATH"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["CURRENTVERSION"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["CONTENTLANGUAGE"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["CONTENTLANG"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["PAGEID"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["CASCADINGSOURCES"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONID"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONDAY"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONDAY2"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONMONTH"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONMONTH1"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONYEAR"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONTIMESTAMP"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONUSER"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["REVISIONSIZE"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFPAGES"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFARTICLES"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFFILES"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFEDITS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFVIEWS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFUSERS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFADMINS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBEROFACTIVEUSERS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["FULLPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["PAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["BASEPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBJECTPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ARTICLEPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["TALKPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ROOTPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; -- undocumented ["FULLPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["PAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["BASEPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBJECTPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ARTICLEPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["TALKPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ROOTPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; -- undocumented ["NAMESPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["NAMESPACENUMBER"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["SUBJECTSPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["ARTICLESPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["TALKSPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["NAMESPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["SUBJECTSPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["TALKSPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["!"] = "mw:Help:Magic words#Other"; -- case-insensitive! ["noexternallanglinks"] = "mw:Extension:Wikibase Client"; ["pendingchangelevel"] = "mw:Extension:FlaggedRevs"; -- not documented yet ["numberofwikis"] = "mw:Extension:SiteMatrix"; } local variables_nonnullary = { ["PROTECTIONLEVEL"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["DISPLAYTITLE"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["DEFAULTSORT"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["PAGESINCATEGORY"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["PAGESINCAT"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["NUMBERINGROUP"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["PAGESINNS"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["PAGESINNAMESPACE"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata"; ["FULLPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["PAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["BASEPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBJECTPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ARTICLEPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["TALKPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ROOTPAGENAME"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; -- undocumented ["FULLPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["PAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["BASEPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["SUBJECTPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ARTICLEPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["TALKPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; ["ROOTPAGENAMEE"] = "mw:Help:Magic words#Page names"; -- undocumented ["NAMESPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["NAMESPACENUMBER"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["SUBJECTSPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["ARTICLESPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["TALKSPACE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["NAMESPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["SUBJECTSPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["TALKSPACEE"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["PAGEID"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["PAGESIZE"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["PROTECTIONLEVEL"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["CASCADINGSOURCES"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONID"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONDAY"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONDAY2"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONMONTH"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONMONTH1"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONYEAR"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONTIMESTAMP"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; ["REVISIONUSER"] = "mw:Help:Magic words#Technical metadata of another page"; } local parser_functions = { -- built-ins ["localurl"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["localurle"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["fullurl"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["fullurle"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["canonicalurl"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["canonicalurle"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["filepath"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["urlencode"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["urldecode"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["anchorencode"] = "mw:Help:Magic words#URL data"; ["ns"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["nse"] = "mw:Help:Magic words#Namespaces"; ["formatnum"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["#dateformat"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["#formatdate"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["lc"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["lcfirst"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["uc"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["ucfirst"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["padleft"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["padright"] = "mw:Help:Magic words#Formatting"; ["plural"] = "mw:Help:Magic words#Localization"; ["grammar"] = "mw:Help:Magic words#Localization"; ["gender"] = "mw:Help:Magic words#Localization"; ["int"] = "mw:Help:Magic words#Localization"; ["#language"] = "mw:Help:Magic words#Miscellaneous"; ["#special"] = "mw:Help:Magic words#Miscellaneous"; ["#speciale"] = "mw:Help:Magic words#Miscellaneous"; ["#tag"] = "mw:Help:Magic words#Miscellaneous"; -- [[mw:Extension:ParserFunctions]] ["#expr"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##expr"; ["#if"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##if"; ["#ifeq"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifeq"; ["#iferror"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##iferror"; ["#ifexpr"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifexpr"; ["#ifexist"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##ifexist"; ["#rel2abs"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##rel2abs"; ["#switch"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##switch"; ["#time"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##time"; ["#timel"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##timel"; ["#titleparts"] = "mw:Help:Extension:ParserFunctions##titleparts"; -- other extensions ["#babel"] = "mw:Extension:Babel#Usage"; ["#categorytree"] = "mw:Extension:CategoryTree#The {{#categorytree}} parser function"; ["#coordinates"] = "mw:Extension:GeoData#Parser function"; ["#invoke"] = "mw:Extension:Scribunto#Usage"; ["#lst"] = "mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works"; ["#lsth"] = "mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works"; -- not available, it seems ["#lstx"] = "mw:Extension:Labeled Section Transclusion#How it works"; ["noexternallanglinks"] = "mw:Extension:Wikibase Client"; ["pendingchangelevel"] = "mw:Extension:FlaggedRevs"; -- not documented yet ["#property"] = "mw:Extension:Wikibase Client"; ["#statements"] = "mw:Extension:Wikibase Client"; ["#target"] = "mw:Extension:MassMessage"; -- not documented yet } -- rudimentary local function is_valid_pagename(pagename) if (pagename == "") or pagename:match("[%[%]%|%{%}#\127<>]") then return false end return true end local function hook_special(page) if is_valid_pagename(page) then return "[[Special:" .. page .. "|" .. page .. "]]" else return page end end local function hook_wdprop(name) if mw.wikibase.resolvePropertyId(name) then return ("[[:d:Special:EntityPage/%s|%s]]"):format(mw.wikibase.resolvePropertyId(name), name) else return name end end local parser_function_hooks = { ["#special"] = hook_special; ["#speciale"] = hook_special; ["int"] = function (mesg) if is_valid_pagename(mesg) then return ("[[:MediaWiki:" .. mesg .. "|" .. mesg .. "]]") else return mesg end end; ["#categorytree"] = function (cat) if is_valid_pagename(cat) and not (mw.title.getCurrentTitle().fullText == ("Category:" .. cat)) then return ("[[:Category:" .. cat .. "|" .. cat .. "]]") else return cat end end; ["#invoke"] = function (mod) if is_valid_pagename(mod) and not (mw.title.getCurrentTitle().fullText == ("Module:" .. mod)) then return ("[[Module:%s|%s]]"):format(mod, mod) else return mod end end; -- ["#tag"] = function (tag) -- local doc_table = require('Module:wikitag link').doc_table -- if doc_table[tag] then -- return ("[[%s|%s]]"):format(doc_table[tag], tag) -- else -- return tag -- end -- end; ["#property"] = hook_wdprop; ["#statements"] = hook_wdprop; } function export.format_link(frame) local args = frame:getParent().args local output = { frame.args.nested and "&#123;&#123;" or "<code>&#123;&#123;" } local templ = args[1] local noargs = true if not templ then if mw.title.getCurrentTitle().fullText == frame:getParent():getTitle() then -- demo mode return "<code>{{<var>{{{1}}}</var>|<var>{{{2}}}</var>|...}}</code>" else error("The template name must be given.") end end for key, value in pairs(args) do if key ~= 1 then noargs = false break end end local function render_title(templ) local marker, rest marker, rest = templ:match("^([Ss][Uu][Bb][Ss][Tt]):(.*)") if not marker then marker, rest = templ:match("^([Ss][Aa][Ff][Ee][Ss][Uu][Bb][Ss][Tt]):(.*)") end if marker then templ = rest table.insert(output, ("[[mw:Manual:Substitution|%s]]:"):format(marker)) end if noargs and variables_nullary[templ] then table.insert(output, ("[[%s|%s]]"):format(variables_nullary[templ], templ)) return end marker, rest = templ:match("^([Mm][Ss][Gg][Nn][Ww]):(.*)") if marker then templ = rest -- not the most accurate documentation ever table.insert(output, ("[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:"):format(marker)) else marker, rest = templ:match("^([Mm][Ss][Gg]):(.*)") if marker then templ = rest table.insert(output, ("[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:"):format(marker)) -- ditto end end marker, rest = templ:match("^([Rr][Aa][Ww]):(.*)") if marker then table.insert(output, ("[[mw:Help:Magic words#Transclusion modifiers|%s]]:"):format(marker)) -- missingno. templ = rest end if templ:match("^%s*/") then table.insert(output, ("[[%s]]"):format(templ)) return end marker, rest = templ:match("^(.-):(.*)") if marker then local lcmarker = marker:lower() if parser_functions[lcmarker] then if parser_function_hooks[lcmarker] then rest = parser_function_hooks[lcmarker](rest) end table.insert(output, ("[[%s|%s]]:%s"):format(mw.uri.encode(parser_functions[lcmarker], "WIKI"), marker, rest)) return elseif variables_nonnullary[marker] then table.insert(output, ("[[%s|%s]]:%s"):format(variables_nonnullary[marker], marker, rest)) return end end if templ:match("[%[%]%|%{%}#\127<>]") then table.insert(output, templ) return end if marker then if mw.site.namespaces[marker] then if (title == "") or (mw.title.getCurrentTitle().fullText == templ) then table.insert(output, templ) else table.insert(output, ("[[:%s|%s]]"):format(templ, templ)) end return elseif mw.site.interwikiMap()[marker:lower()] then -- XXX: not sure what to do now… table.insert(output, ("[[:%s:|%s]]:%s"):format(marker, marker, rest)) return end end if (templ == "") or (mw.title.getCurrentTitle().fullText == ("Template:" .. templ)) then table.insert(output, templ) else table.insert(output, ("[[Template:%s|%s]]"):format(templ, templ)) end end render_title(templ) local i = 2 while args[i] do table.insert(output, "&#124;" .. args[i]) i = i + 1 end for key, value in pairs(args) do if type(key) == "string" then table.insert(output, "&#124;" .. key .. "=" .. value) end end table.insert(output, frame.args.nested and "&#125;&#125;" or "&#125;&#125;</code>") return table.concat(output) end return export rzcuqu7gafcthg77uh4r6aqcm5nrqs8 828 147485 809900 626958 2025-06-06T18:15:56Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਮੌਡਿਊਲ:Tlm/doc]] ਨੂੰ [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 626958 wikitext text/x-wiki Implements {{tl|tlm}} fqe1cs38d1dgmzmmhk0of7mmg452b0e 809902 809900 2025-06-06T18:16:57Z Kuldeepburjbhalaike 18176 809902 wikitext text/x-wiki Implements {{t|Template link with magic}} (shortcut {{tl-r|tlm}}). <includeonly>{{Sandbox other|| [[Category:Link modules]] }}</includeonly> fkldl9jrmq6sc21xgnd9juqq696ot96 10 147486 809907 626959 2025-06-06T18:18:48Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlmn]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 626959 wikitext text/x-wiki {{#invoke:Tlm|format_link|nested=1}}<noinclude>{{documentation}} td05ttj16994txw22tfdnsf3ltj797i 10 147487 809909 626960 2025-06-06T18:18:48Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlmn/doc]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 626960 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{Lua|Module:Tlm}} '''tlm''' stands for '''t'''emplate '''l'''ink with '''m'''agic. This template is an all-purpose double-brace linking template. The magic is implemented by [[Module:Tlm]]. == Usage == {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]<var>name of template</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]<var>namespace</var>:<var>pagename</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]#invoke:<var>module name</var>|...}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:][msg[nw]:][raw:]#<var>parser function</var>:...[|...]}} {&#123;tlm|[&#91;safe]subst:]<var>VARIABLE NAME</var>}} {{tlm|tlm}} may be used for linking to templates, quasi-templates (pages transcluded from namespaces other than {{ns:10}}), modules (using the <code>#invoke</code> syntax), documentation of parser functions and variables (so-called "[[Help:Magic words|magic words]]"). <code>subst:</code> and other modifier prefixes and other are detected automatically and linked appropriately. If this template is passed non-numeric named parameters, they will be displayed: {{tlm|tlm|unreferenced|date={{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}}}} renders as {{tlm|unreferenced|date={{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}}}}. No particular order of parameters is guaranteed, and it will not work for numeric parameters, even explicitly named ones: {{tlm|tlm|X0|<nowiki>2=2</nowiki>}} displays {{tlm|X0|2=2}}. ==See also== *{{tlx|tlmn}} *{{tlx|mwl}} <includeonly>{{Sandbox other|| <!--Categories below this line, please; interwikis at Wikidata--> [[Category:Internal template-link templates]] }}</includeonly> 12st8cmrs05xkbo0i796x7xdgw1o2v2 0 160820 809928 660721 2025-06-07T04:24:07Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809928 wikitext text/x-wiki {{Infobox organization | name = Mazzoni Center | formation = {{start date and age|1979}} | image = Mazzoni Color.jpg | formerly = Lavender Health Project<br>Philadelphia Community Health Alternatives (PCHA) | tax_id = 23-2176338 | status = [[501(c)(3) organization]]<ref name="ProPublica">{{cite web |title=Mazzoni Center |url=https://projects.propublica.org/nonprofits/organizations/232176338 |department=Nonprofit Explorer |website=[[ProPublica]] |date=9 May 2013 |access-date=May 15, 2022}}</ref> | purpose = Provide [[Healthcare and the LGBT community|LGBT-focused health]] & wellness services. | headquarters = [[Philadelphia]], [[Pennsylvania]] | leader_title = CEO | leader_name = Sultan Shakir<ref name="PGNshakir">{{cite news |last1=Villemez |first1=Jason |title=Mazzoni Center hires new President and Executive Officer |url=https://epgn.com/2021/12/15/mazzoni-center-hires-new-president-and-executive-officer/ |access-date=15 May 2022 |work=[[Philadelphia Gay News]] |date=15 December 2021}}</ref> | website = {{Official URL}} }} '''ਮੈਜ਼ੋਨੀ ਸੈਂਟਰ''' [[ਫ਼ਿਲਾਡੈਲਫ਼ੀਆ|ਫ਼ਿਲਾਡੈਲਫ਼ੀਆ]], [[ਪੈੱਨਸਿਲਵੇਨੀਆ|ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ 501(ਸੀ)(3) ਗੈਰ-ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਜੋ [[ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ|ਲੈਸਬੀਅਨ, ਗੇਅ, ਬਾਇਸੈਕਸੁਅਲ ਅਤੇ ਟਰਾਂਸਜੈਂਡਰ]] (ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ.) ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। == ਬਾਰੇ == === ਮਿਸ਼ਨ === ਇਸ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਇੱਕ [[ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ|ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ.-]] ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਿਆਂ, ਮਾਣ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦਿਆਂ, ਮਿਆਰੀ ਵਿਆਪਕ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ।<ref name="history">[http://mazzonicenter.org/about/history-and-mission Mazzoni Center History & Mission.]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === ਇਤਿਹਾਸ === 1979 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਮਜ਼ੋਨੀ ਸੈਂਟਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੇਅ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ (ਹੁਣ ਵਿਲੀਅਮ ਵੇਅ ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵੈਸੇਵੀ ਸਿਹਤ ਉਪ-ਕਮੇਟੀ ਲੈਵੇਂਡਰ ਹੈਲਥ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref name="PhilaPlace">{{Cite web |last=Bluth |first=Sandy |title=The Mazzoni Center |url=http://www.philaplace.org/story/1556/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506223325/www.philaplace.org/story/1556/ |archive-date=6 May 2021 |access-date=15 May 2022 |website=PhilaPlace |publisher=[[Historical Society of Pennsylvania]]}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBluth">Bluth, Sandy. </cite></ref><ref name="PGN30yr">{{Cite news|url=https://epgn.com/2009/08/13/3178526-local-health-center-looks-back-at-past-30-years/|title=Local health center looks back at past 30 years|last=Colletta|first=Jen|date=13 August 2009|work=[[Philadelphia Gay News]]|access-date=15 May 2022}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFColletta2009">Colletta, Jen (13 August 2009). </cite></ref> ਇਹ ਗਰੁੱਪ ਐੱਚਆਈਵੀ/ਏਡਜ਼ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਫੋਕਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਲਿੰਗੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੈਸਬੀਅਨਾਂ ਲਈ ਕਲੀਨਿਕਲ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਸਿਹਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਕਾਲਤ ਦੇ ਕੰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; ਹਾਲਾਂਕਿ, 80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਅਤੇ 90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਏਡਜ਼ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਸਿਹਤ ਏਜੰਸੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।<ref name="PGN30yr"/> 1981 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸਨੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਫ਼ਿਲਾਡੈਲਫ਼ੀਆ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਹੈਲਥ ਅਲਟਰਨੇਟਿਵਜ਼ (ਪੀ.ਸੀ.ਐਚ.ਏ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref name="PhilaPlace"/><ref name="PGN30yr"/> ਪੀ.ਸੀ.ਐਚ.ਏ. ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਫ਼ਿਲਾਡੈਲਫ਼ੀਆ ਏਡਜ਼ ਟਾਸਕ ਫੋਰਸ (ਪੀ.ਏ.ਟੀ.ਐਫ.) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਏਡਜ਼ ਸੇਵਾ ਸੰਸਥਾ ਬਣ ਗਈ। 2003 ਵਿੱਚ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਡਾ. ਪੀਟਰ ਮਜ਼ੋਨੀ, ਇੱਕ ਸਵੈਸੇਵੀ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਬੋਰਡ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਮਜ਼ੋਨੀ ਸੈਂਟਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |last=Bluth |first=Sandy |title=The Mazzoni Center |url=http://www.philaplace.org/story/1556/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506223325/www.philaplace.org/story/1556/ |archive-date=6 May 2021 |access-date=15 May 2022 |website=PhilaPlace |publisher=[[Historical Society of Pennsylvania]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://epgn.com/2009/08/13/3178526-local-health-center-looks-back-at-past-30-years/|title=Local health center looks back at past 30 years|last=Colletta|first=Jen|date=13 August 2009|work=[[Philadelphia Gay News]]|access-date=15 May 2022}}</ref> ਡਾ. ਮਜ਼ੋਨੀ ਨੇ ਕਲਿੰਕ ਦੇ ਮੈਡੀਕਲ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਸਮਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਐੱਚਆਈਵੀ-ਪਾਜ਼ਿਟਿਵ ਡਾਕਟਰ ਸਨ, ਅਤੇ 1990 ਵਿੱਚ 31 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=https://epgn.com/2010/12/23/10764119-mazzoni-to-mark-solemn-anniversary/|title=Mazzoni to mark solemn anniversary|last=<!--not stated-->|date=23 December 2010|work=[[Philadelphia Gay News]]|access-date=15 May 2022}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.mazzonicenter.org/ ਮਜ਼ੋਨੀ ਸੈਂਟਰ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਐਲਜੀਬੀਟੀ]] l8y38yj9aqoacvnq158jwfhjdc7prpi 0 162513 809954 734238 2025-06-07T09:28:37Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Personal life" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1290679205|Roshan Ara Begum]]" 809954 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | honorific_prefix = ਮਲਿਕਾ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ | name = ਰੋਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ | honorific_suffix = ਸਿਤਾਰਾ-ਏ-ਇਮਤਿਆਜ਼ ਪ੍ਰਾਈਡ ਆਫ ਪਰਫਾਰਮੈਂਸ | native_name = رَوشن آرا بیگم | native_name_lang = | birth_name = ਵਹੀਦ-ਉਨ-ਨਿਸਾ | birth_date = 1917 | birth_place = ਕਲਕੱਤਾ, ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] | death_date = {{death date and age|1982|12|6|1917|df=yes}} | death_place = [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] | occupation = {{Hlist | ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ | ਗਾਇਕ}} | years_active = 1926 - 1982 | style = ਠੁਮਰੀ • ਖਿਆਲ • ਗ਼ਜ਼ਲ | television = PTV | title = ''ਮਲਿਕਾ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ'' (''ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ'') <br /> ''ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ'' | spouse = ਚੌਧਰੀ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ (ਪਤੀ) | children = 2 | parents = | relatives = | awards = }} [[Category:Articles with hCards]] '''ਰੋਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Roshan Ara Begum;''' {{lang-ur|{{Nastaliq|رَوشن آرا بیگم}}}} ) (1917 &#x2013; 6 ਦਸੰਬਰ 1982) [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦੇ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਣੇ (ਗਾਇਨ ਸ਼ੈਲੀ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਸੀ।<ref name="cineplot">{{Cite web |date=11 May 2010 |title=Roshan Ara Begum profile |url=http://cineplot.com/roshan-ara-begum |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110823115508/http://cineplot.com/roshan-ara-begum |archive-date=23 August 2011 |access-date=26 April 2022 |website=Cineplot.com website}}</ref><ref name="last.fm">[https://www.last.fm/music/Roshan+Ara+Begum Top tracks of Roshan Ara Begum] last.fm website, Retrieved 26 April 2022</ref><ref name="DailyTimes">{{Cite web |last=Amjad Parvez |date=12 June 2018 |title=Roshan Ara Begum -- the queen of sub-continent's classical music |url=https://dailytimes.com.pk/252240/roshan-ara-begum-the-queen-of-sub-continents-classical-music/ |access-date=26 April 2022 |website=Daily Times (newspaper)}}</ref> ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਨਮਾਨਤ ਸਿਰਲੇਖ ''ਮਲਿਕਾ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ'' (ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ) ਅਤੇ ''ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ'' ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।<ref name="culture">[https://www.travel-culture.com/pakistan/music/roshan-ara-begum.shtml Profile of Roshan Ara Begum on travel-culture.com website] Retrieved 26 April 2022</ref><ref name="YoulinMagazine">{{Cite web |date=August 23, 2022 |title=Khawaja Najamul Hassan and Roshan Ara Begum: The Queen of Classical Music: Part IV |url=https://www.youlinmagazine.com/article/khawaja-najamul-hassan-and-roshan-ara-begum-the-queen-of-classical-music-part-iv/MjE5Nw== |website=Youlin Magazine}}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਮੇਲੋਡੀ ਉਸ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1948 ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਚਲੇ ਗਏ, ਰੋਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਤੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ]] ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਲਾਲਮੂਸਾ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਉਹ ਸੰਗੀਤ, ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਹਯਾਤ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ 1959 ਵਿੱਚ ਆਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਨਾ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=Ali Usman |date=18 October 2010 |title=APMC (All Pakistan Music Conference) celebrates 50 years |url=https://tribune.com.pk/story/64216/apmc-celebrates-50-years/ |access-date=26 April 2022}}</ref> ਉਸਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ "ਮਲਿਕਾ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ" (ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਰਾਣੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਮਾਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ 'ਰਿਆਜ਼' (ਸੰਗੀਤ ਅਭਿਆਸ) ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਬੇਔਲਾਦ ਸੀ। ਰੋਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ ਨੇ ''ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ (1945)'', ''ਜੁਗਨੂੰ'' (1947), ''ਕਿਸਮਤ'' (1956), ''ਰੂਪਮਤੀ ਬਾਜ਼ ਬਹਾਦੁਰ'' (1960) ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਨਿਲ ਬਿਸਵਾਸ, ਫਿਰੋਜ਼ ਨਿਜ਼ਾਮੀ ਅਤੇ ''ਤਸਾਦੁਕ ਹੁਸੈਨ'' ਵਰਗੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੁਝ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ। ''ਨੀਲਾ ਪਰਬਤ'' (1969)। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ [[ਉਸਤਾਦ ਬੜੇ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਵੱਡੇ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ]], [[ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣਾ|ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣੇ]] ਦੇ [[ਉਸਤਾਦ ਅਮਾਨਤ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ|ਅਮਾਨਤ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ]] ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਚੌਰਸੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਸਲਾਮਤ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਆਨੰਦ ਲਈ ਸੁਣਦੇ ਸਨ। == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਰੌਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਚੌਧਰੀ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਗੋਦ ਲਏ। == ਬੀਮਾਰੀ ਅਤੇ ਮੌਤ == 6 ਦਸੰਬਰ 1982 ਨੂੰ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]] ਵਿਖੇ 65 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀਆਂ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਦੇ ਪਲੇਬੈਕ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੁਹਾਜਿਰ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1982]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1917]] == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਰੌਸ਼ਨ ਆਰਾ ਬੇਗਮ [[ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ]] ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਚੌਧਰੀ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਲਾਮੁਸਾ, [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਦ ਲਿਆ।<ref name="DailyTimes">{{Cite web |last=Amjad Parvez |date=12 June 2018 |title=Roshan Ara Begum -- the queen of sub-continent's classical music |url=https://dailytimes.com.pk/252240/roshan-ara-begum-the-queen-of-sub-continents-classical-music/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20231211020057/https://dailytimes.com.pk/252240/roshan-ara-begum-the-queen-of-sub-continents-classical-music/ |archive-date=11 December 2023 |access-date=7 May 2024}}</ref> osv7m9nncgktw9lkbqecll8fj38mx08 0 164837 809918 671283 2025-06-06T20:27:33Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809918 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Pupul Bhuyan | image = Pupul Bhuyan after winning Opera Mrs India Global (cropped).jpg | image_size = | caption = | native_name = | other_names = Payal Bhuyan<ref>{{cite news |title=ଛୋଟ ପରଦାରେ ଉପସ୍ଥାପିକା, ହେଲେ ବଡ଼ ପରଦାରେ ନାୟିକା |url=https://sambad.in/entertainment/anchor-heroinepupul-96471/ |access-date=15 November 2022 |work=Sambad |date=7 March 2018 |language=Odia}}</ref> | birth_name = | birth_date = {{birth date and age |df=y|1992|02|23}} | birth_place = Sainkul, [[Keonjhar district]], [[Odisha]] | alma_mater = [[Buxi Jagabandhu Bidyadhar College]] | occupation = ([[Ollywood|Odia]]) actress, TV presenter | years_active = 2012 - present | spouse = Deep Thadani | children = | parents = BataKrishna Bhuyan (father)<br/>Baijayantimala Bhuyan (mother) | relatives = | awards = Rupanagara Mahanagara Award for Best Female Debut<br/>Opera Mrs India Global 2018<ref>{{cite web |title=Opera Miss/Mrs. India Global 2018 |url=http://operamrsindiaglobal.com/winners/ |website=Opera Miss/Mrs. India Global |access-date=15 November 2022}}</ref> | website = }} [[Category:Articles with hCards]] '''ਪੁਪੁਲ ਭੂਯਾਨ''' ( {{IPA-or|pupulɔ bʱujaː̃}} ) (ਜਨਮ 23 ਫਰਵਰੀ 1992) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੇਸ਼ਕਾਰ, ਅਤੇ ਮਾਡਲ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਟੈਲੀਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰਿਐਲਿਟੀ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 2013 ਵਿੱਚ [[ਕਾਵਿਆ ਕੀਰਨ]] ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਓਡੀਆ 3D ਫ਼ਿਲਮ ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Kaunri Kanya 3D Oriya Horror Film |url=http://incredibleorissa.com/oriyafilms/kaunri-kanya-oriya-movie-songs-videos-wallpapers |publisher=Incredible Orissa }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜੇਤੂ ਵਜੋਂ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref name="My City Links">{{Cite news|url=https://mycitylinks.in/marriage-no-barrier-in-pursuing-dreams-says-opera-mrs-india-global-2018/|title=Marriage No Barrier In Pursuing Dreams, Says Opera Mrs India Global 2018|last=Jha|first=Neha|date=29 August 2020|work=My City Links|access-date=15 November 2022|language=English}}</ref> == ਆਰੰਭਕ ਜੀਵਨ == ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਫਰਵਰੀ 1992 ਨੂੰ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=January 2023}} ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇਓਂਝਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸੈਨਕੁਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਬਾਟਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੂਯਾਨ ਅਤੇ ਬੈਜਯੰਤੀਮਾਲਾ ਭੂਯਾਨ ਕੋਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਕਸ਼ੀ ਜਗਬੰਧੂ ਬਿਦਿਆਧਰ ਕਾਲਜ, ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=23 September 2018 |title=Odisha's Pupul Bhuyan Wins Opera Mrs India Global 2018 |url=https://odishabytes.com/odishas-pupul-bhuyan-wins-opera-mrs-india-global-2018/ |access-date=15 November 2022 |website=odishabytes |language=en-US}}</ref> 2016 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਦੀਪ ਥਡਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।<ref name="My City Links"/> == ਕਰੀਅਰ == ਭੂਯਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਕ ਸਟੇਜ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਸੋਲੋ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸ਼ੋਅ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈ-ਨਿਊਜ਼, ਅਪਨੰਕਾ ਪਾਸੰਦ ਆਦਿ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇਗਾਮਾਪਾ ਲਿਟਲ ਚੈਂਪਸ, ਸਵਰਾ ਓਡੀਸ਼ਾਰਾ, ਮੁਨ ਬੀ ਹੀਰੋਇਨ ਹੇਬੀ, ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਿਐਲਿਟੀ ਸ਼ੋਅ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। 2013 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸੋਮਿਆ ਰੰਜਨ ਸਾਹੂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ ਓਡੀਆ 3D ਫ਼ਿਲਮ, ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਓਡੀਆ ਫ਼ਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਲੈਕਮੇਲ, ਬਿਦਿਆਰਾਣਾ,<ref>{{Cite web |last=Bureau |first=KalingaTV |date=16 June 2020 |title=First look of Babusan's Odia upcoming film ‘Bidyarana’ released: Watch |url=https://kalingatv.com/entertainment/first-look-of-babusans-odia-upcoming-film-bidyarana-released-watch/ |access-date=15 November 2022 |publisher=KalingaTV |language=en-US}}</ref> ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚਰਿੱਤਰ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਅਨੁਭਵ - ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਅਤੇ ਨਿਯਤੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੜੀਆ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਐਂਕਰਿੰਗ ਅਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਮਾਡਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੈ। 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਤਿਆ।<ref>{{Cite web |last=Pioneer |first=The |title=Cuttack girl wins Charming Face Odisha title |url=https://www.dailypioneer.com/2019/state-editions/cuttack-girl-wins-charming-face-odisha-title.html |access-date=15 November 2022 |website=The Pioneer |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=8 May 2020 |title=These beauty pageant winners capture hearts during lockdown |url=https://www.orissapost.com/more-to-life-than-winning-crowns-beauty-pageant-winners/ |access-date=15 November 2022 |website=Odisha News, Odisha Latest news, Odisha Daily - OrissaPOST |language=en-US}}</ref> ਤਾਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੇ ਸੈਮੀਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਸਰਵੋਤਮ ਰੈਂਪ ਵਾਕ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=http://odishapostepaper.com/edition/148/orissapost/page/2|title=Pupul is Opera Mrs India Global|date=25 September 2018|work=Orissa Post|access-date=29 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20221115140852/http://odishapostepaper.com/edition/148/orissapost/page/2|archive-date=15 November 2022}}</ref> 2022 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਓਡੀਆ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਸ਼ੁਭਪੱਲਬਾ ਦੀ ਕਵਰ ਫੋਟੋ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=15 June 2022 |title=Shubhapallaba Released its 39th Edition on Raja Sankranti |url=https://orissadiary.com/shubhapallaba-released-its-39th-edition-on-raja-sankranti/ |access-date=15 November 2022 |website=Odisha Diary |language=en-US}}</ref> ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 2016 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕਾਦੰਬਨੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ। == ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ == {| class="wikitable" |+ !ਸਾਲ ! ਫਿਲਮ ! ਭਾਸ਼ਾ ! ਭੂਮਿਕਾ ! ਨੋਟ ਕਰੋ |- | 2013 | ''ਕੌਨਰੀ ਕੰਨਿਆ'' | [[ਓਡੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਓਡੀਆ]] | ਅਨੁਸਾਯਾ | ਓਲੀਵੁੱਡ ਵਿੱਚ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ |- | 2015 | ''ਭਲਾ ਪੈ ਟੇਟੇ 100 ਰੁ'' | ਓਡੀਆ | | |- | 2018 | ''ਬਲੈਕਮੇਲ'' | ਓਡੀਆ | | |- | 2022 | ''[[Bidyarana (2022 Odia movie)|ਬਿਦਿਆਰਾਣਾ]]'' | ਓਡੀਆ | | <ref>{{Cite web |title=Actress Pupul Bhuyan waits for shooting for her film to resume post lockdown - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/bhubaneswar/actress-pupul-bhuyan-waits-for-shooting-for-her-film-to-resume-post-lockdown/articleshow/77851873.cms |access-date=15 November 2022 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |- | rowspan="5" | ਫਿਲਮਾਂਕਣ | ਅਨੁਭਵ- ਪ੍ਰੇਮੀ | | ਬਰਸਾ | |- | [[Niyati|ਨਿਆਤੀ]] | | ਸਾਧਨਾ | |- | ਤੂ ਮੋ ਕਮਜੋਰੀ | | | |- | ''[[Delivery Boy(film)|ਡਿਲੀਵਰੀ ਬੁਆਏ]]'' | | | |- | ਅਜਾਤਿ | | | |} == ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; ;" !ਸਿਰਲੇਖ ! ਚੈਨਲ ! ਨੋਟ ਕਰੋ |- | ਨੰਦਾ ਪੁਤੁਲੀ | ਮੰਜਰੀ ਟੀ.ਵੀ | ਓਡੀਆ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ |- | ਈ-ਨਿਊਜ਼ | OTV | rowspan="10" | ਪੇਸ਼ਕਾਰ |- | ਈ-ਗੌਸਿਪ | OTV |- | ਟੈਲੀ ਟਰੇਵਲ | OTV |- | ਸਮੀਖਿਆ ਸ਼ੋਅ | MBC ਟੀ.ਵੀ |- | ਅਮਾ ਰੋਜ਼ੀ ਘਰਾ ॥ | ਤਰੰਗ ਟੀ.ਵੀ |- | ਜੀਤਾ ਉੜੀਸਾ ਜੀਆ | ਤਰੰਗ ਟੀ.ਵੀ |- | ਅਪਨੰਕਾ ਪਾਸੰਦ | [[ਵਾਇਆਕਾਮ18|ਈਟੀਵੀ ਓਡੀਆ]] |- | ਸਵਰਾ ਓਡੀਸ਼ਾਰਾ | ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ |- | ਮੁਨ ਬੀ ਹੀਰੋਇਨ ਹੇਬੀ | ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ |- | SaReGaMaPa Little Champs | ਸਾਰਥਕ ਟੀ.ਵੀ |} == ਇਨਾਮ == * ਸਰਵੋਤਮ ਫੀਮੇਲ ਡੈਬਿਊ ਲਈ ਰੂਪਨਗਰ ਮਹਾਂਨਗਰ ਅਵਾਰਡ * ਸਰਵੋਤਮ ਡੁਬਟ ਫੀਮੇਲ ਲਈ ਸਮਾਂ ਅਵਾਰਡ ਦਿਖਾਓ * ਓਪੇਰਾ ਮਿਸਿਜ਼ ਇੰਡੀਆ ਗਲੋਬਲ 2018 <ref name="My City Links"/> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{IMDB name|nm6846747}} * Pupul Bhuyan on Instagram [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਕਾਰਾਵਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1992]] 7w2ssxad1yjkf0u54so1a20gz0y0juj 10 166043 809911 675383 2025-06-06T18:22:12Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Changed redirect target from [[ਫਰਮਾ:Page range too broad]] to [[ਫਰਮਾ:Template link no redirect]] 809911 wikitext text/x-wiki #redirect[[ਫਰਮਾ:Template link no redirect]] gxstufd5qfma7uig8ed620hy0ss44w5 0 166918 809951 755053 2025-06-07T08:45:28Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809951 wikitext text/x-wiki {{Infobox body of water | name = ਯੇਲਹੰਕਾ ਝੀਲ | other_name = ਕਸਾਬਾ ਅਮਾਨੀਕੇਰੇ | image = | alt = | caption = | image_bathymetry = | alt_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[ਯੇਲਹੰਕਾ]], [[ਬੰਗਲੋਰ]], [[ਕਰਨਾਟਕ]], ਭਾਰਤ | group = | coordinates = {{coord|13|06|41|N|77|35|43|E|region:IN_type:waterbody|display =inline,title}} | type = ਸਦੀਵੀ ਝੀਲ | etymology = | part_of = | inflow = [[ਪੁਟੇਨਹੱਲੀ ਝੀਲ (ਯੇਲਹੰਕਾ)|ਪੁਟੇਨਹੱਲੀ ਝੀਲ]]<ref name=":LocalChallengeProject2020"/> | outflow = [[ਜੱਕੁਰ ਝੀਲ]] | date-built = ≈1904<ref name=":EMPRI2018ReportV2"/><!-- {{Start date|df=yes|YYYY|MM|DD}} For man-made and other recent bodies of water --> | date-flooded = | length = {{convert|1.5|km|abbr=on}} | width = {{convert|600|m|abbr=on}} | area = {{convert|310|acre|abbr=on}}<ref name=":EMPRI2018ReportV2">{{Citation |title=Inventorisation of Water Bodies in Bengaluru Metropolitan Area (BMA) |date=March 2018 |volume=2: Lake Database and Atlas (Part-1: Bengaluru North Taluk) |pages=460, 707 |others=Funded by Karnataka Lake Conservation and Development Authority (KLCDA) |publisher=Centre for Lake Conservation (CLC), Environmental Management and Policy Research Institute (EMPRI) (Department of Forest, Ecology and Environment, Government of Karnataka)}}</ref> | frozen = | islands = 2 | cities = ਬੰਗਲੋਰ | reference = | elevation = {{convert|895|m|abbr=on}} | depth = | max-depth = {{convert|6|m|abbr=on}}<ref name=":EMPRI2018ReportV1">{{Citation |title=(Final Report) Inventorisation of Water Bodies in Bengaluru Metropolitan Area (BMA) |date=March 2018 |volume=1 |others=Submitted to Karnataka Lake Conservation and Development Authority (KLCDA) |publisher=Centre for Lake Conservation (CLC), Environmental Management and Policy Research Institute (EMPRI) (Department of Forest, Ecology and Environment, Government of Karnataka)|pages=72, 101}}</ref> }} '''ਯੇਲਾਹੰਕਾ ਝੀਲ''', [[ਬੰਗਲੌਰ|ਬੈਂਗਲੁਰੂ]] ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਉਪਨਗਰ ਯੇਲਹੰਕਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਝੀਲ ਹੈ। <ref name=":LocalChallengeProject2020">{{Cite web |last=Padhi |first=Siddhartha |last2=Akash |first2=Manju |last3=Jalali |first3=Urvashi |last4=Dhruve |first4=Parina |date=2020 |title=Accelerating the SDGs. Puttenahalli Lakes as Urban Commons, Bangalore, India |url=http://localprojectchallenge.org/site/wp-content/uploads/2019/11/PR_PUTTENHALLI-LAKE-AS-URBAN-COMMONS.pdf |url-status=deviated |archive-url=https://web.archive.org/web/20210907042557/http://localprojectchallenge.org/site/wp-content/uploads/2019/11/PR_PUTTENHALLI-LAKE-AS-URBAN-COMMONS.pdf |archive-date=7 September 2021 |website=Local Challenge Project 2020 |publisher=Local Project Challenge 2020 is a partnership between the Center for Sustainable Urban Development, The Earth Institute, Columbia University, and the Faculty of Architecture, Federa University, Rio de Janeiro |access-date=8 ਮਈ 2023 |archivedate=7 ਸਤੰਬਰ 2021 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210907042557/http://localprojectchallenge.org/site/wp-content/uploads/2019/11/PR_PUTTENHALLI-LAKE-AS-URBAN-COMMONS.pdf }}</ref> <ref>{{Cite web |last=Raj |first=Arpita |date=2018-07-03 |title=Soon, you can glide around on boats in Yelahanka Lake |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bengaluru/soon-you-can-glide-around-on-boats-in-yelahanka-lake/articleshow/64834242.cms |access-date=2020-12-21 |website=Times of India}}</ref> == ਟਿਕਾਣਾ == ਇਹ ਝੀਲ ਯੇਲਹੰਕਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ [[ਪੁਟੇਨਹੱਲੀ ਝੀਲ (ਯੇਲਹੰਕਾ)|ਪੁਟੇਨਹੱਲੀ ਝੀਲ]] ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ 2018 ਵਿੱਚ ਯੇਲਹੰਕਾ ਝੀਲ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ.<ref>{{Cite web |date=2019-01-27 |title=Yelahanka's Puttenahalli lake to be rejuvenated soon |url=https://www.thehindu.com/news/cities/bangalore/yelahankas-puttenahalli-lake-to-be-rejuvenated-soon/article26101894.ece |access-date=2020-12-21 |website=The Hindu}}</ref><ref>{{Cite web |last=Rajan |first=Arjun |date=2019-01-29 |title=Yelahanka's dry lake to get a new life soon |url=https://bengaluru.citizenmatters.in/rejuvenation-of-the-yelahanka-puttenahalli-lake-to-be-complete-by-mid-february-31867 |access-date=2020-12-21 |website=Citizen Matters}}</ref> == ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਵਾਰੀ == [[ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਜ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਵਿਕਾਸ ਨਿਗਮ|ਕਰਨਾਟਕ ਸਟੇਟ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ]] (KSTDC) ਨੇ 2019 ਵਿੱਚ [[ਬ੍ਰੁਹਤ ਬੰਗਲੌਰ ਮਹਾਨਗਰ ਪਾਲੀਕੇ|ਬਰੂਹਤ ਬੰਗਲੌਰ ਮਹਾਨਗਰ ਪਾਲੀਕੇ]] (BBMP) ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਝੀਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੇਲਹੰਕਾ ਝੀਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ <ref>{{Cite web |last=Gangadhar |first=Nikhil |date=2018-07-03 |title=Yelahanka Lake! Tourist hub in making |url=https://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/030718/yelahanka-lake-tourist-hub-in-making.html |access-date=2022-11-16 |website=Deccan Chronicle |language=en}}</ref> == ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ == ਯੇਲਹੰਕਾ ਝੀਲ [[ਯੇਲਹੰਕਾ ਵਾਰਡ|ਯੇਲਾਹੰਕਾ ਵਾਰਡ]], ਯੇਲਾਹੰਕਾ ਜ਼ੋਨ, ਯੇਲਾਹੰਕਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਯੇਲਾਹੰਕਾ ਸਬ-ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ । == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨਾ == * {{Citation |title=Landscapes of Necessity. Re-Envisioning Productive Urban Landscapes. A Community-Based Design Studio in Yelahanka, Bangalore, India |date=2019 |url=https://issuu.com/akisec/docs/landscapes_of_necessity-productive_landscapes-2019 |postscript=. via Issuu |editor-last=Diehl |editor-first=Jessica Ann |others=Studio Team: Vinamra Agarwal, Bao Lixia, Chen Beifei, Dong Yitong, Jiang Jiahang, Eingeel Jafar Khan, Li Ziheng, Toh Zi Gui, Shanika Tuinder, Yu Xi, Radha Waykool |publisher=Master of Landscape Architecture Programme, Department of Architecture, School of Design and Environment, National University of Singapore |isbn=978-981-14-1878-5 |access-date=2023-05-08 |archive-date=2023-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230224033522/https://issuu.com/akisec/docs/landscapes_of_necessity-productive_landscapes-2019 |url-status=dead }} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬੰਗਲੌਰ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]] sp1aukyjb97nonl3uxhpy2tgung036s 0 167377 809924 748800 2025-06-07T02:46:54Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809924 wikitext text/x-wiki '''ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸ ਬ੍ਰੈਡਲੇ''' (1898–1957) ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ|ਕਮਿਊਨਿਸਟ]] ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਿਸਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ [[ਮੇਰਠ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ|ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮੁਕੱਦਮੇ]] ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। <ref name=":4">{{Cite web |title=Ben Bradley |url=http://www.open.ac.uk/researchprojects/makingbritain/content/ben-bradley |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120315070909/http://www8.open.ac.uk:80/researchprojects/makingbritain/content/ben-bradley |archive-date=2012-03-15 |access-date=23 March 2021 |website=The Open University}}</ref> <ref name=":0">{{Cite web |title=Ben Bradley papers - Communist Party of Great Britain archive from Microform Academic Publishers |url=http://www.communistpartyarchive.org.uk/collection.php?cid=CP-IND-BRAD&pid=&did= |access-date=2017-09-24 |website=www.communistpartyarchive.org.uk }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=PAFBW743Bi4C&q=Bradley&pg=PA90|title=Communism in India|last=Windmiller|first=Marshall|date=1959|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> 1929 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕੈਦ ਕਾਰਨ ਭਾਰੀ ਰੌਲਾ ਪਿਆ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ, ਸਟੀਫਨ ਹੋਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਸ਼ਾਇਦ ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਮੁੱਦੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਪੈਂਫਲੈਟ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ"। <ref name=":0" /> ਉਹ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ। == ਜੀਵਨ == === ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ === [[ਤਸਵੀਰ:Meerut_prisoners_outside_the_jail.jpg|thumb|350x350px| [[ਮੇਰਠ]] ਦੇ 25 ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਤਸਵੀਰ। ਪਿਛਲੀ ਕਤਾਰ (ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ): ਕੇ ਐਨ ਸਹਿਗਲ, [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼|ਐਸ ਐਸ ਜੋਸ਼]], ਐਚ ਐਲ ਹਚਿਨਸਨ, [[ਸ਼ੌਕਤ ਉਸਮਾਨੀ]], '''ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫਰਾਂਸਿਸ ਬ੍ਰੈਡਲੇ''', ਏ. ਪ੍ਰਸਾਦ, ਪੀ. ਸਪ੍ਰੈਟ, ਜੀ. ਅਧਿਕਾਰੀ । ਮੱਧ ਕਤਾਰ: ਆਰਆਰ ਮਿੱਤਰਾ, ਗੋਪੇਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਘੋਸ਼, ਐਲਆਰ ਕਦਮ, ਡੀਆਰ ਥੇਂਗਦੀ, ਗੌਰਾ ਸ਼ੰਕਰ, ਐਸ. ਬੈਨਰਜੀ, ਕੇਐਨ ਜੋਗਲੇਕਰ, [[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ|ਪੀਸੀ ਜੋਸ਼ੀ]], [[ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਅਹਿਮਦ (ਸਿਆਸਤਦਾਨ)|ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਅਹਿਮਦ]] । ਮੂਹਰਲੀ ਕਤਾਰ: ਐਮਜੀ ਦੇਸਾਈ, ਡੀ. ਗੋਸਵਾਮੀ, ਆਰਐਸ ਨਿੰਬਕਰ, ਐਸਐਸ ਮਿਰਾਜਕਰ, [[ਸ਼ਰੀਪਾਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ|ਐਸਏ ਡਾਂਗੇ]], [[ਐਸ ਵੀ ਘਾਟੇ|ਐਸਵੀ ਘਾਟ]], ਗੋਪਾਲ ਬਾਸਕ।]] ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸ ਬ੍ਰੈਡਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ "ਬੈਨ ਬ੍ਰੈਡਲੇ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦਾ ਜਨਮ ਜਨਵਰੀ 1898 ਵਿੱਚ ਵਾਲਥਮਸਟੋ, [[ਲੰਡਨ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ <ref name=":1">{{Cite book|title=Red Lives: Communists and the Struggle for Socialism|last=Meddick|first=Simon|last2=Payne|first2=Simon|last3=Katz|first3=Phil|publisher=Manifesto Press Cooperative Limited|year=2020|isbn=978-1-907464-45-4|location=UK|pages=14}}</ref> ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਮੋਟਰਵਰਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ "ਟਾਈਮ-ਕੀਪਰ" ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੋਦਾਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦਾ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸੀ। <ref name=":1" /> ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ 8 ਬੱਚੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਦੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। <ref name=":1" /> 1914 ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੇ ਅਪ੍ਰੈਂਟਿਸ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। <ref name=":1" /> 1916-1918 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ [[ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜਲ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1921 ਤੱਕ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਜੋਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ <ref name=":5">{{Cite web |last=Stevenson |first=Graham |title=Bradley Ben |url=https://grahamstevenson.me.uk/2010/01/20/bradley-ben/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030133153/https://grahamstevenson.me.uk/2010/01/20/bradley-ben/ |archive-date=2020-10-30 |access-date=23 March 2021 |website=Graham Stevenson: Encyclopedia of Communist Biographies}}</ref> <ref name=":1" /> ਉਹ 1920 ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੋਂ ਅਮਲਗਾਮੇਟਿਡ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਵਾਲ ਹੈਨਿੰਗਟਨ, <ref name=":1" /> ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵਰਕਰਜ਼ ਮੂਵਮੈਂਟ ਅਤੇ ਮੈਟਲਵਰਕਰਜ਼ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। <ref name=":5" /> === ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ === 1921 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਕੀਤਾ। <ref name=":2">{{Cite book|title=Red Lives: Communists and the Struggle for Socialism|last=Meddick|first=Simon|last2=Payne|first2=Liz|last3=Katz|first3=Phil|publisher=Manifesto Press Cooperative Limited|year=2020|isbn=978-1-907464-45-4|location=UK|pages=15}}</ref> ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। <ref name=":2" /> ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। <ref name=":2" /> ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਹ 1923 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ (ਸੀਪੀਜੀਬੀ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਰਕਸ ਦੀ ਸ਼ਾਪ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਬਣ ਗਿਆ। <ref name=":2" /> ਉਸਨੇ 1926 ਦੀ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਆਮ ਹੜਤਾਲ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਫਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। <ref name=":2" /> [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਸੀਪੀਜੀਬੀ ਅਤੇ [[ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ]] ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ 1927 ਦੀ ਪਤਝੜ ਵਿੱਚ ਸੀਪੀਜੀਬੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਕਾਰਕੁਨ ਫਿਲਿਪ ਸਪ੍ਰੈਟ ਨਾਲ [[ਮੁੰਬਈ|ਬੰਬਈ]] (ਹੁਣ [[ਮੁੰਬਈ]] ) ਆਇਆ। <ref name=":2" /> <ref>{{Cite book|url=https://www.research.manchester.ac.uk/portal/files/66046649/FULL_TEXT.PDF|title=Unpacking 'Chauvinism': The Interrelationship of Race, Internationalism, and Anti-Imperialism amongst Marxists in Britain, 1899-1933|last=Edmonds|first=Daniel|publisher=University of Manchester|year=2017|location=UK|pages=201}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Chandra|first=Bipan|date=2008|title=P.C. Joshi and the National Politics|journal=Studies in History|volume=24|issue=2|pages=251|citeseerx=10.1.1.982.8470|doi=10.1177/025764300902400206}}</ref> ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ [[ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਂਗਰਸ|ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਟ੍ਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਂਗਰਸ]], [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਵਰਕਰਜ਼ ਐਂਡ ਪੀਜ਼ੈਂਟਸ ਪਾਰਟੀ]], ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਮਿੱਲ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ 1928 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 50,000 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ। <ref name=":2" /> ਉਸਨੇ ਰੇਲਵੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਨਿਭਾਈਆਂ। <ref name=":2" /> ==== ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ==== ਮਾਰਚ 1929 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਅਤੇ ਸਪ੍ਰੈਟ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਵਾਦ, ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ, ਅਤੇ [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ|ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref name=":2"/> ਬ੍ਰੈਡਲੇ, ਸਪ੍ਰੈਟ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 121 ਏ ਦੇ ਤਹਿਤ "ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਤੋਂ ਰਾਜੇ-ਸਮਰਾਟ ਨੂੰ ਵਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼" ਦਾ ਤਹਿਤ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web |title=Indian Communists and Trade Unionists on Trial: The Meerut Conspiracy, 1929-1933 |url=https://microform.digital/boa/collections/36/indian-communists-and-trade-unionists-on-trial-the-meerut-conspiracy-1929-1933 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220211133427/https://microform.digital/boa/collections/36/indian-communists-and-trade-unionists-on-trial-the-meerut-conspiracy-1929-1933 |archive-date=2022-02-11 |access-date=23 March 2021 |website=British Online Archives}}</ref> <ref>{{Cite news|url=https://www.wcml.org.uk/our-collections/international/india/meerut--the-trial/|title=Meerut - the trial|work=Working Class Movement Library|access-date=23 March 2021}}</ref> <ref>{{Cite news|url=https://www.thedispatch.in/a-part-of-british-colonial-oppression-the-meerut-conspiracy-case-furthered-the-indian-anticolonial-struggle-through-insurgent-resistance/|title=A part of British Colonial Oppression, the Meerut Conspiracy Case furthered the Indian Anticolonial struggle through Insurgent Resistance|last=Gopal|first=Priyamvada|date=7 March 2020|work=The Dispatch|access-date=24 March 2021}}</ref> ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ, ਜੋ ਜਨਵਰੀ 1930 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, [[ਮੇਰਠ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ|ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ]] ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। <ref name=":2" /> ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]] ਨੇ ਕੀਤੀ। <ref name=":1"/> ਮੁਕੱਦਮਾ, ਜਿਸਦੀ ਕੋਈ ਜਿਊਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਗਸਤ 1932 ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 5 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ "ਨਿਆਂਇਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ" ਕੀਤੇ ਗਏ। <ref name=":2" /> ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ 10 ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ, <ref>{{Cite book|title=Red Lives: Communists and the Struggle for Socialism|last=Meddick|first=Simon|last2=Payne|first2=Liz|last3=Katz|first3=Phil|publisher=Manifesto Press Cooperative Limited|year=2020|isbn=978-1-907464-45-4|location=UK|pages=15–16}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Ellison|first=John|date=2017|title=The League Against Imperialism|url=https://issuu.com/communist_party/docs/15oh/26|journal=Our History|series=New Series|volume=2|issue=15|pages=25|via=issuu.com}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਪਰ ਨਵੰਬਰ 1933 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 2 ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਯੂਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। <ref name=":3">{{Cite book|title=Red Lives: Communists and the Struggle for Socialism|last=Meddick|first=Simon|last2=Payne|first2=Liz|last3=Katz|first3=Phil|publisher=Manifesto Press Cooperative Limited|year=2020|isbn=978-1-907464-45-4|location=UK|pages=16}}</ref> <ref name=":5"/> ਕੈਦ ਦੌਰਾਨ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। <ref name=":3"/> ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਵਿੱਚ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਮਾਰਬਲ ਆਰਕ ਤੋਂ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਜਵਾਬ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰੇ ਨਸਲੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਹਟਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ। <ref name=":6">{{Cite journal|last=Ellison|first=John|date=2017|title=The League Against Imperialism|url=https://issuu.com/communist_party/docs/15oh/16|journal=Our History|series=New Series|volume=2|issue=15|pages=14|via=issuu.com|access-date=2023-05-11|archive-date=2023-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20230511105406/https://issuu.com/communist_party/docs/15oh/16|url-status=dead}}</ref> ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਭਾਰਤੀ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਹਿੰਸਕ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰਠ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਸੀ। <ref name=":6" /> ਇਹ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਗਏ ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਦਾ ਜਨਤਕ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਫਲ ਰਹੀਆਂ। <ref name=":5"/> == ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਾਪਸੀ == ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦਾ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸਟੇਸ਼ਨ ' ਤੇ [[ਸ਼ਾਪੁਰਜੀ ਸਕਲਾਤਵਾਲਾ]], ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। <ref name=":5"/> ਸਕਲਾਤਵਾਲਾ ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਲੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਧੁਰਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰਠ ਕੈਦੀਆਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਫੰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। <ref>{{Cite journal|last=Ellison|first=John|date=2017|title=The League Against Imperialism|url=https://issuu.com/communist_party/docs/15oh/14|journal=Our History|series=New Series|volume=2|issue=15|pages=13|via=isuu.com}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੇ ਫਿਰ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੀਗ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਕਸ਼ਨ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਰੇਜੀਨਾਲਡ ਬ੍ਰਿਜਮੈਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। <ref name=":3"/> ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਆਖ਼ਰ ਲੀਗ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦਾ ਸਕੱਤਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਉਸ ਨੇ 1937 ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੰਭਾਲਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੜ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। <ref name=":3" /> 1940 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤਹਿਤ ਦੁਬਾਰਾ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 3 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। <ref name=":3"/> [[ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ|ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ]] ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨਿਯਮਤ ਨਿਊਜ਼ਲੈਟਰ ''"ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬੁਲੇਟਿਨ"'' ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ 'ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। <ref name=":3" /> 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ (ਸੀਪੀਜੀਬੀ) ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, [[ਰਜਨੀ ਪਾਮ ਦੱਤ|ਪਾਮ ਦੱਤ]], ਡੇਵ ਸਪ੍ਰਿੰਗਹਾਲ ਅਤੇ ਬਿਲ ਰਸਟ ਸਮੇਤ ਸਾਥੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। <ref name=":3" /> 1942 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਨੇ ''ਭਾਰਤ: ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'', ਇੱਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਪਰਚਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ। <ref>{{Cite book|title=India: What we must do|last=Bradley|first=Ben|publisher=[[Communist Party of Great Britain]]|year=1942|location=London}}</ref> 1944 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜੋਏ ਨੇ ਇੱਕ ਧੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। <ref name=":3"/> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਜੋਏ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। <ref name=":3" /> ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰੈਡਲੇ 1946 ਵਿੱਚ ਸੀਪੀਜੀਬੀ ਦੇ ਅਖਬਾਰ <nowiki><i id="mwqA">ਡੇਲੀ ਵਰਕਰ</i></nowiki> ਲਈ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਮੈਨੇਜਰ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਬ੍ਰਿਤਾਨੀਆ-ਚੀਨ ਫਰੈਂਡਸ਼ਿਪ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਯੋਜਕ ਬਣ ਗਿਆ। <ref name=":3"/> == ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ == ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫਰਾਂਸਿਸ ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦੀ ਮੌਤ 1 ਜਨਵਰੀ 1957 ਨੂੰ ਹੋਈ <ref name=":3"/> ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿਚ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਸਮੇਤ 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। <ref name=":3" /> ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਰੋਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਖਾਸਾ ਜੇਲ੍ਹ ਪੱਤਰ-ਵਿਹਾਰ, ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਯਕਜਹਿਤੀ ਦੀਆਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। <ref name=":0"/> ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ਼ ਲਏ ਨੋਟ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਲੇਖ ਸਰੋਤ [[ਮਾਨਚੈਸਟਰ]] ਵਿੱਚ ਪੀਪਲਜ਼ ਹਿਸਟਰੀ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਅਤੇ [[ਲੰਡਨ]] ਵਿੱਚ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬਰੇਰੀ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]] ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ਼ ਸਕਦੇ ਹਨ। <ref name=":4"/> == ਰਚਨਾਵਾਂ == * ''ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਛੋਕੜ'' (1934) <ref>{{Cite web |last=Bradley |first=Ben |date=1934 |title=The Background in India |url=https://www.marxists.org/archive/bradley/1934/03/x01.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100311041710/http://www.marxists.org:80/archive/bradley/1934/03/x01.htm |archive-date=2010-03-11 |access-date=23 March 2021 |website=Marxist Internet Archive}}</ref> * ''ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਪੀਪਲਜ਼ ਫਰੰਟ'' (1936) <ref>{{Cite web |last=Bradley |first=Ben |last2=Dutt |first2=R. Palme |date=1936 |title=Anti-Imperialist People's Front in India |url=https://www.marxists.org/archive/dutt/1936/03/x01.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100311041716/http://www.marxists.org:80/archive/dutt/1936/03/x01.htm |archive-date=2010-03-11 |access-date=23 March 2021 |website=Marxist Internet Archive}}</ref> * ''ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ (1938) ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ 'ਤੇ'' <ref>{{Cite web |date=1938 |title=On the Eve of the Indian National Congress |url=https://www.marxists.org/archive/pollitt/1938/03/x01.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20111124015443/http://www.marxists.org/archive/pollitt/1938/03/x01.htm |archive-date=2011-11-24 |access-date=23 March 2021 |website=Marxist Internet Archive}}</ref> * ''ਭਾਰਤ: ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ'' (1942) * ''ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਕਾਲ: ਤੱਥ'' (1943) <ref>{{Cite book|url=https://mrc-catalogue.warwick.ac.uk/records/MSH/2/103/297|title=India's famine: The facts|last=Bradley|first=Ben|publisher=Communist Party of Great Britain|year=1943|location=London}}</ref> == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * [[ਰਜਨੀ ਪਾਮ ਦੱਤ|ਆਰ ਪਾਮ ਦੱਤ]] * ਹੈਰੀ ਪੋਲਿਟ * [[ਮੇਰਠ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ|ਮੇਰਠ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ]] * [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]] * ਕਲਾਉਡੀਆ ਜੋਨਸ * [[ਸ਼ਾਪੁਰਜੀ ਸਕਲਾਤਵਾਲਾ]] == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1957]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1898]] jryy18w15d53mxou7z68z749h9i1jvj 0 167559 809932 742577 2025-06-07T05:41:43Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809932 wikitext text/x-wiki {{Infobox body of water | name = ਮਾਓਟਾ ਝੀਲ | other_name = ਮਹਾਵਾਤਾ <!-- Images -->| image = Amer Fort,Jaipur15.jpg | alt = ਜੈਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਮੋਟਾ ਝੀਲ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ | caption = ਜੈਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਮੋਟਾ ਝੀਲ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ | image_bathymetry = | alt_bathymetry = | caption_bathymetry = <!-- Stats --> | location = [[ਅਮੇਰ, ਭਾਰਤ|ਅੰਬਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], [[ਭਾਰਤ]] | group = | coordinates = {{coord|26|59|00|N|75|51|09|E|type:waterbody_region:IN|display=inline,title}} | type = [[ਝੀਲ]] | etymology = | part_of = | inflow = | outflow = | catchment = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | basin_countries = | agency = | date-built = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} For man-made and other recent bodies of water --> | date-flooded = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} For man-made and other recent bodies of water --> | length = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | width = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | area = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | depth = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | max-depth = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | volume = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | residence_time = | shore = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | elevation = <!-- {{convert|VALUE|UNITS}} must be used --> | frozen = | islands = Kesar Kyari Bagh | cities = <!-- Map --> | reference = }} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description matches Wikidata]] [[Category:Pages using infobox body of water with auto short description]] <templatestyles src="Module:Infobox/styles.css"></templatestyles> '''ਮਾਓਤਾ ਝੀਲ''' ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਰਾਜਸਥਾਨ]] ਰਾਜ ਵਿੱਚ [[ਅਮੇਰ, ਭਾਰਤ|ਅੰਬਰ]] ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਝੀਲ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਾਮ "ਮਹਾਵਤਾ" ਹੈ, ਪਰ ਝੀਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੱਡੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਓਟਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। <ref>{{Cite web |last= |first= |date= |title=Maota Sarover -Amer-jaipur |url=http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=4&name=Maota%20Sarover |access-date=2015-09-25 |website=amerjaipur.in |publisher=Agam pareek |archive-date=2018-06-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180630105210/http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=4&name=Maota |url-status=dead }}</ref> ਮਾਓਟਾ ਝੀਲ ਅੰਬਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ {{Convert|11|km}} ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੈ। [[ਜੈਪੁਰ]] ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ, [[ਆਮੇਰ ਦਾ ਕਿਲਾ|ਅੰਬਰ ਕਿਲੇ]] ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ। ਝੀਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕੇਸਰ ਕਿਆਰੀ ਬਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਸਰ ਦਾ ਬਾਗ ਹੈ, <ref>{{Cite web |title=Maota Lake, Amer |url=http://www.mygola.com/maota-lake-p43543 |access-date=2015-09-21 |website=Mygola.com |archive-date=2015-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150925101937/http://www.mygola.com/maota-lake-p43543 |url-status=dead }}</ref> ਜਿਸ ਦੇ ਪੌਦੇ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਵੱਲੋਂ ਲਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ਐਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਲ-ਆਰਾਮ ਬਾਗ ਝੀਲ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਝੀਲ 'ਤੇ ਘੁਮਣ ਲਈ ਕੋਈ ਫੀਸ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉੱਪਰਲੇ ਅੰਬਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਜਾਣ (ਜਾਂ ਹਾਥੀ ਦੀ ਸਵਾਰੀ) ਲਈ ਇੱਕ ਫੀਸ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ]] dforawcirvqdu9wrpaqg2lbxxccil62 3 178051 809929 767450 2025-06-07T05:09:01Z Ternarius 35425 Ternarius ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Queen Douglas DC-3]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jace Aotearoa AU]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Queen Douglas DC-3|Queen Douglas DC-3]]" to "[[Special:CentralAuth/Jace Aotearoa AU|Jace Aotearoa AU]]" 723500 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=The Education Auditor}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 07:18, 16 ਦਸੰਬਰ 2023 (UTC) 0tov78moze76pyg3ubuwxs9zo9oa7vu 0 181539 810029 741315 2025-06-07T11:42:48Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 810029 wikitext text/x-wiki '''ਲੀਲਾ ਮੁਖਰਜੀ''' (1916) - 2009) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ; ਉਸ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪੇਂਟਿੰਗ, ਡਰਾਇੰਗ, ਮੂਰਤੀ, ਪ੍ਰਿੰਟਮੇਕਿੰਗ ਅਤੇ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ [[ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੈਲਰੀ ਆਫ਼ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ]], ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਹਨ। == ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == ਲੀਲਾ ਮੁਖਰਜੀ, ''ਉਰਫ਼'' ਮਨਸੁਖਾਨੀ, ਦਾ ਜਨਮ 1916 ਵਿੱਚ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ]] ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ|ਬਨਾਰਸ]] ਵਿੱਚ ਥੀਓਸੋਫੀਕਲ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ [[ਮੁੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਬੰਬੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਕਲਾ ਭਵਨ, [[ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ]] ਵਿਖੇ ਕਲਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਕਿੰਕਰ ਬੈਜ ਅਤੇ [[ਨੰਦਲਾਲ ਬੋਸ]] ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 1944 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਬੇਨੋਦੇ ਬਿਹਾਰੀ ਮੁਖਰਜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।<ref>{{Cite web |last=Gardner |first=Andrew |date=11 December 2019 |title=Mrinalini Mukherjee: Textile to Sculpture |url=https://post.moma.org/mrinalini-mukherjee-textile-to-sculpture |access-date=1 May 2023 |publisher=The Museum of Modern Art |archive-date=25 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230425041913/https://post.moma.org/mrinalini-mukherjee-textile-to-sculpture/ |url-status=dead }}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ 1947 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਭਵਨ, ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite journal|last=Michael|first=Kristine|date=2018|title=Idealism, Revival and Reform – Indian Pottery at the Crux of Craft, Art and Modern Industry|url=http://connection.ebscohost.com/c/articles/127356024|journal=Marg: A Magazine of the Arts|volume=69|issue=2|access-date=1 May 2023}}</ref> 1948 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ [[ਨੇਪਾਲ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਸਿੱਖੀ। ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਮਾਗੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ, "ਲੀਲਾ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਚਿਸਲਿਆ ਹੈ"।<ref name="Mago 2001 p.">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=dgDqAAAAMAAJ|title=Contemporary Art in India: A Perspective|last=Mago|first=P.N.|publisher=National Book Trust, India|year=2001|isbn=978-81-237-3420-0|series=India, the land and the people|page=|access-date=1 May 2023}}</ref> ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੰਮਕਾਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਕਾਂਸੀ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite news|url=https://thewire.in/culture/secular-deities-enchanted-plants-mrinalini-mukherjee-at-the-ngma|title=Secular Deities, Enchanted Plants: Mrinalini Mukherjee at the NGMA|last=Gupta|first=Trisha|date=23 May 2015|work=The Wire|access-date=1 May 2023}}</ref> 1954 ਤੋਂ 1974 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਵੇਲਹਮ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਉਹ ਵੇਲਹਮ ਬੁਆਏਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁਖੀ ਵੀ ਸੀ।<ref>{{Cite journal|last=Talukdar|first=Monica S|date=2010|title=Down the memory lane|url=https://issuu.com/unigross/docs/dsam|journal=Doon School Art Magazine|pages=13|access-date=1 May 2023}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 1975 ਤੋਂ, ਮੁਖਰਜੀ [[ਲਲਿਤ ਕਲਾ ਅਕਾਦਮੀ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਿੰਟਮੇਕਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਅਤੇ ਕਰਾਫਟਸ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੀ ਲਗਾਈ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ "ਮੈਕਸੀਕਨ ਅਤੇ ਲੋਕ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref name="Siddhartha Publications 1959 p.">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=N5gcAQAAMAAJ|title=Thought|publisher=Siddhartha Publications|year=1959|page=|issn=0040-6449|access-date=1 May 2023|issue=v. 11}}</ref> ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: * 1951, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿਲਪੀ ਚੱਕਰ ਵਿਖੇ।<ref name="Marg Publications 1951 p.">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=IGrrAAAAMAAJ|title=Pathway|publisher=Marg Publications|year=1951|page=|access-date=1 May 2023|issue=v. 5}}</ref> * 1958, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ।<ref name="All-India Fine Arts & Crafts Society 1958 p.">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Tce643n3bfMC|title=Roopa-Lekhā|last=All-India Fine Arts & Crafts Society|publisher=All-India Fine Arts and Crafts Society|year=1958|page=|access-date=1 May 2023|issue=v. 28}}</ref> * 1959, ਆਲ-ਇੰਡੀਆ ਮੂਰਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ।<ref name="VAD">{{Cite web |title=Leela Mukherjee |url=https://www.vadehraart.com/artists/54-leela-mukherjee |access-date=1 May 2023 |website=Vadehra Art Gallery}}</ref> * 1997, ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੁਝਾਨ।<ref name="VAD" /> == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਲੀਲਾ ਅਤੇ ਬੇਨੋਦੇ ਬਿਹਾਰੀ ਮੁਖਰਜੀ ਨੂੰ "ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਭਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਈਰਖਾ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ" ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite journal|last=D'Mello|first=Rosalyn|date=2017|title=Mrinalini Mukherjee|url=http://connection.ebscohost.com/c/articles/131501473|journal=Tate Etc.|issue=Autumn 41|access-date=1 May 2023}}</ref> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬੱਚਾ, ਇੱਕ ਧੀ, ਕਲਾਕਾਰ [[ਮ੍ਰਿਣਾਲਿਨੀ ਮੁਖਰਜੀ]], 1949 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=00ziDwAAQBAJ&pg=PA1950|title=The Indian Portrait – 11|last=Relia|first=A.|last2=Bhatt|first2=J.|publisher=Amdavad ni Gufa|year=2020|isbn=978-81-942993-0-1|series=The Indian Portrait|page=1950|access-date=1 May 2023}}</ref> == ਵਿਰਾਸਤ == ਮੁਖਰਜੀ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਮ੍ਰਿਣਾਲਿਨੀ ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।<ref>{{Cite journal|last=Bailey|first=Stephanie|date=24 July 2020|title=Mrinalini Mukherjee: Force(s) of Nature|url=https://ocula.com/magazine/features/mrinalini-mukherjee-forces-of-nature|journal=Ocula Magazine|access-date=1 May 2023}}</ref> ਮ੍ਰਿਣਾਲਿਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।<ref name="D'Mello">{{Cite journal|last=D'Mello|first=Rosalyn|date=2017|title=Mrinalini Mukherjee|url=http://connection.ebscohost.com/c/articles/131501473|journal=Tate Etc.|issue=Autumn 41|access-date=1 May 2023}}<cite class="citation journal cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFD'Mello2017">D'Mello, Rosalyn (2017). </cite></ref> ਆਲੋਚਕ ਹਾਲੈਂਡ ਕੋਟਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮ੍ਰਿਣਾਲਿਨੀ ਨੇ "ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਕਾਸਟਿੰਗ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਿਆ, ਉਹ ਮਾਧਿਅਮ ਜੋ ਉਸਦੀ ਮੂਰਤੀ-ਮਾਤਾ ਦੁਆਰਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ"।<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2019/07/11/arts/design/met-breuer-mrinalini-mukherjee-review.html|title=Sculpture, Both Botanical and Bestial, Awe at the Met Breuer|last=Cotter|first=Holland|date=11 July 2019|work=The New York Times|access-date=1 May 2023}}</ref> ਪ੍ਰੀਤਿਕਾ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ" ਦੱਸਿਆ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.harpersbazaar.in/culture/story/a-charged-history-of-feminist-art-in-india-2347|title=A charged history of feminist art in India|last=Chowdhry|first=Pritika|date=10 October 2022|work=Harpers Bazaar India|access-date=1 May 2023}}</ref> ਲੀਲਾ ਮੁਖਰਜੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੈਲਰੀ ਆਫ਼ ਮਾਡਰਨ ਆਰਟ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਹਨ।<ref>{{Cite web |title=Triveni Drawings |url=https://indianculture.gov.in/museum-paintings/triveni-drawings |access-date=1 May 2023 |website=The Indian Culture Portal}}</ref><ref>{{Cite web |title=Together |url=https://indianculture.gov.in/museum-paintings/together |access-date=1 May 2023 |website=The Indian Culture Portal}}</ref><ref>{{Cite web |title=Dancer I |url=https://artsandculture.google.com/asset/dancer-i-leela-mukherjee/zAH0dYU0ucVDnw?hl=en |access-date=1 May 2023 |website=Google Arts and Culture}}</ref><ref>{{Cite web |title=Mother and Child |url=https://artsandculture.google.com/asset/mother-child-leela-mukherjee/RwEdmn2kVISTCg?hl=en |access-date=1 May 2023 |website=Google Arts and Culture}}</ref><ref>{{Cite web |title=Dance II |url=https://artsandculture.google.com/asset/dance-ii-leela-mukherjee/qAGVtnU8EDwGbQ?hl=en |access-date=1 May 2023 |website=Google Arts and Culture}}</ref><ref>{{Cite web |title=Figure Lifting Foot |url=https://artsandculture.google.com/asset/figure-lifting-foot-leela-mukherjee/5gHASp5DPvJUiQ?hl=en |access-date=1 May 2023 |website=Google Arts and Culture}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * ਮ੍ਰਿਣਾਲਿ[https://www.mrinalinimukherjeefoundation.org/lm-bio ਜੀਵਨੀ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230606005119/https://www.mrinalinimukherjeefoundation.org/lm-bio |date=2023-06-06 }} ਮੁਖਰਜੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵਿਖੇ ਜੀਵਨੀ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2009]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1916]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਕਲਾਕਾਰ]] i3rit1ifqge69jwuyslrtztm0fikpm4 0 181978 809940 748833 2025-06-07T06:54:45Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809940 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:Mubarak_Mandi_Palace_1905.jpg|thumb|250x250px|1905 ਵਿੱਚ ਤਵੀ ਨਦੀ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ]] [[ਤਸਵੀਰ:Mubarak_Mandi_Complex.jpg|thumb|250x250px|ਤਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ]] [[ਤਸਵੀਰ:Mubarak_mandi.jpg|thumb|250x250px|ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ]] [[ਤਸਵੀਰ:Mubarak_Mandi_Complex,_Jammu.jpg|thumb|250x250px|ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ]] [[ਤਸਵੀਰ:National_Museum_in_Delhi_17_-_Jammu_City_map_(41145164140).jpg|thumb|318x318px|ਜੰਮੂ ਦਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।]] '''ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ''' ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਜੰਮੂ (ਸ਼ਹਿਰ)|ਜੰਮੂ]] ਅਤੇ [[ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਰਾਜ ਦੇ ਜੰਬੂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਮਹਿਲ]] ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਲ ਡੋਗਰਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ [[ਮਹਾਰਾਜਾ]] ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਨਿਵਾਸ ਸੀ। ਇਹ 1925 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੀਟ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ|ਹਰੀ ਸਿੰਘ]] ਜੰਮੂ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਨਿਵਾਸ ਮਹਿਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹ ਮਹਿਲ ਜੰਮੂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ [[ਤਵੀ ਦਰਿਆ|ਤਵੀ]] ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਇਹ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਬਾਰੋਕ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 150 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ। == ਇਤਿਹਾਸ == ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰਾਜਾ ਧਰੁਵ ਦੇਵ ਨੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1710 ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਸੀ।<ref name=":study">{{Cite book|url=https://issuu.com/amritasinghwalia/docs/report|title=Mubarak Mandi Complex Jammu (Documentation Study Report)|last=Singh|first=Amrita|last2=Sehjowalia|first2=Aritik|last3=Atwal|first3=Neha|last4=Grover|first4=Sehajpreet|last5=Sharma|first5=Parul|year=2017|pages=119|language=en}}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ == ਇਹ ਕੰਪਲੈਕਸ ਕਈ ਵਿਹਡ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਪਿੰਕ ਮਹਿਲ, ਰਾਇਲ ਕੋਰਟ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਗੋਲ ਘਰ ਕੰਪਲੈਕਸ., ਨਵਾ ਮਹਿਲ, ਰਾਣੀ ਚਰਕ ਮਹਿਲ, ਹਵਾ ਮਹਿਲ, ਤੋਸ਼ਾਖਾਨਾ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮਹਿਲ ਦੇ ਹਾਲ ਅਤੇ ਗੈਲਰੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਡੋਗਰਾ ਕਲਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ 'ਪਿੰਕ ਹਾਲ' ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਇਹ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ [[ਕਾਂਗੜਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ|ਕਾਂਗਡ਼ਾ]], [[ਜੰਮੂ (ਸ਼ਹਿਰ)|ਜੰਮੂ]] ਅਤੇ ਬਸ਼ੋਲੀ ਕਲਾ ਸਕੂਲਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਮਰਾਟ [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ|ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ]] ਦਾ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਧਨੁਸ਼ ਅਤੇ ਤੀਰ ਵੀ ਹੈ। ਗੁਲਾਬੀ ਹਾਲ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹਿਲ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਗੁਲਾਬੀ ਪਲਾਸਟਰ ਵਾਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਪਿਆ ਹੈ। ਗੋਲ ਘਰ ਭਾਗ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਤਵੀ ਨਦੀ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਛੱਤਾਂ ਅਤੇ ਫਰਸ਼ਾਂ ਢਹਿ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਮਾਰਤ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਲਾਨੇ ਗਏ ਇਸ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਬਾਹੂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੱਸੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨਾਲ ਜੋਡ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਹੈ। == ਹਵਾਲੇ == {{reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.bcmtouriheritage-complex-jammu-crumbling-edifice-t13585/ ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਮਹਿਲ ਬਾਰੇ ਫੋਰਮ ਪੋਸਟ]{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਅਪ੍ਰੈਲ 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://web.archive.org/web/20120426002332/http://studio1860.org/Studio/Projects/Conservation/Mubarak_mandi/Mubarak_mandi.aspx ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਵਿਖੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਸੰਭਾਲ ਉੱਦਮ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ] * [http://www.jammu.com/jammu/about/local_sites.htm#1 ਸਥਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜੰਮੂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ] * [http://heritagezone.blogspot.com/2009/11/aesthetics-of-mubark-mandi-palace.html ਮੁਬਾਰਕ ਮੰਡੀ ਪੈਲੇਸ ਬਾਰੇ ਲੇਖ] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਿਆਸਤ)]] tcmnqnwvfvzu46abdhp6y7p7k4c6sx4 0 184766 809922 758783 2025-06-07T00:18:11Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809922 wikitext text/x-wiki '''ਫਿਰਦੌਸ ਆਜ਼ਿਮ''' ਬ੍ਰੈਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/literature/redrawing-gender-boundaries-literary-terrains-18th-and-19th-may-2017-1424722|title=Redrawing Gender Boundaries in Literary Terrains 18th and 19th May 2017.|last=Azim|first=Firdous|date=2017-06-24|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/literature/news/distance-and-togetherness-reading-la-nuit-bengali-and-na-han-yate-1763794|title=Distance and Togetherness: A Reading of La Nuit Bengali and Na Han-yate|last=Mamun|first=Abdullah Al|date=2019-06-29|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en|quote=Firdous Azim identifies this as the typical western observer positioning himself as an explorer who seems to ascertain the secrets of the "other" world. The woman is seen to be the repository of those secrets, made to open the secret to the explorer.}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/literature/thinking-beyond-boundaries-interview-susie-tharu-1424710|title=Thinking Beyond Boundaries: An Interview with Susie Tharu|last=Manzoor|first=Sohana|date=2017-06-24|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en|quote=Some of this important work has already been taken up by scholars like Firdous Azim and [[Perween Hasan]], but there is much more that needs to be done to uncoverlong forgotten Bangladeshi women writers from the rubble of oblivion.}}</ref> ਉਹ ਬ੍ਰੈਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਹੈ।<ref>{{Cite web |last=Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs |title=Firdous Azim |url=https://berkleycenter.georgetown.edu/people/firdous-azim |access-date=2022-01-17 |website=berkleycenter.georgetown.edu |language=en}}</ref> ਉਹ ਨਰੀਪੋਖੋ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/opinion/news/rokeya-day-rokeyas-vision-women-2008157|title=Rokeya Day: Rokeya's vision for women|last=Azim|first=Firdous|date=2020-12-09|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en|type=Opinion}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ == ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 1976 ਵਿੱਚ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।<ref name=":1">{{Cite web |title=Professor Firdous Azim Joins BU |url=https://www.bracu.ac.bd/news/professor-firdous-azim-joins-bu |access-date=26 June 2004 |website=[[BRAC University]]}}</ref> ਉਹ 1978 ਵਿੱਚ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ 1989 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੀਐਚਡੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।<ref name=":0">{{Cite web |date=18 November 2013 |title=Firdous Azim, PhD Professor and Chairperson |url=https://www.bracu.ac.bd/about/people/firdous-azim-phd |access-date=17 January 2022 |website=[[BRAC University]]}}</ref> ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਸ਼ੀਰੂਲ ਹੱਕ, ਇੱਕ ਆਰਕੀਟੈਕਟ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=http://archive.thedailystar.net/lifestyle/2009/09/02/page03.htm|title=evergreens|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|archive-date=2017-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20170803065902/http://archive.thedailystar.net/lifestyle/2009/09/02/page03.htm|url-status=dead}}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਜੁਲਾਈ 2004 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ। ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ਦ ਕੋਲੋਨਿਅਲ ਰਾਈਜ਼ ਆਫ਼ ਦ ਨਾਵਲ, 1993 ਵਿੱਚ ਰੂਟਲੇਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=The Colonial Rise of the Novel |url=https://www.routledge.com/The-Colonial-Rise-of-the-Novel/Azim/p/book/9780415095693 |access-date=2022-01-17 |website=Routledge & CRC Press |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=The colonial rise of the novel / Firdous Azim |url=https://catalog.library.vanderbilt.edu/discovery/fulldisplay/alma991043327702803276/01VAN_INST:vanui |access-date=2022-01-17 |website=catalog.library.vanderbilt.edu |language=en}}</ref> ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਲੈਂਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।<ref>{{Cite web |title=The Colonial Rise of the Novel by Firdous Azim {{!}} 9780415095693 {{!}} Booktopia |url=https://www.booktopia.com.au/the-colonial-rise-of-the-novel-firdous-azim/book/9780415095693.html |access-date=2022-01-17 |website=booktopia.com.au}}</ref> ਜੂਨ 1994 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ [[ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ [[Kashinath Roy|ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਰਾਏ]] ਨਾਲ ਬੰਗਲਾ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਰਸਾਲੇ ਵਿੱਚ "ਲੌਸਟ ਇਨ ਇੰਡੀਆਃ ਦ ਸਟੋਰੀਜ਼ ਆਫ਼ ਕਿਮ ਐਂਡ ਗੋਰਾ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |title=Kashinath Roy |url=https://jobs.du.ac.bd/wp-content/uploads/2016/08/FMENG75031.pdf |access-date=17 January 2022 |website=[[University of Dhaka]] |archive-date=10 ਜੁਲਾਈ 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710182158/http://jobs.du.ac.bd/wp-content/uploads/2016/08/FMENG75031.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/city/news/prof-kashinath-roy-no-more-2029593|title=Prof Kashinath Roy no more|date=2021-01-18|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> 1996 ਵਿੱਚ, ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਨਿਆਜ਼ ਜ਼ਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਲਿਮਟਿਡ ਦੁਆਰਾ ਅਨੰਤ ਵੈਰਾਇਟੀਃ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite news|url=https://archive.dhakatribune.com/magazine/arts-letters/2021/09/22/because-this-book-had-to-be-published|title='Because this book had to be published'|date=2021-09-22|work=Dhaka Tribune|access-date=2022-01-17}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਨਿਆਜ਼ ਜ਼ਮਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 1998 ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਿਪੇਖਃ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਲੇਖ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Different Perspectives: Women Writing in Bangladesh {{!}} The University Press Limited |url=http://www.uplbooks.com/book/different-perspectives-women-writing-bangladesh |access-date=2022-01-17 |website=www.uplbooks.com}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 16 ਨਵੰਬਰ 2004 ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੋਸ਼ਲ ਫੋਰਮ ਵਿਖੇ ਸਮੂਹਕ/ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ''ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼'' ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪੇਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ 2005 ਵਿੱਚ ਫੈਮੀਨਿਸਟ ਰਿਵਿਊ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref>{{Cite journal|last=Azim|first=Firdous|date=July 2005|title=Feminist Struggles in Bangladesh|url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1057/palgrave.fr.9400217|journal=Feminist Review|volume=80|issue=1|pages=194–197|doi=10.1057/palgrave.fr.9400217|issn=0141-7789}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 19 ਦਸੰਬਰ 2007 ਨੂੰ 'ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਃ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਨਵੇਂ ਰਸਤੇ' ਲਿਖਿਆ।<ref>{{Cite web |title=Women and religion in Bangladesh: new paths |url=https://www.opendemocracy.net/en/women_and_religion_in_bangladesh_new_paths/ |access-date=2022-01-17 |website=openDemocracy |language=en}}</ref> ਮਾਰਚ 2008 ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਟੋਰੀਜ਼ ਆਫ਼ ਚੇਂਜ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/news-detail-27847|title=Stories of Change: Women tracing a path to live their dreams|last=Sarwat|first=Nadia|date=2008-03-16|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਅਜ਼ੀਮ ਨੇ 2012 ਦੇ ਹੇਅ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite magazine|last=Hossain|first=Anika|title=VEILED EXPRESSIONS|url=https://www.thedailystar.net/magazine/2012/11/04/cover.htm|magazine=Star Weekend Magazine|access-date=2022-01-17}}</ref> ਉਸ ਨੇ 2013 ਦੇ ਹੇ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤਃ ਦ ਅਨਟੋਲਡ ਸਟੋਰੀ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/news/speaking-about-the-unspeakable|title=Speaking About the Unspeakable|last=Salam|first=Upashana|date=2013-11-22|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਮਾਰਚ 2013 ਵਿੱਚ, ਅਜੀਮ ਨੇ ਰੂਟਲੇਜ ਲਈ ਕੰਪਲੈਕਸ ਟੈਰੈਨਸਃ ਇਸਲਾਮ, ਕਲਚਰ ਐਂਡ ਵੂਮੈਨ ਇਨ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ। ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 2014 ਦੇ ਹੇ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨਲ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ [[ਜ਼ਿਆ ਹੈਦਰ ਰਹਿਮਾਨ]] ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ, ਇਨ ਦ ਲਾਈਟ ਆਫ਼ ਵ੍ਹਾਟ ਵੀ ਨੋ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/hay-festival-to-begin-november-20-49526|title=Hay Festival to begin November 20|date=2014-11-10|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/the-impossibility-of-knowing-51558|title=The impossibility of knowing|last=Mahtab|first=Mayukh|date=2014-11-23|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> 2015 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ [[ਊਮਿਓ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਉਮੇਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿੱਚ ਉਮੇਆ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਜੈਂਡਰ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਡ਼੍ਹਾਇਆ। 11 ਅਗਸਤ 2016 ਨੂੰ, ਅਜੀਮ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਮਹਿਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਵਿਖੇ ''ਨਾਰੀ ਓ ਸਾਹਿਤ'' ਭਾਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Central Women's University {{!}} Colloquium on 'Nari O Sahitya' |url=https://www.cwu.edu.bd/node/86 |access-date=2022-01-17 |website=www.cwu.edu.bd}}</ref> ਉਹ 2016 ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜੱਜ ਸੀ।<ref>{{Cite news|url=https://jamaica-gleaner.com/article/entertainment/20160412/nova-gordon-bell-commonwealth-prize-shortlist|title=Nova Gordon-Bell on Commonwealth Prize shortlist|date=2016-04-12|work=The Gleaner|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 2018 ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਜਿਊਰੀ ਡੀਐਸਸੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.hindustantimes.com/books/the-dsc-prize-for-south-asian-literature-2018-shortlist-announced/story-QUiNUlPbOmyH8mKYy73s7H.html|title=The DSC Prize for South Asian Literature 2018 shortlist announced|date=2018-11-15|work=Hindustan Times|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Longlist announced for US $25,000 DSC Prize for South Asian Literature 2018 |url=https://www.indulgexpress.com/culture/books/2018/oct/11/longlist-announced-for-us-25000-dsc-prize-for-south-asian-literature-2018-10617.html |access-date=2022-01-17 |website=indulgexpress.com |language=en}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲਾ ਰੈਜ਼ੋਨੈਂਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://archive.dhakatribune.com/magazine/arts-letters/2019/10/12/resonance-launched-at-brac-university|title='Resonance' launched at BRAC University|date=2019-10-12|work=Dhaka Tribune|access-date=2022-01-17}}</ref> ਮਾਰਚ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਢਾਕਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਦੁਲ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ]] ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਰੱਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਇਰਤਾਪੂਰਨ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |last=Batycka |first=Dorian |date=2019-03-05 |title=Shahidul Alam Discussion at Photo Festival Threatened by Bangladeshi Government Censorship |url=http://hyperallergic.com/488110/shahidul-alam-discussion-at-photo-festival-threatened-by-bangladeshi-government-censorship/ |access-date=2022-01-17 |website=Hyperallergic |language=en-US}}</ref> ਅਜੀਮ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਫਰੀਡਮ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਟਰੱਸਟੀਜ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Board of Trustees |url=https://www.freedomfound.org/aboutus/bot |access-date=2022-01-17 |website=[[Bangladesh Freedom Foundation]] |language=en-gb |archive-date=2022-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220115140125/https://www.freedomfound.org/aboutus/bot |url-status=dead }}</ref> ਉਹ ਫੈਮੀਨਿਸਟ ਰਿਵਿ Review ਦੀ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ [[Naripokkho|ਨਰੀਪੋਖੋ]] ਅਤੇ [[Inter-Asia Cultural Studies Society|ਇੰਟਰ-ਏਸ਼ੀਆ ਕਲਚਰਲ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਸੁਸਾਇਟੀ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ। ਉਹ ਨਰੀਪੋਖੋ ਦੇ 1971 ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਭੁੱਲੀ ਹੋਈ ਔਰਤ ਦੀ ਆਗੂ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2013-09-17 |title=Firdous Azim - JLF Houston |url=https://jlflitfest.org/houston/speaker/firdous-azim |access-date=2022-01-17 |website=jlflitfest.org/ |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Firdous Azim |url=https://mayday.leftword.com/author/post/firdous-azim/ |access-date=2022-01-17 |website=mayday.leftword.com }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜੂਨ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 26 ਨਵੰਬਰ 2020 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਲਿਬਰਲ ਆਰਟਸ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਏਕੀਕਰਣ (ਸੀ. ਆਈ.) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ।<ref>{{Cite web |date=2021-09-17 |title=Dr. Firdous Azim's Lecture at DEH CI Forum II: Fall 2020 |url=http://ulab.rsi-lab.com/2020/12/06/dr-firdous-azim%E2%80%99s-lecture-deh-ci-forum-ii-fall-2020 |access-date=2022-01-17 |website=University of Liberal Arts Bangladesh |language=en |archive-date=2022-01-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220117092507/http://ulab.rsi-lab.com/2020/12/06/dr-firdous-azim%E2%80%99s-lecture-deh-ci-forum-ii-fall-2020 |url-status=dead }}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ 41 ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਟੀਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਪਰੀਮ ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਕੌਂਸਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/frontpage/news/form-supreme-judicial-council-2037005|title=Form Supreme Judicial Council|date=2021-02-01|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 2021 ਵਿੱਚ ਜਹਾਂਗੀਰਨਗਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ 'ਇੰਗਲਿਸ਼ ਜੁਬਲੀ ਲਿਟ ਫੈਸਟ 2021' ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ '''ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ''<nowiki/>' ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.newagebd.net/article/132666/3-day-online-lit-fest-under-way|title=3-day online lit fest under way|work=New Age|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦਿਆਂ 46 ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thedailystar.net/news/bangladesh/news/47-eminent-citizens-denounce-communal-attacks-demand-justice-2203926|title=47 eminent citizens denounce communal attacks, demand justice|date=2021-10-22|work=The Daily Star|access-date=2022-01-17|language=en}}</ref> ਆਜ਼ਿਮ ਨੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੁਆਰਾ 2022 ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਇਨਹੇਰੀਟਿਡ ਮੈਮੋਰੀਜ਼ਃ ਤੀਜੀ ਪੀਡ਼੍ਹੀ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/books/books-reviews/inherited-memories-third-generation-perspective-on-partition-in-the-east-review-remnants-of-a-separation/article38077510.ece|title='Inherited Memories: Third-Generation Perspective on Partition in the East' review: Remnants of a separation|last=Datta|first=Sudipta|date=2022-01-01|work=The Hindu|access-date=2022-01-17|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> ਉਹ 'ਦ ਜੈਂਡਰ ਪ੍ਰਾਈਸ ਆਫ ਪ੍ਰੀਕੈਰਿਟੀਃ ਵਰਕਪਲੇਸ ਸੈਕਸੁਅਲ ਹੈਰਾਸਮੈਂਟ' ਅਤੇ 'ਯੰਗ ਵੁਮੈਨਜ਼ ਏਜੰਸੀ' ਲਈ ਖੋਜ ਟੀਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=The Gendered Price of Precarity: Workplace Sexual Harassment and Young Women's Agency |url=https://www.thebritishacademy.ac.uk/projects/youth-futures-gendered-price-precarity-workplace-sexual-harassment-young-womens-agency/ |access-date=2022-01-17 |website=The British Academy |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] h7s7zhxzz1c6ikwkjzv96nopjc36582 0 189609 809949 803585 2025-06-07T08:17:26Z Jugal Kishore Pangotra 51823 /* ਤਸਵੀਰਾਂ */ 809949 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer | name = ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ | honorific_suffix = ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ | image = ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ.jpeg | birth_date = {{birth date and age|1938|11|16|df=y}} | birth_place = ਖੋਜੇਪੁਰ, [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ | occupation = [[ਕਵੀ]], [[ਨਿਬੰਧਕਾਰ]], [[ਵਾਰਤਕਕਾਰ]] | language = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | education = ਗਿਆਨੀ, ਅੱਮ.ਏ., ਬੀ.ਐੱਡ. | notable_works = | spouse = ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਸੁਖਦੀਪ ਕੌਰ | children = ਡਾ. ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ<br>ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ<br>ਡਾ. ਕੰਵਰ ਦੀਪ ਸਿੰਘ | parents = ਸ. ਮੁਣਸ਼ਾ ਸਿੰਘ (ਪਿਤਾ)<br>ਸਵਰਨ ਕੌਰ/ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ (ਮਾਤਾ) }} '''ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ''' (ਜਨਮ 16 ਨਵੰਬਰ 1938) ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1971 ਵਿੱਚ "ਜਿੰਦ" ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਅਦਬੀ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਦੋਹੜਾ (ਇੱਕ ਖੋਜ) (1994) ਸਿਰਜ ਕੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ|ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ]] ਦੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। [[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar With Pooran Singh UK.jpg|thumb|ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ, ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਯੂ. ਕੇ. ਨਾਲ]] [[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar Picture in Line Art.jpg|thumb]] [[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar In Young Age.jpg|thumb|ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤਸਵੀਰ]] == ਜੀਵਨ == ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ 16 ਨਵੰਬਰ 1938 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਖੋਜੇਪੁਰ, [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]], ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸ. ਮੱਘਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਾਦੀ ਦਾ ਨਾਂ ਧਨ ਦੇਵੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ. ਮੁਣਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸਵਰਨ ਕੌਰ ਸੀ।<ref>{{Citation |last=Virsa Te Vartman |title=1947 Yaadan De Jharokhe Chon {{!}}{{!}} Pind Khojepur (Gurdaspur){{!}}{{!}} S.Dhian Singh Shah Sikandar Ji |date=2024-03-24 |url=https://www.youtube.com/watch?si=IRGILM5KUl-93hRF&v=cV2K7F87Lg8&feature=youtu.be |access-date=2024-09-09}}</ref> [[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar with Jogindar Singh Phul.jpg|thumb|ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਡਿਗਰੀ ਸਮੇਂ]] [[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar With His Wife.jpg|thumb|ਆਪਣੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਨਾਲ]] ਆਪ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਤੇ 1996 ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਤ੍ਰੈ-ਮਾਸਕ ਮੈਗਜੀਨ ਰੂਪਾਂਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਵ. ਪਵੀਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤੀਕ ਇਸ ਮੈਗਜੀਨ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀਆਂ ਜਿਮੇਵਾਰੀਆਂ ਆਪ ਜੀ ਤੇ ਹੀ ਹਨ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਆਪ ਇਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਬਾਹੀ ਮੁਗਰਾਲਾ ਰੋਡ ਤੇ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |title=ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ‘ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ’ : ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ |url=https://www.punjabi-kavita.com/Dhian-Singh-Shah-Sikandar.php |access-date=2024-09-10 |website=www.punjabi-kavita.com}}</ref> == ਰਚਨਾਵਾਂ == * ਜਿੰਦ (ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਿਹ)— 1977 * ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਦੋਹੜਾ (ਇੱਕ ਖੋਜ)—  1994, 2000 , 2011, 2024 * ਦੋਹੜੇ 'ਰਾਹੀ' ਦੇ (ਸੰਪਾਦਨਾ)— 2002, 2024 ਬੀਰ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਸੰਪਾਦਨਾ)— 2006 * ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ (ਮੇਰੀ ਵਲੈਤ ਫੇਰੀ) (ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ)—2005, 2008 * ਫ਼ੱਕਰਨਾਮਾ (ਸੰਪਾਦਨਾ)—2008, 2012 * ਤਾਈ ਮਤਾਬੀ ਤੇ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ)—[https://www.singhbrothers.com/en/dhian-singh-shah-sikandar 2012] * ਤਾਕਿ ਸਨਦ ਰਹੇ (ਸੰਪਾਦਕੀਆਂ)— 2015 * ਕਾਵਿ-ਰੰਗ-(ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ)— 2020<ref>ਕਾਵਿ-ਰੰਗ (ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 2020), ਲੇਖਕ: ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ: ਸਾਤਵਿਕ ਬੁਕਸ, S.C.O.225, ਸਿਟੀ ਸੈਂਟਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ –143001; ISBN: 81-87526-85-8 ਕਾਵਿ-ਰੰਗ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ ਰਚਿਤ ਇੱਕ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਤਵਿਕ ਬੁਕਸ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੇ ਜੁਲਾਈ 2020 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 59 ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ 1970 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2018 ਤਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਲਗਭਗ 36 ਦੋਹੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।</ref> * ਬਿਖੜੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ( ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ)— 2021 * ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ (ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੇਧਾਂ)<ref>Ek Supna By Dhian Singh Shah Sikandar; Published by: Sehaj Publication, Samana (Patiala) in 2023; ISBN:978-93-88947-33-6</ref>— 2023 * ਘਟਨਾਵਾਂ (ਸੰਸਮਰਣ)<ref>Ghatnawan (Sansmaran) By Dhian Singh Shah Sikandar; Published by: Sehaj Publication, Samana (Patiala) in 2024`; ISBN:978-81-972003-5-9</ref>— 2024 * ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ (ਨਾਵਲੈੱਟ)<ref>Tareyan Di Chhaven (Novelette) By Dhian Singh Shah Sikandar; Published by: Sehaj Publication, Samana (Patiala) in 2024`; ISBN:978-81-968866-6-0 </ref>—  2024 * ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ (ਸੰਪਾਦਨਾ) — 2024 == ਤਸਵੀਰਾਂ == <gallery> ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar In Rupantar Park.jpg|ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਪਾਰਕ “ਰੂਪਾਂਤਰ” ਵਿੱਚ[[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar.jpg|thumb]][[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar at there Home.jpg|thumb|ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਖੇ (ਹਾਲੀਆ ਤਸਵੀਰ)]][[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar With Foja Singh.jpg|thumb|ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ]][[ਤਸਵੀਰ:Dhian Singh Shah Sikandar on his retirement.jpg|thumb|ਸੇਵਾ ਮੁਕਤੀ ਸਮੇਂ]][[ਤਸਵੀਰ:ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਹ ਸਿਕੰਦਰ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ।.jpg|border|thumb|1971 ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ।]] </gallery> == ਹਵਾਲੇ == <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1938]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਕਵੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਪਾਦਕ]] cutu76o2p0v87h12pdkfhgnkzbnswab 0 190769 809953 773961 2025-06-07T09:24:45Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Background" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1285084118|Kirana gharana]]" 809953 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:KiranaGharanaFamilyTree.jpg|right|thumb| ਮਸ਼ਕੂਰ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ।]] '''ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਨਾ''' 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆਅਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਪਰੰਪਰਾਗਤ ''[[ਘਰਾਨਾ (ਸੰਗੀਤ)|ਘਰਾਨਾ]]'' ਹੈ। ਮੱਧਯੁਗੀ ਸੰਗੀਤ 'ਚ ਧ੍ਰੁਪਦ ਗੌਹਰਬਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਤੇ ਸਾਜ਼ ਅਤੇ ਗਾਨਾ ਉਸਤਾਦ ਨਾਇਕ ਗੋਪਾਲ, ਨਾਇਕ ਧੋਂਦੂ, ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਭਾਨੂ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਖਿਆਲ, [[ਠੁਮਰੀ]], ਦਾਦਰਾ, [[ਗ਼ਜ਼ਲ]], ਭਜਨ, ਅਭੰਗ ਅਤੇ ਨਾਟ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ, ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ, ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੜੋਡੇਕਰ, [[ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)|ਅਮੀਰ ਖਾਨ]], [[ਗੰਗੂਬਾਈ ਹੰਗਲ]], [[ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ]], [[ਰੌਸ਼ਨਾਰਾ ਬੇਗ਼ਮ|ਰੋਸ਼ਨਾਰਾ ਬੇਗਮ]], [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]], [[ਪ੍ਰਭਾ ਅਤਰੇ]], ਕੈਵਲਯ ਕੁਮਾਰ ਗੁਰਵ, ਆਨੰਦ ਭਾਤੇ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਭਾਤੇ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਮਿੱਠੀ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਗਾਇਕੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। == ਪਿਛੋਕੜ == [[ਤਸਵੀਰ:UstadKarimKhan1.jpg|right|thumb| [[ਤੰਬੂਰਾ|ਤਾਨਪੁਰਾ]] 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਫੋਟੋ।]] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ [[ਗਵਾਲੀਅਰ ਰਿਆਸਤ|ਗਵਾਲੀਅਰ ਕੋਰਟ]] ਅਤੇ [[ਇੰਦੌਰ ਰਿਆਸਤ|ਇੰਦੌਰ ਕੋਰਟ]] ਵਿੱਚ [[ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ|ਬੇਨਕਰ]] ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਵਧਦੇ ਰੁਤਬੇ ਨਾਲ ਕਿਰਨਾ ਘਰਾਨੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੀ। ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਾਇਕ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸੇ ਘਰਾਨੇ ਤੋਂ ਦੱਸਿਆ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਬੰਦਾ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ [[ਕੈਰਾਨਾ]] ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਬੇਸ਼ੱਕ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਵਾਦਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉਸ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੇ ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ਵਧਾਇਆ ਜੋ ਗਾਇਕੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। == ਇਤਿਹਾਸ == [[ਤਸਵੀਰ:BandeAliKhanSahib.jpg|thumb| ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੀ [[ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ|ਰੁਦਰ ਵੀਣਾ ਵਜਾਉਂਦੇ]] ਹੋਏ ਦੀ ਫੋਟੋ।]] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨਾ [[ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ|ਰੁਦਰ ਵੀਣਾ]] ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਘਰਾਨੇ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ੈਲੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵੰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ, ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ, ਅਤੇ ਫਯਾਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਨਿਆਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ। === ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ === ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਣਿਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੇਵਾਤੀ ਘਰਾਨਾ, ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਨਾ, ਸੋਨੀਪਤ-ਪਾਣੀਪਤ ਘਰਾਨਾ, ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਨਾ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਹਨ। === ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ === [[ਤਸਵੀਰ:Bhimsen_Joshi.jpg|right|thumb|ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ, ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹਨ।]] ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਹ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਨੂੰ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। [[ਮੈਸੂਰ]] ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, [[ਕਰਨਾਟਕ]] ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਰਨਾ ਘਰਾਨੇ ਨੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। [[ਕਰਨਾਟਕ]] ਅਤੇ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦਾ ਸਰਹੱਦੀ ਖੇਤਰ ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। <ref name="TOI">{{Cite news|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-01-26/hubli/28372632_1_kirana-gharana-prabha-atre-kaivalyakumar-gurav|title=Torch-bearers of kirana gharana, and their followers|date=26 January 2011|work=The Times of India|access-date=3 December 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20121104182515/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-01-26/hubli/28372632_1_kirana-gharana-prabha-atre-kaivalyakumar-gurav|archive-date=4 November 2012}}</ref> ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ, ਸੁਰੇਸ਼ਬਾਬੂ ਮਾਨੇ, [[ਗੰਗੂਬਾਈ ਹੰਗਲ]], [[ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ]], ਕੈਵਲਯ ਕੁਮਾਰ ਗੁਰਵ, ਜੈਤੀਰਥ ਮੇਵੁੰਡੀ, ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਭਾਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। === ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ === [[ਤਸਵੀਰ:Ustad_Amir_Khan_(1).jpg|thumb|[[ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)|ਆਮਿਰ ਖਾਨ]] ਦੀ ਫੋਟੋ। ਹਾਲਾਂਕਿ [[ਮੋਰਾਦਾਬਾਦ|ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ]] ਦੀ ਭਿੰਡੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ, [[ਇੰਦੌਰ ਰਿਆਸਤ|ਇੰਦੌਰ ਕੋਰਟ]] ਵਿੱਚ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਦਰਸ਼ਨ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ।]] 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮੁੱਖ ਮਾਸਟਰ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ|ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ 1947 ਦੀ ਵੰਡ]] ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਲਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ]], [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ, ਹੀਰਾਬਾਈ ਬੜੋਦੇਕਰ, [[ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)|ਅਮੀਰ ਖਾਨ]], [[ਪ੍ਰਭਾ ਅਤਰੇ]] ਅਤੇ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। === ਫਯਾਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਨਿਆਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ === ਭਰਾ ਫਯਾਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਨਿਆਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ [[ਜੁਗਲਬੰਦੀ]] ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ। ਇਸ ਜੋੜੀ ਨੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪੂਰਵਜ ਉਹੀ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। == ਫਿਲਾਸਫੀ == === ਸੁਹਜ === ==== ਵੋਕਲਵਾਦ ==== [[ਤਸਵੀਰ:Abdul_Karim_Khan.jpg|right|thumb|ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਫੋਟੋ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਮਿਠਾਸ ਅਤੇ ਧੁਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।]] ਕਿਰਾਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰੋਕਾਰ [[ਸੁਰ]] ਹੈ, ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਰ , ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਰਾਂ ਦੀ ਸਟੀਕ ਟਿਊਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ। ਕਿਰਾਨਾ ਗਾਇਕੀ (ਗਾਇਨ ਸ਼ੈਲੀ) ਵਿੱਚ, ਰਾਗ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨੋਟਸ (ਸੁਰ) ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਬੇਤਰਤੀਬ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਹਨ,ਸਗੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜੋ ਲੇਟਵੇਂ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਉੱਚੇ ਅਸ਼ਟਾਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ''ਪੁਕਾਰ'' ਸੰਗੀਤਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ''ਸਰਗਮ ਤਾਨ'' (ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁਣਾਈ ਦੇ ਨਮੂਨੇ) ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ==== ਗਤੀ (ਤਾਲ) ==== ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਨੇ ਰਾਗ ਨੋਟ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਨੋਟ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਿਲੰਬਿਤ (ਇੱਕ ਹੌਲੀ ਗਤੀ) ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਕੇ ਖਯਾਲ ਗਾਇਕੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। === ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ === ==== ਰਾਗ ==== [[ਤਸਵੀਰ:Gangubai_Hangal.jpg|thumb|[[ਗੰਗੂਬਾਈ ਹੰਗਲ]] ਦੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਹੰਗਲ ਨਾਲ ਫੋਟੋ। ਦੋਵੇਂ ਕਿਰਾਨਾ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]] ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਕਸਰ ਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ [[ਰਾਗ ਤੋਡਿ|ਮੀਆਂ ਕੀ ਤੋੜੀ]], ਲਲਿਤ, [[ਮੁਲਤਾਨੀ (ਰਾਗ)|ਮੁਲਤਾਨੀ]], ਪਟਦੀਪ, ਪੁਰੀਆ, [[ਰਾਗ ਮਾਰਵਾ|ਮਾਰਵਾ]], ਸ਼ੁੱਧ ਕਲਿਆਣ, ਦਰਬਾਰੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਅਤੇ [[ਆਸਾਵਰੀ|ਕੋਮਲ ਰਿਸ਼ਭ ਆਸਵਰੀ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪੀ.ਐਲ. ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਮਲ ਰਿਸ਼ਭ ਸੁਰ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ, ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੁਰਲੱਭ ਰਾਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਿਆਕੌਂਸ, ਹਿੰਡੋਲਿਤਾ, ਕਲਾਸ਼੍ਰੀ, ਲਲਿਤ ਭਟਿਆਰ, ਮਾਰਵਾ ਸ਼੍ਰੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕੁਮਾਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਗਾਰਾ, ਬਰਵਾ, [[ਪੀਲੂ (ਰਾਗ)|ਪੀਲੂ]], [[ਰਾਗ ਖਮਾਜ|ਖਮਾਜ]], [[ਕਾਫੀ (ਰਾਗ)|ਕੈਫੀ]], ਅਤੇ ਤਿਲਕ ਕਾਮੋਦ ਵਰਗੇ "ਹਲਕੇ ਰਾਗਾਂ" ਵਿੱਚ "ਅਨੰਦ" ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ==== ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ==== ਮੁਖਰਜੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਹੁਸੈਨ ਅਲੀ ਖਾਨ "ਹਿੰਗਰੰਗ" ਅਤੇ "ਸਬਰਸ" ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹਨ। == ਹਵਾਲੇ == == ਪਿਛੋਕੜ == [[ਤਸਵੀਰ:UstadKarimKhan1.jpg|right|thumb|ਤਾਨਪੁਰਾ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ [[ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ]] ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ [[ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ]] ਦੀ ਤਸਵੀਰ।]] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਇੰਦੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ [[ਰੁਦਰ ਵੀਨਾ|ਬੀਨਕਾਰ]] [[ਉਸਤਾਦ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ|ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ]] ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੀ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਾਇਕ [[ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ]] ਅਤੇ [[ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ]], ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸੇ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਨਾਮ ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ, [[ਕੈਰਾਨਾ]] ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Bandé Ali Khan |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803095444602 |website=Oxford Reference}}</ref> ਬੰਦੇ ਅਲੀ ਖਾਨ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕਿਰਾਨਾ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਿਦ ਖਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੇ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਨਾਮ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਗਾਉਣ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। malnfdrha4hzuy0v72tev9y000ub16x 0 192147 809939 778253 2025-06-07T06:44:21Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809939 wikitext text/x-wiki '''ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Mirpur Jattan''') [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]], ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਸਬ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ [[ਜਾਡਲਾ]] ਤੋਂ 3.3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (2.1 ਮੀਲ), [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ|ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ]] ਤੋਂ 15.3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (9.5 ਮੀਲ), ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਤੋਂ 22.3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (13.9 ਮੀਲ) ਅਤੇ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੋਂ 80.9 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (50.3 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ [[ਸਰਪੰਚ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=List of Sarpanches of Gram Panchayats in SBS Nagar district |url=http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170924184443/http://nawanshahr.gov.in/Election%20website/DDPO16-09-2013/Elected%20Sarpanches%20Distt.%20SBS%20Nagar2013.pdf |archive-date=24 September 2017 |access-date=28 November 2016 |website=nawanshahr.gov.in (extract from Punjab Government Gazette)}}</ref> == ਜਨਸੰਖਿਆ == 2011 ਤੱਕ, ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 465 ਘਰ ਹਨ ਅਤੇ 2383 ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1221 ਮਰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ 1162 ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ 2011 ਵਿੱਚ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ ਦੀ [[ਸਾਖਰਤਾ|ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ]] ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 75.84% ਨਾਲੋਂ 77.97% ਘੱਟ ਹੈ। 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 295 ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 12.38% ਹੈ, ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਔਸਤ 846 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ [[ਮਨੁੱਖੀ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ|ਬਾਲ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ]] ਲਗਭਗ 1034 ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Child Sex Ratio in India (2001-2011) |url=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=103437 |website=pib.nic.in}}</ref> ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 45.20% ਬਣਦਾ ਹੈ। ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। 2011 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚੋਂ 796 ਲੋਕ ਕੰਮ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 651 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 145 ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਨਗਣਨਾ ਸਰਵੇਖਣ ਰਿਪੋਰਟ 2011 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 82.29% ਕਾਮੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 17.71% ਕਾਮੇ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੀਮਾਂਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।<ref>{{Cite web |title=District Census Handbook SBS Nagar |url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/0305_PART_B_DCHB%20_SAHID%20BHAGAT%20SINGH%20NAGAR.pdf |website=censusindia.gov.in}}</ref> == ਸਿੱਖਿਆ == ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 1975 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ, ਕੋ-ਐਡ ਅੱਪਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਹੈ।<ref name="SBSNP">{{Cite web |title=List of Schools and Colleges in SBS Nagar district |url=http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |website=sbsnagarpolice.com |access-date=2024-12-19 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511042829/http://www.sbsnagarpolice.com/Forms/School%20College%20of%20SBS%20Nagar.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=Details about GHS Mirpur Jattan |url=http://www.icbse.com/schools/ghs-mirpur-jattan/03060406502 |website=icbse.com}}</ref> ਸਕੂਲ ਭਾਰਤੀ [[ਮਿਡ-ਡੇਅ-ਮੀਲ ਸਕੀਮ|ਮਿਡ-ਡੇ ਮੀਲ ਸਕੀਮ]] ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ [[ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ|ਮਿਡ-ਡੇ-ਮੀਲ]] ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Mid Day Meal Society |url=http://www.ssapunjab.org/mdm/ |website=ssapunjab.org}}</ref> [[ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਨੂੰਨ-2009|ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੁਫਤ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ]] ਅਨੁਸਾਰ ਸਕੂਲ 6 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਸੀ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਆਬਾ ਖਾਲਸਾ ਟਰੱਸਟ ਗਰੁੱਪ ਆਫ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਸ਼ਨਜ਼ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਕਾਲਜ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਸਥਾ (ITI ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ) 12.7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (7.9 ਮੀਲ) ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ 62 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (39 ਮੀਲ), [[ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟਸ ਆਫ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ|ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ]] ਤੋਂ 38 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (24 ਮੀਲ) ਅਤੇ [[ਲਵਲੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ|ਲਵਲੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ]] ਤੋਂ 58 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (36 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ। ''ਨੇੜਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ:'' * ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ ਮੀਰਪੁਰ ਜੱਟਾਂ * ਦਸਮੇਸ਼ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ, ਕਾਹਮਾ * ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਕਾਹਲੋਂ * ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਗਰਚਾ == ਆਵਾਜਾਈ == ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ, [[ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ]] ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 28.7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (17.8 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ। ਸਾਹਨੇਵਾਲ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਘਰੇਲੂ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਹੈ ਜੋ [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਵਿੱਚ 60.7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (37.7 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ, [[ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ|ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ]] ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 167 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (104 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Distance from Mirpur Jattan (Multiple routes) |url=https://www.google.co.in/maps/dir/Mirpur+Jattan,+Nawanshahr,+Punjab/Nawanshahr+Railway+Station,+Railway+Road,+Guru+Ravidas+Nagar,+Nawanshahr,+Punjab/Mirpur+Jattan,+Nawanshahr,+Punjab/Garhshankar+Junction,+Garhshankar-Hoshiarpur+Road,+Garhshankar,+Punjab/Mirpur+Jattan,+Nawanshahr,+Punjab/Ludhiana+Airport,+Ludhiana,+Punjab/Mirpur+Jattan,+Nawanshahr,+Punjab/Sri+Guru+Ram+Dass+Jee+International+Airport,+Raja+Sansi,+Punjab/@31.2760533,74.9805791,9z/am=t/data=!3m1!4b1!4m50!4m49!1m5!1m1!1s0x391aa5297f9712c3:0xff17a7ff07c3f228!2m2!1d76.228358!2d31.0606741!1m5!1m1!1s0x391abdc00733d547:0xb47c552bf41ad7ec!2m2!1d76.1089072!2d31.1216023!1m5!1m1!1s0x391aa5297f9712c3:0xff17a7ff07c3f228!2m2!1d76.228358!2d31.0606741!1m5!1m1!1s0x391abf70c8ccbed7:0xe1194be2a5ffb5d8!2m2!1d76.1385636!2d31.2240694!1m5!1m1!1s0x391aa5297f9712c3:0xff17a7ff07c3f228!2m2!1d76.228358!2d31.0606741!1m5!1m1!1s0x391a83a8f16dc85d:0x4d81be91b95ee708!2m2!1d75.9569956!2d30.8505353!1m5!1m1!1s0x391aa5297f9712c3:0xff17a7ff07c3f228!2m2!1d76.228358!2d31.0606741!1m5!1m1!1s0x39196609c25343eb:0x2284aab8b51ba16d!2m2!1d74.8066719!2d31.7055209!3e0 |website=Google Map}}</ref> == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * [[ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਿਕੀਡਾਟਾ ਤੇ ਗੁਣਕ ਹਨ]] fj88l6pyhdx3dx359uadmd568c0rwdf 0 193374 809989 807739 2025-06-07T11:05:25Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809989 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Rohit Khurana | image = Rohit Khurana.jpg | alt = | caption = Khurana in 2011 | birth_date = {{birth date and age|1983|11|20|df=y}} | birth_place = [[Delhi]] India | nationality = Indian | occupation = [[Actor]], [[Model (person)|Model]] | years_active = 2008–present | known_for = {{ubl|''[[Uttaran]]''|''[[Shani (TV series)|Karmaphal Daata Shani]]''}} | spouse = Neha Khurana<ref name=RKM> [https://web.archive.org/web/20131109161303/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-11-21/news-and-gossip/35227729_1_personal-life-rohit-khurana-vansh Yes, I am married and have a son: Rohit Khurana]</ref> | children = 2 }} '''ਰੋਹਿਤ ਖੁਰਾਣਾ''' ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਦਾਕਾਰ ਹੈ। ਰੋਹਿਤ ਖੁਰਾਣਾ ''ਉੱਤਰਨ'' ਵਿੱਚ ਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਬੁੰਦੇਲਾ/ਰੌਕੀ ਅਤੇ ''ਕਰਮਫਲ ਦਾਤਾ ਸ਼ਨੀ'' ਵਿੱਚ ਸ਼ਨੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। == ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ == ਰੋਹਿਤ ਖੁਰਾਣਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲੀ ਦੋਸਤ ਨੇਹਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। <ref>{{Cite web |title=Yes, I am married and have a son: Rohit Khurana - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/Yes-I-am-married-and-have-a-son-Rohit-Khurana/articleshow/17294121.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਧੀ ਸੀ। <ref>{{Cite web |last=Bureau |first=ABP News |date=2016-03-10 |title=CONGRATULATIONS: TV actor Rohit Khurana to become a proud father soon! |url=https://www.abplive.in/television/congratulations-tv-actor-rohit-khurana-to-become-a-proud-father-soon--304199 |access-date=2019-09-01 |website=www.abplive.in |language=en-US |archive-date=2019-09-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190901234806/https://www.abplive.in/television/congratulations-tv-actor-rohit-khurana-to-become-a-proud-father-soon--304199 |url-status=dead }}</ref> == ਕੈਰੀਅਰ == === ਮਾਡਲਿੰਗ, ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ (2001-13) === ਰੋਹਿਤ ਖੁਰਾਣਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ [[ਦਿੱਲੀ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਟੀਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ 2001 ਵਿੱਚ ਸੀਰੀਅਲ ''ਛੋਟੀ ਮਾਂ: ਏਕ ਅਨੋਖਾ ਬੰਧਨ'' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ 2008 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਤੇਲਗੂ ਫਿਲਮ ''ਸੰਗਮਮ'' ਵਿੱਚ ਅਭਿਰਾਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵਪਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਟੀਵੀ ਵਿੱਚ ਰੋਹਿਤ ਖੁਰਾਣਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 2009 ਵਿੱਚ [[ਟੀਨਾ ਦੱਤਾ|ਟੀਨਾ ਦੱਤਾ ਦੇ]] ਉਲਟ, ਕਲਰਜ਼ ਟੀਵੀ ' ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੋਪ ਓਪੇਰਾ ''ਉਤਰਨ'' ਵਿੱਚ ਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਬੁੰਦੇਲਾ / ਰੌਕੀ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਹੋਈ। <ref name="UTRN">{{Cite web |title=Hindustan Times - Archive News |url=https://www.hindustantimes.com/archive-news/ |access-date=2019-09-01 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref>ਇਸ ਸ਼ੋਅ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਿੱਤੀ। <ref name="Awards">{{Cite web |title=Awards |url=http://newtalentawards.tellychakkar.com/y2k12/previous_winners_2010.php |access-date=2025-01-20 |archive-date=2015-09-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150901144932/http://newtalentawards.tellychakkar.com/y2k12/previous_winners_2010.php |url-status=dead }}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://newtalentawards.tellychakkar.com/y2k12/previous_winners_2010.php "Awards"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150901144932/http://newtalentawards.tellychakkar.com/y2k12/previous_winners_2010.php |date=2015-09-01 }}.</cite></ref> == ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ == '''ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ''' {| class="wikitable sortable" !Year !Show !Role !Channel !Notes |- |2009–2012 |''Uttaran'' |Vansh Singh / Rocky Shah |Colors TV | |- |2010 |''Miley Jab Hum Tum'' |Dhruv / Chintu |Star One |<ref name="Rohit Khurana plays it smart">{{Cite web |date=2010-09-04 |title=Rohit Khurana plays it smart |url=https://daily.bhaskar.com/news/rohit-khurana-plays-it-smart-1330207.html |access-date=2019-09-01 |website=dailybhaskar |language=en |archive-date=2019-09-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190901234806/https://daily.bhaskar.com/news/rohit-khurana-plays-it-smart-1330207.html |url-status=dead }}</ref><ref name="Looks that matter">{{Cite web |date=2010-09-17 |title=Looks that matter |url=https://www.hindustantimes.com/tv/looks-that-matter/story-uqV5k7LxPndeiwDDhtCheK.html |access-date=2019-09-01 |website=Hindustan Times |language=en}}</ref> |- |2011 |''Maayke Se Bandhi Dor'' |Bhaskar |[[ਸਟਾਰ ਪਲੱਸ|Star Plus]] |<ref name="MSBD">{{Cite web |title=Maayke Se Bandhi Dor - Indian Express |url=http://archive.indianexpress.com/news/maayke-se-bandhi-dor/764341 |access-date=2019-09-01 |website=archive.indianexpress.com}}</ref> |- | rowspan="2" |2013 |''Dil Ki Nazar Se Khoobsurat'' |Madhav Periwal / Ehsaas |[[ਸੋਨੀ ਇੰਟਰਟੇਨਮੈਂਟ ਟੈਲੀਵਿਜਨ (ਭਾਰਤ)|Sony TV]] |<ref name="Desk">{{Cite web |last=Desk |first=India TV News |date=2013-05-06 |title=Rohit Khurana plays ugly man on screen, says it's a risk |url=https://www.indiatvnews.com/entertainment/bollywood/rohit-khurana-plays-ugly-man-on-screen-says-it-s-a-risk-7600.html |access-date=2019-09-01 |website=www.indiatvnews.com |language=en}}</ref><ref name="zeenews.india.com">{{Cite web |date=2013-03-30 |title=TV show 'Khoobsurat' not the same as 'Saajan': Rohit Khurana |url=https://zeenews.india.com/entertainment/idiotbox/tv-show-khoobsurat-not-the-same-as-saajan-rohit-khurana_131054.html |access-date=2019-09-01 |website=Zee News |language=en}}</ref><ref name="timesofindia.indiatimes.com">{{Cite web |title=Rohit Khurana to die in Sony TV's 'Khoobsurat' {{!}} TV - Times of India Videos |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/tv/hindi/Rohit-Khurana-to-die-in-Sony-TVs-Khoobsurat/videoshow/20570000.cms |access-date=2019-09-01 |website=timesofindia.indiatimes.com}}</ref> |- |''[[ਸਸੁਰਾਲ ਸਿਮਰ ਕਾ|Sasural Simar Ka]]'' |Shaurya Singhania |Colors TV | |- |2015 |''Lajwanti'' |Jamaal Peshawari |[[ਜ਼ੀ ਟੀਵੀ|Zee TV]] | |- |2015 |''Suhani Si Ek Ladki'' |Rohan |Star Plus | |- |2015–2016 |''Chatur aur Chalak, Birbal aur Viraat (Season 1& 2)'' |Viraat |Big Magic |<ref name="ReferenceC">{{Cite web |title=TV actors and movie actors are equally famous now: Rohit Khurana - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/TV-actors-and-movie-actors-are-equally-famous-now-Rohit-Khurana/articleshow/46541508.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref><ref name="ReferenceB">{{Cite web |title=Rohit in season two of 'Birbal aur Viraat' - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/Rohit-in-season-two-of-Birbal-aur-Viraat/articleshow/53285316.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |- |2017 |''Kasam Tere Pyaar Ki'' |Dr. Manav Garewal | rowspan="4" |Colors TV |<ref name="timesnownews.com">{{Cite web |title=Rohit Khurana to enter 'Kasam Tere Pyaar Ki' |url=https://www.timesnownews.com/entertainment/telly-talk/article/rohit-khurana-to-enter-kasam-tere-pyaar-ki/149851 |access-date=2019-09-01 |website=www.timesnownews.com |language=en}}</ref> |- |2017–2018 |''Karmaphal Daata Shani'' |Shanidev |<ref name="ReferenceD">{{Cite web |title=Rohit Khurana on playing the title role in 'Shani' {{!}} TV - Times of India Videos |url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/tv/hindi/rohit-khurana-on-playing-the-title-role-in-shani/videoshow/63364050.cms |access-date=2019-09-01 |website=timesofindia.indiatimes.com}}</ref> |- |2017 |''Mahakali — Anth Hi Aarambh Hai'' |Shanidev | |- |2019 |''Tantra'' |Daksh Mehra |<ref name=":0">{{Cite web |title=Rohit Khurana to join 'Tantra' - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/rohit-khurana-to-join-tantra/articleshow/68034219.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |- |2020 |''Devi Adi Parashakti'' |Shani Dev |DangalTV | |} '''ਫਿਲਮਾਂ''' {| class="wikitable sortable" !ਸਾਲ(ਸਾਲ) ! ਫਿਲਮ ! ਅੱਖਰ ! ਭਾਸ਼ਾ ! ਨੋਟਸ |- | 2011 | ''ਮਰਦ ਮਰਦ ਹੋਣਗੇ'' | ਸੁੰਦਰ | [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] | <ref name="Glamsham">{{Cite web |last=Glamsham |title=Men Will Be Men Movie Review, Rating, Cast and Crew, Release Date |url=https://www.glamsham.com/en/movie-review-men-will-be-men |access-date=2019-09-01 |website=Glamsham |language=en}}</ref> |- | rowspan="3" | 2012 | ''ਬਿੱਲਾ II'' | ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ | [[ਤਮਿਲ਼ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਾਮਿਲ]] | <ref name="BILLA">{{Citation |title=Billa 2 Movie Review {3/5}: Critic Review of Billa 2 by Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/tamil/movie-reviews/billa-2/movie-review/14864866.cms |access-date=2019-09-01}}</ref> |- | ''ਸੰਗਮ'' | ਅਭਿਰਾਮ | [[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲਗੂ]] | <ref name="SGMM">{{Cite web |title=Sangamam (2008) {{!}} Sangamam Movie {{!}} Sangamam Telugu Movie Cast & Crew, Release Date, Review, Photos, Videos |url=https://www.filmibeat.com/telugu/movies/sangamam.html |access-date=2019-09-01 |website=FilmiBeat |language=en}}</ref> |- | ''ਦਿਲ ਤੈਨੂ ਕਰਦਾ ਏ ਪਿਆਰ'' | ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ | rowspan="2" | [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | <ref>{{Cite web |title=Dil Tainu Karda Ae Pyar is a romantic comedy - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/punjabi/movies/news/Dil-Tainu-Karda-Ae-Pyar-is-a-romantic-comedy/articleshow/15290451.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref> |- | 2013 | ''[[ਸਿੰਘ ਵਰਸਿਸ ਕੌਰ|ਸਿੰਘ ਬਨਾਮ ਕੌਰ]]'' | ਰੂਪ | <ref name="SVSK">{{Cite web |date=2013-04-03 |title='I can still pass off as a college kid,' says Rohit Khurana |url=https://www.dnaindia.com/entertainment/report-i-can-still-pass-off-as-a-college-kid-says-rohit-khurana-1818295 |access-date=2019-09-01 |website=DNA India |language=en}}</ref> |- | 2016 | ''[[Girl in Red (film)|ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ]]'' | ਕਚਰੇ ਵਾਲਾ | ਹਿੰਦੀ | |- | 2017 | ''ਹੋਟਲ ਬਿਊਟੀਫੂਲ'' | | | <ref name="ReferenceA">{{Cite web |title=TV actor Rohit Khurana attempts to break his negative image - Times of India |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/TV-actor-Rohit-Khurana-attempts-to-break-his-negative-image/articleshow/43436105.cms |access-date=2019-09-01 |website=The Times of India |language=en}}</ref> <ref name="indianexpress.com">{{Cite web |date=2014-09-22 |title=TV actor Rohit Khurana plans makeover with Bollywood debut |url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/tv-actor-rohit-khurana-plans-makeover-with-bollywood-debut/ |access-date=2019-09-01 |website=The Indian Express |language=en-IN}}</ref> |} == ਅਵਾਰਡ == * 2010 - ਸਰਵੋਤਮ ਸਹਾਇਕ ਅਦਾਕਾਰ - ਉਤਰਨ ਲਈ ਨਿਊ ਟੇਲੇਂਟ ਅਵਾਰਡ। <ref name="Awards"/> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * {{IMDb name}} * {{Bollywood Hungama person}} {{Authority control}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1983]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਸ਼ ਅਦਾਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਅਦਾਕਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] ekahhoq87syrt4ybg0tgnday9jmj5x7 4 194359 809889 809278 2025-06-06T15:42:02Z MediaWiki message delivery 7061 /* 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 */ ਨਵਾਂ ਭਾਗ 809889 wikitext text/x-wiki {{ਸੱਥ/ਹੈੱਡਰ}} == ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਫੋਕਲੋਰ 2025 ਲਈ ਆਫਲਾਈਨ ਮੀਟਿੰਗ == ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, 2 ਮਾਰਚ 2025 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਇੱਕ ਆਫ਼ਲਾਈਨ ਮੀਟਿੰਗ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇ ਮੁੱਖ ਹੋਣਗੇ - ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਫੋਕਲੋਰ 2025 ਕੱਲ੍ਹ 25 ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ 31 ਮਾਰਚ 2025 ਤੱਕ ਚੱਲੇਗਾ। ਦੂਜਾ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਭਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ਼ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਧੰਨਵਾਦ। * FNF 2025 ਮੈਟਾ ਸਫ਼ਾ - [[m:Feminism and Folklore 2025]] * FNF 2025 ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀ ਸਫ਼ਾ - [[ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ:ਫੈਮੀਨਿਜ਼ਮ ਐਂਡ ਫੋਕਲੋਰ 2025]] * ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ 2025 ਗ੍ਰਾਂਟ ਸਫ਼ਾ - [[m:Community Resources and Partnerships/India General Support Project/Punjabi Wikimedians Annual Grant - 2025|Punjabi Wikimedians Annual Grant - 2025]] -- '''[[user:kuldeepburjbhalaike|<i style="color:#FF4500; font-family:sylfaen">KuldeepBurjBhalaike</i>]]''' <sup style="color:#FF4500; font-family:georgia">([[User_talk:Kuldeepburjbhalaike|Talk]])</sup> 07:06, 24 ਫ਼ਰਵਰੀ 2025 (UTC) == ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ == ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਠੀਕ ਹੋਵੋਗੇ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਲਾਨਾ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਪਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਪ੍ਰਾਪੋਜਲ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ ਵੀ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਸਲਾਨਾ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਦੀ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਓਪਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਭ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਜਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਵੀ ਚਾਹਵਾਨ ਸਾਥੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਪੋਸਟ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਜੌਬ ਲਈ ਅਪਲਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਐਪਲੀਕੈਂਟ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ [https://docs.google.com/document/d/1mqOp2UsswBP68G-XpWjbLqGIt38xrmLqZ5DXo-yhPDA/edit?tab=t.0 ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼] ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜਨ ਦੀ ਗੁਜਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਅਸਪਸ਼ਟ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਈਮੇਲ 'ਤੇ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਵਾਲ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲ, ਮੈਸੇਜ ਜਾਂ ਈਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਨੋਟ: ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ, ਆਉਂਦੇ ਐਤਵਾਰ, 9 ਮਾਰਚ, ਤੱਕ ਆਪਣੀਆਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਜੋ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਰਵਿਊ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਛੇਤੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ --[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Nitesh Gill|Nitesh Gill]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nitesh Gill|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:34, 2 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) (ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ਼ ਯੂਜ਼ਰ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਕੰਟੈਕਟ ਪਰਸਨ) ; ਸਤਸ੍ਰੀਅਕਾਲ ਜੀ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਘੱਟ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਫ਼ਤੇ (27 ਮਾਰਚ)ਲਈ open ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਜ਼ਰੂਰ ਅਪਲਾਈ ਕਰਨ। ਧੰਨਵਾਦ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Nitesh Gill|Nitesh Gill]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nitesh Gill|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:56, 21 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) == ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਕਰਨ == ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਯਤਨਾਂ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 100 ਸਾਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ, ਅਸੀਂ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ" ਮੰਗਿਆ। ਫਿਰ ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪੈਸਾ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਿੰਦੀ ਵਰਤਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। 3 ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ "ਚੱੜਦੇ ਪੰਜਾਬ" ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਐ, ਹਿੰਦ ਸਰਕਾਰ 70 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਿੱਤ ਗਈ ਐ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਗੂਗਲ ਉਲਥਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਿੰਦੀ/ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦਾ ਐ, ਉਲਥੇਕਾਰ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਬਚਾਓ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ: ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ -ਐ- ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਹੂਣ ਹਿੰਦੀ -ਹੈ- ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ Translate- ਉਲਥਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਵਾਦ (ਹਿੰਦੀ), ਤਰਜਮਾ (ਉਰਦੂ) page/pages- ਵਰਕਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਪੰਨਾ (ਹਿੰਦੀ), ਸਫ਼ਾ (ਉਰਦੂ) again- ਮੁੜ (ਪੰਜਾਬੀ), ਦੁਬਾਰਾ (ਹਿੰਦੀ), ਦੁਬਾਰਾ (ਉਰਦੂ) clipboard- ਚੂੰਢੀ-ਤਖਤੀ (ਪੰਜਾਬੀ), ਕਲਿੱਪਬੋਰਡ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) configuration- ਬਣਤਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੰਰਚਨਾ (ਹਿੰਦੀ) description- ਵੇਰਵਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਵਰਣਨ (ਹਿੰਦੀ) edit- ਸੋਧ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੰਪਾਦਿਤ (ਹਿੰਦੀ), ਸੰਪਾਦਿਤ (ਉਰਦੂ) experience- ਤਜਰਬਾ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਭਵ (ਹਿੰਦੀ), ਅਨੁਭਵ (ਉਰਦੂ) expiry- ਮਿਆਦ-ਪੁੱਗਣੀ (ਪੰਜਾਬੀ) gadget- ਜੰਤਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਗੈਜੇਟ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) import- ਦਰਾਮਦ (ਪੰਜਾਬੀ), ਆਯਾਤ (ਹਿੰਦੀ) export- ਬਰਾਮਦ (ਪੰਜਾਬੀ), ਨਿਰਯਾਤ (ਹਿੰਦੀ) language- ਬੋਲੀ (ਪੰਜਾਬੀ), ਭਾਸ਼ਾ (ਹਿੰਦੀ) mark- ਨਿਸ਼ਾਨ (ਪੰਜਾਬੀ), ਚਿੰਨ੍ਹ (ਹਿੰਦੀ) optional- ਚੋਣਵਾਂ (ਪੰਜਾਬੀ), ਵਿਕਲਪਿਕ (ਹਿੰਦੀ) session- ਅਜਲਾਸ / ਕਾਰਜਕਾਲ (ਪੰਜਾਬੀ), ਸੈਸ਼ਨ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ) translator- ਉਲਥੇਕਾਰ (ਪੰਜਾਬੀ), ਅਨੁਵਾਦਕ (ਹਿੰਦੀ), ਤਰਜਮੇਕਾਰ (ਉਰਦੂ) ਜੇਕਰ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਲੱਗਾ ਐ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਬਿਹਤਰ ਕਰੋਗੇ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ। ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਲਿਖਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਔਖਾ ਐ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਉਲਥਾਕਾਰ]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:21, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) :welcome ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ --- ਹੁੰਦਾ ਐ, ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੀ ਵਰਤਦੇ ਓ -- ਸਵਾਗਤ ਹੈ (Hindi) [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਉਲਥਾਕਾਰ]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਉਲਥਾਕਾਰ|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:32, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) ::ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਏਹ ਜੋੜਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ -- ਦੁਆਰਾ (Hindi)-- ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ, ਇਸਦੀ ਬਜਾਏ ਅਸੀਂ -- ਵੱਲੋਂ/ਮੁੜ -- ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:50, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) :I forgot to add, we use ਮੁੱਢਲਾ (Theth Panjabi), people who use Hindinized Panjabi use ਮੁੱਖ (Hindi). Reading translated articles in Wikipedia is like reading Hindi written in Gurmukhi. Thanks again. [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 18:56, 6 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) == ਰੀਡਿੰਗ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਰੂਮ ਫੋਰ ਗਰੈਜੂਏਟ ਸਟੂਡੈਂਟਸ -ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ == ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, 9 ਮਾਰਚ 2025 ਨੂੰ ਰੀਡਿੰਗ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਇਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਰੂਮ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕੋਰਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕੋਰਸ ਢਾਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਪਡੇਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ । ਅਗਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:FromPunjab|FromPunjab]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:FromPunjab|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:20, 7 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 --> == Wiki names and descriptions in Panjabi == [[ਤਸਵੀਰ:Wiki name in Panjabi.png|thumb|Wiki names in Panjabi]] Too many Wiki pages have different names or descriptions. So, I tried to standardize Wiki names and description in Panjabi, Let me know if I am doing it wrong, or it needs correction. I appreciate your helps and feedback. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕੀ ਵਰਕਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਂ ਜਾਂ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਮੈਂ ਵਿਕੀ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਿਆਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਗਲਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਇਸਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। I don't know where to save it, if someone wants code, I will happily give it and you can save it where ever you want. Thanks, appriciate you all. [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Cabal11|Cabal11]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Cabal11|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:12, 12 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 02:56, 13 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 --> == <span lang="en" dir="ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2025-03-19|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2025-03-19|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:15, 14 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 --> == Phased deployment of the CampaignEvents extension across various Wikipedias == Namaste! Firstly, apologies for posting this message in a different language! I am writing on behalf of the [[metawiki:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team|Campaigns product team]] who are planning a global deployment of the [[mediawikiwiki:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] to all Wikipedias, starting with a small batch in April 2025. Punjabi Wikipedia is one of the wikis proposed for this phase! This extension is designed to help organizers plan and manage events, wikiprojects, and other on-wiki collaborations. Also making these events/wikiprojects more discoverable. You can find out more here on the [[mediawikiwiki:Help:Extension:CampaignEvents/FAQ|FAQs page]]. The three main features of this extension are: # '''Event Registration:''' A simple way to sign up for events on the wiki. # '''Event List:''' A calendar to show all events on your wiki. Soon, it will include WikiProjects too. # '''Invitation Lists:''' A tool to find editors who might want to join, based on their edits. '''Please Note:''' This extension comes with a new user right called "Event Organizer," which will be managed by the administrators of Punjabi Wikipedia, allowing the admins to decide when and how the extension tools are used on the wikis. Once released, the organizer-facing tools (Event Registration and Invitation Lists) can only be used if someone is granted the Event-Organizer right, managed by the admins. The extension is already on some wikis,e.g Meta, Wikidata, English Wikipedia ([[metawiki:CampaignEvents/Deployment_status|see full list]]). Check out the [[metawiki:CampaignEvents/Deployment status|phased deployment plan]] and share your thoughts by March 31, 2025. '''Dear Admins,''' your feedback and thoughts are especially important because this extension includes a new user right called "Event Organizer," which will be managed by you. Once you take a look at the details above and on the linked pages, we suggest drafting a community policy outlining criteria for granting this right on Punjabi Wikipedia. Check out [[metawiki:Meta:Event organizers|Meta:Event_organizers]] and [[wikidata:Wikidata:Event_organizers|Wikidata:Event_organizers]] to see examples. For further enquiries, feel free to contact us via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:CampaignEvents%7Cextension talkpage], or email rasharma@wikimedia.org. --[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:RASharma (WMF)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:55, 21 ਮਾਰਚ 2025 (UTC) == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Punjabi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jon Harald Søby (WMNO)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:10, 4 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) :Hi @[[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]], :Thank you for starting this wonderful initiative, and apologies for the late reply. We’re really happy to join the contest and contribute to this exciting exchange! I’ve also shared your message with our Punjabi Wikipedia community through our WhatsApp group to encourage more participation. :Looking forward to seeing the cross-cultural contributions! :-- '''[[user:kuldeepburjbhalaike|<i style="color:#FF4500; font-family:sylfaen">KuldeepBurjBhalaike</i>]]''' <sup style="color:#FF4500; font-family:georgia">([[User_talk:Kuldeepburjbhalaike|Talk]])</sup> 05:05, 18 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) == Invitation for the next South Asia Open Community Call (SAOCC) with a focus on WMF's Annual Plans (27th April, 2025) == Dear All, The [[:m:South Asia Open Community Call|South Asia Open Community Call (SAOCC)]] is a monthly call where South Asian communities come together to participate, share community activities, receive important updates and ask questions in the moderated discussions. The next SAOCC is scheduled for 27th April, 6:00 PM-7:00 PM (1230-1330 UTC) and will have a section with representatives from WMF who will be sharing more about their [[:m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Global Trends|Annual Plans]] for the next year, in addition to Open Community Updates. We request you all to please attend the call and you can find the joining details [https://meta.wikimedia.org/wiki/South_Asia_Open_Community_Call#27_April_2025 here]. Thank you! [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:25, 14 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_Gill/lists/Indic_VPs&oldid=28543211 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16:11, 16 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Hide on Rosé@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 ਅਪਰੈਲ 2025 (UTC)</div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 ਮਈ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 --> == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|ਗੱਲ-ਬਾਤ]])</bdi> 22:07, 15 ਮਈ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:27, 22 ਮਈ 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 03:07, 28 ਮਈ 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == Update from A2K team: May 2025 == Hello everyone, We’re happy to share that the ''Access to Knowledge'' (A2K) program has now formally become part of the '''Raj Reddy Centre for Technology and Society''' at '''IIIT-Hyderabad'''. Going forward, our work will continue under the name [[:m:IIITH-OKI|Open Knowledge Initiatives]]. The new team includes most members from the former A2K team, along with colleagues from IIIT-H already involved in Wikimedia and Open Knowledge work. Through this integration, our commitment to partnering with Indic Wikimedia communities, the GLAM sector, and broader open knowledge networks remains strong and ongoing. Learn more at our Team’s page on Meta-Wiki. We’ll also be hosting an open session during the upcoming [[:m:South Asia Open Community Call|South Asia Open Community Call]] on 6 - 7 pm, and we look forward to connecting with you there. Thanks for your continued support! Thank you Pavan Santhosh, On behalf of the Open Knowledge Initiatives Team. <!-- Message sent by User:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nitesh_Gill/lists/Indic_VPs&oldid=28543211 --> == Suhridian ai == ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਇੱਕ ਸਵਦੇਸ਼ੀ, ਭਾਰਤੀ-ਵਿਕਸਤ ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ ਮਾਡਲ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ-ਅਧਾਰਤ ਡਿਵੈਲਪਰ ਪ੍ਰਭ ਹੁੰਦਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ ਮਾਡਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੱਲਬਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ: ਭਾਰਤੀ-ਵਿਕਸਤ: ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, API ਜਾਂ ਹੋਰ AI ਫਰਮਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਗੱਲਬਾਤ ਵਾਲਾ ਏਆਈ: ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸਮੇਤ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਭਾਸ਼ਾਈ: ਇਹ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ: ਡਿਵੈਲਪਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਡਲ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ: ਇਹ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗਣਿਤ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ OpenAI ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ ਦੇ ਮੁਫਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜਦਾ ਹੈ। ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਮੁਫ਼ਤ: ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਫਤ AI ਚੈਟਬੋਟ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਿਵੈਲਪਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ: ਪ੍ਰਭ ਹੁੰਦਲ, ਇੱਕ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਡਿਵੈਲਪਰ ਅਤੇ ਸੁਹ੍ਰਿਦੀਅਨ ਏਆਈ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਨੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ-ਹੱਲ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਇਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਥਾਪਿਤ ਏਆਈ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁਫਤ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:Phvofs|Phvofs]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Phvofs|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:53, 29 ਮਈ 2025 (UTC) == 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 == <div lang="en" dir="ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Hello Wikimedians of South Asia! 👋 We’re excited to launch the planning phase for the '''South Asia Newsletter''' – a bi-monthly, community-driven publication that brings news, updates, and original stories from across our vibrant region, to one page! We’re looking for passionate contributors to join us in shaping this initiative: * Editors/Reviewers – Craft and curate impactful content * Technical Contributors – Build and maintain templates, modules, and other magic on meta. * Community Representatives – Represent your Wikimedia Affiliate or community If you're excited to contribute and help build a strong regional voice, we’d love to have you on board! 👉 Express your interest though [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhk4NIe3YwbX88SG5hJzcF3GjEeh5B1dMgKE3JGSFZ1vtrZw/viewform this link]. Please share this with your community members.. Let’s build this together! 💬 This message was sent with [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:MediaWiki message delivery|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) by [[m:User:Gnoeee|Gnoeee]] ([[m:User_talk:Gnoeee|talk]]) at 15:42, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Gnoeee@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=25720607 --> q5pvyw0jcnyiz4adnkp9kya4nh2y298 0 194718 809926 795994 2025-06-07T03:53:15Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809926 wikitext text/x-wiki {{Infobox sport overview|boxwidth=130px|title=Roller sport in India|image=Inline skating.jpg|imagesize=<!-- change image size, default is 200px. must add units afterward, i.e. "250px" not "250" -->|image_alt=<!-- alt text, which will be seen when hovering over the image -->|caption=Inline roller skater on a slalom course|union=Roller Skating Federation of India|country=[[India]]|sport=[[Roller sport]]|noncountry=<!-- other country this country represents -->|teamlabel1=<!-- overrides the "National team" label with custom label -->|nationalteam=[[India national roller hockey team]]|teamlabel2=<!-- overrides the "Representative team" label with customer label -->|repteam=<!-- overrides the representative team link, requires full wikitext syntax -->|nickname=<!-- nicknames -->|first=<!-- date first played -->|registered=<!-- number of registered players -->|clubs=<!-- number of clubs -->|national_list=[[Indian Roller Hockey National Championship]]|club_list=<!-- list of club competitions -->|intl_list=2 bronze medals in the [[2010 Asian Games]]|match=<!-- single match audience record -->|league=<!-- league audience record -->}} '''ਰੋਲਰ ਖੇਡ''' ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਕ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਿੰਗ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=On Your Mark, Get Set, Skate.....? |url=http://www.mangalorean.com/news.php?newstype=local&newsid=351525 |access-date=19 June 2014 |archive-date=3 ਮਾਰਚ 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234158/http://www.mangalorean.com/news.php?newstype=local&newsid=351525 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=Gujarat lets the good times roll |url=http://www.newindianexpress.com/magazine/article308470.ece |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141015032508/http://www.newindianexpress.com/magazine/article308470.ece |archive-date=October 15, 2014 |access-date=19 June 2014 |publisher=Indian Express}}</ref><ref>{{Cite web |date=2004-07-26 |title=City on a roller-skater mode |url=http://www.hindu.com/mp/2004/07/26/stories/2004072601750300.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20041124161955/http://www.hindu.com/mp/2004/07/26/stories/2004072601750300.htm |archive-date=24 November 2004 |access-date=19 June 2014 |website=[[The Hindu]]}}</ref> ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਿੰਗ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Fun on wheels |url=http://www.telegraphindia.com/1050723/asp/atleisure/story_5021349.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060212112725/http://www.telegraphindia.com/1050723/asp/atleisure/story_5021349.asp |archive-date=February 12, 2006 |access-date=19 June 2014 |publisher=The Telegraph}}</ref> == ਬਣਤਰ == ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰੋਲਰ ਖੇਡਾਂ ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਿੰਗ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1955 ਵਿੱਚ SPMumick ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2010-11-27 |title=Welcome To Roller Skating Federation Of India |url=http://www.rollersportsindia.org/About%20RSFI.htm |access-date=2014-06-18 |publisher=Rollersportsindia.org }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web |date= |title=Roller Sports India |url=http://www.rollersports.in/about-roller-sports-india.html |access-date=2014-06-18 |publisher=Rollersports.in |archive-date=2018-09-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180923213938/http://www.rollersports.in/about-roller-sports-india.html |url-status=dead }}</ref> ਤੁਲਸੀ ਅਗਰਵਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਕੇਟਰ ਇੱਕ ਕਲੱਬ ਨਾਲ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਲੱਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹਨ। ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਰਾਜ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਾਂ RSFI ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ।<ref name="skatetoindia">{{Cite web |title=Introduction to Skating in India |url=http://skatetoindia.8m.com/Information.html |access-date=2025-03-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304064155/http://skatetoindia.8m.com/Information.html |url-status=dead }}</ref> == ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਲਰ ਸਪੋਰਟਸ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਗਏ ਕੁੱਲ ਤਗਮੇ == {| class="wikitable sortable" !ਮੁਕਾਬਲਾ ! ਸੋਨਾ ! ਪੈਸੇ ਨੂੰ ! ਕਾਂਸੀ ! ਕੁੱਲ |- | ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ | 0 | 0 | 4 | 4 |- | ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ | 4 | 5 | 6 | 15 |- | ਕੁੱਲ | '''4''' | '''5''' | '''10''' | '''19''' |- |} * 2023 ਤੱਕ ਅੱਪਡੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ == ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ == * ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਰ == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist|2}} == ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ == * [http://www.rollersportsindia.org ਰੋਲਰ ਸਕੇਟਿੰਗ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਇੰਡੀਆ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101102225836/http://www.rollersportsindia.org/ |date=2010-11-02 }} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖਾਲੀ ਵਿਕੀਡਾਟਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਲੇਖ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਅਣ-ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ੇ]] 8vd1e6hdk31ln2omzlq1uruxfigb6r2 0 195093 809947 797884 2025-06-07T08:03:05Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809947 wikitext text/x-wiki [[ਤਸਵੀਰ:A_Mohan_Veena,_string_musical_instruments_of_India.jpg|thumb|ਮੂਲ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ।]] '''ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ''' ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੱਗੀਤ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਤਾਰ ਵਲਰ ਸਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ ਹੈ। [[ਤਸਵੀਰ:Vishwa_Mohan_Bhatt_playing_Mohan_Veena_(4).jpg|thumb|ਪੰਡਿਤ [[ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ|ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ]] ਨੇ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ]] == ਪੰਡਿਤ ਰਾਧਿਕਾ ਮੋਹਨ ਮੈਤਰਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ (ਮੂਲ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ) == ਇਸ ਸਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ [[ਸਰੋਦ]], [[ਵੀਣਾ|ਵੀਨਾ]] ਅਤੇ [[ਸੁਰਬਹਾਰ : ਸਾਜ਼|ਸੁਰਬਹਾਰ]] ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ 1948 ਵਿੱਚ ਰਾਧਿਕਾ ਮੋਹਨ ਮੈਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਲ 1949 ਵਿੱਚ, ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਮੁੱਖ ਨਿਰਮਾਤਾ ਠਾਕੁਰ ਜੈਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ 'ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ' ਰੱਖਿਆ।<ref>{{Cite web |last=Childed |first=Serg |date=2 October 2019 |title=The mohan veena: classic instrument developed by Radhika Mohan Maitra is a child of veena, sarod, and sitar |url=https://musictales.club/article/mohan-veena-classic-instrument-developed-radhika-mohan-maitra-child-veena-sarod-and-sitar |access-date=11 July 2022 |website=MusicTales}}</ref> ਪੰਡਿਤ ਮੈਤਰਾ ਨੇ 1981 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬੇਵਕਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਨਾਲ 22 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਕਈ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਪੁਰਾਲੇਖ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। == ਜੋਏਦੀਪ ਮੁਖਰਜੀ ਅਤੇ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨ == ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੰਡਿਤ ਮੈਤਰਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਚੇਲੇ ਪੰਡਿਤ ਜੋਏਦੀਪ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ 2020 ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੁਡ਼ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2019 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਖਾਨ ਯੁਵਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਸੁਰਸਿੰਗਾਰ, ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ ਵਰਗੇ ਦੁਰਲੱਭ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਸਰੋਦ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਮੁਖਰਜੀ ਨੇ ਸਤੰਬਰ 2023 ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਮੰਡਪਮ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਜੀ-20 ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ ਦਾ ਵਾਦਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। == ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਆਰਕਟੌਪ ਗਿਟਾਰ == ਦੂਜਾ ਸਾਜ਼ ਇੱਕ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਆਰਕਟੌਪ ਹਵਾਈਅਨ ਗਿਟਾਰ ਹੈ, ਜੋ [[ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ|ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ]] ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਸਾਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |title=Vishwa Mohan Bhatt |url=http://www.vishwamohanbhatt.com/veena.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20190717145809/http://www.vishwamohanbhatt.com/veena.htm |archive-date=2019-07-17 |access-date=2016-03-03 |website=Vishwanmohanbhatt.com}}</ref> ਇਸ ਸਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 19 ਤੋਂ 21 ਤਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਃ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਧੁਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਡਰੋਨ ਤਾਰ ਜੋ ਕਿ ਪੇਗਹੈੱਡ(ਖੂੰਟੀਆਂ) ਤੋਂ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਗਰਦਨ ਦੇ ਪਾਸੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਟਿਊਨਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬਾਰਾਂ ਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲੇ ਤਾਰ। ਇੱਕ ਲੌਕੀ (ਤੂੰਬਾ) ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਗੂੰਜ ਲਈ ਗਰਦਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਖੋਖਲਾ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਲਾਈਡ ਗਿਟਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਬਾਰ ਨਾਲ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। [[File:Vande_Mataram_on_Mohan_Veena.ogg|thumb|ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਮੋਹਨ ਵੀਨਾ 'ਤੇ [[ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ]]]] == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == * ਪੰਡਿਤ [[ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ|ਵਿਸ਼ਵ ਮੋਹਨ ਭੱਟ]] * ਸਲਾਈਡ ਗਿਟਾਰ * ਸੁਰਸਿੰਗਰ == ਹਵਾਲੇ == [https://newssense.in/2021/01/17/musicians-endeavour-to-restore-rare-musical-instruments/ https://newssense.in/2021/01/17/musicians-endeavour-to-restore-rare-musical-instruments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20250212193650/https://newssense.in/2021/01/17/musicians-endeavour-to-restore-rare-musical-instruments/ |date=2025-02-12 }}https://bangla.aajtak.in/specials/video/who-made-mohan-veena-said-multi-instrumentalist-joydeep-mukherjee-part-3-suc-520939-2023-03-02<nowiki/>https://sundayguardianlive.com/news/joydeep-mukherjee-enthrals-g20-delegates-with-classical-music-pieces[https://indiacurrents.com/joydeep-mukherjees-quest-to-revive-the-sursingar/{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} https://indiacurrents.com/joydeep-mukherjees-quest-to-revive-the-sursingar]https://www.pixstory.com/story/joydeep-mukherjee-i-gave-up-my-six-figure-salary-for-music1678466101/197335{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}<nowiki/>https://loudest.in/interviews/in-conversation-with-joydeep-mukherjee-winner-of-sangeet-natak-academis-ustad-bismillah-khan-yuva-purashkar-16087.html<nowiki/>https://timesofindia.indiatimes.com/city/kolkata/at-g20-event-bengal-artistes-to-treat-audience-to-tagore-classical-pieces/articleshow/103523583.cms<nowiki/>{{Reflist}} a4f8pc43xq1nvllreedppek6a50s91p 0 195325 809955 801513 2025-06-07T09:36:16Z Meenukusam 51574 Created by translating the section "Filmography" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1264079537|Krishnarao Phulambrikar]]" 809955 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = Master Krishnarao Phulambrikar | image = Master Krishnarao Phulambrikar.jpg | image_size = | caption = | other_names = Master Krishnarao, Master Krishna | birth_date = 20 January 1898 | birth_place = [[Alandi|Devachi Alandi]], [[Maharashtra]], India | death_date = {{Death date|df=yes|1974|10|20}} | death_place = [[Pune]] | resting_place = | resting_place_coordinates = | occupation = [[Classical musician]]<br/>[[Vocalist]], Film and Drama artist | years_active = | known_for = [[Hindustani music]]<br/>Marathi Sangeet Natak<br/>Marathi and Hindi film music | spouse = Radhabai Phulambrikar | partner = | children = Three | parents = Ganesh Phulambrikar<br/>Mathurabai Phulambrikar | awards = [[Padma Bhushan]]<br/>[[List of Sangeet Natak Akademi fellows|Sangeet Natak Akademi Fellowship]]<br/>Vishnudas Bhave Gold Medal<br/>Balgandharva Gold Medal<br/>Sangeetkalanidhi | website = www.masterkrishnarao.com | signature = }} ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾਜੀ ਗਣੇਸ਼ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ, ਜੋ '''ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ''' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਨ-ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ, ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਮਾਤਾ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar">{{Cite web |date=2016 |title=Krishnarao Phulambrikar |url=http://www.parrikar.org/vpl/?page_id=672 |access-date=15 July 2016 |publisher=Vijaya Parrikar Library}}</ref> ਉਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ [[ਰਾਗ]] ਅਤੇ ਕਈ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ, ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮਾਤਮਾ, 1935 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਜਿਸ ਵਿੱੱਚ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਰਾਠੀ ਗਾਇਕ ਅਤੇ 1941 ਵਿੱਚ ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਪੜੋਸੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।<ref name="Sangeet Natak Akademi Fellowship">{{Cite web |date=2016 |title=Sangeet Natak Akademi Fellowship |url=http://www.sangeetnatak.gov.in/sna/Fellows.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160727131515/http://www.sangeetnatak.gov.in/sna/Fellows.html |archive-date=27 July 2016 |access-date=16 July 2016 |publisher=Sangeet Natak Akademi}}</ref><ref name="Dharmatma on IMDb">{{Cite web |date=2016 |title=Dharmatma on IMDb |url=https://www.imdb.com/title/tt0267425/fullcredits?ref_=tt_ov_st_sm |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref><ref name="Padosi on IMDb">{{Cite web |date=2016 |title=Padosi on IMDb |url=https://www.imdb.com/title/tt0331308/fullcredits?ref_=tt_ov_st_sm |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref> ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।<ref name="Padma Awards">{{Cite web |date=2016 |title=Padma Awards |url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151015193758/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf |archive-date=15 October 2015 |access-date=3 January 2016 |publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India}}</ref> == ਜੀਵਨੀ == ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 1898 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]] ਦੇ ਇੱਕ ਕਸਬੇ ਦੇਵਾਚੀ ਅਲੰਦੀ ਵਿਖੇ ਦੇਸ਼ਸਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜੋੜੇ ਗਣੇਸ਼ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰਨ (ਜੋ ਵੇਦਮੂਰਤੀ ਸਨ) ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਬਾਈ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'">{{Cite web |date=2016 |title=Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas' |url=https://www.swarganga.org/artist_details.php?id=108 |access-date=15 July 2016 |publisher=Swar Ganga Music Foundation |archive-date=1 ਸਤੰਬਰ 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170901110353/https://www.swarganga.org/artist_details.php?id=108 |url-status=dead }}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਮਰਾਠੀ ਥੀਏਟਰ]] ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ''ਸੰਤ ਸਖੂ'' ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ-ਗਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੰਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਨਾਟਯ ਕਲਾ ਪ੍ਰਵਰਤਕ ਮੰਡਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਨਾਟਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋਰ ਸੰਗੀਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਈ ਗੰਧਰਵ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਇਸ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1911 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ, [[ਭਾਸਕਰਬੁਵਾ ਬਾਖ਼ਲੇ]] ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਦੇ [[ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣਾ|ਗਵਾਲੀਅਰ]], [[ਆਗਰਾ ਘਰਾਨਾ|ਆਗਰਾ]] ਅਤੇ [[ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨਾ|ਜੈਪੁਰ]] [[ਘਰਾਨਾ|ਘਰਾਣਿਆਂ]] ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿਸ਼ਯ ਰਿਸ਼ਤਾ 1922 ਵਿੱਚ ਬਾਖ਼ਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਿਹਾ। ਬਾਖਲੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿਖਲਾਈ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਰਾਠੀ ਗਾਇਕ ਬਣ ਗਏ ਸੀ ।<ref name="1898 – 1974 Master Krishnaji Prabhakar Khadilkar">{{Cite web |date=2016 |title=1898 – 1974 Master Krishnaji Prabhakar Khadilkar |url=https://fb1site.wordpress.com/2015/11/23/1898-1974-master-krishnaji-prabhakar-khadilkar/ |access-date=15 July 2016 |publisher=FB1}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਏਕਲ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ 13 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ (ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1930 ਵਿੱਚ ''ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਨਿਧੀ'' ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਮਾਰੋਹ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1953 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਵਜੋਂ ਚੀਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'" /> ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਨੇ ''ਪੁਣੇ ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਸਮਾਜ'' ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ, ਜੋ ਕਿ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਭਾਸਕਰਬੂਵਾ ਬਾਖ਼ਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਅਕੈਡਮੀ ਸੀ।<ref name="The Pillars & Mentors">{{Cite web |date=2016 |title=The Pillars & Mentors |url=http://www.punebharatgayansamaj.org/history.html |access-date=16 July 2016 |publisher=Pune Bharat Gayan Samaj |archive-date=31 ਮਾਰਚ 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180331205134/http://www.punebharatgayansamaj.org/history.html |url-status=dead }}</ref> ਇੱਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਨਕਾ, ''ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ'', ਆਸ਼ਾ-ਨਿਰਸ਼ਾ, ''ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਿਧੀ'', ''ਕੰਹੋਪਾਟਰਾ'', ''ਨੰਦ ਕੁਮਾਰ'' ਅਤੇ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਕੰਪਨੀ ਗੰਧਰਵਾ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀ ਲਈ ''ਵਿਧੀ ਲਿਖੀਤ'' ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਨਾਟਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਕੁਲਵਧੂ'', ਏਕ ਹੋਤਾ ਮਹਾਤਰਾ, ਕੋਨੇ ਏਕ ਕਲੀ ਅਤੇ ''ਭਾਗਯੋਦਯ'' ਲਈ ਨਾਟਯਨਿਕੇਤਨ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਗਾਇਕਾ ਅਭਿਨੇਤਰੀ [[ਜਯੋਤਸਨਾ ਕੇਸ਼ਵ ਭੋਲੇ|ਜਯੋਤਸਨਾ ਭੋਲੇ]] ਸੀ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'"/> ਅਕਾਦਮਿਕ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ, ਉਸਨੇ ਬਾਖ਼ਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 7-ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ, ''ਰਾਗ ਸੰਗ੍ਰਹਿ'' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।<ref name="Books on Indian Classical Music">{{Cite web |date=2016 |title=Books on Indian Classical Music |url=https://www.swarganga.org/books.php |access-date=16 July 2016 |publisher=Swar Ganga Music Foundation }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਮਾਰਚ 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Master Krishnarao (1897- )">{{Cite web |date=2016 |title=Master Krishnarao (1897- ) |url=http://www.moutal.eu/audio-archives/vocal/h-m/289-master-krishnarao-1897-.html |access-date=16 July 2016 |publisher=Moutal}}</ref> ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ''ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਗੀਤ'', ''ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਸੰਗੀਤ''. ''ਅਮਰ ਸੰਗੀਤ'' ''ਮੋਹਨ ਮਾਲ'', ਨਾਟਯ ਗੀਤ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਚਿਤਰਾ ਗੀਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਿੰਟ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਮ ਮਰਾਠੇ, ਯੋਗਿਨੀ ਜੋਗਲੇਕਰ, ਸਰਸਵਤੀ ਰਾਣੇ, ਹਰਿਭਾਉ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ, ਅੰਜਨੀਬਾਈ ਕਲਗੁਟਕਰ, ਮਧੂਸੂਦਨ ਕਾਨੇਤਕਰ, ਜੈਮਾਲਾ ਸ਼ੀਲਦਾਰ, Dr.Pabalkar, ਬਾਪੁਰਾਓ ਅਸ਼ਤੇਕਰ, ਦੱਤੋਪੰਤ ਭੋਪ, ਪਿਤਰੇ ਬੂਵਾ, ਸੁਹਾਸ ਦਾਤਾਰ, ਸੁਧਾਕਰ ਜੋਸ਼ੀ, ਰਵਿੰਦਰ ਜੋਸ਼ੀ, ਮੋਹਨ ਕਾਰਵੇ, ਰੰਗਨਾਥ ਕਰਕਰੇ, ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਗਾਡਗਿਲ, ਬਲਵੰਤ ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਵੀਨਾ ਚਿਟਕੋ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਗਿਰਦ ਹਨ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'" /> == ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਕੈਰੀਅਰ == ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਨੂੰ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਖਿਆਲ ਅਤੇ [[ਠੁਮਰੀ]] ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'"/> ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ [[ਰਾਗ]] ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਈ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਿਲਕ ਕਾਮੋਦ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰ ਰਾਗਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ''ਤਿਲਕ ਕੇਦਾਰ'', [[ਤੋੜੀ (ਰਾਗ)|ਤੋੜੀ]] ਅਤੇ ਮੱਧਮ' ਤੇ ਮੰਗਲ ਤੋੜੀ, [[ਰਾਗ ਕਲਿਆਨ|ਕਲਿਆਣ]] ਅਤੇ [[ਸ਼ਿਵਰੰਜਨੀ]] 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕਲਿਆਣ, [[ਬਿਲਾਵਲ]]' ਤੇ ਬਿਲਵ[[ਬਿਭਾਸ]] ਅਤੇ [[ਰਾਗ ਜੌਨਪੁਰੀ|ਜੌਨਪੁਰੀ]] ਅਤੇ ਰਾਮਕਲੀ ਰਾਗਾਂ " ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਬਿਭਾਸ ਅਤੇ ਜੌਨਕਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤਾ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਨਵੇਂ ਨਾਟਯਪਦ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਬਂਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਰਤੀਆ ਮੇਂ ਜਾਗੀ'' (ਰਾਗ ਨਯਾਕੀ ਕਨਾਹੜਾ) ਲਾਲਨ ਤੁਮਬੀਨਾ ਕੌਨ (ਰਾਗ ਕੌਂਸੀ ਕਨਾਹੜਾ) ''ਰੰਗ ਰੰਗ ਮੁਖਪੇ'' ([[ਰਾਗ ਅੜਾਨਾ|ਰਾਗ ਅੜਾਨਾ)]] ਚਾਹੂ ਬਰਾਸਨ ਲਗੀ ([[ਭੋਪਾਲੀ|ਰਾਗ ਭੋਪਾਲੀ)]] ''ਕਾਹੂ ਕੀ ਰੀਤ'' ([[ਮਾਲਕੌਂਸ|ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ]]) ''ਹੋਰੀ ਖੇਲਾ! ''<ref name="Agra gharana & areas of Impact">{{Cite web |date=2016 |title=Agra gharana & areas of Impact |url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/56174/12/12_chapter%205.pdf |access-date=16 July 2016 |publisher=Shodh Ganga}}</ref> ਬਹਾਰ ([[ਪਟਦੀਪ|ਰਾਗ ਪਟਦੀਪ)]] ਏ ਮਾਂ ਬਾਦਲ ਆਏ ([[ਰਾਗ ਮਲਾਰ|ਰਾਗ ਮਲਹਾਰ]])ਮਾਈ ਰੀ ਆਜ ([[ਹਿੰਡੋਲ|ਰਾਗ ਹਿੰਡੋਲ ਬਹਾਰ]]) ਮਾਈ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਰੋ ਦੁਲਹਨ ਪੇ ([[ਰਾਗ ਕਲਿਆਨ|ਰਾਗ ਸ਼ਿਵ ਕਲਿਆਣ]]) ।<ref name="The raags of the Ganesh pandals: The magic of Master Krishnarao">{{Cite web |date=19 September 2015 |title=The raags of the Ganesh pandals: The magic of Master Krishnarao |url=http://scroll.in/article/755954/the-raags-of-the-ganesh-pandals-the-magic-of-master-krishnarao |access-date=16 July 2016 |publisher=Scroll.in}}</ref> ਤੋਰੀ ਬਿਣਤੀ, ਸ਼ਿਆਮਮੋਹਨ ਪਿਆਰੇ , ਖੇਲਤ ਹੈ ਗਿਰੀਧਾਰੀ, ਸ਼ਿਆਮ ਬਜਾਏ ਤੋਰੇ ਘਰ ਮੇ ਮੁਰਲੀਆ (ਸਾਰੇ [[ਰਾਗ ਭੈਰਵੀ]] ਵਿੱਚ) ਭੈਰਵੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਠੁਮਰੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ '<nowiki/>''ਭੈਰਵੀ ਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ''<nowiki/>' ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ 'ਖਿਆਲੀ ਠੁਮਰੀ' ਜਾਂ '''ਮੱਧਗ੍ਰਾਮ ਠੁਮਰੀ'' "ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ।<ref name="Regional Varieties of Thumri">{{Cite web |date=2016 |title=Regional Varieties of Thumri |url=http://www.nadsadhna.com/Pages/IndianMusic/Gharanas.asp?About=Baneras |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160322100208/http://nadsadhna.com/pages/indianmusic/Gharanas.asp?About=Baneras |archive-date=22 March 2016 |access-date=16 July 2016 |publisher=Nad Sadhna}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਗ [[ਝਿੰਝੌਟੀ]] ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ [[ਜਨ ਗਣ ਮਨ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ]], [[ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ]] ਨੂੰ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੀਤ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'" /><ref name="वंदे मातरम्" /> ਡਾ. ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਬੇਣਤੀ 'ਤੇ, ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨੇ ਬੁੱਧ ਵੰਦਨਾ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਵੀ । ਡਾ. ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1956 ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆਯੋਜਿਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਵਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। == ਫ਼ਿਲਮੀ ਕਰੀਅਰ == ਡਾ. ਕੁਰਤਕੋਟੀ, ਕਰਵੀਰ ਪੀਠ ਦੇ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾਨਿਧੀ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਾਈਵਾਲਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਵਾਲੀ, ਆਪਣੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ, ਧਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਠੇਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਾਇਕ [[ਏਕਨਾਥ|ਸੰਤ ਏਕਨਾਥ]] ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।<ref name="The Talkie Era">{{Cite web |date=2016 |title=The Talkie Era |url=https://www.cs.colostate.edu/~malaiya/music_hist.html |access-date=16 July 2016 |publisher=Colostate}}</ref><ref name="Full Cast & Crew">{{Cite web |date=2016 |title=Full Cast & Crew |url=https://www.imdb.com/title/tt0267425/fullcredits?ref_=tt_ov_st_sm |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref> 1935 ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਸੋਲਾਂ ਗੀਤ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਨੇ ਗਾਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦੀ ਅਗਲੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਅਮਰ ਜਯੋਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ, ਜੋ ਦੁਬਾਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸੀ।<ref name="Amar Jyoti (1936)">{{Cite web |date=2016 |title=Amar Jyoti (1936) |url=https://www.imdb.com/title/tt0268915/?ref_=nm_flmg_com_7 |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref> ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਨਿਸ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਵਾਹਾਨ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਤ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ 1937 ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ, ਇਸ ਵਾਰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਕਾਲੇ ਨਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਗੀਤਕ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 1938 ਵਿੱਚ ਦਾਮਲੇ ਅਤੇ ਐਸ ਫੱਤਲਾਲ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name="Wahan (1937)">{{Cite web |date=2016 |title=Wahan (1937) |url=https://www.imdb.com/title/tt0232919/fullcredits?ref_=tt_ov_st_sm |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref><ref name="Gopal Krishna (1938)">{{Cite web |date=2016 |title=Gopal Krishna (1938) |url=https://www.imdb.com/title/tt0158642/fullcredits?ref_=tt_ov_st_sm |access-date=15 July 2016 |publisher=IMDb}}</ref> ਉਸਨੇ 15 ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੜੋਸੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ ਫਿਲਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਸ ਮਿੰਟ ਦਾ ਗੀਤ, ਲੱਖ ਲੱਖ ਚੰਦੇਰੀ, ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕੋਰੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਕਮਲ ਕਲਾਮੰਦਿਰ ਦੁਆਰਾ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫਿਲਮ ''ਭਗਤੀਚਾ ਮਾਲਾ'' ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਸਵਾਤਾ ਮਾਲੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ-ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ, ਸੁਧੀਰ ਫਡ਼ਕੇ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ, ਸਨੇਹਲ ਭਟਕਰ, ਦਿਨਕਰਰਾਓ ਅਮੇਬਲ (ਆਲੀਆਸ ਡੀ ਅਮੇਲ ਅਤੇ ਗਜਾਨਨਰਾਓ ਵਟਵੇ) ਉਸ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'"/> == ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲ == ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਨੇ 1969 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰਦਾਸ ਭਾਵੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ [[ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ]] ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'"/><ref name="Padma Awards"/> ਉਹ ਬਾਲਗੰਧਰਵ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1972 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟ ਅਕਾਦਮੀ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।<ref name="Sangeet Natak Akademi Fellowship"/> 1961 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਕਵਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ 1969 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'" /> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 60ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ 'ਤੇ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]] ਵਿੱਚ 9 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।<ref name="Krishnarao Phulambrikar 'Krishnadas'" /> ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜਿੰਦਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ ਅਤੇ 20 ਅਕਤੂਬਰ 1974 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ 76 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ, ''ਬੋਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬੋਲਾ'' ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ 1985 ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ।<ref name="Agra gharana & areas of Impact"/> ਹਰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ, ਪੁਣੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਆਲੋਚਕ ਜਾਂ ਸੰਗੀਤ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮਰਾਠਵਾਡਾ ਦੇ ਫੁਲੰਬਰੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਲਨਾ, ਮਰਾਠਵਾਡ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਨਾਮ "ਮਾਸਟਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਫੁਲੰਬਰੀਕਰ ਨਾਟਯਗ੍ਰਹਿ" ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਪੁਣੇ ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਅਤੇ ਬਰਸੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ, ਵੀਨਾ ਚਿਟਕੋ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਤੰਬਰ 2015 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲਾਈਟ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ।<ref name="Musical Nite in memory of late Usha Ghosh">{{Cite web |date=22 September 2015 |title=Musical Nite in memory of late Usha Ghosh |url=http://www.afternoondc.in/culture/musical-nite-in-memory-of-late-usha-ghosh/article_149309 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160821155048/http://www.afternoondc.in/culture/musical-nite-in-memory-of-late-usha-ghosh/article_149309 |archive-date=21 August 2016 |access-date=16 July 2016 |publisher=Afternoon Despatch and Courier}}</ref> == ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" style="width:100%" ! scope="col" style="width:13%" |ਫ਼ਿਲਮ ! scope="col" style="width:5%" |ਸਾਲ. ! scope="col" style="width:23%" |ਡਾਇਰੈਕਟਰ ! scope="col" style="width:17%" |ਨਿਰਮਾਤਾ ! scope="col" style="width:42%" |ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ |- |ਧਰਮ ਆਤਮਾ |1935 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਮੂਲ ਸਿਰਲੇਖ ਮਹਾਤਮਾ |- |ਅਮਰ ਜਯੋਤੀ |1936 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |3 ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ [[ਸ਼ਾਂਤਾ ਆਪਟੇ]] ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। |- |ਵਾਹਨਾ |1937 |ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਕਾਲੇ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਸ਼ਾਂਤਾ ਆਪਟੇ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਇਆ। |- |ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ |1938 |ਵਿਸ਼ਣੂਪੰਤ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾਮਲੇ, ਸ਼ੇਖ ਫੱਤਲਾਲ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੀ 1929 ਦੀ ਮੂਕ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਰੀਮੇਕ |- |ਮਨੂੰਸ |1939 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਅਨਿਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। |- |ਆਦਮੀ |1939 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਮਨੂਸ ਦਾ ਰੀਮੇਕਮਨੂੰਸ |- |ਪੜੋਸੀ |1941 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਮ ਸ਼ੇਜਾਰੀ ਸੀ।''ਸ਼ਰੀਫ'' |- |ਲਖਰਾਨੀ |1945 |ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਬੇਡੇਕਰ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਦੁਰਗਾ ਖੋਟੇ]] ਸਟਾਰਰ |- |ਵਸੰਤਸੇਨਾ |1942 |ਗਜਾਨਨ ਜਗੀਰਦਾਰ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਦੂਜੀ ਸਰਬੋਤਮ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਜਿੱਤਿਆ <ref name="9thaward">{{Cite web |title=9th National Film Awards |url=http://iffi.nic.in/Dff2011/Frm9thNFAAward.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161202115652/http://iffi.nic.in/Dff2011/Frm9thNFAAward.aspx |archive-date=2 December 2016 |access-date=16 July 2016 |publisher=[[International Film Festival of India]]}}</ref> |- |ਭਗਤੀਚਾ ਮਾਲਾ |1944 |ਕੇਸ਼ਵਰਾਓ ਮਿਤੀ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਦੋਭਾਸ਼ੀ (ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। |- |ਮੇਰੀ ਅਮਾਨਤ |1947 |ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਗੁਪਤੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਸੁਤਾਰ |ਵਿਕਾਸ ਤਸਵੀਰ |ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਇਆ, ਸੰਗੀਤ ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਪਾਰਸੇਕਰ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ <ref name="Indian films and posters from 1930">{{Cite web |date=2016 |title=Indian films and posters from 1930 |url=https://bombaymann2.blogspot.ae/2014/02/film-meri-amaanat1947.html |access-date=16 July 2016 |publisher=Bombay Mann}}</ref> |- |ਸੰਤ ਰਾਮਦਾਸ |1949 |ਰਾਜਾ ਨੇਨੇ | |ਭਗਤੀ ਫ਼ਿਲਮ |- |ਪੂਜਾ |1954 |ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਵਰਮਾ |ਵਰਮਾ ਫਿਲਮਾਂ |[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਨੇ 'ਰੁਮਝੁਮ ਕੇ ਬਾਜਾਓ ਬੰਸਰੀ ਮੁਰਲੀ "ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। |- |ਕੀਚਕ ਵਧ |1959 |ਤਾਰਾ ਹਰੀਸ਼ ਅਤੇ ਯਸ਼ਵੰਤ ਪੇਠਕਰ |ਮਾਨਿਕ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ |[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਨਾਲ ਇੱਕ ਯੁਗਲ ਗੀਤ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸੋਲੋ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।<ref name="Keechak Vadh">{{Cite web |date=2016 |title=Keechak Vadh |url=http://www.hindigeetmala.net/movie/keechak_vadh.htm |access-date=16 July 2016 |publisher=Hindi Geet Mala}}</ref> |- |ਵਿੱਥੂ ਮਾਝਾ ਲੇਕੁਰਵਾਲਾ |1962 |ਦੱਤਾ ਧਰਮਾਧਿਕਾਰੀ |ਮਾਨਿਕ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ |[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ|ਆਸ਼ਾ ਭੋਂਸਲੇ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ <ref name="Marathi Songs's Lyrics">{{Cite web |date=2016 |title=Marathi Songs's Lyrics |url=http://geetmanjusha.com/lyrics/12496-vithu-maza-lekurwala-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%82-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9D%E0%A4%BE-%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A4%BE |access-date=16 July 2016 |publisher=Geet Manjusha}}</ref> |- |ਤਾਈ ਤੇਲਿਨ |1967 | |ਆਰੀਅਨ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਤਾਈ ਤੇਲਿਨ]] ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਬਾਇਓਪਿਕ |} == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==   [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਇਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਰਾਠੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1974]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1898]] == ਫਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ == {| class="wikitable plainrowheaders sortable" style="width:100%" ! scope="col" style="width:13%" |ਫ਼ਿਲਮ ! scope="col" style="width:5%" |ਸਾਲ. ! scope="col" style="width:23%" |ਡਾਇਰੈਕਟਰ ! scope="col" style="width:17%" |ਨਿਰਮਾਤਾ ! scope="col" style="width:42%" |ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ |- |ਧਰਮਾਤਮਾ |1935 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਮੂਲ ਸਿਰਲੇਖ ਮਹਾਤਮਾ |- |ਅਮਰ ਜਯੋਤੀ |1936 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |3 ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ [[ਸ਼ਾਂਤਾ ਆਪਟੇ]] ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। |- |ਵਹਾਂ |1937 |ਕੇ. ਨਾਰਾਇਣ ਕਾਲੇ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਸ਼ਾਂਤਾ ਆਪਟੇ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਇਆ। |- |ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ |1938 |ਵਿਸ਼ਣੂਪੰਤ ਗੋਵਿੰਦ ਦਾਮਲੇ, ਸ਼ੇਖ ਫੱਤਲਾਲ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਇਸੇ ਨਾਮ ਦੀ 1929 ਦੀ ਮੂਕ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਰੀਮੇਕ |- |ਮਾਨੁਸ |1939 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਅਨਿਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। |- |ਆਦਮੀ |1939 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਮਾਨੂਸ ਦਾ ਰੀਮੇਕਮਨੂੰਸ |- |ਪੜੋਸੀ |1941 |ਵੀ. ਸ਼ਾਂਤਾਰਾਮ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਮ ਸ਼ੇਜਾਰੀ ਸੀ।''ਸ਼ਰੀਫ'' |- |ਲਾਖਰਾਨੀ |1945 |ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਬੇਡੇਕਰ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਦੁਰਗਾ ਖੋਟੇ]] ਸਟਾਰਰ |- |ਵਸੰਤਸੇਨਾ |1942 |ਗਜਾਨਨ ਜਗੀਰਦਾਰ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਫ਼ਿਲਮ ਨੇ ਦੂਜੀ ਸਰਬੋਤਮ ਮਰਾਠੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ [[ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ|ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]] ਜਿੱਤਿਆ <ref name="9thaward">{{Cite web |title=9th National Film Awards |url=http://iffi.nic.in/Dff2011/Frm9thNFAAward.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161202115652/http://iffi.nic.in/Dff2011/Frm9thNFAAward.aspx |archive-date=2 December 2016 |access-date=16 July 2016 |publisher=[[International Film Festival of India]]}}</ref> |- |ਭਗਤੀਚਾ ਮਾਲਾ |1944 |ਕੇਸ਼ਵਰਾਓ ਦਤੇ |ਪ੍ਰਭਾਤ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |ਦੋਭਾਸ਼ੀ (ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। |- |ਮੇਰੀ ਅਮਾਨਤ |1947 |ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਗੁਪਤੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਸੁਤਾਰ |ਵਿਕਾਸ ਤਸਵੀਰ |ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਾਇਆ, ਸੰਗੀਤ ਸ਼੍ਰੀਧਰ ਪਾਰਸੇਕਰ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ <ref name="Indian films and posters from 1930">{{Cite web |date=2016 |title=Indian films and posters from 1930 |url=https://bombaymann2.blogspot.ae/2014/02/film-meri-amaanat1947.html |access-date=16 July 2016 |publisher=Bombay Mann}}</ref> |- |ਸੰਤ ਰਾਮਦਾਸ |1949 |ਰਾਜਾ ਨੇਨੇ | |ਭਗਤੀ ਫ਼ਿਲਮ |- |ਪੂਜਾ |1954 |ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਵਰਮਾ |ਵਰਮਾ ਫਿਲਮਾਂ |[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਨੇ 'ਰੁਮਝੁਮ ਕੇ ਬਜਾਓ ਬੰਸਰੀ ਮੁਰਲੀ "ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਰਾਓ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। |- |ਕੀਚਕ ਵਧ |1959 |ਤਾਰਾ ਹਰੀਸ਼ ਅਤੇ ਯਸ਼ਵੰਤ ਪੇਠਕਰ |ਮਾਨਿਕ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ |[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ [[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ]] ਨਾਲ ਇੱਕ ਯੁਗਲ ਗੀਤ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸੋਲੋ ਗਾਣੇ ਗਾਏ।<ref name="Keechak Vadh">{{Cite web |date=2016 |title=Keechak Vadh |url=http://www.hindigeetmala.net/movie/keechak_vadh.htm |access-date=16 July 2016 |publisher=Hindi Geet Mala}}</ref> |- |ਵਿੱਥੂ ਮਾਝਾ ਲੇਕੁਰਵਾਲਾ |1962 |ਦੱਤਾ ਧਰਮਾਧਿਕਾਰੀ |ਮਾਨਿਕ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ |[[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ|ਆਸ਼ਾ ਭੋਂਸਲੇ]] ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ <ref name="Marathi Songs's Lyrics">{{Cite web |date=2016 |title=Marathi Songs's Lyrics |url=http://geetmanjusha.com/lyrics/12496-vithu-maza-lekurwala-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%82-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9D%E0%A4%BE-%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A4%BE |access-date=16 July 2016 |publisher=Geet Manjusha}}</ref> |- |ਤਾਈ ਤੇਲਿਨ |1967 | |ਆਰੀਅਨ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ |[[ਤਾਈ ਤੇਲਿਨ]] ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਬਾਇਓਪਿਕ |} ot3z0vvbby5m54zmb57o7mq1k61q3eu 0 196083 809944 804343 2025-06-07T07:18:15Z InternetArchiveBot 37445 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 809944 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਮੇਹਰ ਪੁਦੁਮਜੀ | image = | image_upright = | landscape = | alt = | caption = ਮੇਹਰ ਪੁਦੁਮਜੀ | birth_name = | birth_date = | birth_place = [[ਪੂਨੇ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]], ਭਾਰਤ | nationality = ਭਾਰਤੀ | education = | alma_mater = | occupation = ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਔਰਤ<br>ਪਰਉਪਕਾਰੀ | years_active = 1990–ਮੌਜੂਦ | employer = | organization = | known_for = | boards = | spouse = | children = | parents = | awards = }} '''ਮੇਹਰ ਪੁਦੁਮਜੀ''' ([[ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ]]: '''Meher Pudumjee''') ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਹੈ, ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕੰਪਨੀ, ਥਰਮੈਕਸ ਲਿਮਟਿਡ ਦੀ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ।<ref name="bstandard2">{{cite news|last1=Subramanian|first1=Shobhana|title=A bundle of energy|url=https://www.business-standard.com/article/companies/a-bundle-of-energy-109031900111_1.html|publisher=[[Business Standard]]|date=January 20, 2013}}</ref><ref>{{cite news|last1=Surendar|first1=T.|title=From red to black, to green|url=https://www.fortuneindia.com/amp/story/people/from-red-to-black-to-green/100675|publisher=[[Fortune India]]|date=June 5, 2013}}</ref> ਉਸਨੂੰ 2008 ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਯੰਗ ਗਲੋਬਲ ਲੀਡਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{cite news|title=17 Indians among WEF young leaders|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-indians-among-wef-young-leaders/articleshow/2859463.cms|publisher=[[The Times of India]]|date=March 12, 2008}}</ref> ਅਤੇ ''[[ਫੋਰਬਜ਼|ਫੋਰਬਸ]]'' ਦੁਆਰਾ 2012 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।<ref name="Forbes2">{{cite news|title=India's Most Powerful Businesswomen|url=https://www.forbes.com/2006/09/05/06women_india_slide.html|publisher=[[Forbes]]|date=July 13, 2012}}</ref> ਪੁਡੁਮਜੀ 2011 ਤੋਂ 2020 ਤੱਕ ਹਰ ਸਾਲ ''ਫਾਰਚੂਨ ਇੰਡੀਆ'' ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ।<ref name="fortune">{{Cite web |date=2011 |title=Most Powerful Women - Meher Pudumjee |url=https://www.fortuneindia.com/mpw/meher-pudumjee?year=2011 |publisher=[[Fortune India]]}}</ref> 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ [[ਕੋਟਕ ਮਹਿੰਦਰਾ ਬੈਂਕ|ਕੋਟਕ]] ਹੁਰੂਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜਾਇਦਾਦ ₹14,530 ਕਰੋੜ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ।<ref name="deccanherald2">{{cite news|title=Kotak-Hurun rich list: 10 Richest self-made women in India (2022)|url=https://www.deccanherald.com/business/kotak-hurun-rich-list-10-richest-self-made-women-in-india-2022-1130615-1451721#8|publisher=[[Deccan Herald]]|date=July 27, 2022}}</ref> ਪੁਡੁਮਜੀ ਅਕਾਂਕਸ਼ਾ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਅਤੇ ਟੀਚ ਟੂ ਲੀਡ ਦੇ ਟਰੱਸਟੀ ਹਨ, ਦੋਵੇਂ ਵਿਦਿਅਕ ਗੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ।<ref>{{cite news|title=Who is Meher Pudumjee?|url=https://www.business-standard.com/about/who-is-meher-pudumjee|publisher=[[Business Standard]]}}</ref> == ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ == [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਵਿੱਚ ਜਨਮੀ, ਮੇਹਰ ਪੁਡੁਮਜੀ ਨੇ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ ਦੇ]] ਨੌਰੋਸਜੀ ਵਾਡੀਆ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਕਾਲਜ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਕੈਮੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ [[ਅਨੂ ਅਗਾ|ਅਨੂ ਆਗਾ]] ਅਤੇ ਰੋਹਿੰਟਨ ਆਗਾ ਦੀ ਧੀ ਹੈ।<ref>{{Cite journal|last=Deshmukh|first=Vinita|date=January 2015|title=Stunning Symphony : Meher and Pheroz Pudumjee|url=https://issuu.com/corporatecitizen/docs/4th-issue|journal=Corporate Citizen|volume=4|issue=1|access-date=2025-03-20|archive-date=2025-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20250124234659/https://issuu.com/corporatecitizen/docs/4th-issue|url-status=dead}}</ref> == ਕਰੀਅਰ == ਮੇਹਰ ਪੁਡੁਮਜੀ 1990 ਵਿੱਚ ਥਰਮੈਕਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈ ਅਤੇ [[ਯੂਨਾਈਟਡ ਕਿੰਗਡਮ|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ। ਸਤੰਬਰ 1996 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਥਰਮੈਕਸ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ, ਵਿੱਤ, ਖਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੇ ਉੱਦਮਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ। ਜਨਵਰੀ 2001 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ 2002 ਵਿੱਚ ਵਾਈਸ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।<ref name="economictimes2">{{cite news|last1=Bhosale|first1=Jayashree|title=Meher Pudumjee is the new Chairperson for CII-Pune|url=https://economictimes.indiatimes.com/meher-pudumjee-is-the-new-chairperson-for-cii-pune/articleshow/31040164.cms?from=mdr|publisher=[[The Economic Times]]|date=February 26, 2016}}</ref> ਪੁਡੁਮਜੀ ਨੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ, 2004 ਨੂੰ [[ਅਨੂ ਅਗਾ|ਅਨੁ ਆਗਾ ਦੀ]] ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੰਭਾਲੀ, ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਭਿਆਸਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਥਰਮੈਕਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।<ref name="indiatoday2">{{cite news|last1=Sra|first1=Gunjeet|title=The frontrunners|url=https://www.indiatoday.in/supplements/woman/story/the-frontrunners-130126-2011-03-10|publisher=[[India Today]]|date=March 18, 2011}}</ref><ref>{{cite news|last1=Khan|first1=Sumaiya|title=Electric woman|url=https://www.indiatoday.in/magazine/supplement/story/20110516-electric-woman-745951-2011-05-04|publisher=[[India Today]]|date=May 16, 2011}}</ref> ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਥਰਮੈਕਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਸੋਲਰ ਥਰਮਲ ਅਤੇ ਫੋਟੋਵੋਲਟੇਇਕ ਪੈਨਲ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ। ਪੁਡੁਮਜੀ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ, ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਗਵਰਨੈਂਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ। 2012 ਤੱਕ, ਥਰਮੈਕਸ ਨੇ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ₹5,000 ਕਰੋੜ (ਲਗਭਗ USD $1 ਬਿਲੀਅਨ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੱਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਵੰਬਰ 2010 ਵਿੱਚ ਡੈਨਸਟੋਕਰ ਏ/ਐਸ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਜਰਮਨ ਸਹਾਇਕ ਕੰਪਨੀ, ਓਮਨੀਕਲ ਕੇਸਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਮਾਰਚ 2012 ਵਿੱਚ, ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਟੀਮ ਐਕਸੈਸਰੀਜ਼ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਾਈਫੌਕਸ-ਹੰਸ ਰਿਕਟਰ ਜੀਐਮਬੀਐਚ,<ref>{{cite news|last1=E. Adajania|first1=Kayezad|title=Sharing the family values|url=https://www.livemint.com/Leisure/dNCBP79K05mks5wp0WTpfN/Meher-Pudumjee--Sharing-the-family-values.html|publisher=[[Mint (newspaper)|Mint]]|date=December 21, 2012}}</ref> ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ-ਅਧਾਰਤ ਫਸਟ ਐਨਰਜੀ ਵਿੱਚ 33% ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਲੈ ਲਈ, ਜੋ ਕਿ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਬਾਇਓਮਾਸ ਸਟੋਵ ਅਤੇ ਪੈਲੇਟ ਫਿਊਲ ਦਾ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ।<ref name="MPW2">{{cite news|last1=Bhattacharyya|first1=Alokesh|title=MPW 2015: Meher Pudumjee is driving Thermax into alternative energy solutions|url=https://www.businesstoday.in/magazine/cover-story/story/most-powerful-women-in-india-business-2015-meher-pudumjee-thermax-52051-2015-09-11|publisher=[[Business Today (India)|Business Today]]|date=September 27, 2015}}</ref> ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਪਿਡੀਲਾਈਟ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{cite news|title=Pidilite Industries appoints Meher Pudumjee as Additional Director|url=https://hrnxt.com/news/executive-moves/pidilite-industries-appoints-meher-pudumjee-as-additional-director/49271/2022/05/19/|publisher=HR Nxt|date=May 19, 2022}}</ref> == ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ == ਮੇਹਰ ਪੁਦੁਮਜੀ ਨੇ ਮਾਰਚ 1991 ਵਿੱਚ ਫੇਰੋਜ਼ ਪੁਡਮਜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਥਰਮੈਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।<ref name="corporatecitizen">{{Cite journal|last=Deshmukh|first=Vinita|date=January 2015|title=Stunning Symphony : Meher and Pheroz Pudumjee|url=https://issuu.com/corporatecitizen/docs/4th-issue|journal=Corporate Citizen|volume=4|issue=1|access-date=2025-03-20|archive-date=2025-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20250124234659/https://issuu.com/corporatecitizen/docs/4th-issue|url-status=dead}}</ref> ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਜ਼ਹਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਲੀਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਨੋ ਵਜਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪੁਣੇ ਸਥਿਤ ਕੋਇਰ, ਚੈਂਬਰ ਸਿੰਗਰਜ਼ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।<ref name="corporatecitizen" /> == ਹਵਾਲੇ == [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਰਸੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਪਰਉਪਕਾਰੀ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਅਰਬਪਤੀ]] 8zvynyc318e5k7bmbrkdp7as9247ilx 0 198531 809981 809066 2025-06-07T10:57:19Z Tamanpreet Kaur 26648 809981 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ | image = Ratul Puri 2022.png | birth_date = {{bda|1972|06|19|df=y}} | birth_place = | occupation = ਚੇਅਰਮੈਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ | website = [http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ Profile at HPPPL website] ਅਤੇ [https://ratulpuri.in/ ratulpuri.in] }} '''ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1972) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2014-04-13 |title=In Search of Light |url=http://businesstoday.intoday.in/story/india-today-conclave-ratul-puri-power-generation-business/1/204524.html |access-date=2014-03-10 |publisher=Business Today}}</ref><ref name="about">{{Cite web |title=Ratul Puri, Moser Baer Projects Pvt Ltd: Profile and Biography - Bloomberg Markets |url=https://www.bloomberg.com/profile/person/4711220 |access-date=2022-08-31 |website=bloomberg}}</ref> 2002 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ "ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਦਮੀ" ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Hall of Fame, Past Winners |url=http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-url=https://web.archive.org/web/20140927002439/http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-date=2014-09-27 |access-date=2014-03-10 |publisher=ey.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=EOY - 2002 Winners - EY - India |url=http://ey.mobi/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_Of_The_Year_Winner2002 |access-date=2014-03-10 |publisher=Ey.mobi}}</ref> ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਰਤੁਲ ਪਿਟਸਬਰਗ ਸਥਿਤ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸਰਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਰਨੇਗੀ ਮੇਲਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ, [[ਗਣਿਤ]] ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref name="busweek">{{Cite web |last=Ratul Puri |title=Ratul Puri: Executive Profile & Biography |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-url=https://archive.today/20140220112330/http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-date=20 February 2014 |access-date=2014-03-10 |publisher=[[Businessweek]]}}</ref> 2008 ਵਿੱਚ ਰਤੁਲ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Ratul Puri - Chairman Hindustan Powerprojects - Board of Director |url=http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140513201150/http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-date=2014-05-13 |website=www.hindustanpowerprojects.com}}</ref> ਪੁਰੀ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਕਮਲਨਾਥ|ਕਮਲ ਨਾਥ]] ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Agusta Westland deal: Key accused details how kickbacks were paid, links to Kamal Nath's nephew, son |url=https://indianexpress.com/article/india/vvip-chopper-scam-kamal-nath-rajiv-saxena-enforcement-directorate-agustawestland-congress-7055217/}}</ref> ਰਤੁਲ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ (ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗਲੋਬਲ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2008-03-11 |title=17 Indians in WEF's Global Young Leaders list |url=http://www.rediff.com/money/report/wef/20080311.htm |access-date=2014-03-10 |website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-Indians-make-it-to-WEFs-young-leaders-list/articleshow/2859582.cms|title=17 Indians make it to WEF's young leaders' list|work=[[The Times of India]]|access-date=2014-03-10|archive-url=https://archive.today/20140221084514/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-03-13/india-business/27770499_1_wef-list-founder|archive-date=2014-02-21}}</ref> 2007 ਵਿੱਚ ਬਿਜ਼ਨਸ ਟੂਡੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ "ਸਿਖਰਲੇ 21 ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ" ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਡੇਟਾਕੁਐਸਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਆਈਟੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-01-09 |title=ITs Young Turks |url=http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-url=https://web.archive.org/web/20140517151508/http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-date=2014-05-17 |access-date=2016-03-18 |publisher=Dataquest}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਐਮ.ਓ. ਏਸ਼ੀਆ ਵੱਲੋਂ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਈਟੀ ਇਨਫਰਾਸਟ੍ਰਕਚਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Ratul Puri chairman Hindustan Power gets CMO Asia Awards |url=http://pressreleasewatch.blogspot.in/2014/08/ratul-puri-chairman-hindustan-power.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Press Release Watch}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Hindustan Power chairman Ratul Puri wins CMO Asia CEO of the Year award |url=http://www.newswala.com/Business-News/Hindustan-Power-chairman-Ratul-Puri-wins-CMO-Asia-CEO-of-the-Year-award-74581.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Newswala.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-10-09 |title=ET Edge hosts the Second edition of The ET Edge Infra Focus Summit 2014 |url=http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=31501 |access-date=2014-10-09 |publisher=India Education Diary}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇਨਫੋਰਸਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੇ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਮੋਜ਼ਰ ਬੇਅਰ ਵਿਰੁੱਧ ਅਗਸਤਾ ਵੈਸਟਲੈਂਡ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਲਈ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |last=Das |first=Shaswati |last2=Sharma |first2=Prathma |date=2019-11-02 |title=AgustaWestland case: ED files chargesheet against Ratul Puri |url=https://www.livemint.com/news/india/agustawestland-case-ed-files-chargesheet-against-ratul-puri-11572703535124.html |access-date=2019-11-04 |website=Mint |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]] evvmysfmcrv2qbnu7u7k93vuxbvq3qe 809982 809981 2025-06-07T10:58:32Z Tamanpreet Kaur 26648 809982 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ | image = Ratul Puri 2022.png | birth_date = {{bda|1972|06|19|df=y}} | birth_place = | occupation = ਚੇਅਰਮੈਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ | website = [http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ Profile at HPPPL website] ਅਤੇ [https://ratulpuri.in/ ratulpuri.in] }} '''ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1972) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2014-04-13 |title=In Search of Light |url=http://businesstoday.intoday.in/story/india-today-conclave-ratul-puri-power-generation-business/1/204524.html |access-date=2014-03-10 |publisher=Business Today}}</ref><ref name="about">{{Cite web |title=Ratul Puri, Moser Baer Projects Pvt Ltd: Profile and Biography - Bloomberg Markets |url=https://www.bloomberg.com/profile/person/4711220 |access-date=2022-08-31 |website=bloomberg}}</ref> 2002 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ "ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਦਮੀ" ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Hall of Fame, Past Winners |url=http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-url=https://web.archive.org/web/20140927002439/http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-date=2014-09-27 |access-date=2014-03-10 |publisher=ey.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=EOY - 2002 Winners - EY - India |url=http://ey.mobi/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_Of_The_Year_Winner2002 |access-date=2014-03-10 |publisher=Ey.mobi}}</ref> ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਰਤੁਲ ਪਿਟਸਬਰਗ ਸਥਿਤ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸਰਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਰਨੇਗੀ ਮੇਲਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ, [[ਗਣਿਤ]] ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref name="busweek">{{Cite web |last=Ratul Puri |title=Ratul Puri: Executive Profile & Biography |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-url=https://archive.today/20140220112330/http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-date=20 February 2014 |access-date=2014-03-10 |publisher=[[Businessweek]]}}</ref> 2008 ਵਿੱਚ ਰਤੁਲ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Ratul Puri - Chairman Hindustan Powerprojects - Board of Director |url=http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140513201150/http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-date=2014-05-13 |website=www.hindustanpowerprojects.com}}</ref> ਪੁਰੀ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਕਮਲਨਾਥ|ਕਮਲ ਨਾਥ]] ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Agusta Westland deal: Key accused details how kickbacks were paid, links to Kamal Nath's nephew, son |url=https://indianexpress.com/article/india/vvip-chopper-scam-kamal-nath-rajiv-saxena-enforcement-directorate-agustawestland-congress-7055217/}}</ref> ਰਤੁਲ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ (ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗਲੋਬਲ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2008-03-11 |title=17 Indians in WEF's Global Young Leaders list |url=http://www.rediff.com/money/report/wef/20080311.htm |access-date=2014-03-10 |website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-Indians-make-it-to-WEFs-young-leaders-list/articleshow/2859582.cms|title=17 Indians make it to WEF's young leaders' list|work=[[The Times of India]]|access-date=2014-03-10|archive-url=https://archive.today/20140221084514/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-03-13/india-business/27770499_1_wef-list-founder|archive-date=2014-02-21}}</ref> 2007 ਵਿੱਚ ਬਿਜ਼ਨਸ ਟੂਡੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ "ਸਿਖਰਲੇ 21 ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ" ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਡੇਟਾਕੁਐਸਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਆਈਟੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-01-09 |title=ITs Young Turks |url=http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-url=https://web.archive.org/web/20140517151508/http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-date=2014-05-17 |access-date=2016-03-18 |publisher=Dataquest}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਐਮ.ਓ. ਏਸ਼ੀਆ ਵੱਲੋਂ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਈਟੀ ਇਨਫਰਾਸਟ੍ਰਕਚਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Ratul Puri chairman Hindustan Power gets CMO Asia Awards |url=http://pressreleasewatch.blogspot.in/2014/08/ratul-puri-chairman-hindustan-power.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Press Release Watch}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Hindustan Power chairman Ratul Puri wins CMO Asia CEO of the Year award |url=http://www.newswala.com/Business-News/Hindustan-Power-chairman-Ratul-Puri-wins-CMO-Asia-CEO-of-the-Year-award-74581.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Newswala.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-10-09 |title=ET Edge hosts the Second edition of The ET Edge Infra Focus Summit 2014 |url=http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=31501 |access-date=2014-10-09 |publisher=India Education Diary}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇਨਫੋਰਸਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੇ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਮੋਜ਼ਰ ਬੇਅਰ ਵਿਰੁੱਧ ਅਗਸਤਾ ਵੈਸਟਲੈਂਡ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਲਈ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |last=Das |first=Shaswati |last2=Sharma |first2=Prathma |date=2019-11-02 |title=AgustaWestland case: ED files chargesheet against Ratul Puri |url=https://www.livemint.com/news/india/agustawestland-case-ed-files-chargesheet-against-ratul-puri-11572703535124.html |access-date=2019-11-04 |website=Mint |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ]] dpnjc6v1f74rwi5isnsw6qcyy5am9br 809986 809982 2025-06-07T11:02:14Z Tamanpreet Kaur 26648 809986 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ | image = Ratul Puri 2022.png | birth_date = {{bda|1972|06|19|df=y}} | birth_place = | father = [[ਦੀਪਕ ਪੁਰੀ]] | mother = ਨੀਤਾ ਪੁਰੀ | occupation = ਚੇਅਰਮੈਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ | website = [http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ Profile at HPPPL website] ਅਤੇ [https://ratulpuri.in/ ratulpuri.in] }} '''ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1972) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2014-04-13 |title=In Search of Light |url=http://businesstoday.intoday.in/story/india-today-conclave-ratul-puri-power-generation-business/1/204524.html |access-date=2014-03-10 |publisher=Business Today}}</ref><ref name="about">{{Cite web |title=Ratul Puri, Moser Baer Projects Pvt Ltd: Profile and Biography - Bloomberg Markets |url=https://www.bloomberg.com/profile/person/4711220 |access-date=2022-08-31 |website=bloomberg}}</ref> 2002 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ "ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਦਮੀ" ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Hall of Fame, Past Winners |url=http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-url=https://web.archive.org/web/20140927002439/http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-date=2014-09-27 |access-date=2014-03-10 |publisher=ey.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=EOY - 2002 Winners - EY - India |url=http://ey.mobi/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_Of_The_Year_Winner2002 |access-date=2014-03-10 |publisher=Ey.mobi}}</ref> ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਰਤੁਲ ਪਿਟਸਬਰਗ ਸਥਿਤ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸਰਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਰਨੇਗੀ ਮੇਲਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ [[ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ|ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]], [[ਗਣਿਤ]] ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref name="busweek">{{Cite web |last=Ratul Puri |title=Ratul Puri: Executive Profile & Biography |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-url=https://archive.today/20140220112330/http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-date=20 February 2014 |access-date=2014-03-10 |publisher=[[Businessweek]]}}</ref> 2008 ਵਿੱਚ ਰਤੁਲ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Ratul Puri - Chairman Hindustan Powerprojects - Board of Director |url=http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140513201150/http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-date=2014-05-13 |website=www.hindustanpowerprojects.com}}</ref> ਪੁਰੀ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਕਮਲਨਾਥ|ਕਮਲ ਨਾਥ]] ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Agusta Westland deal: Key accused details how kickbacks were paid, links to Kamal Nath's nephew, son |url=https://indianexpress.com/article/india/vvip-chopper-scam-kamal-nath-rajiv-saxena-enforcement-directorate-agustawestland-congress-7055217/}}</ref> ਰਤੁਲ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ (ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗਲੋਬਲ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2008-03-11 |title=17 Indians in WEF's Global Young Leaders list |url=http://www.rediff.com/money/report/wef/20080311.htm |access-date=2014-03-10 |website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-Indians-make-it-to-WEFs-young-leaders-list/articleshow/2859582.cms|title=17 Indians make it to WEF's young leaders' list|work=[[The Times of India]]|access-date=2014-03-10|archive-url=https://archive.today/20140221084514/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-03-13/india-business/27770499_1_wef-list-founder|archive-date=2014-02-21}}</ref> 2007 ਵਿੱਚ ਬਿਜ਼ਨਸ ਟੂਡੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ "ਸਿਖਰਲੇ 21 ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ" ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਡੇਟਾਕੁਐਸਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਆਈਟੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-01-09 |title=ITs Young Turks |url=http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-url=https://web.archive.org/web/20140517151508/http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-date=2014-05-17 |access-date=2016-03-18 |publisher=Dataquest}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਐਮ.ਓ. ਏਸ਼ੀਆ ਵੱਲੋਂ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਈਟੀ ਇਨਫਰਾਸਟ੍ਰਕਚਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। <ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Ratul Puri chairman Hindustan Power gets CMO Asia Awards |url=http://pressreleasewatch.blogspot.in/2014/08/ratul-puri-chairman-hindustan-power.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Press Release Watch}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Hindustan Power chairman Ratul Puri wins CMO Asia CEO of the Year award |url=http://www.newswala.com/Business-News/Hindustan-Power-chairman-Ratul-Puri-wins-CMO-Asia-CEO-of-the-Year-award-74581.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Newswala.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-10-09 |title=ET Edge hosts the Second edition of The ET Edge Infra Focus Summit 2014 |url=http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=31501 |access-date=2014-10-09 |publisher=India Education Diary}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇਨਫੋਰਸਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੇ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਮੋਜ਼ਰ ਬੇਅਰ ਵਿਰੁੱਧ ਅਗਸਤਾ ਵੈਸਟਲੈਂਡ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਲਈ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |last=Das |first=Shaswati |last2=Sharma |first2=Prathma |date=2019-11-02 |title=AgustaWestland case: ED files chargesheet against Ratul Puri |url=https://www.livemint.com/news/india/agustawestland-case-ed-files-chargesheet-against-ratul-puri-11572703535124.html |access-date=2019-11-04 |website=Mint |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ]] p9x12n684s7x62ok9e0d64x0607d13o 810002 809986 2025-06-07T11:12:52Z Tamanpreet Kaur 26648 810002 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ | image = Ratul Puri 2022.png | birth_date = {{bda|1972|06|19|df=y}} | birth_place = | father = [[ਦੀਪਕ ਪੁਰੀ]] | mother = ਨੀਤਾ ਪੁਰੀ | occupation = ਚੇਅਰਮੈਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ | website = [http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ Profile at HPPPL website] ਅਤੇ [https://ratulpuri.in/ ratulpuri.in] }} '''ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1972) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2014-04-13 |title=In Search of Light |url=http://businesstoday.intoday.in/story/india-today-conclave-ratul-puri-power-generation-business/1/204524.html |access-date=2014-03-10 |publisher=Business Today}}</ref><ref name="about">{{Cite web |title=Ratul Puri, Moser Baer Projects Pvt Ltd: Profile and Biography - Bloomberg Markets |url=https://www.bloomberg.com/profile/person/4711220 |access-date=2022-08-31 |website=bloomberg}}</ref> 2002 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ "ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਦਮੀ" ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Hall of Fame, Past Winners |url=http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-url=https://web.archive.org/web/20140927002439/http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-date=2014-09-27 |access-date=2014-03-10 |publisher=ey.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=EOY - 2002 Winners - EY - India |url=http://ey.mobi/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_Of_The_Year_Winner2002 |access-date=2014-03-10 |publisher=Ey.mobi}}</ref> ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਰਤੁਲ ਪਿਟਸਬਰਗ ਸਥਿਤ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸਰਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਰਨੇਗੀ ਮੇਲਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ [[ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ|ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]], [[ਗਣਿਤ]] ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref name="busweek">{{Cite web |last=Ratul Puri |title=Ratul Puri: Executive Profile & Biography |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-url=https://archive.today/20140220112330/http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-date=20 February 2014 |access-date=2014-03-10 |publisher=[[Businessweek]]}}</ref> 2008 ਵਿੱਚ ਰਤੁਲ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Ratul Puri - Chairman Hindustan Powerprojects - Board of Director |url=http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140513201150/http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-date=2014-05-13 |website=www.hindustanpowerprojects.com}}</ref> ਪੁਰੀ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਕਮਲਨਾਥ|ਕਮਲ ਨਾਥ]] ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Agusta Westland deal: Key accused details how kickbacks were paid, links to Kamal Nath's nephew, son |url=https://indianexpress.com/article/india/vvip-chopper-scam-kamal-nath-rajiv-saxena-enforcement-directorate-agustawestland-congress-7055217/}}</ref> ਰਤੁਲ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ (ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗਲੋਬਲ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2008-03-11 |title=17 Indians in WEF's Global Young Leaders list |url=http://www.rediff.com/money/report/wef/20080311.htm |access-date=2014-03-10 |website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-Indians-make-it-to-WEFs-young-leaders-list/articleshow/2859582.cms|title=17 Indians make it to WEF's young leaders' list|work=[[The Times of India]]|access-date=2014-03-10|archive-url=https://archive.today/20140221084514/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-03-13/india-business/27770499_1_wef-list-founder|archive-date=2014-02-21}}</ref> 2007 ਵਿੱਚ ਬਿਜ਼ਨਸ ਟੂਡੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ "ਸਿਖਰਲੇ 21 ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ" ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਡੇਟਾਕੁਐਸਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਆਈਟੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-01-09 |title=ITs Young Turks |url=http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-url=https://web.archive.org/web/20140517151508/http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-date=2014-05-17 |access-date=2016-03-18 |publisher=Dataquest}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਐਮ.ਓ. ਏਸ਼ੀਆ ਵੱਲੋਂ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ 'ਸੀਈਓ ਆਫ ਦਿ ਈਅਰ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਈਟੀ ਇਨਫਰਾਸਟ੍ਰਕਚਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Ratul Puri chairman Hindustan Power gets CMO Asia Awards |url=http://pressreleasewatch.blogspot.in/2014/08/ratul-puri-chairman-hindustan-power.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Press Release Watch}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Hindustan Power chairman Ratul Puri wins CMO Asia CEO of the Year award |url=http://www.newswala.com/Business-News/Hindustan-Power-chairman-Ratul-Puri-wins-CMO-Asia-CEO-of-the-Year-award-74581.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Newswala.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-10-09 |title=ET Edge hosts the Second edition of The ET Edge Infra Focus Summit 2014 |url=http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=31501 |access-date=2014-10-09 |publisher=India Education Diary}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇਨਫੋਰਸਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੇ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਮੋਜ਼ਰ ਬੇਅਰ ਵਿਰੁੱਧ ਅਗਸਤਾ ਵੈਸਟਲੈਂਡ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਲਈ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |last=Das |first=Shaswati |last2=Sharma |first2=Prathma |date=2019-11-02 |title=AgustaWestland case: ED files chargesheet against Ratul Puri |url=https://www.livemint.com/news/india/agustawestland-case-ed-files-chargesheet-against-ratul-puri-11572703535124.html |access-date=2019-11-04 |website=Mint |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ]] qiuiinpkgwdek3nndt980kxdqegmvc6 810019 810002 2025-06-07T11:33:09Z ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ 6234 810019 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ | image = Ratul Puri 2022.png | birth_date = {{bda|1972|06|19|df=y}} | birth_place = | father = [[ਦੀਪਕ ਪੁਰੀ]] | mother = ਨੀਤਾ ਪੁਰੀ | occupation = ਚੇਅਰਮੈਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ | website = [http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ Profile at HPPPL website] ਅਤੇ [https://ratulpuri.in/ ratulpuri.in] }} '''ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ''' (ਜਨਮ 19 ਜੁਲਾਈ 1972) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=2014-04-13 |title=In Search of Light |url=http://businesstoday.intoday.in/story/india-today-conclave-ratul-puri-power-generation-business/1/204524.html |access-date=2014-03-10 |publisher=Business Today}}</ref><ref name="about">{{Cite web |title=Ratul Puri, Moser Baer Projects Pvt Ltd: Profile and Biography - Bloomberg Markets |url=https://www.bloomberg.com/profile/person/4711220 |access-date=2022-08-31 |website=bloomberg}}</ref> 2002 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਰਨਸਟ ਐਂਡ ਯੰਗ 'ਸਾਲ ਦਾ ਉੱਦਮੀ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |title=Hall of Fame, Past Winners |url=http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-url=https://web.archive.org/web/20140927002439/http://www.ey.com/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_of_the_Year_Award-Hall_of_Fame |archive-date=2014-09-27 |access-date=2014-03-10 |publisher=ey.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=EOY - 2002 Winners - EY - India |url=http://ey.mobi/IN/en/About-us/Entrepreneurship/Entrepreneur-Of-The-Year/Entrepreneur_Of_The_Year_Winner2002 |access-date=2014-03-10 |publisher=Ey.mobi}}</ref> ਰਤੁਲ ਪੁਰੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰੀ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। == ਜੀਵਨੀ == ਰਤੁਲ ਪਿਟਸਬਰਗ ਸਥਿਤ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸਰਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਾਰਨੇਗੀ ਮੇਲਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ [[ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ|ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ]], [[ਗਣਿਤ]] ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।<ref name="busweek">{{Cite web |last=Ratul Puri |title=Ratul Puri: Executive Profile & Biography |url=http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-url=https://archive.today/20140220112330/http://investing.businessweek.com/research/stocks/people/person.asp?personId=8077461&ticker=686523 |archive-date=20 February 2014 |access-date=2014-03-10 |publisher=[[Businessweek]]}}</ref> 2008 ਵਿੱਚ ਰਤੁਲ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।<ref>{{Cite web |title=Ratul Puri - Chairman Hindustan Powerprojects - Board of Director |url=http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140513201150/http://www.hindustanpowerprojects.com/about-us/board-of-directors/ratul-puri/ |archive-date=2014-05-13 |website=www.hindustanpowerprojects.com}}</ref> ਪੁਰੀ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ]] ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ [[ਕਮਲਨਾਥ|ਕਮਲ ਨਾਥ]] ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਹਨ।<ref>{{Cite web |date=18 November 2020 |title=Agusta Westland deal: Key accused details how kickbacks were paid, links to Kamal Nath's nephew, son |url=https://indianexpress.com/article/india/vvip-chopper-scam-kamal-nath-rajiv-saxena-enforcement-directorate-agustawestland-congress-7055217/}}</ref> ਰਤੁਲ ਕਈ ਵਿਚਾਰਕ ਸਮੂਹਾਂ (ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੱਲ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਗਲੋਬਲ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।<ref>{{Cite web |date=2008-03-11 |title=17 Indians in WEF's Global Young Leaders list |url=http://www.rediff.com/money/report/wef/20080311.htm |access-date=2014-03-10 |website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/17-Indians-make-it-to-WEFs-young-leaders-list/articleshow/2859582.cms|title=17 Indians make it to WEF's young leaders' list|work=[[The Times of India]]|access-date=2014-03-10|archive-url=https://archive.today/20140221084514/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-03-13/india-business/27770499_1_wef-list-founder|archive-date=2014-02-21}}</ref> 2007 ਵਿੱਚ 'ਬਿਜ਼ਨਸ ਟੂਡੇ' ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ 'ਚੋਟੀ ਦੇ 21 ਨੌਜਵਾਨ ਨੇਤਾਵਾਂ' ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਡੇਟਾਕੁਐਸਟ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਆਈਟੀ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਬ੍ਰਿਗੇਡ" ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=2008-01-09 |title=ITs Young Turks |url=http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-url=https://web.archive.org/web/20140517151508/http://www.dqindia.com/dataquest/news/142153/its-young-turks |archive-date=2014-05-17 |access-date=2016-03-18 |publisher=Dataquest}}</ref> ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਐਮ.ਓ. ਏਸ਼ੀਆ ਵੱਲੋਂ 'ਸੀਈਓ ਆਫ਼ ਦਿ ਈਅਰ' ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੁਰੀ ਨੂੰ ਵਰਲਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੁਆਰਾ 'ਸੀਈਓ ਆਫ਼ ਦਿ ਈਅਰ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਈਟੀ ਇਨਫਰਾਸਟ੍ਰਕਚਰ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।<ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Ratul Puri chairman Hindustan Power gets CMO Asia Awards |url=http://pressreleasewatch.blogspot.in/2014/08/ratul-puri-chairman-hindustan-power.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Press Release Watch}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-08-07 |title=Hindustan Power chairman Ratul Puri wins CMO Asia CEO of the Year award |url=http://www.newswala.com/Business-News/Hindustan-Power-chairman-Ratul-Puri-wins-CMO-Asia-CEO-of-the-Year-award-74581.html |access-date=2014-08-07 |publisher=Newswala.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014-10-09 |title=ET Edge hosts the Second edition of The ET Edge Infra Focus Summit 2014 |url=http://indiaeducationdiary.in/Shownews.asp?newsid=31501 |access-date=2014-10-09 |publisher=India Education Diary}}</ref> ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ ਇਨਫੋਰਸਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਨੇ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਮੋਜ਼ਰ ਬੇਅਰ ਵਿਰੁੱਧ ਅਗਸਤਾ ਵੈਸਟਲੈਂਡ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਘੁਟਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਲਈ ਚਾਰਜਸ਼ੀਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ।<ref>{{Cite web |last=Das |first=Shaswati |last2=Sharma |first2=Prathma |date=2019-11-02 |title=AgustaWestland case: ED files chargesheet against Ratul Puri |url=https://www.livemint.com/news/india/agustawestland-case-ed-files-chargesheet-against-ratul-puri-11572703535124.html |access-date=2019-11-04 |website=Mint |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1972]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ]] q0z7tkwg00fiti6ra3t1ie6ik742am3 0 198727 809943 809814 2025-06-07T07:16:05Z Harry sidhuz 38365 ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਜੋੜੀ ਗਈ >. 809943 wikitext text/x-wiki {{ਅਧਾਰ}} [[ਕਣਕ]], ਛੋਲਿਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਲਾਣ (ਲਾਂਗਾ) ਹਟਾਉਣ, ਚੁੱਕਣ ਜਾਂ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਦੋ ਸੁੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਸੰਦ ਨੂੰ ਸਲੰਘਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ<ref>{{Cite web |title=ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ - ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ |url=https://punjabipedia.org/topic.aspx?txt=%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80%20%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80 |access-date=2025-06-05 |website=punjabipedia.org}}</ref><ref>{{Cite web |title=ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਰਥ - Punjabi.com ਪੰਨਾ ਨੰ. 298 |url=https://punjabi.com/dictionary/search_by_alphabets?search=%E0%A8%B8&page=298 |access-date=2025-06-05 |website=Punjabi.com |language=en}}</ref> == ਹਵਾਲੇ == <references /> [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਸੰਦ]] nfko7kxml81isudzouu4qkv934ldfri 3 198745 809882 2025-06-06T13:40:54Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809882 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Iminclass123}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 13:40, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) 4r0z3395oin1j0g8afxf4r3oohfi7md 3 198746 809883 2025-06-06T14:03:43Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809883 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=X.official gill 3804}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:03, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) cr9lg2d44spub23bu5aawdjtq4m1479 3 198747 809886 2025-06-06T14:41:30Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809886 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Ranimita}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 14:41, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) 4fhyojhnnr6q94iuza28i1640j56sw3 3 198748 809887 2025-06-06T15:03:18Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809887 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=KudamonoRabbit}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:03, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) 5ozawwht9iabiigqqzkgxqy1w9lx2dw 3 198749 809888 2025-06-06T15:25:37Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809888 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Hanaanguzar}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 15:25, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) 28ia9hq0e0axm1et7govyi5xi2ie52v 3 198750 809896 2025-06-06T16:08:39Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809896 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Chanm84ik4}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:08, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) 7frvwcgk6t3nog6aporm40bbcaj201x 828 198751 809899 2025-06-06T18:15:56Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਮੌਡਿਊਲ:Tlm]] ਨੂੰ [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809899 Scribunto text/plain return require [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic]] inpx7lshk0004id75bm1h73i7jycj53 828 198752 809901 2025-06-06T18:15:56Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਮੌਡਿਊਲ:Tlm/doc]] ਨੂੰ [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809901 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਮੌਡਿਊਲ:Template link with magic/doc]] 7w87nz6sasi0w9kshvyinlvcj769ya4 10 198753 809904 2025-06-06T18:18:11Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlm]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809904 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic]] iyhxjgukiuxd7c4ph3skrhqwdg7vg6o 10 198754 809906 2025-06-06T18:18:12Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlm/doc]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809906 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic/doc]] m7csjmua7qxk19cys08osspgh7y4vsc 10 198755 809908 2025-06-06T18:18:48Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlmn]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809908 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested]] 7evtvv81oy21ew1i5lf3iwoci9pw52f 10 198756 809910 2025-06-06T18:18:48Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:Tlmn/doc]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested/doc]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809910 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Template link with magic nested/doc]] da1ze3gvwe00fi1dykpkzrluiefzz2a 10 198757 809912 2025-06-06T18:22:26Z Kuldeepburjbhalaike 18176 "{{{{{|safesubst:}}}#if: {{{{{|safesubst:}}}#invoke:Redirect|isRedirect|Template:{{{1}}}}} | <span class="plainlinks">&#123;&#123;[{{{{{|safesubst:}}}fullurl:Template:{{{1}}}|redirect=no}} {{{2|{{{1}}}}}}]&#125;&#125;</span> | {{{{{|safesubst:}}}#if:{{{2|}}}|&#123;&#123;[[:{{{{{|safesubst:}}}Template:FULLPAGENAME:{{{1}}}}}|{{{2}}}]]&#125;&#125;|&#123;&#123;[[:{{{{{|safesubst:}}}FULLPAGENAME:Template:{{{1}}}}}|{{{1}}}]]&#125;&#125;}} }}<noinclude> {..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 809912 wikitext text/x-wiki {{{{{|safesubst:}}}#if: {{{{{|safesubst:}}}#invoke:Redirect|isRedirect|Template:{{{1}}}}} | <span class="plainlinks">&#123;&#123;[{{{{{|safesubst:}}}fullurl:Template:{{{1}}}|redirect=no}} {{{2|{{{1}}}}}}]&#125;&#125;</span> | {{{{{|safesubst:}}}#if:{{{2|}}}|&#123;&#123;[[:{{{{{|safesubst:}}}Template:FULLPAGENAME:{{{1}}}}}|{{{2}}}]]&#125;&#125;|&#123;&#123;[[:{{{{{|safesubst:}}}FULLPAGENAME:Template:{{{1}}}}}|{{{1}}}]]&#125;&#125;}} }}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 50p95ruqsind3drddlv0lkso4oxi8e3 10 198758 809913 2025-06-06T18:23:18Z Kuldeepburjbhalaike 18176 "{{Documentation subpage}} {{High-use}} {{Expensive}} {{Lua|Module:Redirect}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{clear}} == Usage == {{Template shortcut|tl-r}} This template works exactly like {{tl|no redirect}} except it is meant for templates. ;Example <code><nowiki>{{tl-r|tl}}</nowiki></code> {{tl-r|tl}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Categories below this line; interwikis at..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 809913 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} {{High-use}} {{Expensive}} {{Lua|Module:Redirect}} <!-- Add categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata --> {{clear}} == Usage == {{Template shortcut|tl-r}} This template works exactly like {{tl|no redirect}} except it is meant for templates. ;Example <code><nowiki>{{tl-r|tl}}</nowiki></code> {{tl-r|tl}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Categories below this line; interwikis at Wikidata --> [[Category:Internal template-link templates]] [[Category:Redirect templates| Template No redirect]] [[Category:Wikitext typing-aid templates]] }}</includeonly> cfxcg6dasael5tkyyihbgnfla5qv6dh 3 198759 809914 2025-06-06T19:17:49Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809914 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Hawareale}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 19:17, 6 ਜੂਨ 2025 (UTC) pnfwdsbbit852jdn7dtdeesmujcbtrb 0 198760 809915 2025-06-06T20:06:20Z Nitesh Gill 8973 "[[:en:Special:Redirect/revision/1287295935|Nisat Alam]]" ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ 809915 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | office = Member of the [[Jharkhand Legislative Assembly]] | constituency = [[Pakur Assembly constituency|Pakur]] | term_start = 23 November 2024 | term_end = | profession = Politician | predecessor = [[Alamgir Alam]] | party = [[Indian National Congress]] }} '''ਨਿਸਤਾਤ ਆਲਮ''' ਝਾਰਖੰਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ 2024 ਤੋਂ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਪਾਕੁੜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=23 November 2024 |title=Pakur, Jharkhand Assembly Election Results 2024 Highlights: INC's Nisat Alam with 155827 defeats AJSUP's Azhar Islam |url=https://www.indiatoday.in/elections/assembly/story/pakur-jharkhand-assembly-election-results-2024-live-updates-jaelb-2638422-2024-11-23 |access-date=23 November 2024 |website=India Today |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Pakur Election Result 2024 LIVE: Nisat Alam of INC Wins |url=https://www.news18.com/elections/pakur-election-result-2024-live-leading-winner-mla-9130241.html |access-date=23 November 2024 |website=News18 |language=en}}</ref> ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸੀ]] ਨੇਤਾ ਆਲਮਗੀਰ ਆਲਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ। ਸ਼੍ਜਾਗ੍ਸ੍ਵ੍ਗਾ uajsgxjxh ਵੁਇਅਸ੍ਘੁਜਾ ਅਸ੍ਘ੍ਕ੍ਸਜ੍ਕਾ ਕ੍ਸ਼ੁਅਹ੍ਸ੍ਜ੍ਕਾ ਹੁਸ਼ਾਕ੍ਸ੍ਜਾਸ == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == * ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ * ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] 7w1d732ulzgldx3751aewlcxctyt44e 809916 809915 2025-06-06T20:07:59Z Nitesh Gill 8973 809916 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | office = [[ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ | constituency = [[ਪਾਕੁੜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਪਾਕੁੜ ]] | term_start = 23 ਨਵੰਬਰ 2024 | term_end = | profession = ਸਿਆਸਤਦਾਨ | predecessor = [[Alamgir Alam]] | party = [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] }} '''ਨਿਸਤਾਤ ਆਲਮ''' ਝਾਰਖੰਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ 2024 ਤੋਂ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]] ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਪਾਕੁੜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।<ref>{{Cite web |date=23 November 2024 |title=Pakur, Jharkhand Assembly Election Results 2024 Highlights: INC's Nisat Alam with 155827 defeats AJSUP's Azhar Islam |url=https://www.indiatoday.in/elections/assembly/story/pakur-jharkhand-assembly-election-results-2024-live-updates-jaelb-2638422-2024-11-23 |access-date=23 November 2024 |website=India Today |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Pakur Election Result 2024 LIVE: Nisat Alam of INC Wins |url=https://www.news18.com/elections/pakur-election-result-2024-live-leading-winner-mla-9130241.html |access-date=23 November 2024 |website=News18 |language=en}}</ref> ਉਹ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸੀ]] ਨੇਤਾ ਆਲਮਗੀਰ ਆਲਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ। == ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ == * ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ * ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ == ਹਵਾਲੇ == {{Reflist}} [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]] 8k0e6tgf7yudhzx4peiex4bmylul27z 3 198761 809925 2025-06-07T02:58:21Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809925 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Im.ayush.01}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 02:58, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) jgo368cw4v8p9q7plu3oda668ah3r1d 3 198762 809930 2025-06-07T05:09:01Z Ternarius 35425 Ternarius ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Queen Douglas DC-3]] ਨੂੰ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jace Aotearoa AU]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Queen Douglas DC-3|Queen Douglas DC-3]]" to "[[Special:CentralAuth/Jace Aotearoa AU|Jace Aotearoa AU]]" 809930 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Jace Aotearoa AU]] hz6qlmykl9q3awps0zrdqw8ess5k7pf 3 198763 809935 2025-06-07T06:02:12Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809935 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Yuvraj Singh Hanjra}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:02, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) eqegcdt7w1yy6epgnwdj7refnp2t795 3 198764 809936 2025-06-07T06:03:47Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809936 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Igor123121}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:03, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) t0fsmk5iis9mm2uxp7hsbrsty5lf2tr 0 198765 809950 2025-06-07T08:20:19Z Marde Sehajpreet kaur 45885 "'''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''', [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਰੂਪਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ..." ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ 809950 wikitext text/x-wiki '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''', [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਰੂਪਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 42 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 140001 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਕੁਰਾਲੀ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੋਰਿੰਡਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਬਲਾਚੌਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਸੋਲਨ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸੋਲਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਰਾਜ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== #ਘਨੌਲੀ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਨਾਨਕਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਲੱਧਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਆਲਮਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਰੂਪਨਗਰ]], #[[ਕੁਰਾਲੀ]], #[[ਮੋਰਿੰਡਾ]], #[[ਬੱਦੀ]] ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਆਬਾਦੀ== qybw3vmml0nd4a5cljo2fbnuegl9c0g 809959 809950 2025-06-07T09:44:50Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809959 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰਾ | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|30.993480|N|76.545218|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name2 = [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 277 | population_total = 00 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ | demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਰੂਪਨਗਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 140001 | area_code_type = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:12 | area_code = 01881****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਰੂਪਨਗਰ]] | official_name = }} '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''', [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਰੂਪਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 42 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 140001 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਕੁਰਾਲੀ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੋਰਿੰਡਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਬਲਾਚੌਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਸੋਲਨ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸੋਲਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਰਾਜ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== #ਘਨੌਲੀ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਨਾਨਕਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਲੱਧਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਆਲਮਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), #ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ), ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਰੂਪਨਗਰ]], #[[ਕੁਰਾਲੀ]], #[[ਮੋਰਿੰਡਾ]], #[[ਬੱਦੀ]] ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਆਬਾਦੀ== ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 1340 ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== https://www.indianetzone.com/47/history_rupnagar_district.htm https://rupnagar.nic.in/ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] nln1d11hwoty3gf9fq07vfz57q1o3lj 809961 809959 2025-06-07T09:55:19Z Marde Sehajpreet kaur 45885 809961 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''' | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰਾ | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|30.993480|N|76.545218|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name2 = [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 277 | population_total = 00 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ | demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਰੂਪਨਗਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 140001 | area_code_type = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:12 | area_code = 01881****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਰੂਪਨਗਰ]] | official_name = }} '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''', [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਰੂਪਨਗਰ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 42 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 140001 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ [[ਰੋਪੜ]] ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਕੁਰਾਲੀ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੋਰਿੰਡਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਬਲਾਚੌਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਸੋਲਨ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸੋਲਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਰਾਜ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ==ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ== [[ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ]] (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ[1]ਜਾਂ ਮਾਨਿਆਵਰ[2]ਜਾਂ ਸਾਹਿਬ,[3] ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== #ਘਨੌਲੀ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਨਾਨਕਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਲੱਧਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਆਲਮਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਰੂਪਨਗਰ]], #[[ਕੁਰਾਲੀ]], #[[ਮੋਰਿੰਡਾ]], #[[ਬੱਦੀ]] ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ। ==ਆਬਾਦੀ== ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 1340 ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== https://www.indianetzone.com/47/history_rupnagar_district.htm https://rupnagar.nic.in/ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] r2cctiwq2ut8p7evwqhchn6f3orcd6s 809994 809961 2025-06-07T11:07:45Z Kuldeepburjbhalaike 18176 809994 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = ਖੁਆਸਪੁਰਾ | other_name = | nickname = | settlement_type = ਪਿੰਡ | image_skyline = | image_alt = | image_caption = ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰਾ | pushpin_map = India Punjab#India3 | pushpin_label_position = right | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ | coordinates = {{coord|30.993480|N|76.545218|E|display=inline,title}} | subdivision_type = ਦੇਸ਼ | subdivision_name = {{flag|ਭਾਰਤ}} | subdivision_type1 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]] | subdivision_name1 = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] | subdivision_type2 = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ|ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]] | subdivision_name2 = [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = 1999 | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_rank = | area_total_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 277 | population_total = 1340 | population_as_of = 2011 ਜਨਗਣਨਾ | demographics_type1 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ | demographics1_title1 = ਅਧਿਕਾਰਤ | demographics1_info1 =[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] | population_rank = | population_density_km2 = auto | population_demonym = | population_footnotes = | timezone1 = [[ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ|ਆਈਐੱਸਟੀ]] | utc_offset1 = +5:30 | parts_type = [[ਬਲਾਕ]] | parts = ਰੂਪਨਗਰ | postal_code_type = [[ਪਿੰਨ_ਕੋਡ|ਡਾਕ ਕੋਡ]] | postal_code = 140001 | area_code_type = ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੋਡ | registration_plate = PB:12 | area_code = 01881****** | blank1_name_sec1 = ਨੇੜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ | blank1_info_sec1 = [[ਰੂਪਨਗਰ]] | official_name = }} '''ਖੁਆਸਪੁਰਾ''', [[ਭਾਰਤ]] ਦੇ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਰਾਜ ਦੇ [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦੇ ਰੂਪਨਗਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ [[ਰੂਪਨਗਰ]] ਤੋਂ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਰੂਪਨਗਰ ਤੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] ਤੋਂ 42 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦਾ ਪਿੰਨ ਕੋਡ 140001 ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਘਰ ਰੋਪੜ ਹੈ। ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ [[ਕੁਰਾਲੀ]] ਤਹਿਸੀਲ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮੋਰਿੰਡਾ ਤਹਿਸੀਲ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ [[ਬਲਾਚੌਰ]] ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ [[ਸੋਲਨ]] ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸੋਲਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ [[ਨਾਲਾਗੜ੍ਹ]] ਇਸ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ। ਇਹ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਰਾਜ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ==ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ== [[ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ]] (15 ਮਾਰਚ 1934 – 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਮਾਨਿਆਵਰ ਜਾਂ ਸਾਹਿਬ, ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਵਾਹਕ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ== #ਘਨੌਲੀ (1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਨਾਨਕਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਲੱਧਲ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਆਲਮਪੁਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) #ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ (2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਖੁਆਸਪੁਰਾ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਹਨ। ==ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ== #[[ਰੂਪਨਗਰ]] #[[ਕੁਰਾਲੀ]] #[[ਮੋਰਿੰਡਾ, ਪੰਜਾਬ|ਮੋਰਿੰਡਾ]] #[[ਬੱਦੀ]] ==ਆਬਾਦੀ== ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 1340 ਹੈ। ==ਹਵਾਲੇ== https://www.indianetzone.com/47/history_rupnagar_district.htm https://rupnagar.nic.in/ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]] emay7ha4helqqdketkbluzujj2xqsaz 3 198766 809952 2025-06-07T08:53:34Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809952 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Suwannachai Thaopheng}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 08:53, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) 090cs91ekemf5n5swxsk91ya2bk6fsc 3 198767 809958 2025-06-07T09:43:53Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809958 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Sonia jhammat 08}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:43, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) cmx5qlrjjnyyykh895dcwzhf706fh39 3 198768 809962 2025-06-07T09:55:32Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809962 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Ashwinder sangrur}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 09:55, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) aijgrg9cvxutmkw0iluov1cy9242vto 3 198769 809966 2025-06-07T10:08:31Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 809966 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Jsgochar}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 10:08, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) 2sppd06cste5m9h63gh1bzvbxqnngxr 0 198770 809972 2025-06-07T10:34:42Z Nitesh Gill 8973 Nitesh Gill ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ]] ਨੂੰ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 809972 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ]] 7vzcbfo9666scxgkc55xisd1993doin 3 198771 810009 2025-06-07T11:26:12Z New user message 10694 Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page 810009 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Pkprasoon}} -- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 11:26, 7 ਜੂਨ 2025 (UTC) jo2lmmntbyxmks1q1cs792ip38mc2iu 0 198772 810034 2025-06-07T11:44:23Z Kuldeepburjbhalaike 18176 Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਸਰਹਿੰਦ-ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ]] ਨੂੰ [[ਸਰਹਿੰਦ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ 810034 wikitext text/x-wiki #ਰੀਡਾਇਰੈਕਟ [[ਸਰਹਿੰਦ]] 5rge7mbxxsmayyfughk5q7nkwqc9hw7